Davlatning mintaqaviy iqtisodiy siyosati va hududiy rivojlantirish - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	15000UZS
Hajmi	437.6KB
Xaridlar	2
Yuklab olingan sana	31 Mart 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

eldor

Ro'yxatga olish sanasi 31 Mart 2025

27 Sotish

Davlatning mintaqaviy iqtisodiy siyosati va hududiy rivojlantirish

Sotib olish

DAVLATNING MINTAQAVIY IQTISODIY SIYOSATI VA HUDUDIY
RIVOJLANTIRISH
MUNDARIJA:
KIRISH………………………………………………………………………….…2
I BOB DAVLATNING MINTAQAVIY IQTISODIY SIYOSATI VA
HUDUDIY RIVOJLANTIRISH ISTIQBOLLARI
1.1 Hududiy rivojlantirishning iqtisodiy va ijtimoiy ta'siri………………………..4
1.2 Davlatning mintaqaviy siyosati tamoyillari. Mintaqaviy iqtisodiy siyosatni
amalga oshirish……………………………………………………………………..9
II BOB O’ZBEKISTONDA IQTISODIYOT VA IJTIMOIY
RIVOJLANISHDA IQTISODIY, BYUDJET-SOLIQ SIYOSATI
2.1. Davlatning mintaqaviy siyosatga aralashuvining shakllari (soliq siyosati,
subsidiyalar, infratuzilmani rivojlantirish)………………………………………..16
2.2. Hududiy rivojlantirish uchun zarur infratuzilma hamda m intaqaviy
rivojlantirish………………………………………………………………………24
XULOSA…………………………………………………………………………29
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR………..…………………..…………..30
1

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi : Moliyaviy munosadatlarni boshqarishning barcha
tizimi davlatning moliyaviy siyosatiga asoslanadi. Shuning uchun ham moliyaviy
siyosat moliyaviy boshqaruv tizimida eng asosiy element hisoblanadi. Moliyaviy
siyosat davlatning moliyaviy munosabatlar sohasidagi mustaqil faoliyatidir. Bu
faoliyat davlatning u yoki bu iqtisodiy va sotsial rivojlanish dasturini amalga
oshirish uchun tegishli moliyaviy resurslar bilan ta`minlashga qaratilgan.
Iqtisodiyotning erkinlashuvi, bozor mexanizmini real holatda harakatlanishi ko`p
jihatdan shu davlatda budjet-soliq siyosatining qay daraja ekanligiga bog`liq. Bu
esa o`z navbatida budjet-soliq mexanizmini takomillashtirishga qaratilgan davlat
siyosatini dolzarb muammolaridan biri hisoblanadi. Davlatning budjet siyosatini
asosiy belgisi budjet mablag`laridan samarali foydalanish orqali mamlakatni
ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishga erishish bo`lsa, soliq siyosatining asosiy belgisi
bo`lib soliq yukining iste`molchilar bilan ishlab chiqaruvchilar o`rtasida optimal
nisbatini belgilashdir. Byudjetning barqarorligi mamlakat iqtisodiyoti va eng
avvalo, uning ijtimoiy sohasi holatini xarakterlaydigan eng muhim
ko’rsatkichlardan biridir. Darhaqiqat, mamlakat milliy xo’jaligini moliyaviy
jihatdan tartibga solish, davlat byudjeti daromadlarini rejalashtirish va byudjetdan
moliyalashtirish jarayonlari davomida amalga oshiriladi. Rejalashtirish
jarayonining o’zidayoq Davlat byudjeti xarajatlarining umumiy hajmi
gorizontaliga, ya`ni tarmoq, vazirlik va maqsadli kesimlarda va vertikaliga, ya`ni
boshqaruvning turli darajalariga muvofiq ravishda taqsimlanib, iqtisodiyotda
tarkibiy o’zgarishlarning sodir bo’lishi uchun tegishli sharoit yaratiladi.
Byudjetdan moliyalashtirish jarayonida esa davlat o’zining ixtiyoriga kelib
tushayotgan pul mablag’larini rejalashtirilgan tadbirlar doirasida va undan
tashqarida keng manyovr qilish imkoniga ega bo’ladi.
Iqtisodiyotning shakllanishi va rivojlanishi milliy iqtisodiyotning hududiy
tashkil etilishi bilan chambarchas bog‘liq bo‘lishi kerak. Bugungi kunda
mintaqaviy siyosatning yana bir muhim vazifalaridan biri - mintaqalararo iqtisodiy
integratsiya va mintaqalardagi mehnat taqsimotining takomillashuvi hisoblanadi.
2

