Davlat investitsion dasturlarini amalga oshirishda davlat byudjetining o'rni va ahamiyati

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIM
VAZIRLIGI
TOSHKENT MOLIYA INSTITUTI
«Moliya» kafedrasi
«Moliya»  fanidan
KURS ISHI
MAVZU:   Davlat   investitsion   dasturlarini   amalga   oshirishda   davlat
byudjetining o’rni va ahamiyati
                                                     Bajardi: 
 
                                                         Ilmiy rahbar : 
TOSHKENT 
1 REJA :
Kirish. 
1 . Davlat investitsion budjetining daromadlar tarkibi, tuzilishi va 
dinamikasi
2. Davlat budjetining shakillanishida soliqlarning tutgan o’rni va 
ahamiyati
3. Davlat investitsion dasturlarini amalga oshirishda davlat 
byudjetining o’rni va ahamiyati .
Xulosa.
Foydalanilgan adabiyotlar va internet saytlari ro’yxati.
                                                  
2  KIRISH.
O’zbekiston   davlat   mustaqilliga   erishgan   dastlabki   yillardan   boshlab   milliy
iqtisodiyotni   rivojlantirishning   o’ziga   xos   yo’nalishini   belgilab   oldi.   Iqtisodiyotni
rivojlantirishda esa investitsiyalarning o’rni beqiyosdir.
Investitsiyalarning   iqtisodiy   mazmun   -   mohiyati   to’g’risida   iqtisodchi
olimlar o’rtasida xilma – xil fikrlar mavjud. 
O’zbekiston   Respublikasining   2014   yil   9   dekabrdagi   “Investitsiya   faoliyati
to’g’risida”gi  qayta tahrirdagi qonunida investitsiyaga quyidagicha ta’rif berilgan:
“investitsiyalar   —   qonun   hujjatlarida   ta’qiqlanmagan   tadbirkorlik   faoliyati   va
boshqa   turdagi   faoliyat   ob’ektlariga   kiritiladigan   moddiy   va   nomoddiy   ne’matlar
hamda   ularga   bo’lgan   huquqlar,   shu   jumladan   intellektual   mulkka   bo’lgan
huquqlar,   shuningdek   reinvestitsiyalar”     sifatida   ta’riflanadi.   Shunday   qilib,
“investitsiya”   deganda   kelgusida   daromad   (foyda)   olish   yoki   ijtimoiy   samaraga
erishish   maqsadida   qonun   doirasida   iqtisodiyotning   turli   tarmog’lari   va   boshqa
sohalariga investorlar tomonidan quyiladagan barcha turdagi mulkiy, moliyaviy va
intekllektual boyliklar tushuniladi.
Boshqacha   aytganda,   investitsiyalar   –   mulkchilikning   har   xil
ko’rinishlaridagi  moddiy,  moliyaviy va  nomoddiy boyliklarni  iqtisodiy  – ijtimoiy
daromad olish maqsadida muomalaga kiritishdir.
Investitsiyalarga   aniq   bir   ta’rif   berilmagan.   Jumladan,   prof.   D.   G’.
G’ozibekov   investitsiyalarning   iqtisodiy   mazmun   –   mohiyatini   moliyaviy
kategoriya sifatida talqin etib, quyidagicha ta’rif berib o’tgan: “Investitsiyalarning
mazmuni   aniq   va   ishonchli   manbalardan   mablag’lar   olish,   ularni   asosli   holda
safarbar   etish,   rikslar   darajasini   hisobga   olgan   holda  kapital   qiymatini   saqlash   va
ko’zlangan samarani olishdan iborat bo’ladi”. 
Prof. N.H. Haydarov investitsiyalar  mazmun – mohiyatiga quyidagi ta’rifni
beradi: “Investitsiya – bu mulk shaklidan qat’iy nazar, tadbirkorlik asosida faoliyat
ko’rsatayotgan   jismoniy   va   yuridik   shaxslar   yoki   davlatning   iqtisodiy   va  ijtimoiy
samara   olish   maqsadida   o’z   boyliklarini   qonun   doirasida   bo’lgan   har   qanday
tadbirkorlik ob’ektiga sarflashidir”.
3 Rossiyalik   iqtisodchi-olim   L.   Igoshina   tomonidan:   «investitsiyalar   –   pulni
saqlash, ko’paytirish yoki ijobiy miqdordagi daromadni ta’minlashni hisobga olgan
holda   uni   joylashtirish   mumkin   bo’lgan   har   qanday   vosita   sifatida   ifodalanadi»,
deb   ta’riflangan.   «Investitsii»   darsligining   muallifi,   professor   A.   Neshitoy
investitsiyalarning   mazmunini   quyidagicha   tavsiflaydi:   «foyda   olish   yoki   boshqa
samaralarga   erishish   maqsadida   o’z   yoki   o’zga   mamlakatning   turli   tarmoqlariga,
tadbirkorlik   loyihalari,   ijtimoiy-iqtisodiy   dasturlar   hamda   innovatsiya   loyihalarini
amalga   oshirishga   yo’naltirilgan   pul   mablag’larini   (kapitalni)   uzoq   muddatga
joylashtirishdir». 
Investitsiya   atamasining   iqtisodiy   mohiyati   yana   bir   qator   rus   olimlari
tomonidan quyidagicha tavsiflangan: 
-   «investitsiyalar   iqtisodiy   foyda   va   ijtimoiy   samara   olish   maqsadida
investitsiya   sohasi   ob’ektlariga  kiritiladigan   barcha   turdagi  mulkiy  va  intellektual
boyliklarni aks ettiradi»;
-   «investitsiyalar   deganda   foyda   (daromad)   olish   va   investorlarning
individual   maqsadlari   singari   ijobiy   ijtimoiy   samaraga   erishish   maqsadida
iqtisodiyotning   turli   tarmoqlari   va   sohalariga,   tadbirkorlik   va   boshqa   turdagi
faoliyat   ob’ektlariga   muayyan   muddatga   kapitalning   maqsadli   yo’naltirilgan
qo’yilmasi shaklida amalga oshiriladigan xarajatlar yig’indisi tushuniladi»;
-   «investitsiyalar   o’zini   foyda   (daromad)   olish   maqsadida   milliy   va   xorijiy
iqtisodiyotning   turli   tarmog’iga   xususiy   yoki   davlat   kapitalining   uzoq   muddatli
qo’yilmasi sifatida namoyon etadi» ;
-   «investitsiya   tushunchasi   foyda   olish   maqsadida   qandaydir   korxona,
tashkilot, uzoq muddatli loyihalar va shu kabilarga kapital, pul mablag’larini uzoq
muddatga kiritishni anglatadi» ;
Investitsiyalar   keng   ma’noda   o’zini   mablag’lar   va   resurslarning   kelgusida
ko’payishi va iqtisodiy samara yoki boshqa rejalashtirilgan natijalar olish (ijtimoiy,
ekologik   va   boshqa   samaralar)   maqsadida   ularning   safarbar   etilishi   sifatida
namoyon etadi. 
4 XULOSA.
Shunday   qilib,   investitsiyalar   makro   va   mikroiqtisodiyotni   rivojlantirishda
katta   rol   o’ynaydi,   birinchi   navbatda,   takror   ishlab   chiqarishni   kengaytirish,
tarkibiy   o’zgarishlarni   amalga   oshirish,   korxona   foydasini   ko’paytirish   va   shu
asosda boshqa ko’pgina muammolarni ijobiy hal etish imkoniyatlarini yaratadi.
Mamlakatda   investitsiya   faoliyatining   ahvolini   (holatini)   quyidagi
ko’rsatkichlar dinamikasi xarakterlaydi:
– investitsiyalarning umumiy hajmi;
– YaIMda investitsiyalarning ulushi;
– investitsiyalarning umumiy hajmida real investitsiyalarning ulushi;
– investitsiyalarning texnologik tarkibi va uning o’zgarishi;
– real investitsiyalarning umumiy o’sishi;
– investitsiyalar tarkibida xorijiy investitsiyalarning ulushi;
– asosiy kapitalga yo’naltirilgan real investitsiyalarning ulushi;
–   xorijiy   investitsiyalar   tarkibida   to’g’ridan-to’g’ri   xorijiy   investitsiyalar
ulushi va boshqalar.
Bilvosita,   biroq,   ob’ektiv   holatda,   investitsiya   faoliyatining   holatini
quyidagi   makroiqtisodiy   ko’rsatkichlarning   o’sish   sur’atlari   xarakterlaydi:   milliy
daromad; yalpi milliy mahsulot (YaMM) va YaIM; sanoat ishlab chiqarish hajmi;
sanoat   mahsulotlarining   alohida   turini   ishlab   chiqarish;   qishloq   xo’jaligi
mahsulotini   ishlab   chiqarish   hajmi   va   boshq.   Investitsiya   faoliyatining   holatiga
baho   berishda   ushbu   ko’rsatkichlarning   ob’ektivligi   shundaki,   investitsiya
qo’yilmalarisiz   ushbu   ko’rsatkichlarning   o’sish   sur’atlarini   tasavvur   etib
bo’lmaydi.   Ushbu   ko’rsatkichlar   u   yoki   bu   darajada   investitsiyalarning   samarali
ishlatilishini   xarakterlaydi.   Agar   ushbu   ko’rsatkichlarning   o’sish   sur’atlari
investitsiyalarning o’sish sur’atlaridan yuqori bo’lsa, investitsiyalardan foydalanish
samaradorligini oshirish zarurligini ko’rsatadi va aksincha. 
Iqtisodiyotdagi investitsiyalar hajmining yildan-yilga sezilarli ravishda o’sib
borishi muqarrar ravishda milliy ishlab chiqarish hajmining o’sishi orqali o’zining
ijobiy   natijalarini   ko’rsatishiga   imkon   bermoqda.   Davlat   tomonidan   investitsiya
5 faoliyatini   rivojlantirishga   berilgan   e’tibor   va   qo’llab-quvvatlash   natijasida   YaIM
hajmi va investitsiyalar miqdori o’sish sur’atlariga ega bo’ldi. 
Bu holat investitsiyalarning YaIMdagi salmog’ining o’sishiga olib keldi. 
Fikrimizcha,   investitsiyalarning   iqtisodiyot   rivojlanishiga   har
tomonlama   ijobiy   ta’sirini   hisobga   olib,   uning   quyidagi   vazifalarini   belgilash
maqsadga muvofiqdir: 
–  iqtisodiyotda ishlab chiqarish kuchlari va ishlab chiqarish vositalarini
optimal  joylashtirish  bilan keng tarmoqli  bozor  infratuzilmalarini  shakllantirishga
imkon yaratish; 
–   iqtisodiyotdagi   takror   ishlab   chiqarish   jarayoniga   ijobiy   ta’sir
ko’rsatuvchi barcha yo’nalishlarni va imkoniyatlarni amaliyotga tatbiq etish; 
–   mamlakatning   milliy   xususiyatlarini   hisobga   olgan   holdagi   qonuniy
kafolatlangan   investorlarni   qoniqtiruvchi   ulushini   yaratadigan   va   moliyaviy
o’sishni ta’minlovchi infratuzilmalarni faollashtirish;
–   iqtisodiyotning   barcha   sohalarini   faollashtirish   orqali   mamlakatning
barqaror o’sishi va jahon iqtisodiy tizimiga integratsiyalashuvini tezlashtirish.
Respublika   iqtisodiyotini   rivojlantirishda   investitsiyalarning   ahamiyati
quyidagilarda namoyon bo’ladi:
–   birinchidan,   ishlab   chiqarishga   zamonaviy   texnika   va
texnologiyalarni   joriy   etib,   eksportga   mo’ljallangan   mahsulotlarni   ishlab
chiqarishni rivojlantiradi; 
–   ikkinchidan,   import   o’rnini   bosuvchi   tovar   ishlab   chiqarishni   yo’lga
qo’yish va buning uchun xorijiy investitsiyalarni iqtisodiyotning ustuvor sohalariga
yo’naltirish   va   pirovardida,   aholining   me’yordagi   turmush   darajasini   ta’minlash
(farovonligini oshirish) imkonini yaratadi; 
–   uchinchidan, kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni rivojlantirish va
qishloq   xo’jaligi   ishlab   chiqarishini   jadalashtirish   orqali   o’sib   borayotgan   aholini
ish joylari bilan ta’minlaydi; 
–   to’rtinchidan,   korxonalarning   eskirgan   ishlab   chiqarish   quvvatlarini,
moddiy-texnik bazasini yangilaydi va texnik qayta qurollantiradi; 
6 –   beshinchidan,   tabiiy   resurslarni   qayta   ishlovchi   korxonalarni   barpo
etishga ko’maklashadi va h.k.  
