Davlat moliyasinining tarkibiy qismlari - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	15000UZS
Hajmi	267.0KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	16 Mart 2025
Kengaytma	doc
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

Diyorbek

Ro'yxatga olish sanasi 14 Oktyabr 2024

18 Sotish

Davlat moliyasinining tarkibiy qismlari

Sotib olish

Davlat moliyasinining tarkibiy qismlari
Reja :
Kirish
I BOB. Davlat moliyasi va uning moliya tizimida tutgan o’rni
1.1 Davlat moliyasi mohiyati, funksiyalari va vazifalari
1.2 Davlat moliyasining tarkibiy qismlari va uning o’ziga hos
hususiyatlari
II BOB. O’zbekiston Respublikasi davlat moliyasining moliya tizimida
tutgan o’rni
2.1 Davlat byudjeti davlat moliyasining asosiy bo’g’ini sifatida
2.2 Davlat maqsadli jamg’armali va uning ijtimoiy-iqtisodiy ahamiyati
2.3 Davlat krediti va uning iqtisodiyotni tartibga solishdagi zaruriyati
Xulosa
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati

1

Kirish
Davlat moliyasi zamonaviy iqtisodiy tizimning ajralmas qismi bo‘lib,
davlatning ijtimoiy-iqtisodiy funksiyalarini amalga oshirish uchun zarur bo‘lgan
moliyaviy resurslarni shakllantirish, boshqarish va taqsimlash jarayonlarini qamrab
oladi. Bu tizim davlatning iqtisodiyotga aralashuvi, jamiyat ehtiyojlarini qondirish
va ijtimoiy barqarorlikni ta'minlash kabi vazifalarini bajarishda muhim rol
o‘ynaydi. Davlat moliyasining mazmun-mohiyati, uning tarkibiy qismlari va
ularning o‘zaro aloqadorligi davlat siyosatining samaradorligi va iqtisodiy
rivojlanish darajasini belgilovchi asosiy omillardan biridir.
Davlat moliyasining asosiy vazifasi – davlat va jamiyat ehtiyojlarini
qondirish uchun zarur bo‘lgan moliyaviy resurslarni shakllantirish hamda ularni
oqilona boshqarishdir. Ushbu jarayon davlatning o‘ziga xos maqsad va
vazifalaridan kelib chiqadi, bu esa turli tarkibiy qismlar – davlat byudjeti, maqsadli
fondlar, davlat krediti va qarzlari, mahalliy moliya hamda davlat mulki va
korxonalari moliyasining bir butun tizim sifatida samarali ishlashini talab qiladi.
Bugungi globallashuv va iqtisodiy o‘zgarishlar sharoitida davlat moliyasi
nafaqat ichki iqtisodiy siyosatni amalga oshirish, balki xalqaro iqtisodiy aloqalarni
rivojlantirishda ham muhim vositaga aylanmoqda. Shu bois, davlat moliyasining
tarkibiy qismlarini chuqur o‘rganish, ularning funksiyalari va o‘zaro ta’sirini tahlil
qilish mamlakatning iqtisodiy barqarorligi va ijtimoiy farovonligini ta'minlash
uchun zarurdir.
Kurs ishining maqsadi: Davlat moliyasining tarkibiy qismlarini
o‘rganishdan maqsad – uning tuzilmasi, funksiyalari va ahamiyatini chuqur tahlil
qilish orqali davlatning iqtisodiy va ijtimoiy vazifalarini samarali amalga
oshirishdagi rolini aniqlashdir. Ushbu mavzu quyidagi asosiy maqsadlarga
yo‘naltirilgan:
1. Davlat moliyasi tushunchasi va mazmunini aniqlash;
2. Tarkibiy qismlarni o‘rganish;
3. Davlat moliyasining funksiyalarini tushuntirish;
4. Tizimning samaradorligini oshirish yo‘llarini belgilash;
2

5. Global iqtisodiy kontekstda davlat moliyasining ahamiyatini ko‘rsatish.
Kurs ishining vazifalari: Davlat moliyasining tarkibiy qismlarini o‘rganish
va tahlil qilishdan kelib chiqqan holda, ushbu mavzuning quyidagi asosiy
vazifalari belgilanadi:
1. Davlat moliyasining tarkibiy qismlarini aniqlash:
2. Tarkibiy qismlarning o‘zaro aloqalarini tahlil qilish:
3. Davlat moliyasi funksiyalarining samaradorligini baholash:
4. Davlat moliyasining iqtisodiy va ijtimoiy rolini o‘rganish:
5. Global iqtisodiy jarayonlarda davlat moliyasining o‘rnini tahlil qilish:
6. Davlat moliyasi boshqaruvini takomillashtirish bo‘yicha tavsiyalar berish:
7. Milliy iqtisodiyotda davlat moliyasining barqarorligini ta'minlash:
Kurs ishining tarkibiy qismi: kirish, 2 ta bob, 5 ta reja, xulosa va
foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan iborat
3

I BOB. Davlat moliyasi va uning moliya tizimida tutgan o’rni
1.1 Davlat moliyasi mohiyati, funksiyalari va vazifalari
Davlat moliyasi mamlakat moliya tizimining asosiy sohasi bo‘lishi bilan bir
qatorda u davlatni o‘z oldida turgan iqtisodiy, ijtimoiy, siyosiy va ekologik
funksiyalarini amalga oshirishda moliyaviy resurslar bilan ham ta’minlab turadi.
Davlat moliyasining iqtisodiy mohiyati – bu yalpi ichki mahsulotning
qiymatini va milliy daromadning bir qismini taqsimlash va qayta taqsimlash
jarayonida davlat va davlat korxonalari ixtiyorida markazlashgan va
markazlashmagan moliyaviy r e surslarning shakllanishi va ulardan k e ngaytirilgan
takror ishlab chiqarish bilan bir qatorda jamiyatning o ‘ sib borayotgan ijtimoiy ,
madaniy tadbirlarida foydalanishdagi pul munosabatlari yig ‘ indisidir .
Mazkur sohadagi pul munosabatlarining subyektlari bo ‘ lib : davlat ,
korxonalar , birlashmalar , muassasalar va k e ng aholi qatlami hisoblanadi .
Davlat moliyasining iqtisodiy tuzilishi tom ma ’ noda bir xil emas , u bir -
biriga bog ‘ liq bo ‘ lgan bo ‘ g ‘ inlardan tashkil topsada , l e kin bajarayotgan
funksiyalari bilan bir - biridan farq qiladigan bo ‘ g ‘ inlar yig ‘ indisidan iboratdir .
Davlat moliyasi sohasining bo ‘ g ‘ inlariga : davlat budjeti , budjetdan tashqari
fondlar , davlat kr e diti va davlat korxonalari moliyasi kiradi .
O ‘ zb e kiston R e spublikasi davlat moliyasini quyidagi tuzilishda ko ‘ rishimiz
mumkin :
4

rasm. O‘zbekiston Respublikasi davlat moliyasini ng tuzilish i
Respublikamizda davlat budjetining tuzilishi ikki bo‘g‘inlidir – bu
Respublika budjeti va mahalliy budjetlar yig‘indisi.
Respublika budjetidan asosan jamiyat ahamiyatiga molik bo‘lgan chora-
tadbirlar moliyalashtiriladi, jumladan, markazlashtirilgan investitsiyalar, mudofaa
xarajatlari, boshqaruv xarajatlari. Respublika budjetidan mamlakat miqyosidagi
iqtisodiy – ijtimoiy masalalar ijobiy hal qilinishiga qaratilgan.
Bozor iqtisodiyoti rivojlanishi bilan budjet munosabatlari ichida mahalliy
budjetlarga e’tibor kuchaymoqda. Keyingi paytlarda mahalliy hokimiyatga
mustaqillik berilishi munosabati bilan bular tez sur’atlar bilan rivojlanib bormoqda.
Mahalliy budjetlardan asosan mahalliy ahamiyatga molik bo‘lgan chora-tadbirlar
moliyalashtiriladi. Jumladan, hududiy infratuzilmani tashkil qilishda, mehnat
resurslarining qayta tiklash, aholining mehnat farovonligini oshirishga xizmat
qiladigan ijtimoiy tadbirlar va haqozolar.
Davlat moliyasi sohasining tarkibiy qismidan biri bu budjetdan tashqari
fondlardir.
Har bir darajadagi budjetdan tashqari fondning asosiy maqsadi – bu ayrim
maqsadli chora-tadbirlarni maxsus ajratmalar va boshqa manbalari evaziga
moliyalashtirishdir.
5O‘zb е kiston R е spublikasining davlat moliyasi
Davlat byudj е ti Byudj е tdan
tashqari maqsadli
fondlar Davlat krеditi Davlat korxonalari
moliyasi

Budjetdan tashqari fondlar funksional maqsadlarini vazifalari kabi
boshqarish darajasida ham xilma-xildir. Funksional maqsadlari bo‘yicha ularni
iqtisodiy yoki ijtimoiy xarakterga ega bo‘lgan fondlarga ajratish mumkin.
Boshqarish darajasi bo‘yicha esa, budjetdan tashqari fondlarni davlat va mahalliy
ahamiyati bo‘yicha ajratish mumkin.
Budjetdan tashqari fondlarni zotan respublika va mahalliy hokimiyat
organlari boshqarsada, lekin bular o‘ziga xos moliyaviy siyosatga va mustaqillikka
egadirlar. Budjetdan tashqari fondlarning xususiyatli tomoni shundaki, ular
oldindan ma’lum bir maqsadga yo‘naltirilgan bo‘ladi va faqat shu yo‘nalishlarda
foydalaniladi. Budjetdan tashqari fondlar tarkibiga: davlat Pensiya fondi, davlat
aholini bandli giga ko‘maklashish fondi, davlat yo‘l fondi va bir nechta
umumjamoa ahamiyatga ega bo‘lgan "Iste’dod", "Amir Temur", "Navro‘z" va
boshqa fondlar kiradi.
Davlat moliyasining xarakterli bo‘lagidan biri bu davlat kreditidir. Davlat
kreditining mazmuni shundaki, bu davlat o‘z xarajatlarini moliyalashtirish uchun
aholining, xo‘jalik subyektlarining ortiqcha moliyaviy resurslarini vaqtincha
foydalanishidir. Demak, bu yerda davlat qarz bermasdan, balki qarz olishidir.
Davlat kreditidan foydalanish uchun hukumat moliyaviy bozorga jismoniy va
yuridik shaxslarga mo‘ljallangan zayomlar, qisqa muddatli obligatsiyalar,
g‘aznachilik majburiyatlari va boshqa turdagi davlat qimmatli qog‘ozlarini
muomalaga chiqaradilar. Mamlakat hayotida davlat krediti iqtisodiyotni
barqarorlashtirish va moliyaviy sog‘lomlashtirishda muhim rol o‘ynaydi.
Muomaladan pul oqimini sustlashishini oldini olishga xizmat qiladigan davlat
krediti pul muomalasidagi aylanishini tezlashtiradi.
Davlat moliyasi tarkibida respublika va mahalliy darajada tashkil etilayotgan
budjetni o‘zaro bog‘liqliklari muhim ahamiyatga ega. Budjet munosabatlari
yordamida davlat tuzimlari ixtiyorida moliyaviy usullari bilan qayta
taqsimlanayotgan milliy daromadni asosiy qismi yig‘iladi. Turli darajadagi
budjetlar – respublika, mahalliy har biri o‘ziga tegishli ravishda respublika va
mahalliy hukumat boshqaruv organlarining faoliyatini moliyaviy bazasidir. Bozor
6

islohotlari sharoitida bu budjetlar o‘zaro bog‘langan. Budjet daromadlar va
xarajatlar tarkibidagi har bir darajasini belgilanishi respublika va mahalliy davlat
hukumat boshqaruv organlarining orasidagi funksiyalarini bir-biridan
chegaralanishiga bog‘liq.
Davlat umumiy funksiyalarini amalga oshirish uchun respublika budjetini
tashkil etadi. Respublika budjeti butun respublika miqyosida iqtisodiy va ijtimoiy
vazifalarni to‘g‘ri hal etishda muhim ahamiyatga ega. Uning resurslarini maqsadi
makroiqtisodiy darajada o‘z funksiyalarini bajarish uchun bog‘liq bo‘lgan davlat
xarajatlarini moliyalashtirishdir hamda uni yordamida iqtisodiyotni barqarorlash,
ijtimoiy sohani rivojlantirishga yo‘naltirilgan umumdavlat chora-tadbirlarini
amalga oshirilishi ta’minlanadi.
Budjet munosabatlari tizimida mahalliy budjetlarga muhim ahamiyat
berilmoqda. Ular, iqtisodiy jarayonlarni tartibga solishda, ishlab chiqarish
kuchlarini joylashtirishda, hududiy infratuzilmani tashkil etishda, mehnat
resurslarini takror ishlab chiqarish uchun moliyalashtirishda va boshqalarda
ta’sirini ko‘rsatib, borgan sari ko‘proq ishlatilmoqda. Ijtimoiy rejalarni amalga
oshirishda va o‘sib borayotgan ijtimoiy xarajatlarni moliyalashtirishda ham
mahalliy budjetlar muhim ahamiyatga ega.
Umumdavlat moliyasi korxona moliyasi bilan uzviy ravishda bog‘langan.
Bir tomondan moddiy ishlab chiqarish natijasida vujudga kelayotgan milliy
daromad budjet daromadlarining asosiy manbaidir. Ikkinchi tomondan, keng takror
ishlab chiqarish tashkil topilishida faqat korxonalarni o‘z mablag‘laridan emas,
balki umumdavlat pul mablag‘larining fondlari, budjetdan ajratmalar shaklida va
bank kreditlaridan foydalanib amalga oshiriladi. O‘z mablag‘lari yetishmaganda,
korxona boshqa korxonalarning mablag‘lari bilan aksionerlik asosida hamda
qimmatli qog‘ozlar (zayom mablag‘lari) bilan operatsiyalar bazasida foydalanishi
mumkin.
Davlat va davlat korxonalari ixtiyorida moliyaviy resurslarni shakllantirish
bilan bog‘liq bo‘lgan moliyaviy munosabatlar yig‘indisiga davlat daromadlari
deyiladi.
7