Kurs ishining maqsadi : Iqtisodiyotni modernizatsiyalash va
diversifikatsiyalashni ta`minlash, iqtisodiyot sektorlarining investitsiyaviy
jozibadorligi va faolligini oshirish bo`yicha chora-tadbirlarni izchillik bilan amalga
oshirilishi makroiqtisodiy ko`rsatkichlar yuqori sur`atlarda o`sishiga va aholi
farovonligi oshishiga erishishda qo`shimcha turtki bo`ldi.
Kurs ishining vazifasi : Buning natijasida qator yillar mobaynida Davlat
byudjeti profitsit bilan ijro etib kelinmoqda , shu jumladan iqtisodiyotga soliq yuki
izchil kamayib borayotgan bir sharoitda uning daromad qismi bajarilishi
ta`minlanmoqda, shuningdek, uning xarajat qismini ijtimoiy yo`naltirilganligi
saqlab qolinmoqda.
Kurs ishining obyekti : Bugungi kunda mamlakatimizni, avvalo,
iqtisodiyotimizni isloh etish, erkinlashtirish va modernizatsiya qilish, uning
tarkibiy tuzilishini diversifikatsiya qilish borasida amalga oshirilayotgan, har
tomonlama asosli va chuqur o`ylangan holda amalga oshirilayotgan davlat moliya
siyosati orqali iqtisodiyotimizni inqirozlar va boshqa tahdidlarning salbiy ta`siridan
himoya qilish yaxshi natijalar bermoqda.
Kurs ishining pridmeti : Mintaqaviy iqtisodiyot muayyan hududdagi
ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlarni o‘rganadi, joylashuvning ijtimoiy va iqtisodiy
omillarini tadqiq etadi. Bozor iqtisodiyotining shakllanishi va rivojlanishi
iqtisodiyotning hududiy tashkil etilishi bilan chambarchas bog‘liq.
Kurs ishining tuzilishi : Kurs ishi kirish, 2 ta bob, 4 ta paragirif, Xulosa,
foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan iborat.
3

I BOB DAVLATNING MINTAQAVIY IQTISODIY SIYOSATI VA
HUDUDIY RIVOJLANTIRISH ISTIQBOLLARI
1.1. Hududiy rivojlantirishning iqtisodiy va ijtimoiy ta'siri
Mintaqaviy iqtisodiyot muayyan hududdagi ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlarni
o‘rganadi, joylashuvning ijtimoiy va iqtisodiy omillarini tadqiq etadi. 1
Bozor
iqtisodiyotining shakllanishi va rivojlanishi iqtisodiyotning hududiy tashkil etilishi
bilan chambarchas bog‘liq. Shu sababli mintaqaviy iqtisodiyotda ko‘pgina
iqtisodiy omillar chuqur tahlil etiladi va ushbu tahlillar asosida mintaqaviy
iqtisodiyot fani ishlab chiqarish kuchlarini joylashtirishning asosiy qonuniyatlarini
belgilaydi.
Iqtisodiyotning shakllanishi va rivojlanishi milliy iqtisodiyotning hududiy
tashkil etilishi bilan chambarchas bog‘liq bo‘lishi kerak. Bugungi kunda
mintaqaviy siyosatning yana bir muhim vazifalaridan biri - mintaqalararo iqtisodiy
integratsiya va mintaqalardagi mehnat taqsimotining takomillashuvi hisoblanadi.
Mintaqaviy rivojlanishdagi eng muhim vazifalardan yana biri - turli hududlar
aholisi turmush farovonligidagi tabaqalanishlarni bartaraf etishdir. Ushbu vazifani
bajarishda rivojlanish darajasi sust bo‘lgan hududlarni o‘stirish bo‘yicha tegishli
davlat dasturlarini ishlab chiqish, ularni amalga oshirish, resurslarga boy
mintaqalarda hududiy ishlab chiqarish maskanlarini tashkil etish muhim
ahamiyatga egadir.
Mintaqaviy siyosat deganda hududlar ijtimoiy-iqtisodiy o'sishini davlat
tomonidan tartiblanishi tushiniladi. Mintaqaviy siyosatning asosiy vazifasi mavjud
imkoniyatlardan oqilona foydalanish evaziga mamlakatdagi hududlarning Ijtimoiy-
iqtisodiy o'sishini imkoni boricha o'zaro yaqinlashtirish, aholi qatlamlari o‘rtasida
ne’matlar taqsimotidagi hududiy farqlanishlarni minimallashtirish, davlatning
chuqur boshqaruv vazifalarini kamaytirish, mahalliy hokimiyatning va o‘z-o‘zini
boshqarish organlarining vakolatlarini kengaytirishga qaratilishi lozim. Yuqoridagi
fikrlardan kelib chiqib davlatning mintaqaviy siyosatidagi asosiy tamoyillar
1
Moliya: O‘quv qo‘llanma / T.S.Malikov; O‘zR Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi. – T.: “Iqtisod-Moliya”, 2018.
– 268 b.
4