Yuqoridagi   ta'riflarni   tahlil   qilar   ekanmiz,   investitsiyaning   juda   juda   keng
mazmun   kasb   etishi   uni   talqin   qilish   mumkinligini   e'tirol'   etish   mumkin.   Bu
atamaning barcha jihatlarini umumlashtirib, quyidagicha tavsiflash mumkin: foyda
yoki   ijobiy   natijaga   erishish   maqsadida   subyektlar   tomonidan   xarajatlar   tarzida
iqtisodiy   va   boshqa   l'aoliyat   obyektlariga   joylashtiriluvchi   turli   ega   boyliklarga
investitsiyalar   deyiladi.   Ushbu   ta'rifda   investitsiyalarning   xarakterli   belgilari   aks
investitsiyalashning   maqsadlari;   ko'rillishida   bo'lishi,   turli   ko'rinishdagi   boyliklar
tarzida   joylashtirilishi   va   h.k.   vaqt   (zamon)ga   bog'liq   qiymati   ko'ra   investitsiya
kelajakda   nal'   olish   maqsadida   mablag'lar   qo'yishdir.   Investitsiya   kapitalni
muayyan muddatga bog'lashni yoki band qilisbni bildiradi. Bundan asosiy maqsad
kapital   qiymatini   saqlab   qolish   yoki   bo'lmasa   kapital   qiymatini   davomli   o'stirib
borishdir.   Iqtisodiy   mazmuni   jihatidan   tmli   iaoliyatlarga   safarbar   etilgan   moddiy,
nomoddiy   boyliklar   va   ularga   doir   huquqlarni   aks   ettiradi.   Investitsiyalar   foyda
(daromad)   olish   yoki   ijtimoiy   samaraga   erishish   maqsadida,   davlat,   huquqiy   va
jismoniy shaxslar torlar) tomonidan chekiangan imkoniyatlardan samarali dalanib,
chekianmagan   ehtiyojni   qondirish   uchun   iqtisodiyotning   tmli   sohalariga   ma'lum
muddatga   sadlangan   barcha   turdagi   boyliklarni   ham   anglatadi.   Yuqoridagi
fikrlarga asoslanib, bareha tmdagi boyliklar investitsiyalarning «asosiy birlamcw»
elementi degan xulosaga kelish mumkin. Bu boyliklarning turlariga qarab quyidagi
shakllarda bo'ladi: ko'char va ko'chmas mulklar (binolar va inshootlar, rnashina va
uskunalar,   transport   vositalari,   hisoblash   va   boshq.);   put   mablag'lari,   maqsadli
bank   qo'yilmalari,   aksiyalar,   obligatsiyalar   va   boshqa   qimmatli   mualliflik
huquqidan   keho   chiqadigan   mulkiy   huquqlar,   litsenziyalar,   patentlar,   <1ar,   va
boshqa   intellektual   qiymalliklar;   tabiiy   boyliklar,   yer   va   boshqa   mol-mulklardan
foydalanish   huquqi.   Shuni   qayd   etish   joizki,   investitsiyalar   shakIlaridan   qat'iy
nazar   kapitalni   (boyliklarni,   resurslarni)   12   natijasi   hisoblanadi.   Jamg'arish
qo'yishning bo'lib, u qo'yiladigan investitsiyalarning hajmini be1gilaydi  
7 Iqtisodiyotni   erkinlashtirish   sharoitida   milliy   iqtisodiyotning
modernizatsiyalashuvi  va jahon xo'jaligiga integratsiyalashuvi  ko'p jihatdan to'g'ri
va   asoslangan   investitsiya   siyosatiga   bog'liqdir.   Mamlakatimizda   investitsion
faoliyatni   iqtisodiy   muhit   shartsharoitlariga   muvofiq   rivojlantirish,   ularni   jamiyat
iqtisodiy   hayotining   barcha   jabhalaridagi   faolligini   ta'minlash,   milliy   ishlab
chiqarish jarayonining modernizatsiyalashuvi hamda barqaror iqtisodiy o'sishni
ta'minlashning muhim omillaridan biri bo'lib kelmoqda. Shuning uchun ham
hukumatimiz tomonidan  har  yili  amalga oshirilib kelinayotgan islohotlarning kun
tartibidagi   asosiy   masalalaridan   biri   bo'lib,   investitsiyalarni   mamlakat   milliy
iqtisodiyotiga jalb qilish masalasi turibdi.
Mamlakatimiz   iqtisodiyotiga   jalb   etilayotgan   investitsiyalar   hajmi   yildan-
yilga   oshib   bormoqda.   Buni   2010-yilda   kiritilgan   jami   investitsiyalar   hajmidan
ham bilib olish mumkin. Raqamlarga nazar soladigan bo'lsak, o'tgan 2010-yilda 9
milliard   700   million   AQSH   dollariga   teng   bo'lgan   investitsiyalar   o'zlashtirilgan
bo'lsa,  bu  ko'rsatkich   2009-yilga  nisbatan  13,6 foizga  ko'p ekanligidan  dalolatdir.
Ushbu   investitsiyalarning   salkam   72   foizi   ishlab   chiqarish   korxonalarini   barpo
etishga,   jumladan,   38   foizga   yaqini   asbob-uskuna   va   ilg'or   texnologiyalar   sotib
olishga   yo'naltirildi.   Shu   boradagi   umumiy   qo'yilmalar   hajmida   xorijiy
investitsiyalar va kreditlar ulushi 28,8 foizni Investitsiyalarning iqtisodiy mohiyati
va   ahamiyati.   to’g’ridan-to’g’ri   xorijiy   investitsiyalar   miqdori   2   milliard   400
million
dollardan   ziyodni   tashkil   etdi.   Yurtimizda   o’tkazilayotgan   iqtisodiy   siyosat
jahon   iqtisodiy   hamjamiyatiga   integratsiya   jarayonini   faqat   davlatning   tarkibiy
tuzilishi
bo’yicha   emas,   balki   xususiy   sektor   darajasida   ham   jadallashishini   nazarda
tutadi. Ochiq bozorning faoliyat ko’rsatishi uchun yaratilayotgan sharoit G’arb va
Sharq   ishbilarmonlarining   mamlakatimizga   qiziqishini   uyg’otmoqda.   Bugungi
kunda   bizning   tadbirkorlarimiz   ham   xorijiy   investorlarni   hamkorlikka   jadal   jalb
etmoqda.
8 Ayni   damda,   xorijiy   investitsiya   korxonalarini   barpo   etish   quyidagi
bosqichlarni o’z ichiga olmoqda: korxonani tashkil etish sabablarini inobatga olish;
ishonchli   sherik   tanlash;   xorijiy   investitsiyalar   ishtirokidagi   korxona   barpo   etish
haqida   qaror   qabul   qilish.   Zero,   Prezidentimiz   Т.А.   Karimov   ta'kidlaganidek,
barcha moliyaviy
manbalar   hisobidan   texnik   va   texnologik   qayta   jihozlash   uchun
yo’naltiriladigan   investitsiyalar   hajmi   3   milliard   800   million   dollardan   oshgani
ydki   2010-yildagi   barcha   kapital   qo'yilmalarning   37,5   foizini   tashkil   etgani
prinsipial muhim ahamiyatga egadir. Shuni alohida qayd etish lozimki, O'zbekiston
Respublikasining   hozirgi   kunda   iqtisodiy,   tabiiy   va   mehnat   resurslariga   boy
salohiyati   e'tiborga   olinsa   investitsiya   siyosati   ko'magida   erishilgan   yutuqlarga
nisbatan,   hali   amalga   oshirilishi   zarur   bo'lgan   moliyaviy   chora   tadbirlar   ko'p
ekanligiga   ishonch   hosil   qilishimiz   mumkin   Investitsiya   tushunchasi   va   uning
mohiyati   «Investitsiyalar»   atamasi   lotin   tilidagi   «invest»   so'zidan   olingan   bo'lib,
pul sarf qilmoq, qo'ymoq ma'nosini anglatadi. «Investitsiya» tushunchasi bir qator
ma'nolarga ega bo'lib, foyda olish maqsadida aksiya, obligatsiya sotib olish, tovar
ishlab chiqarish uchun zarur bo'lgan real aktivlarni sotib olish va ishlab chiqarish
uchun sarflanishi tushuniladi, ya'ni investitsiyalar har qanday vosita bo'lib, pulning
qiymatini   saqlaydi   yoki   uning   qiymatini   ko'paytiradi   va   ijobiy   daromadlar
olishni   ta'minlaydi.   Investitsiya   mamlakat   iqtisodiyotini   o'stirish   va   rivojlantirish
uchun zarur bo'lgan mexanizmlardan biri hisoblanadi.
Kapitalning   joylashtirish   shakllari   turlicha   bo'lib,   qator   omillar   asosida
farqlanadi,  ya'ni   kapital  pul   va buyum   ko'rinishdagi  kapitalga  bo'linganligi   uchun
ushbu   jihatlardan   kelib   chiqqan   holda   investitsiyalarni   moddiy-buyumlar   va   pul
ko'rinishidagi investitsiya turlariga ajratish mumkin.
Moddiy   buyumlar   deganda,   ko'rinishidagi   investitsiyalarga   qo'yilayotgan
ishlab   chiqarish   va   noishlab   chiqarish   obyektlari,   mashina   va   uskunalar,   moddiy
zaxirani ko'paytirish uchun olingan tovarlar tushuniladi.
9 Pul ko'rinishdagi investitsiyalarga investitsiyali  tovarlarni ishlab chiqarishni
ta'minlaydigan   moddiy   buyumlar   ko'rinishdagi   investitsiyalarga   yo'naltirilgan   pul
mablag'lari kiradi.
Investitsiyalar   —   aniq   yoki   noaniq,   lekin   ehtimoli   bor   risklar   sharoitida
kapitalni   muayyan   jarayonlarga,   muayyan   vaqtga   bog'lash   bo'lib,   uning   joriy
qiymatini   saqlash,   kapitallashtirish   va   jamg'arilishini   ta'minlash   maqsadida
moliyaviy va real aktivlarga maqsadli qo'yilma qilish jarayonidir.
Demak,   investitsiya   tushunchasining   mohiyatini   yoritganda   uning
jamg'arish,   qo'yish   va   daromad   olishdan   iborat   dinamik   jarayonini   olib   qarash
lozim. Investitsiyaning bunday doiraviy harakati asosan investitsion faoliyat orqali
amalga oshiriladi. Ko'plab mamlakatlar  xorijiy qo'yilmalarni  jalb etish maqsadida
imtiyozli sharoitlarni yaratadi, xususan kapitallarni saqlash va zararlarni qoplashni
kafolatlaydi, imtiyozli soliq olishni kiritadi va foydani xorijga erkin o'tkazishga
ruxsat   beradi,   olingan   daromadlar   va   boshqalarni   qayta   investitsiyalashga
sharoitlar yaratadi.
Investitsiyaning   milliy   daromaddagi   hissasi   investitsiya   me'yorideb   ataladi.
Bu quyidagi formula asosida hisoblanadi:
                   YalS
YaIM =------------------ x 100 (1)
                  YaMD
Bunda, YaTM — yalpi investitsiya me'yori;
YalS — yalpi investitsiya summasi;
YaMD — yalpi milliy daromad.
Moliyaviy resurslarning turlariga qarab investitsiyalar quyidagichashakllarda
bo'ladi: shaxsiy mablag'lar, depozitlar, ulushlar, aksiyalar, obligatsiyalar
va boshqa qimmatbaho qog'ozlar;
—  harakatdagi   (asbob-uskunalar  va  boshqa   moddiy  boyliklar)   va  ko'chmas
(binolar, inshootlar, kommunikatsiya va boshqa boyliklar) mol-mulklar;
— mualliflik huquqlar, nou xau va boshqa (aqliy) boyliklar;
10 —   yerdan,   tabiiy   boyliklardan   va   boshqa   mol-mulklardan   foydalanish
huquqlari (nomoddiy aktivlar qiymati).
Shuni   aloliida   ta'kidlash   lozimki,   shakllaridan   qat'iy   nazar   investitsiyalar
kapitalni   jamg'arish   jarayonining   natijasi   hisoblanadi.   Jamg'arish   investitsiya
qo'yishning asosi bo'lib, u qo'yiladigan investitsiyalarning hajmini belgilaydi.