Davlat ixtiyorida shakllanayotgan moliyaviy r e surslar majmuasi
markazlashgan pul r e surslari va davlat korxonalari ixtiyoridagilar esa ,
markazlashmagan pul fondlaridir . Markazlashgan davlat daromadlari asosan
soliqlardan , ajratmalardan va tashqi iqtisodiy faoliyat daromadlaridan tashkil
topadi . Korxonalar o‘zlarining daromad va jamg‘armalaridan shakllanayotgan
moliya resurslari yig‘indisi markazlashmagan pul daromadlarini tashkil etadi.
Davlat daromadlarini ikkiga bo‘lishdan maqsad, hozirda umumdavlat va
jamoa iste’mollarini qoplash qanday amalga oshirilishini nazorat qilish bilan
bog‘liqdir.
Davlat moliyasining asosiy daromad manbai bo‘lib milliy daromad
hisoblanadi. Ammo, ayrim hollarda, ya’ni behosdan urush, tabiiy ofat va h. k. lar
paytida davlat daromadi manbai bo‘lib oldin jamg‘arilgan milliy boyliklar (oltin
zahira, pullik xususiylashtirish) ham bo‘lishi mumkin. Davlat daromadiga
moliyaviy resurslar jalb etishni shartli holatda uchta guruhga bo‘lish mumkin:
1. Umumdavlat va mahalliy soliqlar hamda soliq funksiyasini bajaruvchi
majburiy to‘lovlar.
2. Davlat zayomlari.
3. Qog‘oz pullar emissiya qilish.
Davlat daromadlari tizimida markaziy moliyaviy manba bo‘lib soliqlar
xizmat qiladi. Soliqlar asosan fiskal, iqtisodiy va ijtimoiy ahamiyatni kasb etadi.
Hukumatga kerak bo‘lgan moliya resurslarini shakllantirib borish bilan soliqlar
fiskal funksiyasini kasb etsa, ijtimoiy ishlab chiqarishni rivojlantirish maqsadida
ayrim tarmoqlar iqtisodiyotiga molik imtiyozlarni berish bilan iqtisodiy yo‘nalish
kasb etiladi va nihoyat kam daromadli aholini soliqlardan ozod qilish hisobiga
ijtimoiy vazifalar hal etiladi.
Davlat daromadini davlat zayomlari orqali ta’minlash nafaqat budjet
taqchilligini moliyalashtirishga balki, rang-barang kapital xarajatlarga,
iqtisodiyotning davlat sektoriga yo‘naltiriladi. Davlat zayomlaridan foydalanishga
asosan moliyaviy tanglik davrlarida keng yondoshiladi, ayrim hollarda esa, uning
8

miqdori soliqlarga nisbatan ham oshib ketishi mumkin, chunki soliqlar sonini va
stavkalarini oshirish salbiy oqibatlarga olib kelishi mumkin.
Davlat daromadlari tushunchasini mazmunan ifoda etgan pul
munosabatlarining obyekti bo‘lib, turli bosqichlarda va taqsimlash davrlarda har
xil moliyaviy shakllarda ifodalangan ijtimoiy mahsulotning qiymatidir (qisman –
milliy boylikni). Masalan, davlat korxonalarida taqsimlash obyekti bo‘lib,
mahsulot sotilgandan so‘ng tushadigan daromad va quyidagi tarkibiy
elementlaridir: foyda, ijtimoiy sug‘urtaga ajratmalar, amortizatsiya ajratmalari va
boshqalar. Budjet munosabatlarini obyekti sifatida quyidagi shakllar ko‘rilishi
mumkin: foyda va ish haqi, budjet daromadlarini tashkil etish manbai bo‘lgan soliq
to‘lovlari. O‘z navbatida davlat krediti munosabatlarining obyekti bo‘lib
korxonalarni vaqtincha bo‘sh bo‘lgan moliyaviy resurslari va aholini
jamg‘armalaridir.
9

1.2 Davlat moliyasining tarkibiy qismlari va uning o’ziga hos
hususiyatlari
Davlat moliyasining tarkibiy qismlari quyidagilardan iborat:
1. Davlat budjeti (byudjeti)
Davlatning asosiy moliyaviy rejasidir. Daromadlar va xarajatlar tarkibini
belgilaydi. Budjet orqali davlat ijtimoiy, iqtisodiy va ma'muriy vazifalarni amalga
oshiradi.
2. Davlatning maqsadli jamg‘armalari
Pensiya jamg‘armasi, sug‘urta jamg‘armalari, sog‘liqni saqlash fondlari kabi
maxsus fondlarni o‘z ichiga oladi. Ma'lum bir maqsadlar uchun moliyalashtirish
manbai bo‘lib xizmat qiladi.
3. Davlat krediti va qarzlari
Davlat tomonidan ichki va tashqi manbalardan olingan qarzlar va
majburiyatlarni o‘z ichiga oladi. Bunda davlat qarz obligatsiyalari muhim
ahamiyatga ega.
4. Davlat mulki va korxonalari moliyasi
Davlatga tegishli bo‘lgan korxonalar, mulklar va ularning moliyaviy
faoliyati. Ular davlat daromadlarini oshirishda muhim o‘rin tutadi.
5. Davlat sug‘urtasi
Fuqarolar va tashkilotlar manfaatlarini himoya qilish uchun davlat
tomonidan ta'minlanadigan sug‘urta tizimi.
Tabiiy ofatlar, iqtisodiy xatarlar va boshqa favqulodda vaziyatlarga qarshi
moliyaviy mexanizm.
6. Mahalliy moliya
Hududiy (viloyat, shahar, tuman) moliyaviy tizimlari.
Mahalliy darajada ijtimoiy va iqtisodiy loyihalarni moliyalashtirish bilan
bog‘liq.
10

Milliy daromad deganimizda, moddiy ishlab chiqarish sohalarida bir yilda
yangidan hosil qilingan qiymat yoki yalpi ijtimoiy mahsulotning ishlab chiqarish
jarayonida iste’mol qilingan ishlab chiqarish vositalari qiymati chegirib
tashlangandan so‘ng qolgan qismini tushunamiz.
Milliy daromad moddiy ne’matlar ishlab chiqariladigan sharoitlarda jonli
mehnat tomonidan yaratilib, ham qiymat-pul, ham moddiy-buyum shakliga ega
bo‘ladi. Milliy daromaddan xalq iste’moli va ishlab chiqarishni kengaytirish
maqsadlarida foydalaniladi. U xalq xo‘jaligining umumlashtiruvchi hamda xalq
turmush farovonligining asosiy ko‘rsatkichi.
Davlat daromadlari hamma manbalarini ikki guruhga ajratish mumkin –
ichki va tashqi. Ichkiga, davlatni ichida vujudga kelgan va davlatni o‘z
funksiyalarini amalga oshirish uchun foydalanadigan milliy daromad va milliy
boyliklar kiradi. Tashqiga esa, davlat zayomlari shaklida boshqa davlatni milliy
daromadi va ayrim hollarda milliy boyligi kiradi, agar ular davlat zayomlari
shaklida qarzga olinsa yoki reparatsion (urushda ko‘rilgan zararlarni qoplash uchun
yig‘ilgan va urush chiqishiga sababchi bo‘lgan davlat tomonidan yengan davlatga
to‘lanadigan tovon) to‘lovlar shaklida bo‘lsa. Bozor iqtisodiyoti sharoitida davlat
daromadlarini yig‘ish uchun asosiy usullaridan biri – bu turli ko‘rinishlardagi
soliqlar, zayomlar va emissiyadir.
Davlat daromadlarini yig‘ish usullaridan biri – bu emissiyadir va faqat
qog‘oz pullar emas, balki kredit emissiyasi ham. Soliq va zayomlardan tushgan
daromadlar o‘sib borayotgan xarajatlarni qoplamagandagina va moliyaviy bozorda
yangi zayomlarni chiqarish uchun noqulay ahvol tug‘ilganda davlat emissiyaga
murojaat qiladi: ham qog‘oz pul, ham kredit emissiyasi.
Davlat daromadiga moliyaviy resurslarni emissiya hisobiga jalb qilish eng
noiloj paytlarda amalga oshiriladi. Qachonki soliqlardan tushadigan daromadlar va
zayomlar davlat xarajatlarini qoplay olmasa, ya’ni moliyaviy bozorda davlat
qimmatli qog‘ozlarni joylashtirish imkoniyati bo‘lmagan taqdirda qog‘oz pullar
emissiya qilinadi. Qog‘oz pullar emissiyasi qachonki xo‘jalik subyektlari ishlab
chiqarish aylanmasi bilan bog‘liq bo‘lgan taqdirda iqtisodiy samara beradi.
11

Agarda budjet taqchilligini qoplash bilan bog‘liq bo‘lgan xarajatlarni
qoplash maqsadida qog‘oz pul emissiyasi amalga oshirilsa, milliy valyutaning
qadrsizlanish jarayoni tez sur’atlar bilan ko‘tariladi. Pirovardida daromadi
cheklangan aholi qatlami bundan qattiq moliyaviy aziyat chekadi.
Markazlashgan va markazlashmagan davlat daromadlarini foydalanish bilan
bog‘liq bo‘lgan moliyaviy munosabatlarga davlat xarajatlari deyiladi.
Davlat xarajatlarining xususiyatli tomoni davlat sohalari moliyaviy r e surslar
bilan ta ’ minlash tadbirlari ila ajralib turadi . Davlat xarajatlarining mazmuni ,
xususiyati b e vosita davlatning iqtisodiy , ijtimoiy , siyosiy , ekologik , boshqaruv va
mudofaa funksiyalari bilan bog ‘ liqdir .
Mustaqillikka erishilgandan so ‘ ng davlat xarajatlarining salmoqli qismi
aholini ijtimoiy - iqtisodiy talablarini qondirishga yo ‘ naltirilmoqda . Bugungi kunda
mazkur sohaning qariyb 3/4 qismini davlat budjeti va budjetdan tashqari fondlar
hisobiga moliyalashtirish amalga oshirilmoqda . Shu bilan birgalikda nodavlat
s e ktoridagi korxonalar o ‘ z daromadlarini bir qismini ishchi va xizmatchilarning
ijtimoiy - madaniy tadbirlariga yo ‘ naltirsa , ularga nisbatan davlat iqtisodiy
rag ‘ batlantirish usullarini qo ‘ llamoqda .
Davlat xarajatlari ichida tarmoqlar iqtisodiyotini iqtisodiy rivojlantirishda
ham tubdan o ‘ zgarishlar sodir bo ‘ ldi . Faqat ayrim hollarda , agarda umumjamiyat
uchun ustivor ahamiyatga ega bo ‘ lgan taqdirdagina yangi qurilishlarga davlat
mablag ‘ lari xarajat qilinmoqda .
Davlat xarajatlarining ma ’ lum bir qismini davlat boshqaruvi va mudofaa
xarajatlari tashkil etadi . Ammo , moliya siyosatining asosiy yo ‘ nalishi ushbu
maqsadlarga davlat xarajatlarini bosqichma - bosqich qiskartirishdir va
yo ‘ naltirilayotgan mablag ‘ lardan ham oqilona foydalanishdir . Z e ro , mudofaa
xarajatlarini kamaytirish ayrim hollarda davlat kompetensiyasida bo ‘ lmasada , l e kin
boshqaruv xarajatlarini kamaytirish davlat ixtiyoridadir .
Davlat xarajatlari d e b , ijtimoiy ishlab chiqarishni rivojlantirish va
takomillashtirish , xalq farovonligini oshirish , butun jamiyatni boshqa ehtiyojlarini
12