quyidagilar, deb o‘ylaymiz: Jamiyatning o‘zini-o‘zi tashkil etishiga tayanish, unga
o‘z fikrlarini bildirmaslik. Binobarin, mintaqaviy siyosatning mazmun-mohiyati
orkestrlashtirish emas, balki jamiyat sa’y-harakatlarini muvofiqlashtirishdir.
Asosiysi, infratuzilmani rivojlantirish (keng ma'noda), shuning uchun o'z-o'zini
tashkil qilish impulslari jamiyatning hududiy tuzilishidan imkon qadar tezroq
o'tadi. Bozor nomukammal va ijtimoiy g'o'r, uning asosiy maqsadi foyda, iqtisodiy
samaradorlikdir. Shuning uchun bozor ko'pincha ijtimoiy sohada mintaqaviy
nomutanosibliklarni keltirib chiqaradi va kuchaytiradi. Buning ortida "tozalash",
salbiy tendentsiyalarni bostirish, ijobiylarni rag'batlantirish kerak. Asosiysi,
jamiyat hayotining ijtimoiy tomoni, iqtisodiy faoliyat emas, chunki biznes
iqtisodiyot bilan shug'ullanadi. Teng bo'lmagan sharoitlarda fuqarolarning tengligi.
Insonning yashash muhiti tabiiy va tarixiy sabablarga ko'ra turlicha bo'lib, u asfalt
yotqizilgan yo'l bilan tekislanishi kerak - chuqur (qoloq hudud) bo'lgan joyda
qalinroq va kamroq. Eng zaiflarga yordam berish mintaqaviy siyosatning
“muqaddas vasiyatidir”. Biroq, to'liq tekislash mumkin emas, unga intilish ham
ma'nosiz, ham zararli, chunki u eng zaif hududlarni o'z-o'zini rivojlantirish uchun
rag'batlardan mahrum qiladi, ularni qaramlarga aylantiradi. Juda kuchli qayta
taqsimlash juda xavfli va zararli, shu jumladan. va yetakchi hududlar uchun,
chunki ularni muhim resurslardan mahrum qiladi. Mintaqaviy xilma-xillikka
moslashish: yirik shaharlarning rivojlanishini sekinlashtirish kabi milliy
shiorlarning kamayishi. Murosa "joy yoki odamlar": kimga yordam berish kerak -
mintaqa yoki uning aholisi? Bu har qanday davlatda, ayniqsa, katta hududda qiyin
ish. Mamlakatning hududiy tuzilishi aholining tanazzulga uchragan yoki borish
qiyin bo'lgan hududlardan umumiy qochishiga yo'l qo'ymaslik kerak, lekin uni
ortiqcha imtiyozlar bilan qoloq mintaqalarga (masalan, "shimolga") jalb qilib
bo'lmaydi. Rivojlangan mamlakatlarda “odamlar uchun ishlash” tamoyili ustunlik
qiladi. Viloyat yoki respublika sub'ekt emas, balki ob'ektdir. Ularning ma'muriy
chegaralari, asosan, faqat ma'muriy va boshqaruv maqsadlari uchun mo'ljallangan
va umuman emas. albatta, qandaydir ijtimoiy yaxlitlikni tuzatish. Demokratik
davlatning bozor sharoitidagi faoliyati siyosiy va ma'muriy bo'lib, umumiy emas,
5