Investitsion jarayonning subyektlari va obyektlari
Investitsiya   jarayonining   subyektlarini   quyidagicha   turkumlash   maqsadga
muvofiq:
1) buyurtmachilar;
2) investorlar;
3) investitsiya faoliyati obyektlaridan foydalanuvchilar;
4) pudratchilar;
5) ish bajaruvchilar;
6) tijorat, qo'shma, xususiy va xorijiy banklar;
7) sug'urta kompaniyalari;
8) investitsion fondlar;
9) ta'minotchilar.
Investorlar   —   investitsiya   jarayonining   asosiy   subyektlari   bo'lib,   o'z
mablag'lari, qarz va jalb qilingan mablag'larning investitsiyalar  shaklida  kiritishni
va   ulardan   foyda   olish   maqsadida   foydalanishni   amalga   oshiradi.   Investitsion
jarayonning   subyektlari   sifatida   tadbirkorlar,   tashkilot   (korxona)lar   va   ularning
birlashmalari, muayyan obyektga mablagiar kiritishdan foyda (yoki boshqa foydali
samara)   olishni   rejalashtirgan   davlat   organlari   va   investitsion   fondlar   qatnashishi
mumkin.
Quyidagilar investorlar bo'lishi mumkin:
— O'zbekiston Respublikasi hukumati davlat mulkini boshqarish yoki mulk
huquqlari bilan ta'minlangan organlar shaklida;
11 —   mahalliy   o'zini-o'zi   boshqarish   organlari   qommchilik   tartibida
belgilangan organlar va xizmatlar shaklida;
—   mahalliy   korxonalar,   shuningdek,   nizomida   zarur   huquqlar   bilan
ta'minlangan tadbirkorlik birlashmalari, tashkilotlar va boshqa yuridik shaxslar;
— xorijiy mamlakatlar bilan tashkil qilingan qo'shma korxonalar,
tashkilotlar va boshqa yuridik shaxslar;
— milliy va xorijiy kredit tashkilotlari;
— xorijiy yuridik shaxslar;
—   xorijiy   davlatlar   ularning   hukumatlari   tomonidan   vakil   qilinganorganlar
shaklida;
— xalqaro tashkilotlar.
Jamg'arilgan   resurslar   investitsion   obyektlariga   qarab   real,   moliyaviy   va
intellektual investitsiyalarga bo'linadi.
Investitsion jarayonining obyektlar guruhlanishi 1-chizmada keltirilgan.
INVESTITSION OBYEKTLAR
Moliyaviy   investitsiyalar
Real investitsiyalar
Intellektual investitsiyalar
1-chizma.   Bozor   iqtisodiyoti   sharoitida   investitsion   obyektlari   Biz
intellektual   investitsiyani   alohida   turga   ajratish   kerak,   degan   iqtisodchilar   fikriga
qo'shilamiz.   Chunki,   ilmiy-texnika   taraqqiyoti   juda   tez   rivojianayotgan   hozirgi
davrda intellectual potensial ishlab chiqarishning eng faol bo'g'ini bo'lib qolmoqda.
Shuning uchun ham rivojlangan davlatlarda kadrlar tayyorlash, ilmiy tekshirish va
ta'lim   sohasiga   qilinadigan   xarajatlar   yil   sayin   oshib   bormoqda.   Intellektual
investitsiya   kadrlar   tayyorlash,   ilmiy   tekshirish,   ta'lim   va   boshqa   ko'rinishdagi
intellektual salohiyatlarga investorlar qo'yadigan barcha turdagi boyliklardir. Ishlab
chiqarishning   fan   va   texnikani   ta'siri   kuchayib   borishi   bilan   intellektual
12 investitsiyalarning   ahamiyati   yanada   oshib   boradi.   Asosiy   fondlar   va   aylanma
mablag'larga investorlar qo'yadigan barcha turdagi boyliklar real investitsiyalar deb
tushiniladi.   Hozirgi   davrda   Respublikamiz   xalq   xo'jaligi   tarmoqlarini   tarkibiy
qayta qurish uchun texnika-texnologiya va katta hajmdagi qurilish ishlarini amalga
oshirishning zarurligi mulkiy investitsiyalarga ehtiyojni yanada oshiradi.
Bu   ehtiyojni   qondirishning   asosiy   yo'llaridan   biri   korxonalarda   investitsion
jarayonni rag'batlantirish hisoblanadi.
Moliyaviy   investitsiyalar   deb   esa   aksiya,   obligatsiya   va   boshqa   turdagi
qimmatli   qog'ozlar,   muddatli   depozitlarga   qo'yilgan   investitsiyalarga   aytiladi.
Respublikamizda   moliyaviy   bozor   endi   shakllanayotganligi   sababli   moliyaviy
investitsiyalar   qo'yish   hali   ancha   rivojlantirilishi   lozim.   Mulkning   davlat
tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish jarayonining rivojlanishi bilan qimmatli
qog'ozlar taraqqiy etib, moliyaviy investitsiyalar qo'yish jarayoni faollashadi.
Bu holatlarning keng tarzda rivojlanishi va jadallashuvi natijasida
iqtisodiyotimizda umumiy investitsion jarayon faolligi oshadi. Resurslarning
har xil investitsiya obyektlariga qo'yilishi natijasidamol-mulklarning kapitallashuvi
yuzaga   keladi.   Bular   xo'jalik   subyektlarining   daromad   olishlari   uchun   imkoniyat
yaratuvchi   vositalardir.   Shuning   uchun   investorlar   mol-mulklarining   daromad
keltirish   jarayonida   ishtiroki   darajasiga   qarab   investitsiyalaydi.   Daromad   xo'jalik
subyektlarining   tushunchasiga   kirmaydi.   Daromad   har   qanday   investitsiyaning
manbayi   bo'lganligi   uchun   uning   tarkibiy   qismini   tashkil   etadi.   O'zbekiston   ham
xorijiy   mablag'larni   jalb   qilishdan   manfaatdordir.   Hozirgi   vaqtda   ular   asosan
xalqaro tashkilotlar  va boshqa mamlakatlar  hukumatlari  krediti  tarzida kelmoqda.
Shu bilan birga Respublika investitsiyalarga ehtiyoj sezadi, chunki kreditdan farqli
ravishda   investitsiyalar   qarzdor   qilib   qo'ymaydi,   balki   ishlab   chiqarishni
kengaytirish   va   zamonaviylashtirishga,   ilmiy   ishlab   chiqaruvchi   kuchlarni
rivojlantirishga   bevosita   yordam   beradi.   Boy   tabiiy   resuslar,   arzon   ishchi   kuchi,
rivojlangan   infrastmktura   va   siyosiy   barqaror   vaziyat   xorijiy   investorlar   uchun
Respublikadagi ishlab chiqarish obyektlarni jozibador qilib qo'yadi. Shunday qilib,
chet   el   qo'yilmalarining   mamlakatga   olib   kelinishi   va   o'zlashtirilishini   ta'minlash
13 uchun   zarur   bo'lgan   asoslar   yaratildi.   Shu   bilan   birga,   tadbirkorlik   kapitali   olib
kelinishini   kechiktiruvchi   bir   qator   obyektiv   holatlar   ham   mavjud.   Bu   awalo
iqtisodiyotning   xususiy   bo'g'ini   va   umuman   bozor   munosabatlarining
rivojlanmaganligi,   so'mning   past   konvertirlanganligi,   xalqaro   iqtisodiy
munosabatlar   bo'yicha   malakali   xodimlar   va   Respublika   imkoniyatlari   hamda
uning   sheriklari   haqidagi   axborotlarning   yetishmasligidir.   Ko'rinib   turibdiki,
yuqorida   sanab   o'tilgan   holatlar   investorlarning   ushbu   mamlakatga   bo'lgan
qiziqishlarini yoki orttiradi, yoki pasaytiradi. Xususiylashtirish dasturlarini amalga
oshirishda chet el investitsiyalarining importiga to'sqinlik qiluvchi ko'plab sabablar
bartaraf etilmoqda va Respublika o'zining iqtisodiyotini barqarorlashtirishda
tashqi aloqalarni rivojlantirish uchun dastaklarni ishga qo'shmoqda.
Investorlarni   jalb   etishda   ularni   eng   birinchi   o'rinda   qiziqtiradigan   omillar
quyidagilardir:   iqtisodiy   vaziyat,   siyosiy   vaziyat,   huquqiy   soha,   geografik   o'rin,
institutsional tashkiliy texnik soha. Investitsiyadan foydalanishda muhim yo'nalish
bo'lib,   konkret   loyiha   va   konkret   ishlab   chiqarish   hisoblanadi.   Buning   ma'nosi
shuki,   ma'lum   bir   vaqt   birligida   butun   jamiyatning   ixtiyorida   bo'lgan
investitsiyalarni   taqsimlashda   ularning   ustuvorligi   raqobatdan   tashqarida   qoldi.
Bundan   shunday   natija   kelib   chiqadiki,   ma'lum   korxonalar   darajasida   amalga
oshirilayotgan loyihalar, mavjud hududlar rivojlanishi zarur, natijada esa ularning
infrastrukturalari   kengayishi,   rivojlanishi   va   mukammallashishi,   ishlab   chiqarish
sohalari   o'rtasidagi   muvofiqlik   ta'minlanishi   va   mehnat   jamoasi   ahvoli
yaxshilanishi yuz beradi.
Investitsiyalarni   ko'proq   jalb   qilish   uchun   erkin   iqtisodiy   hududlar
yaratilmoqda.   Erkin   iqtisodiy   hudud   —   mamlakat   ichidagi   maxsus   hudud   bo'lib,
unda chet el sarmoyasini faol jalb etish asosida faqat eksport tovar va xizmat ishlab
chiqarish   uchun   yuqori   samarali   zarur   barcha   shart-sharoitlar   yaratilgan.
Iqtisodiyot   ijobiy   tomonga   o'zgarib   bormoqda.   Korxonalar   rahbarlarining
investitsiyani qaysi manbalar hisobidan moliyalashtirish ustida bosh qotirishlariga
zaruriyat   paydo   bo'lmoqda.   Bu   esa   ko'pgina   muhim   omillarni   hisobga   olishni
14 taqozo   etadi.   Iqtisodiy   omillar   (mablag'lar   olish   imkoniyati   va   vaqti,   soliqlar
olinishi hisobi bilan
moliyalashtirish   manbasining   hajmi,   investitsion   loyihani   amalga   oshirish
bilan   bog'liq   daromad   miqdori,   moliyalashtirish   manbasining   korxonalar
barqarorligi   va   quwatliligiga   ta'siri   va   hokazolar)   va   korxona   rahbariyati,
hissadorlik   va   kreditorlar   manfaatlari   o'rtasida   vujudga   keladigan   nizo   omillari
shular   jumlasidandir.   Investitsiya   faoliyatining  rivoji   uchun   mazkur   omillar   talilil
qilinishi   lozim   bo'ladi.   Bu   tahlil   mablag'lari   yo'nalishining   eng   maqbul   usulini
tanlash   va   kelajakda   har   bir   hududga   mos   keladigan   investitsiya   siyosatini
belgilash imkoniyatini beradi.
Shuni   ta'kidlash   lozimki,   investitsion   siyosatda   faqatgina   bozor
mexanizmiga   tayanib   ish   yuritish   mumkin   emas.   Chunki,   u   iqtisodiyotning
tarmoqlariga   turlicha   ta'sir   ko'rsatadi.   2-chizmada   tadbirkorlik   va   boshqa   turdagi
faoliyatga yo'naltirilayotganinvestitsiya shakllarini guruhlashga harakat qilamiz.