qondirish maqsadida r e jali taqsimlash va qayta taqsimlash bilan bog ‘ liq bo ‘ lgan
iqtisodiy munosabatlarga aytiladi .
Davlat xarajatlarini moliyalashtirishda asosiy manba davlat budjetida
markazlashgan yoki korxona va tashkilotlar ixtiyorida bo ‘ lgan jamiyatning sof
daromadlaridir . Davlat xarajatlarining asosiy qismi aholidan soliq to‘lovlar sifatida
tushgan mablag‘lar hisobidan moliyalashtiriladi. Bundan tashqari davlat xarajatlari
uzoq muddatli bank kreditlari, korxonalar va tashkilotlarning boshqa daromadlari
hisobidan moliyalashtiriladi.
Davlat xarajatlarini tartibga solinishi, ularni rejalashtirish hamda mablag‘
ajratish va mablag‘lardan foydalanish usullariga qat’iy rioya qilish orqali
erishiladi.
Xalq xo‘jaligini mutanosib ravishda rivojlanishini va xalqni moddiy va
madaniy hayot darajasini ko‘tarish maqsadida davlat umumiy ijtimoiy mahsulotni
va milliy daromadni ishlab chiqarish va noishlab chiqarish hamda viloyatlar
orasida to‘g‘ri taqsimlash va qayta taqsimlashni vakolatli organlar tomonidan olib
boradi. Davlat rejalashtirishining asosiy usuli bo‘lib – balansli usul hisoblanadi. Bu
degani korxonalar va tashkilotlarga o‘z moliyaviy resurslaridan foydalanishida
keng vakolat berilishi bilan markalashgan moliyalashtirishni uzviy birligiga
erishishdir.
Davlat xarajatlarni o‘zaro chambarchas bog‘langan konkret turlarini majmui
davlat xarajatlarining tizimini ifodalaydi.
Bu tizim, davlat orqali belgilangan ma’lum tamoyillar asosida tashkil etiladi.
Ulardan asosiylari quyidagilar:
 berilgan mablag‘larni ko‘zda tutilgan maqsadlarga yo‘naltirish va
ishlatish (iqtisodiy va ijtimoiy rivojlanish rejalaridagi qat’iy belgilangan chora-
tadbirlarga davlat mablag‘larini yo‘naltirish). Bu bilan hududiy va xalq
xo‘jaligining ayrim tarmoqlarini rivojlanishida tasdiqlangan mutanosiblikni
saqlanishi bilan amalga oshiriladi va birinchi navbatda ilmiy-texnik taraqqiyotini
aniqlaydigan va asosiy ijtimoiy muammolarni xal qiluvchi istiqbolli tarmoqlarni
rivojlanishiga mablag‘lar ajratish;
13

 davlat resurslarini qaytmasligi – bu korxonalar va tashkilotlarni
ta’minoti uchun davlat budjetidan ajratilgan pul mablag‘larini qaytarishga zaruriyat
yo‘qligi. Kredit usulida moliyalashtirishni farqligi – bu kredit oluvchi kreditga
bergan mablag‘larga belgilangan vaqtda va ulardan foydalanganligi uchun
tasdiqlangan foizlar bilan korxona o‘z foydasidan davlatga qaytarishi zarur;
 iqtisod tartibiga rioya qilish – budjet, kredit va o‘z mablag‘lari hisobidan
davlat xarajatlarini moliyalashtirishda optimal birlikni saqlash. By rejalarni
bajarish me’yorida davlat xarajatlarini moliyalashtirish faqat ishlab chiqarish
ko‘rsatkichlari bajarilganda hamda iqtisodiy va ijtimoiy rivojlanish tartibi asosida
moliyaviy resurslar ajratilishi ko‘zda tutiladi.
Davlat xarajatlarining ayrim turlari iqtisodiy mazmuni va ahamiyati
bo‘yicha har xil. Bu har xillik xarajatlarni moliyalashtirishning usullari, shakllari
va manbalarida ifodalanadi.
Davlat xarajatlari iqtisodiy natijalar jihatidan uch asosiy guruhlarga
bo‘linadi:
1. Ishlab chiqarish xarajatlari – bu davlatning mulki, boyligini ko‘paytiradi
yoki xususiy xo‘jaliklarni iqtisodiy asoslarini mustahkamlaydigan xarajatlardir
yoki boshqacha qilib aytganda davlatni xo‘jalik faoliyatini ta’minlash va milliy
daromadni yaratilishi bilan bog‘liq bo‘lgan ishlab chiqarish cohasiga tegishli
xarajatlardir. Davlat xarajatlarini jamg‘arish fondi bilan iste’mol fondi orasidagi
optimal taqsimlanishi davlatning iqtisodiy siyosatining asosiy vazifalaridan
hisoblanadi.
2. Davlat xarajatlarining ikkinchi guruhi milliy daromadni iste’mol qilinishi
bilan bog‘lanib, jamiyatning ehtiyojini qondirishga yo‘naltiriladi. Noishlab
chiqarish sohasiga qilinadigan xarajatlar yuqoridagi natijalardan birortasini ham
bermaydi, lekin ular befoyda emas. Odob-ahloq chegaralaridagi manfaatlarning
borligi ertami-kechmi xo‘jalik manfaatlarini yuzaga keltiradi. Noishlab chiqarish
sohasiga sarflanayotgan davlat budjetining mablag‘lari, avvalo, aholini ijtimoiy
himoyaga olish va madaniy chora-tadbirlarga yo‘naltirilgan, ulardan ta’lim,
madaniyat, tibbiyot xizmatlariga, jismoniy tarbiya va sport va boshqalar. Bularga
14

tabiatni muhofaza qilish va ekologik sharoitni yaxshilash ham kiradi. Undan
tashqari davlat xarajatlari mamlakatni mudofaa kuchini mustahkamlashga va
boshqaruvga yo‘naltiriladi.
3. Davlat rezervlarini tashkil etish uchun ketadigan xarajatlar uchinchi
guruhni tashkil etadi. Bu xarajatlar xoh ishlab chiqarish, xoh noishlab chiqarish
sohalarida favqulodda zaruriyat tug‘ilganda uni bartaraf qilish uchun va
muammoni xal qilish uchun yo‘naltiriladi.
Davlat xarajatlarining uchta guruhi uzviy ravishda o‘zaro bog‘langan.
Iqtisodiy mazmuni bo‘yicha davlat xarajatlarini turkumlash muhim ahamiyatga
ega, chunki milliy daromadni taqsimlash quroli sifatida ijtimoiy takror ishlab
chiqarishni moliyalashtirishda xarajatlarning ahamiyatini aniqlashga imkon
yaratadi.
Davlat xarajatlari turli shakllarda moliyalashtiriladi, ulardan asosiylari:
 o‘zini-o‘zi moliyalashtirish (davlat korxonalari xarajatlarini o‘z moliyaviy
resurslari evaziga moliyalashtirishi);
 budjet orqali moliyalashtirish (umumdavlat ahamiyatiga ega bo‘lgan
xarajatlarni moliyalashtirilishini ta’minlash);
 kredit orqali moliyalashtirishni ta’minlanishi (bir tomondan davlat
korxonalari o‘z joriy va investitsion xarajatlarini qoplash uchun olingan bank
ssudalarini ishlatsa, ikkinchi tomondan esa davlatni turli darajadagi boshqaruv
organlari davlat krediti shaklida moliyaviy bozordan pul mablag‘larini jalb qiladi).
Davlat xarajatlarining moliyaviy ta’minotini yuqorida ko‘rsatilgan shakllari
orasidagi oqilona nisbati iqtisodiy manfaatini to‘g‘ri balansini topishiga imkon
yaratadi va har bir shaklni qo‘llashdan yuqori natijalarga erishishni ta’minlaydi.
15

II BOB. O’zbekiston Respublikasi davlat moliyasining moliya tizimida
tutgan o’rni
2.1 Davlat byudjeti davlat moliyasining asosiy bo’g’ini sifatida
Davlat budjeti davlat moliyasi tizimida markaziy o‘rinni egallaydi. Budjet
tizimi murakkab mexanizm bo‘lib, muayyan mamlakatning o‘ziga xos
xususiyatlari, ijtimoiy-iqtisodiy, huquqiy va boshqa jihatlarining butun majmui
asosida shakllanadi.
Barcha davlatlarda xo‘jalik subyektlarining faoliyati natijasida yalpi ichki
mahsulot (YaIM) va milliy daromad (MD) yaratiladi.
Moddiy ishlab chiqarishda yaratilgan milliy daromad keyinchalik taqsimlash
va qayta taqsimlash bosqichlaridan o‘tadi. Milliy daromadni qayta taqsimlashda va
undan keyinchalik foydalanishda muhim vazifani davlat budjeti o‘ynaydi.
Mamlakatda milliy daromadni qayta taqsimlash jarayonida uning bir qismi pul
shaklida budjetga tushadi va moliyaviy resurslarning markazlashgan fondini
tashkil etadi.
Budjet - davlatning ma’lum muddatga mo‘ljallab tuzilgan va qonun bilan
tasdiqlangan daromadlari hamda xarajatlari hisobi bandlar bo‘yicha taqsimlangan
hujjat. U umumdavlat moliyaviy resurs fondini shakllantirish va foydalanish bilan
bog‘liq bo‘lgan, bir tomondan davlat o‘rtasidagi taqsimlash munosabatlarining bir
qismini, ikkinchi tomondan korxonalar va aholi o‘rtasidagi taqsimlash
munosabatlarining bir qismini anglatadi.
Davlat budjeti, uning daromad va xarajatlari jamiyatning iqtisodiy
kategoriyalari bilan chambarchas bog‘liq, chunki davlat budjeti jamiyatda
yaratilgan ijtimoiy mahsulot qiymatining taqsimlanish jarayonida o‘zining moddiy
shakliga ega bo‘ladi. Shuningdek, professor V.Rodionovaning ta’biri bilan
aytganda “Budjet munosabatlari – bu jamiyat iqtisodiy tuzilishining ajralmas
qismidir; uni amal qilishi davlat tomonidan unga tegishli funksiyalarni bajarishi
uchun zaruriy moddiy-moliyaviy bazani shakllantirish bilan obyektiv ravishda
aniqlanadi” 1
.
1
Родионова В.М. Финансы.-М.: «Финансы и статистика», 1995., 251- b .
16

Davlat budjeti orqali jamiyatda yaratilgan yalpi ichki mahsulot qayta
taqsimlanadi. Yalpi ichki mahsulotning qayta taqsimlanishi jamiyatdagi umumiy
ehtiyojlar: maorif, sog‘liqni saqlash, mamlakatdagi iqtisodiy va siyosiy
barqarorlik, aholi tarkibida ijtimoiy himoyaga muhtoj qatlamni moddiy jihatdan
qo‘llab-quvvatlash, havfsizlik, chegaralar dahlsizligini saqlash va favqulodda
holatlar uchun saqlanadigan davlat zahiralarining mavjud bo‘lishi zarurati tufayli
kelib chiqadi. Shuningdek, davlat budjet orqali jamiyatning ijtimoiy takror ishlab
chiqarish jarayoniga ta’sir qilishning moliyaviy dastaklariga ega bo‘ladi.
Davlat budjeti davlatning asosiy moliyaviy rejasi sifatida davlat hokimiyatini
iqtisodiy imkoniyatlarining moliyaviy asoslarini yaratadi.
Masalan, iqtisodchi G.V. Polyak quyidagi fikrlarni bildiradi: “Davlat
budjetdan o‘zining faoliyatini bevosita moliyaviy ta’minlashning asosi sifatida
hamda iqtisodiy va ijtimoiy siyosatni amalga oshirishning muhim vositasi sifatida
foydalanadi” 2
.
Demak, bir tomondan budjetning paydo bo‘lishi davlatlarning paydo bo‘lishi
bilan bevosita bog‘liq bo‘lib, ikkinchidan, aynan bozor iqtisodiyoti sharoitida
jamiyatning ijtimoiy, iqtisodiy sohalaridagi davlat islohotlarini amalga
oshirishning asosiy instrumenti sifatidagi budjetning sifat belgilariga aniqlik
kiritiladi.
Iqtisodchi L.A Drobozinaning budjetni ijtimoiy-iqtisodiy mohiyati
to‘g‘risidagi fikrlari quyidagichadir: “O‘zining moddiy mazmuniga ko‘ra davlat
budjeti – o‘zida davlatning markazlashtirilgan pul mablag‘lari fondini
shakllantirish va undan foydalanishning alohida shaklidir, o‘zining ijtimoiy-
iqtisodiy mohiyatiga ko‘ra milliy daromadni taqsimlashning asosiy qurolidir” 3
.
Muallif budjetning ijtimoiy-iqtisodiy mohiyatiga ko‘ra bergan ta’rifi aynan
bozor iqtisodiyoti sharoitida milliy daromadning taqsimlanishida ijtimoiy
xarakterdagi noishlab chiqarish sohalar va aholining ijtimoiy himoyaga muhtoj
kam ta’minlangan qatlamini davlat tomonidan qo‘llab-quvvatlashda, iqtisodiyotni
2
Поляк Г.Б. Бюджетная система РФ.-М.: ЮНИТИ, 2001., 169- b .
3
Дробозина Л.А. Финансы.-М.: ЮНИТИ, 1999., 109- b .
17