INVESTITSIYA SOHASIDAGI
15Investitsiya
Moliyaviy
Moddiy
Intelektual
Foydalanis
h huquqi
Pul resurslari                                Ko’chmas mulk                                    Mualliflik                Yerdan foydalanish
                                                                                                                         Huquqi                          huquqi  KO'RSATKICHLAR DINAMIKASI
Ko’rsatkic
hlar 2
015 2
016 2
017 2
018 2
019 2
020 2
021
Amaldagi
baholarda   jami
mlrd so’m 3
165.2 4
041.0 5
479.7 8
587.1 1
2531.9 1
509.1 2
0721.8
Joriy   yilga
nisbatan % da 1
07.1 1
09.1 1
22.9 1
28.3 1
24.8 1
09.2 1
12.6
YAIM   da
investitsiya
miqdori % 2
0.8 1
9.5 1
9.4 2
2.7 2
61 2
4.9 2
6.8
Markazlas
hgan
investitsiyalar
mlrd so’m da 7
55.8 9
15.8 1
099.7 2
517.9 2
8855.3 4
696.5 1
717.0
Kapital
qo’yilmalarda
investitsiyalar
miqdori 2
3.9 2
3.1 2
0.1 2
0.1 1
8.5 2
2.7 2
0.0
Markazlas
hmagan
investitsiy
alar
amaldagi
baholarda,
mlrd. so'm 2
409.4 3
109.0 4
380.0 6
870.1 1
255.8 1
6025.4 6
870.1
Kapital
qo'yilmalar
da 7
6.1 7
6.9 7
9.9 8
0.0 8
1.5 7
7.3 8
0.0
16 markazlas
hmagan
investitsiy
alar
miqdori, %
Ushbu   ko’rsatkich   2021-yilda   20721,8   mlrd.so'mni   tashkil   etishi   va   o'tgan
2020-yilga   nisbatan   12,6   foizga   ortishi   rejalashtirilgan.   Iqtisodiyotdagi   tarkibiy
islohotlarni yanada chuqurlashtirish, korxonalarning investitsion faoliyatini yanada
jonlashtirish,   xorijiy   investitsiyalarni,   awalo   to'g'ridan-to'g'ri   xorijiy
investitsiyalarni keng jalb etish va ulardan samarali foydalanish, ishlab chiqarishni
modernizatsiyalash, texnik hamda texnologik qayta qurollantirish, yangi ish
o'rinlarini   shakllantirish   va  bular   asosida   milliy  iqtisodiyotimizni   barqaror   hamda
dinamik   rivojlantirishni   ta'minlash   maqsadida   O'zbekiston   Respublikasi
Prezidentining   1213-sonli   «O'zbekiston   Respublikasining   2020-yilga   investitsion
dasturi   haqida»gi   Qarori   tasdiqlangan   bo'lib,   ushbu   dastur   asosidagi   kapital
qo'yilmalarni   moliyalashtirish   manbalari   tarkibida   bank   tizimi   investitsion
kreditlarining   ahamiyati   yuqori   bo'lmoqda.   Ushbu   dasturni   amalga   oshirish
davomida 2010-yilning o'zidayoq barcha moliyaviy manbalar hisobidan texnik va
texnologik   qayta   jihozlash   uchun   yo'naltirilgan   investitsiyalar   hajmi   3
milliard   800   million   dollardan   oshgani   yoki   2010-yildagi   barcha   capital
qo'yilmalarning 37,5 foizini tashkil etgani prinsipial ahamiyatga egadir.
3-chizmadan   ko'rinib   turibdiki,   investitsiya   tizimini   tashkil   qiluvchi
elementlarida   investitsiyalarning   ichki   va   tashqi   manbalari   mavjud   bo'lib,   ular
asosan milliy iqtisodiyotda hosil qilingan jamg'armalar hamda boshqa aktivlardan
va   shuningdek,   xorijiy   manbalar   hisobiga   hosil   qilinadi.   Investitsion   resurslarga
ega bo'lgan iqtisodiy subyektlar tarkibini davlat, xo'jalik subyektlari hamda aholi
tashkil qiladi.
17 Davlat   investitsiyalari   asosan,   davlat   budjeti   mablag'lari   hisobiga   amalga
oshiriladigan investitsiyalarni o'z ichiga oladi. Bunday investitsiyalar  asosan yirik
va   strategik   hamda   ijtimoiy   ahamiyatga   ega   bo'lgan   loyihalarni   moliyalashtirish
jarayonini o'z ichiga oladi.
O’zbekiston   davlat   mustaqilliga   erishgan   dastlabki   yillardan   boshlab   milliy
iqtisodiyotni   rivojlantirishning   o’ziga   xos   yo’nalishini   belgilab   oldi.   Iqtisodiyotni
rivojlantirishda esa investitsiyalarning o’rni beqiyosdir.
Investitsiyalarning   iqtisodiy   mazmun   -   mohiyati   to’g’risida   iqtisodchi
olimlar o’rtasida xilma – xil fikrlar mavjud. 
O’zbekiston   Respublikasining   2014   yil   9   dekabrdagi   “Investitsiya   faoliyati
to’g’risida”gi  qayta tahrirdagi qonunida investitsiyaga quyidagicha ta’rif berilgan:
“investitsiyalar   —   qonun   hujjatlarida   ta’qiqlanmagan   tadbirkorlik   faoliyati   va
boshqa   turdagi   faoliyat   ob’ektlariga   kiritiladigan   moddiy   va   nomoddiy   ne’matlar
hamda   ularga   bo’lgan   huquqlar,   shu   jumladan   intellektual   mulkka   bo’lgan
huquqlar,   shuningdek   reinvestitsiyalar”     sifatida   ta’riflanadi.   Shunday   qilib,
“investitsiya”   deganda   kelgusida   daromad   (foyda)   olish   yoki   ijtimoiy   samaraga
erishish   maqsadida   qonun   doirasida   iqtisodiyotning   turli   tarmog’lari   va   boshqa
sohalariga investorlar tomonidan quyiladagan barcha turdagi mulkiy, moliyaviy va
intekllektual boyliklar tushuniladi.
Boshqacha   aytganda,   investitsiyalar   –   mulkchilikning   har   xil
ko’rinishlaridagi  moddiy,  moliyaviy va  nomoddiy boyliklarni  iqtisodiy  – ijtimoiy
daromad olish maqsadida muomalaga kiritishdir.
Investitsiyalarga   aniq   bir   ta’rif   berilmagan.   Jumladan,   prof.   D.   G’.
G’ozibekov   investitsiyalarning   iqtisodiy   mazmun   –   mohiyatini   moliyaviy
kategoriya sifatida talqin etib, quyidagicha ta’rif berib o’tgan: “Investitsiyalarning
mazmuni   aniq   va   ishonchli   manbalardan   mablag’lar   olish,   ularni   asosli   holda
safarbar   etish,   rikslar   darajasini   hisobga   olgan   holda  kapital   qiymatini   saqlash   va
ko’zlangan samarani olishdan iborat bo’ladi”. 
18 Prof. N.H. Haydarov investitsiyalar  mazmun – mohiyatiga quyidagi ta’rifni
beradi: “Investitsiya – bu mulk shaklidan qat’iy nazar, tadbirkorlik asosida faoliyat
ko’rsatayotgan   jismoniy   va   yuridik   shaxslar   yoki   davlatning   iqtisodiy   va  ijtimoiy
samara   olish   maqsadida   o’z   boyliklarini   qonun   doirasida   bo’lgan   har   qanday
tadbirkorlik ob’ektiga sarflashidir”.
Rossiyalik   iqtisodchi-olim   L.Igoshina   tomonidan:   «investitsiyalar   –   pulni
saqlash, ko’paytirish yoki ijobiy miqdordagi daromadni ta’minlashni hisobga olgan
holda   uni   joylashtirish   mumkin   bo’lgan   har   qanday   vosita   sifatida   ifodalanadi»   ,
deb   ta’riflangan.   «Investitsii»   darsligining   muallifi,   professor   A.Neshitoy
investitsiyalarning   mazmunini   quyidagicha   tavsiflaydi:   «foyda   olish   yoki   boshqa
samaralarga   erishish   maqsadida   o’z   yoki   o’zga   mamlakatning   turli   tarmoqlariga,
tadbirkorlik   loyihalari,   ijtimoiy-iqtisodiy   dasturlar   hamda   innovatsiya   loyihalarini
amalga   oshirishga   yo’naltirilgan   pul   mablag’larini   (kapitalni)   uzoq   muddatga
joylashtirishdir». 
Investitsiya   atamasining   iqtisodiy   mohiyati   yana   bir   qator   rus   olimlari
tomonidan quyidagicha tavsiflangan: 
-   «investitsiyalar   iqtisodiy   foyda   va   ijtimoiy   samara   olish   maqsadida
investitsiya   sohasi   ob’ektlariga  kiritiladigan   barcha   turdagi  mulkiy  va  intellektual
boyliklarni aks ettiradi»;
-   «investitsiyalar   deganda   foyda   (daromad)   olish   va   investorlarning
individual   maqsadlari   singari   ijobiy   ijtimoiy   samaraga   erishish   maqsadida
iqtisodiyotning   turli   tarmoqlari   va   sohalariga,   tadbirkorlik   va   boshqa   turdagi
faoliyat   ob’ektlariga   muayyan   muddatga   kapitalning   maqsadli   yo’naltirilgan
qo’yilmasi shaklida amalga oshiriladigan xarajatlar yig’indisi tushuniladi»;
-   «investitsiyalar   o’zini   foyda   (daromad)   olish   maqsadida   milliy   va   xorijiy
iqtisodiyotning   turli   tarmog’iga   xususiy   yoki   davlat   kapitalining   uzoq   muddatli
qo’yilmasi sifatida namoyon etadi» ;
-   «investitsiya   tushunchasi   foyda   olish   maqsadida   qandaydir   korxona,
tashkilot, uzoq muddatli loyihalar va shu kabilarga kapital, pul mablag’larini uzoq
muddatga kiritishni anglatadi» ;
19 Investitsiyalar   keng   ma’noda   o’zini   mablag’lar   va   resurslarning   kelgusida
ko’payishi va iqtisodiy samara yoki boshqa rejalashtirilgan natijalar olish (ijtimoiy,
ekologik   va   boshqa   samaralar)   maqsadida   ularning   safarbar   etilishi   sifatida
namoyon etadi. 
Xorijlik   iqtisodchi-olimlardan   U.Sharp,   K.Eklund,   Kempbell   R.Makkonell,
Stanli   L.Bryu   kabilar   investitsiyalarning   mazmun-mohiyati   yuzasidan   turlicha
ta’riflarni   bayon   etishgan.   Jumladan,   Nobel   mukofotining   iqtisodiyot   bo’yicha
laureati   (1990   yil)   U.Sharp   ta’kidlashicha:   «investitsiyalar   kelgusida   (ehtimol,
nomuayyan) qiymatlik olish maqsadida hozirgi vaqtda mu-ayyan qiymatlikdan voz
kechishdir» . «Investitsiyalash» atamasining ma’nosini mana bunday sharhlaydilar:
«Kelajakda   foyda   olish   uchun   bugun   puldan   ajralishdir»   va   hisoblaydilarki,
mablag’lar¬ni yoki real yohud moliyaviy aktivlarga investitsiyalash mumkin. Ular
investitsiyalash   atamasi   mazmunini   kelajakda   foyda   olish   maqsadida   bugun   pul
bilan «xayrlashish»da ko’radilar.
Shved   iqtisodchi-olimi   K.Eklund   fikricha:   «investitsiya   –   bu   kelajakda
ko’proq   iste’mol   qilish   sharoitiga   ega   bo’lish   uchun   ertangi   kunga   qoldirilgan
narsa.   Uning   bir   qismi   hozirda   ishlatilmasdan   zaxiraga   qoldiriladigan   iste’mol
buyumlari   bo’lib,   boshqa   qismi   esa   bu   ishlab   chiqarishni   kengaytirishga
yo’naltirilgan resurslardir» . 
«Investitsiyalar atamasini kapitalning kelgusida ko’payishi maqsadida uning
turli   xil   shaklda   joylashtirilishi   sifatida   belgilash   mumkin»   .   «Investitsiyalar   –
qo’yilmaning   kelgusida   o’sish   maqsadida   bugungi   iste’moldan   voz   kechish»   .
«Investitsiya   –   ishlab   chiqarish   davri   davomida   paydo   bo’lgan   kapital   qo’yilma
qiymatining   joriy   o’sishi.   Bu   o’sha   davrdagi   foydaning   iste’mol   uchun
ishlatilmagan   qismi   hisoblanadi»   .   «Investitsiyalar   –   pul   mablag’lari,   maqsadli
bank jamg’armalari, qimmatli qog’ozlar, texnologiyalar, mashina, asosiy vositalar
va boshqa mulk ko’rinishidagi kapital qo’yilmalar, shuningdek, pul qiymatiga ega
bo’lgan   mulkiy   va   nomulkiy   huquqlarni   investorlarning   strategik   maqsadlarini
ko’zlab ishlab chiqarish va boshqa faoliyat ob’ektlariga kiritish» .
20 Iqtisodchi-olimlardan   Kempbell   R.Makkonell,   Stanli   L.Bryu   investitsiya
tushunchasini   quyidagicha   sharhlaydilar,   ya’ni   «investitsiya   (investment)   –   bu
moddiy   zahiralarning   ko’payishi,   ishlab   chiqarish   vositalarining   jamg’arilishi   va
ishlab   chiqarishga   xarajatlar»   .   Ushbu   ta’rif   o’z   mazmuniga   ko’ra,   ko’proq,
«kapital qo’yilmalar» tushunchasiga mos kelishini ta’kidlab o’tish joiz.  