davlat tomonidan tartibga solishning muhim instrumentlaridan biri sifatidagi
budjetning mazmuniga urg‘u beradi.
Budjet - murakkab iqtisodiy kategoriya hisoblanadi, chunki uning moddiy
asosini kengaytirilgan ijtimoiy takror ishlab chiqarish jarayoni tashkil qiladi.
Budjet munosabatlari davlat bilan xo‘jalik subyektlari hamda aholi o‘rtasidagi
qiymat taqsimlanish jarayonida paydo bo‘luvchi moliyaviy munosabatlardir.
Bunday moliyaviy munosabatlarning o‘ziga xos xususiyati shundan iboratki,
birinchidan, yuqorida ta’kidlaganimizdek, ijtimoiy ishlab chiqarishning taqsimlash
bosqichida vujudga keladi, ikkinchidan, markazlashtirilgan moliyaviy resurslarni
shakllantirish va undan davlat manfaatlari yuzasidan foydalanishga yo‘naltiriladi.
Davlat manfaatlari esa - bu ijtimoiy manfaatlar hisoblanadi. Budjet davlatning
asosiy markazlashtirilgan moliyaviy resurslar fondi sifatida o‘ziga xos ijtimoiy
ahamiyat kasb etadi.
Demak, budjet iqtisodiy kategoriya sifatida iqtisodiyotni davlat tomonidan
tartibga solish tizimida markaziy bo‘g‘inda ishtirok etishi bilan aholining ma’lum
qatlami manfaatlarini o‘zida namoyon qiladi. Bu tushunchada budjet
munosabatlari o‘zida iqtisodiy rivojlanishning aniq falsafasi va ideologiyasini aks
ettiradi.
Budjet munosabatlari obyektiv xarakter kasb etadi, chunki budjet davlat va
unga tegishli funksiyalarni amalga oshirishda muhim moddiy-moliyaviy baza
shakllantirilishi uchun obyektiv zaruriyatdir. Shu bilan birgalikda budjet
munosabatlari bazis elementi hisoblanadi. Takror ishlab chiqarish jarayonida
budjet munosabatlari ularga muvofiq keluvchi moddiy shaklni oladi.
Budjet munosabatlari - jamiyat iqtisodiy tizimining elementidir. Iqtisodiy
kategoriya sifatida budjet munosabatlari moliyaviy munosabatlarning tarkibiy
qismi hisoblanadi. Budjetning moliyaga xos sifat belgilari birinchidan, ijtimoiy
mahsulot qiymatining taqsimlanish jarayonida, aniqrog‘i, qayta taqsimlanishi
jarayonida vujudga kelib, pul munosabatlarining o‘ziga xos shakli hisoblanadi.
Ikkinchidan, budjet markazlashtirilgan moliyaviy resurslarni shakllantirish,
taqsimlash va undan foydalanishga yo‘naltirilgan fond hisoblanadi.
18

Budjet munosabatlarining o‘ziga xos xususiyatlari quyidagilardan iboratdir:
-budjet davlat qo‘lida milliy daromadni bir qismini jamlash va ijtimoiy
ehtiyojlar va alohida davlat-xududiy tuzilmalar uchun undan foydalanish bilan
bog‘liq qayta taqsimlash munosabatlarining aloxida iqtisodiy shakli hisoblanadi;
-budjet yordamida milliy daromadning bir qismi va ayrim holatlarda milliy
boylik xalq xo‘jaligining tarmorqlari, mamlakat xududlari, ijtimoiy faoliyat
sohalari o‘rtasida qayta taqsimlanadi;
-qiymatni budjet orqali qayta taqsimlash nisbati moliyaning boshqa
bug‘inlariga nisbatan yirik miqdorni tashkil qiladi va kengaytirilgan takror ishlab
chiqarish ehtiyojlari va jamiyat rivojlanishining har qaysi tarixiy bosqichlarida uni
rivojlanishi oldida turgan vazifalari orqali aniqlanadi;
-budjetning taqsimlash sohasi davlat moliyasida markaziy o‘rinni egallab,
uning boshqa bo‘g‘inlariga nisbatan muhim ahamiyatga ega.
Demak, budjet iqtisodiy mohiyati nuqtai-nazaridan mustaqil iqtisodiy
kategoriya sifatida ko‘rib o‘tiladigan bo‘lsa, davlatning moliyaviy asosini, qonuniy
o‘rnatilishi nuqtai-nazaridan esa, davlatning asosiy moliyaviy rejasi sifatida ko‘rib
o‘tiladi.
Bizning fikrimizcha, birinchidan, budjet munosabatlarining o‘ziga xos
xususiyatlaridan biri sifatida davlat bilan xo‘jalik yurituvchi subyektlar, aholi
o‘rtasidagi imperativ xarakterga ega bo‘lgan pul munosabatlari hisoblanishidir.
Ikkinchidan, budjet munosabatlari moliyaviy munosabatlarning tarkibiy qismi
sifatida markazlashtirilgan pul fondlarini tashkil qilish va undan foydalanish bilan
bog‘liq pul munosabatlarini o‘zida aks ettiradi. Xo‘jalik mexanizmining tarkibiy
elementi hisoblangan budjet mexanizmidagi yuqorida ta’kidlangan 2 xususiyatli
sifat belgilari budjetning moliyadan V. Rodionova ta’kidlagan 4 asosiy farqli
jihatlariga ega bo‘lish imkoniyatlarini shakllantiradi.
Qonunlar, monografiyalar, darsliklar, ilmiy maqolalar kabi iqtisodiy
adabiyotlarda “budjet” terminini qo‘llashga alohida e’tiborni qaratish lozim.
Masalan, O‘zbekiston Respublikasining „Budjet tizimi to‘g‘risida”gi
qonunida budjetga quyidagicha ta’rif berilgan: ”Davlat budjeti - davlat pul
19

mablag‘larining (shu jumladan davlat maqsadli jamg‘armalari mablag‘larining)
markazlashtirilgan jamg‘armasi bo‘lib, unda daromadlar manbalari va ulardan
tushumlar miqdori, shuningdek moliya yili mobaynida aniq maqsadlar uchun
ajratiladigan mablag‘lar sarfi yo‘nalishlari va miqdori nazarda tutiladi”.
Professor L.A. Drobozina “pul mablag‘larining asosiy markazlashtirilgan
fondi”-deb ta’kidlaydi. Professor A.Yu. Kazak esa “…asosiy moliyaviy reja
sifatida… muhim moliyaviy to‘g‘rilovchi sifatida… pul munosabatlarining…
majmuasidir”- deb ta’kidlaydi.
Mamlakatimizning iqtisodchi olimlaridan prof. M.Yo‘ldoshev va Y.
Tursunovlar esa, byujetga quyidagicha ta’rif berganlar: „Budjet – bu, turli
darajadagi markazlashgan pul mablag‘lari fondini vujudga keltirish, taqsimlash va
foydalanishga oid asosiy moliyaviy reja bo‘lib, u tegishli davlat yoki mahalliy
idora tomonidan ishlab chiqiladigan hamda tasdiqlanadigan yuridik hujjatdan
iborat” 4
.
Shuningdek, iqtisodchilar Z.X. Srojiddinova, A.V. Vahobov va J.R.
Sidiqovlar ham davlat budjetining mohiyatini ochib berish uchun qator ta’riflar
keltirganlar. Ularda: „Davlat budjeti – davlatning pul mablag‘larini markazlashgan
fondi (davlat maqsadli fondlari mablag‘lari bilan birgalikda) bo‘lib, moliya yili
davomidagi daromadlar manbalari va aniq maqsadlarga ajratiluvchi mablag‘lar
hajmlarini nazarda tutadi”. „Davlat budjeti – davlatning asosiy moliyaviy rejasi
bo‘lib, moliyaviy rejalar tizimida muhim rol o‘ynaydi” 5
.
Iqtisodchi U.A. Burxanov esa: „Davlat budjeti – umumjamiyat xarajatlarini
moliyalashtirish maqsadida tuziladigan, hokimiyatning qonun chiqaruvchi oliy
organi tomonidan tasdiqlanadigan davlatning markazlashtirilgan pul fondidir” –
deb ta’rif beradi 6
.
Yuqoridagi olimlarning davlat budjetiga bergan ta’riflarini o‘rganish,
solishtirish va tahlil qilish natijasida biz bu kategoriyaga quyidagicha ta’rif
berishni ma’qul, deb topdik: «Davlat budjeti – bu tegishli darajadagi (markaziy
4
Y o ‘ldoshev M., Tursunov Y. Moliya h u q u q i.-T.: «Me h nat». 1999., 52-b.
5
Срожиддинова З.Х., Вахобов А.В., Сидиков Ж.Р. Государственный бюджет Республики Узбекистан.
Учебное пособие.-Т.:ТФИ, 2001., 4-5- b .
6
Jumaev N.X., Burxanov U.A. Moliyaning dolzarb muammolari.-T.:«Yangi asr avlodi»,2003. 126-b.
20

yoki mahalliy) davlat boshqaruv organi tomonidan ishlab chiqiladigan va
tasdiqlanadigan moliyaviy reja bo‘lib, unda davlatning o‘z funksiyalaridan kelib
chiqib amalga oshiradigan asosiy xarajatlari hamda ularni moliyalashtirish uchun
zarur daromadlari o‘z aksini topadi».
Budjetning qaysi darajada ekanligidan qat’i nazar unga uch jihatdan
yondashish mumkin 7
:
 iqtisodiy kategoriya sifatida;
 moddiy ma’noda;
 huquqiy kategoriya sifatida.
Iqtisodiy kategoriya sifatida budjet obyektiv xarakterga ega bo‘lgan pul
munosabatlari tizimi sifatida qaraladi.
Moddiy ma’noda budjet - tegishli darajadagi davlat va mahalliy hokimiyat
idoralari faoliyatini ta’minlovchi, ular oldiga ko‘yilgan siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy
vazifalarni bajarish imkonini beruvchi markazlashtirilgan pul mablag‘lari fondidan
iboratdir. Davlat tomonidan rejalashtirilgan tadbirlarni budjet hisobidan moliyaviy
ta’minlash deganda budjetning aynan ana shu moddiy ma’nosi ko‘zda tutiladi.
Xuquqiy kategoriya sifatida budjet tegishli hudud doirasida
markazlashtirilgan pul mablag ‘ larini shakllantirish , taqsimlash , foydalanishga
qaratilgan va tegishli davlat yoki mahalliy hokimiyat idorasi tomonidan
tasdiqlangan asosiy moliyaviy reja , yuridik me ’ yorlardan iboratdir .
Asosiy moliyaviy reja sifatida shuni ta ’ kidlash joizki , unda moliyaviy
rejalashtirishga tegishli bo ‘ lgan : tushumlarning aniq manbalari bo ‘ yicha pul
daromadlari ( budjet fondini shaklantirish ); aniq yo ‘ nalishlar va tadbirlar bo ‘ yicha
pul xarajatlari ( budjet fondidan foydalanish ) kabi alomatlari o ‘ z aksini topadi .
Budjet asosiy moliyaviy reja sifatida quyidagi belgilar bilan tavsiflanadi:
 budjet universal moliyaviy reja sifatida tegishli hududning iqtisodiy va
ijtimoiy taraqqiyotining barcha sohalari va yo‘nalishlarini to‘la qamrab oladi;
 budjet boshqa turdagi moliyaviy rejalarga nisbatan muvofiqlashtiruvchi
vazifani bajaradi.
7
Y o ‘ldoshev M., Tursunov Y. Moliya h u q u q i.-T.: «Me h nat». 1999., 52-b.
21