Investitsiya   tushunchasi   yagona   va   to’liq   belgi   berishlik   uchun   anchagina
keng   tushuncha   bo’lib   hisoblanadi.   Iqtisodiy   fanning   turli   qismlarida   va   amaliy
faoliyatning turli sohalarida investitsiya mazmuni o’zining xususiyatlariga ega. 
Makroiqtisodiyotda   investitsiyalar   ishlab   chiqarishda   yangi   vositalarga,
turar-joylarga   investitsiyalar   va   moddiy   zahiralarining   o’sishiga   qilinadigan
harajatlardan   tashkil   topadigan   yalpi   harajatlarning   bir   qismi   hisoblanadi.
Investitsiyalar   –   bu   joriy   davrda   iste’mol   qilinmagan   va   iqtisodiyotda   kapital
o’sishini ta’minlovchi YaIM ning bir qismidir. 
Ishlab   chiqarish   nazariyasi   va   umuman   makroiqtisodiyotda   investitsiyalar
yangi   kapitalni   (ishlab   chiqarish   vositalarini   hamda   inson   kapitalini   qo’shib
hisoblanganda)  yaratish jarayonidir. Moliya nazariyasida esa  investitsiya deganda
real yoki moliyaviy aktivlarni olishni tushuniladi, ya’ni bugungi sarflarni maqsadi
kelajakda daromad olish bo’lib hisoblanadi. 
 Boshqacha so’z bilan aytganda, investitsiyalar – muayyan qiymatni, bo’lishi
noaniqroq bo’lgan kelajak qiymatga almashishdir  .
Lorens   Dj.   Gitman   va   Maykl   D.   Djonkning   «Investitsiyalash   asoslari»   (M.
«Delo»   nashriyoti-1997)     kitobida     investitsiyalarga   quyidagicha   ta’rif   beriladi:
Investitsiya   moliyaviy   natijalar   olishni   ko’zlab   aktsiya   va   obligatsiyalarni   sotib
olishni anglatadi: bular real aktivlarni belgilaydi, masalan, u yoki bu molni ishlab
chiqarish   va   sotish   uchun   mashinalarni   olishni   nazarda   tutadi.   Umuman   keng
ma’noda   investitsiyalar   mamlakat   iqtisodiyotini   o’stirish   va   rivojlantirishni
moliyalashtirish uchun zarur bo’ladigan mexanizmlarni ta’minlaydi.
Investitsiyalarning makro va mikroiqtisodiyotni rivojlantirishdagi roli. 
21 Iqtisodiyotni   rivojlantirishda   investitsiyalar   etakchi   rol   o’ynaydi,   chunki
investitsiya   orqali   korxonalarning   kapital   jamg’arilishiga,   natijada   mamlakatning
ishlab chiqarish imkoniyatlarini kengaytirish va iqtisodiy o’sishga erishiladi. 
Investitsiyalar   iqtisodiy   kategoriya   sifatida   qator   funktsiya   va   vazifalarni
bajaradi-ki,   ularsiz   har   qanday   mamlakat   iqtisodiyoti   bir   maromda   rivojlana
olmaydi. Investitsiyalar makrodarajada quyidagilarni ta’minlaydi:
– takror ishlab chiqarishni kengaytirish siyosatini amalga oshirish;
–   ilmiy-texnika   taraqqiyotini   jadallashtirish,   milliy   mahsulotlarning
raqobatbardoshligini ta’minlash, uning sifati va hajminini oshirish;
– ijtimoiy sohalarni (sog’liqni saqlash, ta’lim va boshq.) rivojlantirish;
– aholi farovonligini ta’minlashda muhim bo’lgan uy-joy qurilishi, ichimlik
suvi, gaz, elektr energiya bilan ta’minlash muammolarini hal etish;
– atrof-muhit va ekologiyaning ifloslanishining oldini olish;
– umumjamiyat ishlab chiqarishini  tarkibiy jihatdan qayta qurish va barcha
iqtisodiyot tarmoqlarini bir maromda rivojlantirish;
– iqtisodiyotning real sektori va etakchi tarmoqlarini rivojlantirish;
–   hududlarning   iqtisodiy   salohiyatini   oshirish   va   ixtisoslashuvini
mustahkamlash;
–   investitsiyalar   importi   va   eksporti   orqali   milliy   iqtisodiyotning   xalqaro
integratsiyasini kuchaytirish;
– sanoat uchun zarur xom ashyo bazasini yaratish;
– ishsizlik muammosini yumshatish yoki ma’lum darajada hal etish;
– mamlakatning harbiy sanoat majmuini mustahkamlash;
– davlatning mudofaa imkoniyatlarini ta’minlash;
– boshqa qator muammolarni hal etish. 
O’zbekiston   Respublikasi   uchun   investitsiyalar,   birinchi   navbatda,
iqtisodiyotni yanada barqarorlashtirish uchun zarurdir. Real investitsiyalarni (bino
va   inshootlar   qurish   va   modernizatsiya   qilish,   zamonaviy   mashina   va   asbob-
uskunalar   sotib   olish)   jalb   qilish   iqtisodiyotning   ishlab   chiqarish   salohiyatini
oshiradi.   Ishlab   chiqarishga   zamonaviy   texnologiyalarni   olib   kelishga
22 yo’naltirilgan   investitsiyalar   qattiq   raqobat   sharoitlarida   omon   qolishga
ko’maklashadi. 
Investitsiyalar mikrodarajada ham muhim rol o’ynadi. Bunda investitsiyalar,
eng   avvalo,   quyidagi   maqsadlarga   erishish   uchun   zarurdir:   korxona   ishlab
chiqarish   faoliyatini   kengaytirish   va   rivojlantirish;   asosiy   fondlarning   haddan
tashqari   jismoniy   va   ma’naviy   eskirishiga   yo’l   qo’ymaslik;   ishlab   chiqarishning
texnik-texnologik   darajasini   oshirish;   korxona   mahsuloti   raqobatbardoshligini
ta’minlash va uning sifatini oshirish;   tabiatni muhofaza qilish tadbirlarini amalga
oshirish;   qimmatli   qog’ozlar   sotib   olish   va   boshqa   korxona   aktivlariga   o’z
mablag’ini sarflash.
Investitsiyalar   mikrodarajada,   pirovardida,   korxonalarning   kelgusida
me’yorda   faoliyat   ko’rsatishi,   barqaror   moliyaviy  holatini   va  maksimum   (yuqori)
foyda olishini ta’minlash uchun zarurdir.
Shunday   qilib,   investitsiyalar   makro   va   mikroiqtisodiyotni   rivojlantirishda
katta   rol   o’ynaydi,   birinchi   navbatda,   takror   ishlab   chiqarishni   kengaytirish,
tarkibiy   o’zgarishlarni   amalga   oshirish,   korxona   foydasini   ko’paytirish   va   shu
asosda boshqa ko’pgina muammolarni ijobiy hal etish imkoniyatlarini yaratadi.
Mamlakatda   investitsiya   faoliyatining   ahvolini   (holatini)   quyidagi
ko’rsatkichlar dinamikasi xarakterlaydi:
– investitsiyalarning umumiy hajmi;
– YaIMda investitsiyalarning ulushi;
– investitsiyalarning umumiy hajmida real investitsiyalarning ulushi;
– investitsiyalarning texnologik tarkibi va uning o’zgarishi;
– real investitsiyalarning umumiy o’sishi;
– investitsiyalar tarkibida xorijiy investitsiyalarning ulushi;
– asosiy kapitalga yo’naltirilgan real investitsiyalarning ulushi;
–   xorijiy   investitsiyalar   tarkibida   to’g’ridan-to’g’ri   xorijiy   investitsiyalar
ulushi va boshqalar.
Bilvosita,   biroq,   ob’ektiv   holatda,   investitsiya   faoliyatining   holatini
quyidagi   makroiqtisodiy   ko’rsatkichlarning   o’sish   sur’atlari   xarakterlaydi:   milliy
23 daromad; yalpi milliy mahsulot (YaMM) va YaIM; sanoat ishlab chiqarish hajmi;
sanoat   mahsulotlarining   alohida   turini   ishlab   chiqarish;   qishloq   xo’jaligi
mahsulotini   ishlab   chiqarish   hajmi   va   boshq.   Investitsiya   faoliyatining   holatiga
baho   berishda   ushbu   ko’rsatkichlarning   ob’ektivligi   shundaki,   investitsiya
qo’yilmalarisiz   ushbu   ko’rsatkichlarning   o’sish   sur’atlarini   tasavvur   etib
bo’lmaydi.   Ushbu   ko’rsatkichlar   u   yoki   bu   darajada   investitsiyalarning   samarali
ishlatilishini   xarakterlaydi.   Agar   ushbu   ko’rsatkichlarning   o’sish   sur’atlari
investitsiyalarning o’sish sur’atlaridan yuqori bo’lsa, investitsiyalardan foydalanish
samaradorligini oshirish zarurligini ko’rsatadi va aksincha. 
So’nggi   yillarda   iqtisodiyotda   faol   amalga   oshirilayotgan   tuzilmaviy
o’zgarishlar   va   modernizatsiya   qilish   jarayoni   investitsiya   faolligini   yanada
oshirdi.   Iqtisodiyotdagi   investitsiyalar   hajmining   yildan-yilga   sezilarli   ravishda
o’sib   borishi   muqarrar   ravishda   milliy   ishlab   chiqarish   hajmining   o’sishi   orqali
o’zining   ijobiy   natijalarini   ko’rsatishiga   imkon   bermoqda.   Davlat   tomonidan
investitsiya   faoliyatini   rivojlantirishga   berilgan   e’tibor   va   qo’llab-quvvatlash
natijasida YaIM hajmi va investitsiyalar miqdori o’sish sur’atlariga ega bo’ldi. 
Bu holat investitsiyalarning YaIMdagi salmog’ining o’sishiga olib keldi. 
Fikrimizcha,   investitsiyalarning   iqtisodiyot   rivojlanishiga   har
tomonlama   ijobiy   ta’sirini   hisobga   olib,   uning   quyidagi   vazifalarini   belgilash
maqsadga muvofiqdir: 
–  iqtisodiyotda ishlab chiqarish kuchlari va ishlab chiqarish vositalarini
optimal  joylashtirish  bilan keng tarmoqli  bozor  infratuzilmalarini  shakllantirishga
imkon yaratish; 
–   iqtisodiyotdagi   takror   ishlab   chiqarish   jarayoniga   ijobiy   ta’sir
ko’rsatuvchi barcha yo’nalishlarni va imkoniyatlarni amaliyotga tatbiq etish; 
–   mamlakatning   milliy   xususiyatlarini   hisobga   olgan   holdagi   qonuniy
kafolatlangan   investorlarni   qoniqtiruvchi   ulushini   yaratadigan   va   moliyaviy
o’sishni ta’minlovchi infratuzilmalarni faollashtirish;
–   iqtisodiyotning   barcha   sohalarini   faollashtirish   orqali   mamlakatning
barqaror o’sishi va jahon iqtisodiy tizimiga integratsiyalashuvini tezlashtirish.
24 Respublika   iqtisodiyotini   rivojlantirishda   investitsiyalarning   ahamiyati
quyidagilarda namoyon bo’ladi:
–   birinchidan,   ishlab   chiqarishga   zamonaviy   texnika   va
texnologiyalarni   joriy   etib,   eksportga   mo’ljallangan   mahsulotlarni   ishlab
chiqarishni rivojlantiradi; 
–   ikkinchidan,   import   o’rnini   bosuvchi   tovar   ishlab   chiqarishni   yo’lga
qo’yish va buning uchun xorijiy investitsiyalarni iqtisodiyotning ustuvor sohalariga
yo’naltirish   va   pirovardida,   aholining   me’yordagi   turmush   darajasini   ta’minlash
(farovonligini oshirish) imkonini yaratadi; 
–   uchinchidan, kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni rivojlantirish va
qishloq   xo’jaligi   ishlab   chiqarishini   jadalashtirish   orqali   o’sib   borayotgan   aholini
ish joylari bilan ta’minlaydi; 
–   to’rtinchidan,   korxonalarning   eskirgan   ishlab   chiqarish   quvvatlarini,
moddiy-texnik bazasini yangilaydi va texnik qayta qurollantiradi; 
–   beshinchidan,   tabiiy   resurslarni   qayta   ishlovchi   korxonalarni   barpo
etishga ko’maklashadi va h.k.  