Davlat budjeti moliyaning tarkibiy qismi sifatida, uning boshqa bo‘linmalari
singari ikki xil funksiyani bajaradi:
1) taqsimlash;
2) nazorat.
Davlat budjetining taqsimlash funksiyasi orqali uning mohiyati namoyon
bo‘ladi. Bu narsa davlat budjeti tomonidan amalga oshirilayotgan taqsimlash
munosabatlarining mazmunidan yaqqol ko‘rinadi. Davlat budjeti orqali amalga
oshiriladigan taqsimlash bu jarayonning ikkinchi (oraliq) bosqichidir. Shuning
uchun ham Davlat budjetining taqsimlash funksiyasi o‘ziga xos bo‘lgan
xususiyatga ega bo‘lib, u taqsimlangan yalpi ichki (milliy) mahsulotni qayta
taqsimlash uchun foydalaniladi. Agar taqsimlashning birinchi bosqichida budjet
mablag‘lari (budjetga to‘lovlar) milliy daromadda davlatning ulushi sifatida
maydonga chiqsa, uning ikkinchi bosqichida esa, ana shu ulush qismlarga
bo‘linadi va ko‘p sonli kanallar orqali turli tadbirlarni moliyalashtirishga va
fondlarni shakllantirishga yo‘naltiriladi.
Aholining budjetga to‘lovlari ham qayta taqsimlash xarakteriga ega.
Ularnnng budjetga turli soliqlar shaklida (ko‘rinishida) kelib tushishi ikkinchi
taqsimlash aktidan iboratdir. Ayniqsa, ijtimoiy sohada faoliyat ko‘rsatayotgan
xodimdar tomonidan turli ko‘rinishdagi soliqlarning budjetga to‘lanishi ham bu
mablag‘larning ko‘p sonli taqsimlash bosqichlaridan o‘tishini taqozo etadi, chunki
juda ko‘p hollarda bu mablag‘lar ancha oldinroq budjet yordamida taqsimlangan
bosqichidan o‘tib, ijtimoiy sohaga ular budjet assignovaniyalari shaklida yetib
borgan bo‘ladi.
Demak, ko‘rinib turibdiki, mamlakatda yaratilgan yalpi ichki (milliy)
mahsulot (milliy daromad)ning alohida olingan bir qismi taqsimlashning budjet
mexanizmi orqali bir necha marta taqsimlanishi (qayta taqsimlanishi) mumkin. Bu
Davlat budjetini taqsimlash funksiyasining birinchi xarakterli xususiyatidir.
Amalga oshiriladigan operatsiyalar ko‘lamining kengligi, pul oqimlarining
kengligi va tashkil topadigan maqsadli fondlarning xilma-xilligi davlat budjetini
taqsimlash funksiyasining ikkinchi xususiyati hisoblanadi. Yalpi ichki (milliy)
22

mahsulot (milliy daromad)ning kattagina qismini taqsimlab, budjet turli
maqsadlarga mo‘ljallangan ko‘p sonli fondlarni shakllantiradi. Davlat budjeti bilan
iqtisodiyot va ijtimoiy sohaning barcha bo‘linmalari bevosita yoki bilvosita
bog‘langandir.
Davlat budjetini taqsimlash funksiyasining uchinchi xarakterli xususiyati
shundan iboratki, bunda taqsimlashning asosiy obyekti bo‘lib jamiyatning sof
daromadi (qo‘shilgan qiymat solig‘i, foyda va boshqalar) maydonga chiqadi, lekin
bu narsa milliy daromad, yalpi ichki (milliy) mahsulot va milliy boylik boshqa
elementlarining ham qisman taqsimlanishi mumkinligini inkor etmaydi. Budjet
orqali soliqlar shaklida jismoniy shaxslarning daromadlari ham qayta
taqsimlanadi. Shuningdek, budjet mexanizmi orqali xo‘jalik yurituvchi subyektlar
o‘rtasida ham mablag‘lar qayta taqsimlanishi mumkin.
Budjet kanallari bo‘yicha qiymatning jamg‘arish va iste’mol fondlari tomon
harakati sodir bo‘ladi. Iqtisodiyotga xarajatlarning ma’lum bir qismi
markazlashtirilgan investitsiyalarni moliyalashtirish va ijtimoiy sohani saqlash
bilan bog‘lik bo‘lgan xarajatlarning asosiy qismi budjet mablag‘lari hisobidan
amalga oshiriladi. Davlat moddiy rezervlari o‘sgan qismining barchasi ham to‘lik
ravishda budjetdan moliyalashtiriladi. Davlat budjeti ijtimoiy iste’mol fondlarini
shakllantirishning asosiy manbai bo‘lib xizmat qiladi, ijtimoiy soha xodimlari
uchun iste’mol fondining yaratilishini ta’minlaydi.
Budjet orqali taqsimlash jarayoni ko‘p bosqichli amalga oshiriladi. Agar
uning birinchi bosqichi iqtisodiyot sohalarida (birlamchi taqsimlash) amalga
oshirilsa, budjet orqali yalpi ichki (milliy) mahsulotning ikkilamchi taqsimlanishi
(qayta taqsimlanishi) sodir bo‘ladi. Uning uchinchi bosqichi (budjetdan
moliyalashtirish) iqtisodiyot sohalarini va ijtimoiy sohaning bo‘linmalarini qamrab
oladi. Biroq, taqsimlanayotgan yalpi ichki (milliy) mahsulotning ayrim elementlari
budjet orqali ko‘p martalab ham o‘tishi (taqsimlanishi) mumkin. Masalan, ijtimoiy
soha tashkilotlarining ijtimoiy sug‘urta fondiga to‘lovlari budjetli taqsimlashning
mahsulidir, chunki bu soha tashkilotlarida ish haqi fondi budjetdan
moliyalashtirish asosida vujudga keladi, lekin taqsimlashnnng ikkinchi
23

bosqichidan o‘tib, ular yana budjetga ijtimoiy sug‘urtaga ajratmalar shaklida kelib
tushadi.
Shunday qidib, Davlat budjetining taqsimlash funksiyasi taqsimlashning ko‘p
martaligi bilan xarakterlanadi, u ijtimoiy munosabatlarning barcha sohalarida
namoyon bo‘ladi, jamiyat tomonidan iqtisodiyot, sog‘liqni saqlash, maorif,
madaniyat, fan, san’at, mudofaa va aholining turmush tarzini yaxshilashda undan
foydalaniladi. Faqat Davdat budjetidagina yalpi ichki (milliy) mahsulotni
taqsimlashning ana shunday xilma-xil shakllari va usullari taqdim etilgan.
Davlat budjetining nazorat funksiyasi ham o‘ziga xos bo‘lgan xususiyatlarga
ega. Budjetning milliy iqtisodiyot bilan uzviy bog‘liqligi takror ishlab
chiqarishning barcha bo‘linmalarida ahvolning qandayligi to‘g‘risida ma’lumotlar
bilan doimiy ta’minlab turadi.
Mablag‘larning budjetga kelib tushishi, budjet assignovaniyalarining
yo‘nalishi va ulardan foydalanish ishlab chiqarish, taqsimlash, ayriboshlash va
iste’moldagi muvaffaqiyat va kamchiliklarni ifoda etadi. Ular milliy iqtisodiyotda
nomutanosibliklar (disproporsiyalar)ning vujudga kelayotganligi, rivojlanish
sur’atlaridagi buzilishlar, milliy iqtisodiyotda sodir bo‘layotgan taqsimlash
jarayonlarining to‘g‘riligi va o‘z vaqtidaligi, ishlab chiqarishning samaradorligi va
hokazolar to‘g‘risida go‘yoki signal berib turadi. Milliy iqtisodiyot istalgan bir
sohasi yoki korxonaning moliyaviy ahvoli, albatta, Davlat budjeti bilan bo‘ladigan
o‘zaro munosabatlarda - soliqlarda, to‘lovlarda, budjetdan moliyalashtirish
hajmlarida, budjet assignovaniyalarini o‘zlashtirishda va hokazolarda o‘z ta’sirini
ko‘rsatadi. Demak, budjet orqali rejadan farqlanish (og‘ish), tarmoqlararo
moliyaviy aloqalar va davriy qisman disproporsiyalar, jamg‘armalarning hajmi,
mablag‘larni o‘zlashtirish sur’atlari va boshqalardagi o‘zgarishlar yaqqol ko‘rinib
turadi. Bularning barchasi Davlat budjetining nazorat funksiyasiga umumiylik ,
universallik xarakterini beradi ( birinchi xususiyat ). Bu esa, o‘z navbatida, milliy
iqtisodiyotni operativ boshqarishda davlat budjetining nazorat funksiyasidan keng
foydalanish uchun sharoit yaratadi.
24

Davlat budjetining nazorat funksiyasiga tegishdi bo‘lgan ikkinchi xarakterli
xususiyat moliyaviy munosabatlarning alohida sohasi sifatida davlat budjetining
yuqori darajada markazlashtirilgandigidan kelib chiqadi. Markazlashtirilganlik har
doim yuqori organlar oldida quyi organlarning hisobot berib turishini, ma’lum
ketma-ketlikda bo‘ysinishning tizimliligini anglatadi. Bu esa, o‘z navbatida,
yuqoridan quyigacha davlat moliyaviy nazoratini tashkil etishga shart-sharoit
yaratib beradi.
Qattiq majburiylik, imperativlik Davlat budjetining nazorat funksiyasiga
tegishli bo‘lgan uchinchi xususiyatdir. Budjet davlatniki bo‘lganligi uchun uning
nazorat funksiyasi milliy iqtisodiyotni boshqarishning vositalaridan biri bo‘lib
hisoblanadi. Nazorat funksiyasining budjetta obyektiv ravishda xosligi uning
iqtisodiy kategoriya sifatidagi xususiyati davlat huquqiy asosiga ega ekanlikni
taqozo etadi. Shuning uchun ham budjet nazorati eng ta’sirchan va samarali
sanaladi. Davlat bunday nazoratni amalga oshirish natijasida subyektlarning
moliyaviy faoliyatiga operativ ravishda aralashuvi, kerakli hollarda esa, u yoki bu
jazolarni qo‘llashi mumkin.
Budjetga obyektiv ravishda xos bo‘lgan nazorat funksiyasi davlat tomonidan
faoliyatning barcha sohalarida keng qo‘llaniladi. Budjetni rejalashtirish
jarayonlarida va budjetni ijro etishda subyektlar faoliyatining barcha tomonlari
tekshirilishi yoki nazorat qilinishi mumkin. Bunday nazorat, odatda, quyidagi
maqsadlarni ko‘zda tutadi:
1) Davlat budjetining daromadlarini oshirish uchun pul mablag‘larini
mobilizatsiya (jalb) qilish;
2) mablag‘larni sarf etishda ularning qonuniyligini ta’minlash;
3) moliyaviy (budjet) mexanizm (i) orqali ishlab chiqarishning
samaradorligini oshirish.
Davlat budjetining funksiyalari uning iqtisodiy mazmun-mohiyatini ifoda
etib, budjetni rejalashtirish jarayoni va uni ijro etishda o‘zini namoyon etadi.
Budjetning taqsimlash va nazorat funksiyalari o‘z harakatlari davomida
miqdoriy va sifat jihatlariga egadir.
25

Taqsimlash funksiyasining miqdoriy tomoni u yoki bu fondning o‘lchamiga
(hajmiga) tegishli hisoblanadi. Bunda turli fondlarning nisbatlari, ular o‘rtasidagi
proporsiyalar, ularning miqdoriy parametrlarini to‘g‘ri aniqlash nazarda
tutilayapti. Bu yerda har ikki funksiyaning harakati bir xilda muhimdir. Agar
budjetning taqsimlash funksiyasi u yoki bu fondni oshirish yoki kamaytirish yo‘li
bilan uni ko‘zlangan darajaga yetkazishga sharoit yaratar ekan, uning nazorat
funksiyasi esa ana shunday taqsimlashning natijasini, uning ijobiy va salbiy
tomonlarini ko‘rishga (aniqlashga) imkon beradi.
Taqsimlashning sifat tomoni budjetning subektlar faoliyatiga har tomonlama
faol ta’sir ko‘rsatib, chuqur aloqalarni o‘zida ifodalaydi. Budjetdan
moliyalashtirishdan to‘g‘ri foydalangan holda fondlarning shakllantirilishi budjet
mablag‘larining iqtisod qilib, samarali foydalanishiga, iqtisod tartibiga rioya
qilinishiga, subyektning barcha bo‘linmalarida samaradorlikni oshirishga o‘z
ta’sirini ko‘rsatadi. Bunga budjetning taqsimlash funksiyasn faqat miqdoriy
omillarga bo‘ysundirilganda emas, balki u sifat ko‘rsatkichlariga ham
bog‘langandagina erishilishi mumkin. Bunda budjetning nazorat funksiyasi ham
o‘zining nimaga mo‘ljallanganligini biroz o‘zgartiradi - u faqat fondlarning
miqdoriy jihatdan nomuvofiqligi to‘g‘risida emas, balki ana shu nomuvofiqliklar
sifat ko‘rsatkichlariga ham ta’sir ko‘rsatganligi to‘g‘risida xabar beradi.
2.2 Davlat maqsadli jamg’armali va uning ijtimoiy-iqtisodiy ahamiyati
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2022-2026-yillarga mo‘ljallangan “Yangi
O‘zbekistonning taraqqiyot strategiyasi” to‘g‘risida O‘zgarishga boy iqtisodiy
sharoitlar ko‘pincha boshqaruv qarorlarini tez jalb qilish zarurligini belgilab
qo‘yadi, shu qatorda moliyaviy resuslarni qayta taqsimlanishida hamdir. Budjet
mablag‘laridan foydalanish hukumat organlari qonun asosida qa’tiy tasdiqlab
26

bersa, budjetdan tashqari jamg‘armalar esa ijroiya organlari orqali belgilanadi.
Qonun asosida tasdiqlangan budjet parlament tomonidan nazorat qilinadi,
budjetdan tashqari jamg‘armalar esa qonun chiqaruvchi organlar tomonidan
nazorat qilmaydi. Bu ham budjetdan tashqari jamg‘armalarni iqtisodiy sharoitiga
moslashishni tezlatadi. Budjetdan tashqari jamg‘armalarni tashkil etilishining
zarurligini va maqsadga muvofiqligini ta’minlovchi yana bir muhum omil - bu
budjet tangligidir. Xarajatlarning daromaddan o‘sib ketishi moliyaviy resurslarni
faqat qidirib topishni emas, balki korxonalar, tashkilotlar va aholidan tushgan
mablag‘larni qayta guruhlanishini ham talab etadi. Mana shunday sharoitda
ma’lum tarmoq va sohalarni rivojlantirishda budjetdan tashqari maqsadli
jamg‘armalarni roli kattadir. Raqamli iqtisodiyotga o‘tish sharoitida iqtisodiy
jamg‘armalarning roli alohida ahamiyatga molikdir. Quyidagi rasmda O‘zbekiston
Respublikasining Konsolidasiyalashgan byudjetning 2022 yilgi prognozi va 2023–
2024 yillardagi mo‘ljallari keltirilgan.
1-jadval
Кўрсаткичлар 2022
йил 2023
йил 2024
йил
I. Консолидациялашган бюджет
даромадлари 252,2 271,4 313,2
Ялпи ички маҳсулотга нисбатан, фоизда 30,0 27,9 27,8
Давлат бюджети даромадлари 192,5 210,3 246,3
27