Yuqoridagi   ta'riflarni   tahlil   qilar   ekanmiz,   investitsiyaning   juda   juda   keng
mazmun   kasb   etishi   uni   talqin   qilish   mumkinligini   e'tirol'   etish   mumkin.   Bu
atamaning barcha jihatlarini umumlashtirib, quyidagicha tavsiflash mumkin: foyda
yoki   ijobiy   natijaga   erishish   maqsadida   subyektlar   tomonidan   xarajatlar   tarzida
iqtisodiy   va   boshqa   l'aoliyat   obyektlariga   joylashtiriluvchi   turli   ega   boyliklarga
investitsiyalar   deyiladi.   Ushbu   ta'rifda   investitsiyalarning   xarakterli   belgilari   aks
investitsiyalashning   maqsadlari;   ko'rillishida   bo'lishi,   turli   ko'rinishdagi   boyliklar
tarzida   joylashtirilishi   va   h.k.   vaqt   (zamon)ga   bog'liq   qiymati   ko'ra   investitsiya
kelajakda   nal'   olish   maqsadida   mablag'lar   qo'yishdir.   Investitsiya   kapitalni
muayyan muddatga bog'lashni yoki band qilisbni bildiradi. Bundan asosiy maqsad
kapital   qiymatini   saqlab   qolish   yoki   bo'lmasa   kapital   qiymatini   davomli   o'stirib
borishdir.   Iqtisodiy   mazmuni   jihatidan   tmli   iaoliyatlarga   safarbar   etilgan   moddiy,
nomoddiy   boyliklar   va   ularga   doir   huquqlarni   aks   ettiradi.   Investitsiyalar   foyda
(daromad)   olish   yoki   ijtimoiy   samaraga   erishish   maqsadida,   davlat,   huquqiy   va
25 jismoniy shaxslar torlar) tomonidan chekiangan imkoniyatlardan samarali dalanib,
chekianmagan   ehtiyojni   qondirish   uchun   iqtisodiyotning   tmli   sohalariga   ma'lum
muddatga   sadlangan   barcha   turdagi   boyliklarni   ham   anglatadi.   Yuqoridagi
fikrlarga asoslanib, bareha tmdagi boyliklar investitsiyalarning «asosiy birlamcw»
elementi degan xulosaga kelish mumkin. Bu boyliklarning turlariga qarab quyidagi
shakllarda bo'ladi: ko'char va ko'chmas mulklar (binolar va inshootlar, rnashina va
uskunalar,   transport   vositalari,   hisoblash   va   boshq.);   put   mablag'lari,   maqsadli
bank   qo'yilmalari,   aksiyalar,   obligatsiyalar   va   boshqa   qimmatli   mualliflik
huquqidan   keho   chiqadigan   mulkiy   huquqlar,   litsenziyalar,   patentlar,   <1ar,   va
boshqa   intellektual   qiymalliklar;   tabiiy   boyliklar,   yer   va   boshqa   mol-mulldardan
foydalanish   huquqJar:i. Shuni  qayd  etish  joizki, investitsiyalar   shakIlaridan  qat'iy
nazar   kapitalni   (boyliklarni,   resurslarni)   12   natijasi   hisoblanadi.   Jamg'arish
qo'yishning bo'lib, u qo'yiladigan investitsiyalarning hajmini be1gilaydi  
 
Moliyaviy investitsiyalarni amalga oshirish xususiyatlari
B о z о r   iqtis о diyoti   sh а r о itid а   h а r   bir   investitsiya   turining   o’zig а   хо s   o’rni
bo’l а di.   M о liyaviy   investitsiyal а r   t а rkibig а   m а h а lliy   v а   хо rijiy   m а ml а k а tl а rning
pul birlikl а ri, b а nkl а rd а gi  о m о n а tl а r, d е p о zit s е rtifik а tl а r,  а ksiyal а r, obligatsiyal а r,
v е ks е ll а r   v а   b о shq а   qimm а tli   q о g’ о zl а r   h а md а   t е ngl а shtirilg а n   b о ylikl а r   kir а di.
M о ddiy   investitsiyal а r   t а rkibig а   а s о siy   f о ndl а r,   ya’ni   bin о l а r,   а sb о b-uskun а l а r,
insh оо tl а r,   kommunikatsiyal а r   v а   b о shq а   turd а gi   а s о siy   ishl а b   chiq а rish
f о ndl а rining  а ktiv v а  p а ssiv qisml а ri kir а di.
M о liyaviy   investitsiyal а r   d е b   а ksiyal а r,   obligatsiyal а r,   v е ks е ll а r   v а   b о shq а
qimm а tli   q о g’ о zl а r   uchun   s а rfl а ng а n   qo’yilm а l а rg а   а ytil а di.   Bu   qo’yilm а l а r
buyum ko’rinishid а gi k а pit а lning o’sishini o’zid а  muj а ss а m etm а s а d а , l е kin f о yd а ,
shu   juml а d а n,   sp е kulativ   f о yd а ,   ya’ni   qimm а tli   q о g’ о zl а r   kursi   o’zg а rishi
n а tij а sid а   vujudg а   k е l а dig а n   f о yd а   k е ltir а di.   M о liyaviy   investitsiyal а r   ikki   х il
ko’rinishid а   bo’l а di.   А ksiyal а rni   s о tib   о lish   r еа l   m о ddiy   ko’rinishd а gi   k а pit а lni
yar а tm а ydi.   L е kin   k е l а j а kd а   sp е kulativ   ko’rinishd а   f о yd а   о lish   mumkin   bo’l а di.
А ksiyal а rni   s о tishd а n tushg а n m а bl а g’ni   ishl а b chiq а rish  uchun,   а sb о b uskun а l а r
26 s о tib   о lish   uchun   s а rfl а g а nd а ,   u   r еа l   k а pit а lg а   а yl а n а di   v а   r еа l   investitsiya
ko’rinishini   о l а di.   Shu   s а b а bd а n   qimm а tli   q о g’ о zl а rning   о ldi-s о tdi   operatsiyal а ri
n а tij а sid а   о lin а dig а n   sp е kulativ   f о yd а   k е ltiruvchi   m о liyaviy   investitsiyal а r   v а
qimm а tli   q о g’ о zl а rni   s о tish   n а tij а sid а   pul   ko’rinishid а gi   r еа l   m о liyaviy
investitsiyal а rni   f а rql а sh   l о zim.   F а n-t ех nik а   t а r а qqiyotining   t е zl а shuvi   bil а n
int е ll е ktu а l s а l о hiyat ishl а b chiq а rishning eng kuchli  о milig а   а yl а ndi, uning jiddiy
unsuri bo’lib q о ldi.
M о liyaviy   investitsiyal а r   k а pit а lni,   to’l о v   v а   m о liyaviy   m а jburiyatl а rning
b а rch а   turl а rini   o’zid а   muj а ss а ml а shtiruvchi,   m о liyaviy   а ktivl а rg а
j о yl а shtirilishini  а ngl а t а di. Ushbu m о liyaviy v о sit а l а rning eng muhiml а ri qimm а tli
q о g’ о zl а rdir: ulushli ( а ksiyal а r) v а  q а rz (obligatsiyal а r).
M о liyaviy   investitsiyal а r   sh ах siy   k о mp а niyal а r   v а   d а vl а t   id о r а l а ri
t о m о nid а n   mu о m а l а g а   chiq а rilg а n   а ksiyal а rg а ,   obligatsiyal а rg а   v а   b о shq а
qimm а tli   q о g’ о zl а rg а   v а   b а nk   d е p о zitl а rig а   uz о q   mudd а tg а   j а lb   qilin а dig а n
qo’yilm а l а rdir.   M о liyaviy   investitsiyal а rning   а s о siy   qismi   k а pit а lning   n о ishl а b
chiq а rish   s о h а sig а   s а rfl а nishini   bildir а di.   M о liyaviy   investitsiyal а r   а ks а riyat
h о l а tl а rd а   r еа l   investitsiyal а rning   m а nb а yi   bo’lib   х izm а t   qilishi   mumkin.
M о liyaviy   investitsiyal а r   erkin   b о z о r   infr а tuzilm а si   riv о jl а ng а n   m а ml а k а tl а rd а ,
qimm а tli q о g’ о zl а r b о z о ri  о rq а li k а pit а lni s о h а l а r bo’yich а  t а qsiml а nishid а  muhim
а h а miyatg а  ega bo’lg а n d а vl а tl а rd а  ko’pr о q t а rq а lg а n.
Bozor   munosabatlari   sharoitida   pul   resurslarini   uzluksiz   shakllantirish   va
ularni   daromad   keltiruvchi   ob’ektlarga   samarali   investitsiyalash   moliya   bozori
yordamida   ta’minlanadi.   Ushbu   bozor   o’zida   pul   bozori,   kredit   bozori   va   fond
bozorini   mujassam   etadi.   Fond   bozorida   moliyaviy   (portfel)   investitsiyalar   amal
qiladi-ki, ular qimmatli qog’ozlarni sotib olishga yo’naltirilgan bo’ladi. 
Moliyaviy investitsiyalar – daromad olish (xuddi foizlar, dividendlar va ijara
haqi   singari)   va   asosiy   kapital   qiymatini   ko’paytirish   maqsadida   investor
tasarrufida   bo’lgan   korxona   aktivlari.   Mohiyat   jihatdan   «qimmatli   qog’ozlarga
(aktsiya,   obligatsiya   va   boshqa   qimmatli   qog’ozlar),   ya’ni   moliyaviy   aktivlarga
joylashtirilgan kapital moliyaviy investitsiyalarni anglatadi» . 
27 Moliyaviy investitsiyalarni quyidagicha tasniflash mumkin:
–  
Moliyaviy investitsiyalarni tasnifiy belgilari
Moliyaviy   investitsiya   yuridik   va   jismoniy   shaxslarning   ixtiyorida
mavjud bo’lgan bo’sh pul mablag’laridan samarali foydalanishni ta’minlaydi.
Moliyaviy   investitsiyalar   joriy   (qisqa)   va   uzoq   muddatli
investitsiyalarga   ajratiladi.   Joriy   (qisqa)   investitsiyalar   –   erkin   sotiladigan   va   bir
yildan   ko’p   bo’lmagan   muddatda   egalik   qilishga   qaratilgan   qimmatli   qog’ozlar,
ular, odatda, bozor (likvidli) qimmatli qog’ozlari, deb ataladi.
Hozirgi   iqtisodiy   sharoitda   jalb   etilgan   mablag’lar   hisobiga   investitsiya
faoliyatini   moliyalashtirish,   asosan,   qimmatli   qog’ozlar,   xorijiy   investitsiyalar   va
bank   kreditlari   hisobiga   amalga   oshirilmoqda.   Aytish   joizki,   bank   kreditlari   qarz
mablag’lari  tarkibiga kiritilsa ham, bu manbani jalb qilingan mablag’lar  tarkibiga
kiritish mumkin, chunki bank krediti investitsiya faoliyatini moliyalashtirish uchun
chetdan, kredit tashkilotlaridan jalb qilinadi. 
Investitsiya   qilishda   turlicha   vositalar   qo’llanilishi   mumkin:   pul,   valyuta,
kredit, qimmatli qog’ozlar, mulk (moddiy va nomoddiy), turli tovar-xom ashyolar
va   h.k.   Bular   ichida   qimmatli   qog’ozlarga   investitsiya   qilish   investorning
talablarini   qondirishning   eng   samarali   va   keng   tarqalgan   usullaridan   biri
hisoblanadi. 
Qimmatli   qog’ozlar   bozori,   bir   tomondan,   iqtisodiyotning   xo’jalik
sub’ektlari uchun moliyaviy ta’minlanish manbai bo’lsa, ikkinchi tomondan, aholi
va   xo’jalik   sub’ektlarining   bo’sh   turgan   mablag’larini   iqtisodiyotga   faol   jalb
etuvchi,   pul   mablag’larini   qayta   taqsimlovchi   mexanizmdir.   Bozor   iqtisodiyoti
sharoitida   iqtisodiyotning   yangidan   vujudga   kelayotgan   va   faoliyat   yuritayotgan
tarmoqlarini   rivojlantirish  uchun  turli   shakldagi  va   hajmdagi   investitsiyalar  kerak
bo’ladi.   Bozor   iqtisodiyotida   qimmatli   qog’ozlar   bozori   iqtisodiy   munosabatlar
ishtirokchilari   o’rtasida   pul   vositalarini   samarali   qayta   taqsimlovchi   mexanizm
vazifasini bajarmoqda.