Давлат мақсадли жамғармалари
даромадлари * 31,7 34,1 38,0
Бюджет ташкилотларининг бюджетдан
ташқари жамғармалари тушумлари** 14,7 15,7 16,5
Тикланиш ва тараққиёт жамғармасига
тушумлар 13,3 11,3 12,4
II. Давлат бюджети ва мақсадли
жамғармалари ўртасидаги трансфертлар 24,9 26,1 28,1
III. Консолидациялашган бюджет
харажатлари 277,2 300,0 337,8
Ялпи ички маҳсулотга нисбатан, фоизда 33,0 30,8 30,0
Давлат бюджети харажатлари * 177,7 194,0 221,7
Давлат мақсадли жамғармалари
харажатлари 58,0 61,7 67,0
Бюджет ташкилотларининг бюджетдан
ташқари жамғармалари харажатлари** 14,6 15,6 16,3
Тикланиш ва тараққиёт жамғармаси
маблағларининг сарфланиши 14,8 15,1 18,0
Ташқи қарз ҳисобидан давлат
дастурларига харажатлар 12,0 13,6 14,9
IV. Консолидациялашган бюджет сальдоси -25,0 - -28,6 -24,6
Ялпи ички маҳсулотга нисбатан, фоизда -3,0 -2,9 -2,2
V. Давлат қарзларини сўндириш 12,9 11,4 15,1
Ялпи ички маҳсулотга нисбатан, фоизда 1,5 1,2 1,3
Yuqoridagi jadvaldan ma’lumki konsolidatsiyalashgan budjet
daromadlaridan maqsadli davlat jamg‘armalariga 2022-yil 14.7 trln.so‘m ajratilgan
bo‘lsa 2024-yilgi rejada esa bu ko‘rsatkich 16.5 trln.so‘mni tashkil etmoqda.
Davlat budjetidan maqsadli jamg‘armalariga transferlar 2022-yil 24.9 trln.so‘mni
tashkil etgan bo‘lsa, 2024-yilga rejalashtirilgan mablag‘lar 28.1 trln.so‘mni tashkil
etmoqda.
Davlatning budjetdan tashqari maqsadli jamg‘armalar faoliyatini
takomillashtirish yuzasidan quyidagi fikrlarni keltirish mumkin:
- davlat maqsadli jamg‘armalari faoliyatini moliyaviy jihatdan
qo‘llabquvvatlash va barqarorlashtirish maqsadlarida jamg‘armalarga kapital
qo‘yilmalar va investitsiyalarni jalb etish ularning davlat budjetidan dotatsiyalar
olish holatlarini qisqartiradi;
28

- O‘zbekistonda davlat maqsadli jamg‘armalarining barqaror hamda uzluksiz
faoliyatini ta’minlash uchun eng muhim yo‘nalishi sifatida kichik biznes
va xususiy tadbirkorlik, xizmat ko‘rsatish va kasanachilik sohalarini
qo‘llabquvvatlash va rivojlantirishni rag‘batlantirishdan etarli darajada mustahkam
zaxiralar yaratilganligi va zarur resurslar bazasining shakllantirsh zarur;
- mamlakat moliyaviy qonunlariga jamg‘armar daromadlari hajmini
optimallashtirishni, moliyaviy resurslaridan foydalanish bo‘yicha javobgarlikni
oshirishni ko‘zda tutuvchi o‘zgartirishlar kiritish;
- davlat maqsadli jamg‘armalari mablag‘larining aniq va maqsadli,
standartlardan og‘ishmay ishlatilishi ustidan nazoratni yanada oshirish,
jamg‘armalar daromadlari shakllanishi va xarajatlarining ijrosini amalga oshirishda
amaldagi g‘aznachilik tizimi faoliyatini yanada mustahkamlash orqali davtlabki va
joriy nazoratlar mustahkamligini ta’minlash;
- budjetdan tashqari davlat maqsadli jamg‘armalardan samarali foydalanish
maqsadida davlat moliyaviy siyosati bilan davlat hokimiyat organlarining
moliyaviy siyosatining bir xilligini ta’minlash;
- mamlakatning kelgusi davrlardagi ijtimoiy-iqtisodiy vazifalarini amalga
oshirishida moliya tizimi barqaror faoliyatini ta’minlovchi ijtimoiy yo‘nalishdagi
maqsadli jamg‘armalarni shakllantirish.
- jamg‘arib boriladigan pensiya ta’minoti tizimini takomillashtirish va
jamg‘arib boriladigan pensiyani ixtiyoriy badallar hisobiga shakllantirishni
rag‘batlantirish Aholini ijtimoiy himoyalash muammolari qanchalik keng qamrab
olinganligi va ilmiy jihatdan chuqur o‘rganganligiga qaramay, bu masalaning
dolzarbligi saqlanib qolaveradi. Iqtisodiyot taraqqiy etgan sari mazkur fondlarning
ahamiyati ham ortib boradi. Bu esa davlatning budjetdan tashqari maqsadli
jamg‘armalarining mohiyati va vazifasini ilmiy tarzda tushunishni, tahlil etishni,
ularning faoliyatini jahon tajribasini hisobga olgan holda takomillashtirishni talab
etadi[2]. Yuqorida tahlil qilgan jahon tajribasidan ma’lum bo‘ldiki, pensiya
tizimini faqat davlat tomonidan moliyalashtirish etarli samara bermaydi. Hozirgi
kunda pensiya tizimini moliyalashtirishning bir vaqtning o‘zida uch yo‘nalish -
29

minimal pensiyani kafolatlaydigan davlat pensiya tizimi, professional assotsiatsiya
yordamida o‘zining ish beruvchilariga qo‘shimcha pensiyani shakllantirish,
fuqarolar imkoniyatlaridan kelib chiqqan holda alohida, xususiy pensiyani
ta’minlash belgilangan. AQSh, Gollandiya, Buyuk Britaniya, Germaniya,
Shveytsa-riya, Italiya kabi mamlakatlar shu yo‘ldan bormoqda. Byudjet
tashkilotlarida buxgalteriya hisobini tashkil qilish, byudjetdan tashqari mablag’lar,
jamg’armalar hisobini yuritish va takomillashtirish bo’yicha bir qator xorijiy
iqtisodchi olimlar tomonidan ilmiy tadqiqotlar olib borilgan. Jumladan
T.Poleshchuk va O.Mitina budjet tashkilotlarining asosiy funksional vazifalari,
buxgalteriya hisobi obyektlari va budjet tashkilotlarining budjetdan tashqari
mablag’lar hisobi bo’yicha o’zlarining ishlanmalarini amalga oshirgan.
Wan Zuriati Wan Zakaria boshchiligidagi tadqiqotchilar Malayziyaning
davlat sektori sektorida buxgalteriya hisobi axborot tizmidagi belgilangan
vazifalarning samaradorligi bo’yicha izlanishlar olib borgan. Mamlakatimiz
olimlaridan S.U. Mehmonov budjet tashkilotlarida buxgalteriya hisobi va ichki
audit metadalogiyasini takomillashtirish borasida izlanish olib borilgan.
Biroq, bugungi kunda davlat tibbiyot tashkilotlarining budjetdan tashqari
mablag’lari buxgalteriya hisobi va uni takomillashtirishga qaratilgan kompleks
ilmiy izlanishlar olib borilmagan. Davlat tibbiyot tashkilotlarining budjetdan
tashqari mablag’lari bo’yicha buxgalteriya hisobini yuritilishi, normativ-huquqiy
hujjatlar talablari va amaldagi holat yuzasidan tahlil va sintez, tizimli yondashuv,
monografik kuzatuv va tahliliy usullardan foydalanilgan.
Misol sifatida Hisob palatasining O’zbekiston Respublikasi davlat budjeti va
davlat maqsadli jamg’armalar budjetlarining 2021 yildagi ijrosi to’g’risidagi
hisobot bo’yicha xulosasida Vazirlar Mahkamasi tomonidan taqdim etilgan
hisobotga ko‘ra Sog‘liqni saqlash vazirligi huzuridagi “Tez tibbiy yordam
xizmatini takomillashtirish” jamg‘armasining 2021 yildagi jami daromadlari
25 017,0 mln so‘mni yoki rejaga nisbatan 37,0 foizni, kassa xarajatlari 4 082,4 mln
so‘mni yoki rejaga nisbatan 6,0 foizni tashkil etganligi qayd etilgan. O‘rganish
jarayonida jamg‘armaning hisobotida yil boshidagi qoldiq mablag‘ni 275,3 mln
30

so‘mga kam ko‘rsatilganligi ma’lum bo‘ldi. Ushbu farq Respublika byudjetiga
qaytarilishi lozim bo‘lgan mablag‘lar hisobiga to‘g‘ri kelgan. O‘zbekiston
Respublikasi Prezidentining 2020 yil 5 oktyabrdagi PF-6079-son Farmoni bilan
tasdiqlangan “Raqamli O‘zbekiston – 2030” strategiyasi doirasida 2020-2022
yillarda hududlarni raqamli transformasiya qilish dasturlari” doirasida 26 ta
namunaviy tuman (shahar)lardagi jami 345 ta sog‘liqni saqlash muassasalari uchun
3 662 ta texnikalar (kompyuter, printer, elektron panel, tarmoq qurilmalari) xarid
qilinishi ko‘zda tutilgan. Jamg‘armaga ushbu maqsadlar uchun 21 159,3 mln so‘m
kelib tushgan bo‘lsada, Farmon ijrosini ta’minlash borasida yetarli ishlar tashkil
qilinmaganligi sababli, mazkur texnikalar xarid qilinmagan xamda mablag‘lardan
foydalanilmagan.
Bundan kurinib turibdiki budjet tashkilotlarining budjetdan tashqari
jamg’armalari mablag’lari harakatini hamda daromadlarini hisobga oluvchi
buxgalteriya schyotlarini moliya bo’limlari, g’aznachilik bo’linmalari tomonidan
ham aynan shu buxgalteriya schyotlarda hisobini yuritish tizimini jorish etish
zarur. Natijada budjetdan tashqari mablag’larning har biri turi bo’yicha
ma’lumotlarni alohida shakllantirishga hamda ma’lumotlarni ishonchliligini
ta’minlashga ollib keladi.
2.3 Davlat krediti va uning iqtisodiyotni tartibga solishdagi zaruriyati
31

“Qarz” so zi arabcha so zdan olingan bo lib, “kesish” degan ma’noniʻ ʻ ʻ
anglatib, O zbek tilining izohli lug’atida qarz - ma’lum muddat o tgandan keyin
ʻ ʻ
qaytarish sharti bilan berilgan yoki olingan narsa (pul, buyum) 8
.
Davlat krediti hokimiyat va boshqaruv organlari orqali, bir tomondan, davlat
va ikkinchi tomondan, jismoniy va yuridik shaxslar o rtasida vujudga keladigan
ʼ
iqtisodiy munosabatlar majmuidan iborat bo lib, unda davlat qarz oluvchi, kreditor
ʼ
(qarz beruvchi) va kafil sifatlarida maydonga chiqadi.
Bunday iqtisodiy (kredit) munosabatlar(i)ning mumtoz (klassik) shaklida
davlat, odatda, mablag larni qarz oluvchi bo lib hisoblanadi.
ʼ ʼ
А gar davlat yuridik va jismoniy shaxslarga qaytarish va haq (to lov, to lash)
ʼ ʼ
asosida mablag larni taqdim etib, kreditor (qarz beruvchi) sanalsa, unda amalga
ʼ
oshirilishi lozim bo lgan operatsiyalar hajmi ancha kamayadi (pasayadi).
ʼ
Jismoniy va yuridik shaxslar tomonidan olingan qarzlarni uzish (qaytarish)
yoki ularning boshqa majburiyatlarini bajarish javobgarligini davlat o z zimmasiga
ʼ
olgan holatda, u kafilga aylanadi. Markazlashtirilgan pul fondlarining o lchamiga
ʼ
bevosita ta sir ko rsatuvchi kredit munosabatlarining dastlabki ikki ko rinishidan
ʼ ʼ ʼ
(qarz oluvchi va kreditor) farq qilgan holda davlat tomonidan kafolatning berilishi
o sha markazlashtirilgan pul fondining, albatta, o zgarishiga olib kelmasligi
ʼ ʼ
mumkin. А gar qarzdor o zining zimmasiga yuklatilgan majburiyatlar bo yicha
ʼ ʼ
to liq hajmda va o z vaqtida hisob-kitob qilishni uddalay olsa, kafil hech qanday
ʼ ʼ
qo shimcha xarajatlarni amalga oshirmaydi. Biroq amaliyotda yetarli darajada
ʼ
ishonchli bo lgan qarz oluvchilar davlat kafolatiga muhtoj bo lmaydi. Ular
ʼ ʼ
mustaqil ravishda kredit bozoridan mablag larni jalb qilishga qodirdir. Odatda,
ʼ
davlat kafolatlari yetarli darajada ishonchli bo lmagan qarz oluvchilarga nisbatan
ʼ
qo llaniladi va bu narsa shunga mos ravishda, markazlashtirilgan pul fondidan
ʼ
xarajatlarning o sishiga olib keladi.
ʼ
Davlat krediti iqtisodiy kategoriya sifatida ikki ko rinishdagi – moliya va
ʼ
kredit – pul munosabatlarining o rtasida joylashgan bo lib, shunga mos ravishda, u
ʼ ʼ
ham moliyaga va ham kreditga tegishli bo lgan xususiyatlarga egadir. Moliya
ʼ
8
O ‘zbek tilining izohli lug‘ati. “O‘zbekiston milliy ensiklopediyasi” davlat ilmiy nashriyoti. Toshkent. 247-bet.
32

tizimining alohida olingan bo g ini sifatida esa davlat krediti davlatningʼ ʼ
markazlashtirilgan pul fondlarini (budjet va budjetdan tashqari fondlarni)
shakllantirish va ulardan foydalanish jarayoniga xizmat qiladi 9
.
Davlat kreditining mazmun-mohiyati u tomonidan bajariladigan funktsiyalar
orqali yaqqol namoyon bo ladi. Moliyaviy kategoriya sifatida davlat krediti
ʼ
quyidagi funktsiyalarni bajaradi:
• taqsimlash;
• tartibga solish;
• nazorat.
Davlat kreditining taqsimlash funktsiyasi orqali davlatning
markazlashtirilgan pul fondlarini shakllantirish yoki muddatlilik, haqlilik va
qaytaruvchanlik printsiplari asosida ulardan foydalanish amalga oshiriladi. Davlat
qarz oluvchi (qarzdor) sifatida maydonga chiqib, o z xarajatlarini
ʼ
moliyalashtirishni qo shimcha mablag lar bilan ta minlaydi. Sanoati taraqqiy etgan
ʼ ʼ ʼ
mamlakatlarda davlat qarzlari budjet defitsitini moliyalashtirishning asosiy manbai
bo lib hisoblanadi. Shuning uchun ham hozirgi sharoitda davlat qarzlari orqali
ʼ
olinadigan tushumlar budjet xarajatlarini moliyalashtirishning soliqlardan keyingi
ikkinchi metodidir. Bu narsa soliq tushumlarining oshishiga nisbatan budjet
xarajatlari o sish sur atlarining yuqoriligi bilan izohlanadi.
ʼ ʼ
Shunday qilib, ko rinib turibdiki, davlat krediti taqsimlash funktsiyasining
ʼ
ijobiy ta siri natijasida,
ʼ vaqt nuqtai-nazaridan, soliq yuki og irligining nisbatan ʼ
tekisroq taqsimlanishiga erishiladi. Davlat qarzlari hisobidan xarajatlarni
moliyalashtirish davrida olinayotgan soliqlar miqdori oshmaydi va uning og irlik
ʼ
yuki ortmaydi. А ks holda, ya ni xarajatlarni moliyalashtirishga davlat tomonidan
ʼ
qarzga olingan mablag lar jalb qilinmasa, bu narsani, boshqa sharoitlar teng
ʼ
bo lgan taqdirda, faqat soliqlar miqdorini oshirish va uning og irlik yukini orttirish
ʼ ʼ
evaziga moliyalashtirish mumkin. Shuning uchun ham keyin – olingan kreditlar
qaytarilayotgan (uzilayotgan) paytda - soliqlar ularni to lash uchun olinmasdan,
ʼ
balki qarzlar bo yicha foizlarni uzish (qaytarish) uchun ham olinadi.
ʼ
9
Olimjonov O.O, Malikov T.S. Moliya. Darslik. -T.: “Iqtisod-Moliya”, 2019. 565-bet.
33

Davlat kreditining nazorat funktsiyasi moliyaning nazorat funktsiyasi bilan
organik ravishda qo shilib ketgandir. Lekin uning bu funktsiyasi shuʼ
kategoriyaning o ziga xos xususiyatlaridan kelib chiqqan quyidagi xarakterli
ʼ
belgilarga ega:
• davlatning faoliyati va markazlashtirilgan pul mablag lari fondining ahvoli
ʼ
bilan uzviy bog langan;
ʼ
• qiymatning ikki tomonlama harakatini qamrab oladi , chunki mablag lar
ʼ
olinishining qaytarilishi va tiklanishini taqoza etadi;
• faqat moliyaviy tarkibiy tuzilmalar tomonidan emas, balki kredit institutlari
tomonidan ham amalga oshiriladi.
Davlat kreditining nazorat funktsiyasi orqali mablag larning maqsadli
ʼ
foydalanilishi, ularning qaytarilish muddatlari va foizlarning o z vaqtida to lanishi
ʼ ʼ
nazorat ostiga olinadi.
Davlat krediti quyidagi bir necha belgilarga ko ra klasssifikatsiya qilinadi:
ʻ
1) emitentlar bo yicha:
ʻ
✓ markaziy boshqaruv organlari tomonidan joylashtiriladigan qarzlar;
✓ hududiy boshqaruv organlari tomonidan joylashtiriladigan qarzlar;
2) joylashtirilish joyiga qarab:
✓ ichki qarzlar;
✓ tashqi qarzlar.
3) bozorda muomala qilishiga (aylanishiga) qarab:
✓ bozorli qarzlar;
✓ nobozorli qarzlar.
Bozorli qarzlar erkin sotiladi va sotib olinadi. Ular budjet defitsitini
moliyalashtirishda asosiy bo lib hisoblanadi. Nobozorli qarzlar erkin ravishda o z
ʻ ʻ
egalarini almashtirishi mumkin emas. Ular qimmatli qog’ozlar bozorida
muomalada bo lmaydi. Ma lum bir investorlarni jalb qilish uchun bunday qarzlar
ʻ ʼ
davlat tomonidan chiqariladi va shu investorlarning o ziga xos bo lgan
ʻ ʻ
34

manfaatlariga mos keladi. Masalan, g’arb mamlakatlarida nobozorli davlat
obligatsiyalari nodavlat pensiya fondlari, sug’urta kompaniyalari va kichik
investorlarning mablag’larini jalb qilish uchun chiqariladi.
4) mablag’larni jalb qilish muddatiga ko ra: ʻ
✓ qisqa muddatli (bir yilgacha qaytarish muddati bilan);
✓ o rta muddatli (bir yildan besh yilgacha);
ʻ
✓ uzoq muddatli (besh yil va undan yuqori) 10
.
Qisqa muddatli qarzlardan budjet daromadlarining kelib tushishi va
xarajatlarini amalga oshirishdagi qisqa muddatli uzilishlarni moliyalashtirish
uchun foydalaniladi. Odatda, bunday maqsadlar uchun veksellar chiqariladi.
Italiyada g’aznachilik veksellari 3, 6, 12 oylik muddatlarda, Yaponiyada - 60
kunlik, Buyuk Britaniyada - 91 kunlik muddatlarda chiqariladi. G’aznachilik
veksellari ikki yilgachalik muddatlarda chiqariladigan Germaniya bundan
mustasnodir.
5) qarziy majburiyatlarning ta minlanganligiga qarab:
ʼ
✓ garovli;
✓ garovsiz.
Garovli obligatsiyalar konkret yoki aniq mulk bilan ta minlanadi.
ʼ
Bunday obligatsiyalar xorijning rivojlangan mamlakatlarida tez-tez mahalliy
hokimiyat organlari tomonidan muomalaga chiqariladi. Garovsiz obligatsiyalar
aniq bir narsa ta minlanmaydi: uning ta minlanish asosi bo lib davlatning yoki
ʼ ʼ ʻ
mahalliy hokimiyat organlarining jami mulki hisoblanadi. Markaziy boshqaruv
organlari, odatda, garovsiz obligatsiyalarni muomalaga chiqarishadi. Ularning
ishonchliligi juda yuqori bo lganligi uchun ular qo shimcha kafolatga ehtiyoj
ʻ ʻ
sezmaydi.
6) to lanadigan daromadning xarakteri bo yicha:
ʻ ʻ
✓ yutuqli qarziy majburiyatlar;
10
Olimjonov O.O, Malikov T.S. Moliya. Darslik. -T.: “Iqtisod-Moliya”, 2019. 570-bet.
35

✓ foizli qarziy majburiyatlar;
✓ nol kuponli qarziy majburiyatlar 11
.
Yutuqli obligatsiyalar bo yicha daromadlarning to lanishi lotereyalarʻ ʻ
asosida amalga oshiriladi. Bu obligatsiyalar katta talabga ega emas. Chunki
investorlar tasodifga tayanib emas, balki barqaror daromad olishga intiladilar.
Yutuq olishni istaganlar esa lotereya chiptalari sotib olishni ixtiyor etadilar. Bu
turdagi qarziy majburiyatlarning asosiysi foizli obligatsiyalar bo lib, ular bo yicha
ʻ ʻ
daromad kuponlar asosida yilda bir, ikki yoki to rt marta to lanadi. Investorlarning
ʻ ʻ
juda ko pchiligi ana shunday qarziy majburiyatlarni ma’qul ko rishadi.
ʻ ʻ
Davlatning qisqa muddatli qarziy instrumentlari kuponlarga ega emas. Ular
nominalidan chegirmalash asosida sotiladi va nominal bo’yicha sotib olinadi.
Ayrim uzoq muddatli qarziy majburiyatlar ham kuponlarga ega bo’lmasligi
mumkin. Ular bo’yicha barcha daromadlar asosiy qarzning summasi bilan
birgalikda to’lanadi. Xuddi qisqa muddatli obligasiyalar singari ular ham
nominalidan chegirmalash orqali sotiladi va nominali bo’yicha sotib olinadi.
Amaliyotda bunday obligasiyalar nol' kuponli obligasiyalar nomini olgan.
7. Daromadlarni aniqlash metodiga ko’ra:
• barqaror (qat'iy) daromadli qarziy majburiyatlar;
• “suzuvchan” daromadli qarziy majburiyatlar.
Ayrim hollarda qimmatli qog’ozlar bo’yicha qat'iy stavkalar foizlarni to’lash
borasida davlat xarajatlari o’sishining sabablari bo’lishi, boshqa bir hollarda esa
ular foiz darajasining oshishini kutib o’tirgan investorlarni qo’rqitib yuborishi
mumkin.
Byudjet defisitini qoplash uchun qarzlarni nisbatan yuqoriroq darajada
bo’lgan foiz stavkalarida joylashtirishga to’g’ri keladi. Qarz muddati, odatda, 20-
30 yilni tashkil etayotgan qarz davri davomida o’zining qarziy majburiyatlari
bo’yicha ana shunday foizni o’rnatib, davlat soliq to’lovchilarning zimmasiga
qo’shimcha xarajatlarni yuklaydi. Amaliyotda bunday vaziyatdan chiqib ketishning
ikki varianti mavjud:
11
Olimjonov O.O, Malikov T.S. Moliya. Darslik. -T.: “Iqtisod-Moliya”, 2019. 571-bet.
36

1) pul mablag’lariga bo’lgan ehtiyojni qisqa yoki uzoq muddatli qarzlarni va
uzoq muddatli qarzlarni (foiz stakasi pasayib ketgan paytda) chiqarish. Biroq bu
holda qarz oluvchi yana bitta qarzni chiqarish, joylashtirish va uni qaytarish (uzish)
bilan bog’liq bo’lgan qo’shimcha xarajatlarni amalga oshirishga majbur bo’ladi.
Bundan tashqari, foiz stavkasining oshishini (ko’tarilishini) kutib, investorlar
ikkinchi chiqarilgan qarzga nisbatan o’z qiziqishlarini namoyon qilmaslik ehtimoli
ham bu yerda bor;
2) qimmatli qog’ozlar bo’yicha to’lanadigan foizlarni sistematik (uzluksiz)
ravishda qayta ko’rib borish. Bu holda yuqorida keltirilgan barcha muammolar hal
qilinadi. Hisob-kitob bazasi (asosi) sifatida, odatda, mamlakatdagi banklararo
kreditlar bo’yicha foiz stavkasidan foydalaniladi. Biroq bunday qarzlar o’zining
juda katta kamchiligiga ega, ya'ni qarzdor o’z xarajatlarini rejalashtirish
imkoniyaga ega bo’lmaydi.
8. Qarz chiqarilgan paytda belgilangan (o’rnatilgan) qarzni qaytarish
muddatlariga qat'iy rioya qilish bo’yicha qarzdorning majburiyatlariga muvofiq:
• muddatidan oldin qaytarish huquqiga ega bo’lgan majburiyatlar;
• muddatidan oldin qaytarish huquqiga ega bo’lmagan majburiyatlar.
Moliyaviy bozorda keskin o’zgarishlar sodir bo’lgan paytda qarziy
majburiyatlarni muddatidan oldin qaytarish (uzish) masalasi alohida dolzarblik
kasb etadi. Masalan, qarz oluvchi yillik qat'iy daromadli 12%li obligasiyalar
chiqargan va bir yildan so’ng foiz stavkasi pasayib , 6%ga teng bo’lgan bo’lsin.
Bunday vaziyatda qarzdor (qarz oluvchi) keskin yuqotishlarga, investor esa
aksincha, katta yutuqlarga ega bo’ladi. Agar obligasiyalar muddatidan oldin
qaytarish huquqiga ega bo’lgan holda chiqarilgan bo’lsa, yangi qarzni chiqarish va
ularni joylashtirish hamda eski qarzni qaytarib (uzib) investor o’z yuqotmalarini
kamaytirishi mumkin.
Qarzlarni qaytarishning (uzishning) ikki usuli bo’lishi mumkin:
• bir vaqtning o’zida;
• qismlarga bo’lib (qisman-qisman).
37