28 Jalb etilgan mablag’lar hisobiga investitsiya faoliyatini moliyalashtirishning
muhim   manbalaridan   biri   bu   to’g’ridan-to’g’ri   xorijiy   investitsiyalarni   jalb   etish
hisoblanadi.   Bo’sh   turgan   mablag’larni   aktsiyadorlik   jamiyatlariga   yoki   davlat
byudjetiga   yo’naltirish   qo’shimcha   mablag’ga   bo’lgan   ehtiyojni   qondirishga   olib
keladi.   Mana   shunday   vaziyatlarda   pul   mablag’larini   qayta   taqsimlaydigan
samarali iqtisodiy mexanizm kerak bo’ladi. Bu mexanizm moliyaviy investitsiyalar
harakatini ta’minlab, iqtisodiy o’sishga sharoit yaratadi.
Investitsiyalarning iqtisodiy mohiyati va ahamiyati. 
O’zbekiston   davlat   mustaqilliga   erishgan   dastlabki   yillardan   boshlab   milliy
iqtisodiyotni   rivojlantirishning   o’ziga   xos   yo’nalishini   belgilab   oldi.   Iqtisodiyotni
rivojlantirishda esa investitsiyalarning o’rni beqiyosdir. 
Investitsiyalarning   iqtisodiy   mazmun   -   mohiyati   to’g’risida   iqtisodchi
olimlar o’rtasida xilma – xil fikrlar mavjud. 
O’zbekiston   Respublikasining   2014   yil   9   dekabrdagi   “Investitsiya   faoliyati
to’g’risida”gi  qayta tahrirdagi qonunida investitsiyaga quyidagicha ta’rif berilgan:
“investitsiyalar   —   qonun   hujjatlarida   ta’qiqlanmagan   tadbirkorlik   faoliyati   va
boshqa   turdagi   faoliyat   ob’ektlariga   kiritiladigan   moddiy   va   nomoddiy   ne’matlar
hamda   ularga   bo’lgan   huquqlar,   shu   jumladan   intellektual   mulkka   bo’lgan
huquqlar,   shuningdek   reinvestitsiyalar”1   sifatida   ta’riflanadi.   Shunday   qilib,
“investitsiya”   deganda   kelgusida   daromad   (foyda)   olish   yoki   ijtimoiy   samaraga
erishish   maqsadida   qonun   doirasida   iqtisodiyotning   turli   tarmog’lari   va   boshqa
sohalariga investorlar tomonidan quyiladagan barcha turdagi mulkiy, moliyaviy va
intekllektual boyliklar tushuniladi. 
Boshqacha   aytganda,   investitsiyalar   –   mulkchilikning   har   xil
ko’rinishlaridagi  moddiy,  moliyaviy va  nomoddiy boyliklarni  iqtisodiy  – ijtimoiy
daromad olish maqsadida muomalaga kiritishdir. 
Investitsiyalarga   aniq   bir   ta’rif   berilmagan.   Jumladan,   prof.   D.   G’.
G’ozibekov   investitsiyalarning   iqtisodiy   mazmun   –   mohiyatini   moliyaviy
kategoriya sifatida talqin etib, quyidagicha ta’rif berib o’tgan: “Investitsiyalarning
29 mazmuni   aniq   va   ishonchli   manbalardan   mablag’lar   olish,   ularni   asosli   holda
safarbar   etish,   rikslar   darajasini   hisobga   olgan   holda  kapital   qiymatini   saqlash   va
ko’zlangan samarani olishdan iborat bo’ladi”. 
Prof. N.H. Haydarov investitsiyalar  mazmun – mohiyatiga quyidagi ta’rifni
beradi: “Investitsiya – bu mulk shaklidan qat’iy nazar, tadbirkorlik asosida faoliyat
ko’rsatayotgan   jismoniy   va   yuridik   shaxslar   yoki   davlatning   iqtisodiy   va  ijtimoiy
samara   olish   maqsadida   o’z   boyliklarini   qonun   doirasida   bo’lgan   har   qanday
tadbirkorlik ob’ektiga sarflashidir”. 
Rossiyalik   iqtisodchi-olim   L.   Igoshina   tomonidan:   «investitsiyalar   –   pulni
saqlash, ko’paytirish yoki ijobiy miqdordagi daromadni ta’minlashni hisobga olgan
holda   uni   joylashtirish   mumkin   bo’lgan   har   qanday   vosita   sifatida   ifodalanadi»2,
deb   ta’riflangan.   «Investitsii»   darsligining   muallifi,   professor   A.   Neshitoy
investitsiyalarning   mazmunini   quyidagicha   tavsiflaydi:   «foyda   olish   yoki   boshqa
samaralarga   erishish   maqsadida   o’z   yoki   o’zga   mamlakatning   turli   tarmoqlariga,
tadbirkorlik   loyihalari,   ijtimoiy-iqtisodiy   dasturlar   hamda   innovatsiya   loyihalarini
amalga   oshirishga   yo’naltirilgan   pul   mablag’larini   (kapitalni)   uzoq   muddatga
joylashtirishdir». 
Investitsiya   atamasining   iqtisodiy   mohiyati   yana   bir   qator   rus   olimlari
tomonidan quyidagicha tavsiflangan: 
-   «investitsiyalar   iqtisodiy   foyda   va   ijtimoiy   samara   olish   maqsadida
investitsiya   sohasi   ob’ektlariga  kiritiladigan   barcha   turdagi  mulkiy  va  intellektual
boyliklarni aks ettiradi»; 
-   «investitsiyalar   deganda   foyda   (daromad)   olish   va   investorlarning
individual   maqsadlari   singari   ijobiy   ijtimoiy   samaraga   erishish   maqsadida
iqtisodiyotning   turli   tarmoqlari   va   sohalariga,   tadbirkorlik   va   boshqa   turdagi
faoliyat   ob’ektlariga   muayyan   muddatga   kapitalning   maqsadli   yo’naltirilgan
qo’yilmasi shaklida amalga oshiriladigan xarajatlar yig’indisi tushuniladi»; 
-   «investitsiyalar   o’zini   foyda   (daromad)   olish   maqsadida   milliy   va   xorijiy
iqtisodiyotning   turli   tarmog’iga   xususiy   yoki   davlat   kapitalining   uzoq   muddatli
qo’yilmasi sifatida namoyon etadi»3; 
30 -   «investitsiya   tushunchasi   foyda   olish   maqsadida   qandaydir   korxona,
tashkilot, uzoq muddatli loyihalar va shu kabilarga kapital, pul mablag’larini uzoq
muddatga kiritishni anglatadi»4; 
Investitsiyalar   keng   ma’noda   o’zini   mablag’lar   va   resurslarning   kelgusida
ko’payishi va iqtisodiy samara yoki boshqa rejalashtirilgan natijalar olish (ijtimoiy,
ekologik   va   boshqa   samaralar)   maqsadida   ularning   safarbar   etilishi   sifatida
namoyon etadi. 
Xorijlik   iqtisodchi-olimlardan   U.   Sharp,   K.   Eklund,   Kempbell   R.
Makkonell,  Stanli  L.Bryu kabilar  investitsiyalarning  mazmun-mohiyati   yuzasidan
turlicha   ta’riflarni   bayon   etishgan.   Jumladan,   Nobel   mukofotining   iqtisodiyot
bo’yicha   laureati   (1990   yil)   U.   Sharp   ta’kidlashicha:   «investitsiyalar   kelgusida
(ehtimol,   nomuayyan)   qiymatlik   olish   maqsadida   hozirgi   vaqtda   mu ayyan
qiymatlikdan   voz   kechishdir»5.   «Investitsiyalash»   atamasining   ma’nosini   mana
bunday sharhlaydilar: «Kelajakda foyda olish uchun bugun puldan ajralishdir» va
hisoblaydilarki, mablag’lar ni yoki real yohud moliyaviy aktivlarga investitsiyalash
mumkin.   Ular   investitsiyalash   atamasi   mazmunini   kelajakda   foyda   olish
maqsadida bugun pul bilan «xayrlashish»da ko’radilar. 
Shved   iqtisodchi-olimi   K.Eklund   fikricha:   «investitsiya   –   bu   kelajakda
ko’proq   iste’mol   qilish   sharoitiga   ega   bo’lish   uchun   ertangi   kunga   qoldirilgan
narsa.   Uning   bir   qismi   hozirda   ishlatilmasdan   zaxiraga   qoldiriladigan   iste’mol
buyumlari   bo’lib,   boshqa   qismi   esa   bu   ishlab   chiqarishni   kengaytirishga
yo’naltirilgan resurslardir»6. 
«Investitsiyalar atamasini kapitalning kelgusida ko’payishi maqsadida uning
turli   xil   shaklda   joylashtirilishi   sifatida   belgilash   mumkin»7.   «Investitsiyalar   –
qo’yilmaning   kelgusida   o’sish   maqsadida   bugungi   iste’moldan   voz   kechish»8.
«Investitsiya   –   ishlab   chiqarish   davri   davomida   paydo   bo’lgan   kapital   qo’yilma
qiymatining   joriy   o’sishi.   Bu   o’sha   davrdagi   foydaning   iste’mol   uchun
ishlatilmagan   qismi   hisoblanadi»9.   «Investitsiyalar   –   pul   mablag’lari,   maqsadli
bank jamg’armalari, qimmatli qog’ozlar, texnologiyalar, mashina, asosiy vositalar
va boshqa mulk ko’rinishidagi kapital qo’yilmalar, shuningdek, pul qiymatiga ega
31 bo’lgan   mulkiy   va   nomulkiy   huquqlarni   investorlarning   strategik   maqsadlarini
ko’zlab ishlab chiqarish va boshqa faoliyat ob’ektlariga kiritish»10. 
Iqtisodchi-olimlardan   Kempbell   R.Makkonell,   Stanli   L.Bryu   investitsiya
tushunchasini   quyidagicha   sharhlaydilar,   ya’ni   «investitsiya   (investment)   –   bu
moddiy   zahiralarning   ko’payishi,   ishlab   chiqarish   vositalarining   jamg’arilishi   va
ishlab   chiqarishga   xarajatlar»11.   Ushbu   ta’rif   o’z   mazmuniga   ko’ra,   ko’proq,
«kapital qo’yilmalar» tushunchasiga mos kelishini ta’kidlab o’tish joiz. 
Investitsiya   tushunchasi   yagona   va   to’liq   belgi   berishlik   uchun   anchagina
keng   tushuncha   bo’lib   hisoblanadi.   Iqtisodiy   fanning   turli   qismlarida   va   amaliy
faoliyatning turli sohalarida investitsiya mazmuni o’zining xususiyatlariga ega. 
Makroiqtisodiyotda   investitsiyalar   ishlab   chiqarishda   yangi   vositalarga,
turar-joylarga   investitsiyalar   va   moddiy   zahiralarining   o’sishiga   qilinadigan
harajatlardan   tashkil   topadigan   yalpi   harajatlarning   bir   qismi   hisoblanadi.
Investitsiyalar   –   bu   joriy   davrda   iste’mol   qilinmagan   va   iqtisodiyotda   kapital
o’sishini ta’minlovchi YaIM ning bir qismidir. 
Ishlab   chiqarish   nazariyasi   va   umuman   makroiqtisodiyotda   investitsiyalar
yangi   kapitalni   (ishlab   chiqarish   vositalarini   hamda   inson   kapitalini   qo’shib
hisoblanganda)  yaratish jarayonidir. Moliya nazariyasida esa  investitsiya deganda
real yoki moliyaviy aktivlarni olishni tushuniladi, ya’ni bugungi sarflarni maqsadi
kelajakda daromad olish bo’lib hisoblanadi. 
Boshqacha so’z bilan aytganda, investitsiyalar – muayyan qiymatni, bo’lishi
noaniqroq bo’lgan kelajak qiymatga almashishdir 12. 
Lorens   Dj.   Gitman   va   Maykl   D.   Djonkning   «Investitsiyalash   asoslari»   (M.
«Delo»   nashriyoti-1997)   kitobida   investitsiyalarga   quyidagicha   ta’rif   beriladi:
Investitsiya   moliyaviy   natijalar   olishni   ko’zlab   aktsiya   va   obligatsiyalarni   sotib
olishni anglatadi: bular real aktivlarni belgilaydi, masalan, u yoki bu molni ishlab
chiqarish   va   sotish   uchun   mashinalarni   olishni   nazarda   tutadi.   Umuman   keng
ma’noda   investitsiyalar   mamlakat   iqtisodiyotini   o’stirish   va   rivojlantirishni
moliyalashtirish uchun zarur bo’ladigan mexanizmlarni ta’minlaydi.