Agar qarzlar qismlarga bo’linib qaytarilayotgan bo’lsa, qaytarish muddatlari
bo’yicha qarz summalarining taqsimlanishga ko’ra quyidagi uch variant bo’lishi
mumkin:
1) aniqlangan davr, masalan, 4 yil ichida teng qismlarga bo’lib qaytarish. Bu
holda, masalan, qarzning summasi 10 mln. so’m bo’lgan bo’lsa, har yili 2,5 mln.
so’mdan qaytariladi;
2) oshib boriladigan salmoqlarda (hissalarda, qismlarda). Masalan, birinchi
yil 1 mln. so’m, ikkinchi yilda – 2 mln. so’m, uchinchi yilda – 3 mln. so’m va
to’rtinchi yilda – 4 mln. so’m. Qarzdorning daromadlari yildan-yilga o’sib (oshib)
borayotgan paytda bu tizim juda qulay hisoblanadi. Masalan, boshqa sharoitlar
teng bo’lgan taqdirda, ishbilarmonlik faolligining oshishi natijasida soliq
tushumlari o’sishi ko’zda tutiladi yoki qurilishiga qarziy mablag’lar jalb qilingan
ob'ekt, sekin-astalik bilan o’z quvvatiga ega bo’la borib, yidan-yilga kattaroq
summadagi foydani keltira boshlaydi;
3) pasayib boradigan salmoqlarda (hissalarda, qismlarda). Masalan, birinchi
yilda – 4 mln. so’m, ikkinchi yilda – 3 mln. so’m, uchinchi yilda – 2 mln. so’m va
h.k. Bunday tizim qarzdor daromadlarining pasayishi yoki xarajatlarining ortishi
kutilayotgan paytda afzalliklarga ega va ustuvor ahamiyat kasb etadi.
Davlat kreditini boshqarishni keng va tor ma'nolarda ko’rib chiqish mumkin.
Keng ma'noda davlat kreditini boshqarish deyilganda qarzdor, kreditor va garant
(kafil) sifatida davlatning faoliyati bilan bog’liq bo’lgan uning moliyaviy siyosati
yo’nalishlaridan birini shakllantirish tushuniladi.
Moliyaviy siyosatning yo’nalishlaridan biri sifatidagi davlat kreditini
boshqarish davlatning boshqaruv va hokimiyat organlari qo’lidadir. Faqat ular
byudjet defisitining umumiy hajmini va demak, uni moliyalashtirish uchun zarur
bo’lgan qarzlarning hajmini, pul muomalasi, kredit, ishlab chiqarish, aholi
bandligiga ta'sir qilishning asosiy yo’nalishlari va maqsadlarini hamda kichik
biznes va mamlakat ayrim mintaqalarini qo’llab-quvvatlash bo’yicha umumdavlat
dasturlarini amalga oshirishning maqsadga muvofiqligini aniqlaydi.
38

Davlat byudjetining doimiy yoki xronologik tarzda defisitliligi va yuqori
darajadagi davlat qarzlarining mavjudligi hozirgi sharoitda sanoati rivojlangan
barcha davlatlarga xosdir. Davlatning kredit ekspansiyasi natijasida boshqa qarz
oluvchilar moliyaviy bozordan siqib chiqarilayapti, kreditga nisbatan bo’lgan
yuqori foiz stavkalari hamon saqlanib qolmoqda. Davlat qarzlariga xizmat qilish
bo’yicha katta xarajatlar soliq tushumlarining katta qismini o’ziga tortayapti.
Shuning uchun ham byudjet defisiti va davlat qarzini qisqartirish sanoati
rivojlangan mamlakatlar boshqaruv organlari tomonidan eng dolzarb masalalardan
biri sifatida e'tirof etilayapti.
Tor ma'noda davlat kreditini boshqarish deyilganda davlat qarziy
majburiyatlarini muomalaga chiqarish va joylashtirish , davlat qimmatli qog’ozlar
bozorini tartibga solish, davlat qarziga xizmat ko’rsatish va uni qaytarish (uzish),
ssuda va garantiyalar taqdim etish bilan bog’liq bo’lgan harakatlar majmui
tushuniladi.
Davlat kreditini boshqarish jarayonida quyidagi vazifalarni yechish ko’zda
tutiladi:
• qarzdorning qarzi qiymatini minimallashtirish;
• bozorni davlatning qarziy majburiyatlari bilan ortiqcha to’lib ketishiga
va ular kursining keskin tebranishiga yo’l qo’ymaslik;
• jalb qilingan mablag’lardan samarali foydalanish va ajratilgan
kreditlarning maqsadli foydalanilishi ustidan nazoratni amalga oshirish;
• kreditlarning o’z vaqtida qaytrilishini ta'minlash;
• moliyaviy siyosat bilan aniqlangan vazifalarni maksimal yechish.
Davlat kreditini boshqarishni boshqaruv organlari, moliya va kredit
institutlari amalga oshiradi. Uni operativ boshqarish esa mamlakat hukumatining
rahbarligi ostida Moliya vazirligining Markaziy bank bilan hamkorligida
ta'minlanadi.

39

XULOSA
Davlat moliyasi mamlakat iqtisodiyoti va ijtimoiy hayotining barqaror
rivojlanishini ta'minlashda muhim vositadir. Bu tizim davlatning iqtisodiy
siyosatini amalga oshirish uchun moliyaviy resurslarni shakllantirish, boshqarish
va taqsimlash jarayonini qamrab oladi. Davlat moliyasining tarkibiy qismlari bir-
biriga bog‘liq bo‘lib, ular davlat faoliyatining turli sohalarida samarali boshqaruvni
ta'minlaydi.
1. Davlat byudjeti – davlat moliyasining asosiy qismi bo‘lib, ijtimoiy-
iqtisodiy rivojlanishni moliyalashtirishda, davlatning asosiy vazifalarini amalga
oshirishda va jamiyat ehtiyojlarini qondirishda markaziy o‘rin tutadi. Byudjet
orqali sog‘liqni saqlash, ta'lim, mudofaa, infratuzilma kabi sohalarga mablag‘
ajratiladi. Bu davlatning iqtisodiy barqarorlikni saqlash va aholining turmush
darajasini oshirishdagi asosiy vositasidir.
2. Mahalliy moliya davlatning hududiy va mahalliy ehtiyojlarini qondirish
vositasi hisoblanadi. Bu qism hududiy infratuzilmani rivojlantirish, kommunal
xizmatlarni moliyalashtirish va mahalliy muammolarni hal qilish uchun
javobgardir. Mahalliy moliya davlatning joylardagi vakolatlarini samarali amalga
oshirishni ta'minlaydi.
3. Davlatning maqsadli fondlari ijtimoiy himoyani kuchaytirishga va
aholining ehtiyojlarini qondirishga qaratilgan. Masalan, pensiya, ishsizlik
sug‘urtasi va sog‘liqni saqlash fondlari orqali aholining turmush darajasini
oshirishga e'tibor qaratiladi. Bu jamiyatning eng zaif qatlamlarini qo‘llab-
quvvatlash vositasi sifatida ishlaydi.
4. Davlat krediti va qarzlari davlatga iqtisodiy rivojlanish loyihalarini
moliyalashtirish va byudjet kamomadini qoplash imkoniyatini beradi. Ichki va
tashqi qarzlar davlatning investitsiya salohiyatini oshirish, infratuzilma loyihalarini
amalga oshirish va iqtisodiy barqarorlikni ta'minlashga xizmat qiladi. Shu bilan
birga, qarzlarni boshqarish samaradorligi moliyaviy xavfsizlikni ta'minlash uchun
juda muhimdir.
40

5. Davlat mulki va korxonalari moliyasi davlatning iqtisodiy resurslarini
samarali boshqarish vositasidir. Davlat korxonalari va mulkidan olinadigan
daromad davlat byudjetini to‘ldirishda va iqtisodiy barqarorlikni ta'minlashda
muhim ahamiyatga ega.
Davlat moliyasining barcha tarkibiy qismlari jamiyat va davlat
iqtisodiyotining barqaror rivojlanishi uchun bir butun mexanizm sifatida ishlaydi.
Ushbu qismlarning samarali boshqarilishi nafaqat davlatning moliyaviy
barqarorligini ta'minlaydi, balki aholining turmush darajasini yaxshilash, ijtimoiy
himoyani kuchaytirish va iqtisodiy o‘sishni ta'minlash imkonini beradi. Shunday
qilib, davlat moliyasining to‘g‘ri boshqaruvi mamlakatning ijtimoiy-iqtisodiy
siyosatini muvaffaqiyatli amalga oshirishda asosiy omil hisoblanadi.
41

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati
1. O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. O’zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari
to’plami, 2014-y., 16-son, 176-modda.
2. O’zbekiston Respublikasi Budjet Kodeksi. O’RQ-360-son. 26.12.2013. O’zbekiston
Respublikasi qonun hujjatlari to’plami, 2013 y. №52-I-son.
3. O’zbekiston Respublikasining “2021-yil uchun O’zbekiston Respublikasining davlat budjeti
to’g’risida”gi O’RQ-657- son Qonuni, 2020-yil 25-dekabr // Qonunchilik ma’lumotlari milliy
bazasi 23.12.2021-y., 03/21/738/1184-son.
4. O’zbekiston Respublikasining 2021-yil 30-dekabrdagi “2022-yil uchun O’zbekiston
Respublikasining davlat budjeti to’g’risida”gi O’RQ-742-son Qonuni // Qonunchilik
ma’lumotlari milliy bazasi, 30.12.2021-y., 03/21/742/1229-son.
5. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017-yil 29- dekabrdagi “2018-yilda Davlat budjeti
asosiy makroiqtisodiy ko’rsatkichlari va parametrlari prognozi to’g’risida"gi PQ-3454-sonli
qarori.
6. U. O’roqov. O’zbekiston Respublikasining budjet kodeksi: mohiyati, ahamiyati va
afzallliklari. “Moliya” jurnali 2014 yil, 1-son.
7. Mirziyoev SH.M. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan birga quramiz. –
Toshkent: “O‘zbekiston” NMIU, 2019.
8. Mirziyoev SH.M.Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik – har bir rahbar
faoliyatining kundalik qoidasi bo‘lishi kerak. – Toshkent: “O‘zbekiston” NMIU, 2019.
9. Mirziyoev SH.M. erkin va farovon, demokratik O‘zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz.
– Toshkent: “O‘zbekiston” NMIU, 2019.
10. Abulkasimov X. Makroiqtisodiy tartibga solish va O’zbekistonning barqaror rivojlanishi.
Monografiya. - T. “Akademiya”, 2016, 92 b.
11.Родионова В.М. Финансы.-М.: «Финансы и статистика», 1995., 251- b .
12.Поляк Г.Б. Бюджетная система РФ.-М.: ЮНИТИ, 2001., 169- b .
13. Дробозина Л.А. Финансы.-М.: ЮНИТИ, 1999., 109- b .
14. Y o ‘ldoshev M., Tursunov Y. Moliya h u q u q i.-T.: «Me h nat». 1999., 52-b.
15. Срожиддинова З.Х., Вахобов А.В., Сидиков Ж.Р. Государственный бюджет
Республики Узбекистан. Учебное пособие.-Т.:ТФИ, 2001., 4-5- b .
16. Jumaev N.X., Burxanov U.A. Moliyaning dolzarb muammolari.-T.:«Yangi asr avlodi»,2003.
126-b.
17. Y o ‘ldoshev M., Tursunov Y. Moliya h u q u q i.-T.: «Me h nat». 1999., 52-b.
18. O‘zbek tilining izohli lug‘ati. “O‘zbekiston milliy ensiklopediyasi” davlat ilmiy nashriyoti.
Toshkent. 247-bet.
19. Olimjonov O.O, Malikov T.S. Moliya. Darslik. -T.: “Iqtisod-Moliya”, 2019.
42

Foydalanilgan internet saytlari
 https://www.imf.org
 https://kun.uz
 https://regulation.gov.uz
 http s ://mf.uz
 http s ://dmo.mf.uz
 https://stat.uz
43

Sotib olish