32 Investitsiyalarning makro va mikroiqtisodiyotni rivojlantirishdagi roli. 
Iqtisodiyotni   rivojlantirishda   investitsiyalar   etakchi   rol   o’ynaydi,   chunki
investitsiya   orqali   korxonalarning   kapital   jamg’arilishiga,   natijada   mamlakatning
ishlab chiqarish imkoniyatlarini kengaytirish va iqtisodiy o’sishga erishiladi.
Investitsiyalar   iqtisodiy   kategoriya   sifatida   qator   funktsiya   va   vazifalarni
bajaradi-ki,   ularsiz   har   qanday   mamlakat   iqtisodiyoti   bir   maromda   rivojlana
olmaydi. Investitsiyalar makrodarajada quyidagilarni ta’minlaydi:
– takror ishlab chiqarishni kengaytirish siyosatini amalga oshirish;
–   ilmiy-texnika   taraqqiyotini   jadallashtirish,   milliy   mahsulotlarning
raqobatbardoshligini ta’minlash, uning sifati va hajminini oshirish;
– ijtimoiy sohalarni (sog’liqni saqlash, ta’lim va boshq.) rivojlantirish;
– aholi farovonligini ta’minlashda muhim bo’lgan uy-joy qurilishi, ichimlik
suvi, gaz, elektr energiya bilan ta’minlash muammolarini hal etish;
– atrof-muhit va ekologiyaning ifloslanishining oldini olish;
– umumjamiyat ishlab chiqarishini  tarkibiy jihatdan qayta qurish va barcha
iqtisodiyot tarmoqlarini bir maromda rivojlantirish;
– iqtisodiyotning real sektori va etakchi tarmoqlarini rivojlantirish;
–   hududlarning   iqtisodiy   salohiyatini   oshirish   va   ixtisoslashuvini
mustahkamlash;
–   investitsiyalar   importi   va   eksporti   orqali   milliy   iqtisodiyotning   xalqaro
integratsiyasini kuchaytirish;
– sanoat uchun zarur xom ashyo bazasini yaratish;
– ishsizlik muammosini yumshatish yoki ma’lum darajada hal etish;
– mamlakatning harbiy sanoat majmuini mustahkamlash;
– davlatning mudofaa imkoniyatlarini ta’minlash;
– boshqa qator muammolarni hal etish.
33 O’zbekiston   Respublikasi   uchun   investitsiyalar,   birinchi   navbatda,
iqtisodiyotni yanada barqarorlashtirish uchun zarurdir. Real investitsiyalarni (bino
va   inshootlar   qurish   va   modernizatsiya   qilish,   zamonaviy   mashina   va   asbob-
uskunalar   sotib   olish)   jalb   qilish   iqtisodiyotning   ishlab   chiqarish   salohiyatini
oshiradi.   Ishlab   chiqarishga   zamonaviy   texnologiyalarni   olib   kelishga
yo’naltirilgan   investitsiyalar   qattiq   raqobat   sharoitlarida   omon   qolishga
ko’maklashadi.
Investitsiyalar mikrodarajada ham muhim rol o’ynadi. Bunda investitsiyalar,
eng   avvalo,   quyidagi   maqsadlarga   erishish   uchun   zarurdir:   korxona   ishlab
chiqarish   faoliyatini   kengaytirish   va   rivojlantirish;   asosiy   fondlarning   haddan
tashqari   jismoniy   va   ma’naviy   eskirishiga   yo’l   qo’ymaslik;   ishlab   chiqarishning
texnik-texnologik   darajasini   oshirish;   korxona   mahsuloti   raqobatbardoshligini
ta’minlash   va   uning  sifatini   oshirish;   tabiatni   muhofaza   qilish   tadbirlarini   amalga
oshirish;   qimmatli   qog’ozlar   sotib   olish   va   boshqa   korxona   aktivlariga   o’z
mablag’ini sarflash.
Investitsiyalar   mikrodarajada,   pirovardida,   korxonalarning   kelgusida
me’yorda   faoliyat   ko’rsatishi,   barqaror   moliyaviy  holatini   va  maksimum   (yuqori)
foyda olishini ta’minlash uchun zarurdir.
Shunday   qilib,   investitsiyalar   makro   va   mikroiqtisodiyotni   rivojlantirishda
katta   rol   o’ynaydi,   birinchi   navbatda,   takror   ishlab   chiqarishni   kengaytirish,
tarkibiy   o’zgarishlarni   amalga   oshirish,   korxona   foydasini   ko’paytirish   va   shu
asosda boshqa ko’pgina muammolarni ijobiy hal etish imkoniyatlarini yaratadi.
Mamlakatda   investitsiya   faoliyatining   ahvolini   (holatini)   quyidagi
ko’rsatkichlar dinamikasi xarakterlaydi:
– investitsiyalarning umumiy hajmi;
– YaIMda investitsiyalarning ulushi;
– investitsiyalarning umumiy hajmida real investitsiyalarning ulushi;
– investitsiyalarning texnologik tarkibi va uning o’zgarishi;
– real investitsiyalarning umumiy o’sishi;
– investitsiyalar tarkibida xorijiy investitsiyalarning ulushi;
34 – asosiy kapitalga yo’naltirilgan real investitsiyalarning ulushi;
–   xorijiy   investitsiyalar   tarkibida   to’g’ridan-to’g’ri   xorijiy   investitsiyalar
ulushi va boshqalar.
Bilvosita, biroq, ob’ektiv holatda, investitsiya faoliyatining holatini quyidagi
makroiqtisodiy   ko’rsatkichlarning   o’sish   sur’atlari   xarakterlaydi:   milliy   daromad;
yalpi   milliy   mahsulot   (YaMM)   va   YaIM;   sanoat   ishlab   chiqarish   hajmi;   sanoat
mahsulotlarining   alohida   turini   ishlab   chiqarish;   qishloq   xo’jaligi   mahsulotini
ishlab  chiqarish   hajmi  va   boshq.  Investitsiya   faoliyatining  holatiga  baho  berishda
ushbu   ko’rsatkichlarning   ob’ektivligi   shundaki,   investitsiya   qo’yilmalarisiz   ushbu
ko’rsatkichlarning o’sish sur’atlarini tasavvur etib bo’lmaydi. Ushbu ko’rsatkichlar
u   yoki   bu   darajada   investitsiyalarning   samarali   ishlatilishini   xarakterlaydi.   Agar
ushbu   ko’rsatkichlarning   o’sish   sur’atlari   investitsiyalarning   o’sish   sur’atlaridan
yuqori   bo’lsa,   investitsiyalardan   foydalanish   samaradorligini   oshirish   zarurligini
ko’rsatadi va aksincha.
So’nggi   yillarda   iqtisodiyotda   faol   amalga   oshirilayotgan   tuzilmaviy
o’zgarishlar   va   modernizatsiya   qilish   jarayoni   investitsiya   faolligini   yanada
oshirdi.   Iqtisodiyotdagi   investitsiyalar   hajmining   yildan-yilga   sezilarli   ravishda
o’sib   borishi   muqarrar   ravishda   milliy   ishlab   chiqarish   hajmining   o’sishi   orqali
o’zining   ijobiy   natijalarini   ko’rsatishiga   imkon   bermoqda.   Davlat   tomonidan
investitsiya   faoliyatini   rivojlantirishga   berilgan   e’tibor   va   qo’llab-quvvatlash
natijasida YaIM hajmi va investitsiyalar miqdori o’sish sur’atlariga ega bo’ldi.
Bu holat investitsiyalarning YaIMdagi salmog’ining o’sishiga olib keldi.
Fikrimizcha,   investitsiyalarning   iqtisodiyot   rivojlanishiga   har   tomonlama
ijobiy   ta’sirini   hisobga   olib,   uning   quyidagi   vazifalarini   belgilash   maqsadga
muvofiqdir: 
iqtisodiyotda   ishlab   chiqarish   kuchlari   va   ishlab   chiqarish   vositalarini
optimal  joylashtirish  bilan keng tarmoqli  bozor  infratuzilmalarini  shakllantirishga
imkon yaratish; 
iqtisodiyotdagi   takror   ishlab   chiqarish   jarayoniga   ijobiy   ta’sir   ko’rsatuvchi
barcha yo’nalishlarni va imkoniyatlarni amaliyotga tatbiq etish; 
35 mamlakatning   milliy   xususiyatlarini   hisobga   olgan   holdagi   qonuniy
kafolatlangan   investorlarni   qoniqtiruvchi   ulushini   yaratadigan   va   moliyaviy
o’sishni ta’minlovchi infratuzilmalarni faollashtirish; 
iqtisodiyotning barcha sohalarini faollashtirish orqali mamlakatning barqaror
o’sishi va jahon iqtisodiy tizimiga integratsiyalashuvini tezlashtirish. 
Respublika   iqtisodiyotini   rivojlantirishda   investitsiyalarning   ahamiyati
quyidagilarda namoyon bo’ladi: 
birinchidan, ishlab chiqarishga zamonaviy texnika va texnologiyalarni joriy
etib, eksportga mo’ljallangan mahsulotlarni ishlab chiqarishni rivojlantiradi; 
ikkinchidan, import o’rnini bosuvchi tovar ishlab chiqarishni yo’lga qo’yish
va   buning   uchun   xorijiy   investitsiyalarni   iqtisodiyotning   ustuvor   sohalariga
yo’naltirish   va   pirovardida,   aholining   me’yordagi   turmush   darajasini   ta’minlash
(farovonligini oshirish) imkonini yaratadi; 
uchinchidan, kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni rivojlantirish va qishloq
xo’jaligi   ishlab   chiqarishini   jadalashtirish   orqali   o’sib   borayotgan   aholini   ish
joylari bilan ta’minlaydi; 
to’rtinchidan,   korxonalarning   eskirgan   ishlab   chiqarish   quvvatlarini,
moddiy-texnik bazasini yangilaydi va texnik qayta qurollantiradi; 
beshinchidan,   tabiiy   resurslarni   qayta   ishlovchi   korxonalarni   barpo   etishga
ko’maklashadi va h.k.
36 Foydalanilgan adabiyotlar
 
1. Vaxobov A.V., Xojibakiev Sh.X., Mo’minov N.G. “Xorijiy investitsiyalar”. 
O’quv qo’llanma. - T.: Moliya, 2010. -328 b.
2. Вахабов А.В., Разыкова Г.Х., Хажибакиев Ш.Х. Иностранные инвестиции 
и модернизация национальной экономики. Монография. Т.: Молия, 2011. -300 
с.  
3. Bekmurodov A.Sh., Karrieva Ya.K., Ne’matov I.U., Nabiev D.H., Kattaev N.T. 
Xorijiy investitsiyalar. O’quv qo’llanma. –T.: Iqtisodiyot, 2010. -166 b.
4. Mamatov B., Xujamkulov D., Nurbekov O. Investitsiyalarni tashkil etish va 
moliyalashtirish. Darslik. – T.: Iqtisod-Moliya, 2014. – 608 b. 
5. Kayumov R.I., Xojimatov R.X. Investitsiyalarni tashkil etish va moliyalashtirish: 
Darslik. - T.: TDIU, 2010. - 496 b.
6. Karlibaeva R. Investitsiyalarni tashkil etish va moliyalashtirish: O’quv 
qo’llanma. - T.: Cho’lpon, 2011.-124 b.
7. Raimjonova M.A. O’zbekistonda erkin iqtisodiy hududlarga investitsiyalarni 
jalb qilish: nazariy asoslari, hozirgi holati va istiqbollari. T.: “Extremum-press”, 
2013.-176 b.
8. Toshov O. Investitsion faoliyatni moliyalashtirishni takomillashtirish.  T.: 
“Akademnashr”, 2012. -165 b.
9. Хазанович Э.С. Иностранные инвестиции: Учебное пособие/ 
Э.С.Хазанович.2-е изд., стер. -М.: КНОРУС, 2011. -312с. 
10. Xashimov A.A., Madjidov Sh.A., Muminova N.M. Investitsiyalarni tashkil etish 
va moliyalashtirish.  Darslik. - T.: Sharq matbaa nashriyot uyi, 2014. -208 b.
11. Шевчук Д.А. Организация и финансирование инвестиций. -Ростов на 
Дону.: Феникс, 2006. -272 с.
12. Сергеев И.В., Веретенникова И.И. Организация и финансирование 
инвестиций. Учебное пособие. – М.: Финансы и статистика, 2001. – 272 с.    
37