har tomonlama emas, shuning uchun mamlakatning ma'muriy-hududiy bo'linishi
va uni rayonlashtirish bir- biriga mos kelishi shart emas. Subsidiarlik. Mumkin
bo'lgan darajada muammoni eng quyi darajadagi hokimiyatda, imkon qadar
fuqarolarga yaqinroq hal qilish kerak. Usullarning adekvatligi. Rossiyada
mintaqaviy siyosatning uchta tarmog'i bo'lishi kerak: iqtisodiy, siyosiy
(federalizm) va madaniy (regionalizm). Har birining o'z vazifalari bor, ba'zan
boshqa tarmoqlarga zid keladi (iqtisod bu borada ayniqsa "gunohkor"), shuning
uchun siz ushbu turdagi siyosatlarning o'zaro vayron qilinmasligini diqqat bilan
kuzatib borishingiz kerak. Iqtisodiy muammolarni iqtisodiy usullar bilan hal qilish
kerak. Qayta suvga cho'mish zararli (masalan, Sovet tuzumi davrida bir necha
marta sodir bo'lgan: "biz yangi kasalxonalar quramiz, birinchi navbatda kartoshka
rejasini bajargan hududlarda"). Institutlar, hujjatlar va moliya: Mintaqaviy siyosat
qonun hujjatlari shaklida rasmiylashtirilishi, uni amalga oshirish uchun institutlar
va moliyaviy resurslarga ega bo'lishi muhim ahamiyatga ega. Cheklash choralari
(“zarar bermaslik”). Ishlab chiqaruvchi kuchlar va yalpi ichki mahsulotdagi ulush
sezilarli darajada kamayganiga qaramay, davlat o'z kuchi bo'yicha hali ham
mamlakat ijtimoiy hayotining boshqa subyektlaridan ancha oldinda. Shuning
uchun u jamiyat hayotiga ta'sir ko'rsatish choralarini ko'rishda, birinchi navbatda,
"zarar bermang" degan mashhur tibbiy tamoyilga amal qilishi kerak. Zamonaviy
davlat, asosan, jamiyat manfaatlaridan farq qiladigan maqsadlarga ega bo'lishi
mumkin emas va u jamiyat hayotini (shu jumladan uning hududiy tuzilishini)
haddan tashqari qattiq tartiblashga haqli emas. 2
Mintaqaviy iqtisodiy siyosatni
amalga oshirish dastaklari Hududiy o‘sish nazariyalarida ikki xil yondashuv
ajratiladi. Birinchi yondashuvda hududlarning iqtisodiy o‘sishini modellashtirish
ko'zda tutiladi. Ikkinchi yondashuv esa, korxona va tashkilotlarning o'zini tutishini
analiz qilishga asoslangan. Korxonalar va tashkilotlar o‘z faoliyatlarini u yoki bu
hududda olib borishlarining sabablari joylashtirish nazariyalari orqali tushintirib
beriladi.
2
Региональная политика России: адаптация к разнообразию: аналит. докл. / [Г.А. Сатаров и др.]; по общей
редакцией Г.А. Сатарова. > М.: Фонд ИНДЕМ, 2004. > с. 27
116
6

Ishlab chiqarish kuchlarini oqilona joylashtirish deganda ishlab chiqarish va
sotish xarajatlarini eng past darajaga keltirish va ishlab chiqarishning xom-ashyoni
yetkazib berishdan toki yakuniy mahsulotni ishlab chiqarishgacha bo‘lgan barcha
bosqichlarini tegishli hududga jamlash tushuniladi. Mamlakatning turli hududlari
tabiiy resurslar zaxiralarining miqdori, tabiiy resurslarning tarkibiy tuzilish
salohiyatiga ko‘ra farq qiladi. Bunda ishlab chiqarishning resurslar, xomashyo,
energiya, yoqilg‘i va iste’molchilarga yaqinligini ta’minlaydigan transport-
logistika omili alohida ahamiyatga ega.
Ko‘plab mamlakatlarda mintaqaviy iqtisodiy siyosat kapital qo‘yilmalar
qayta taqsimlanishini ta’minlashga xizmat qiladigan 3 ta yo‘nalish doirasida olib
boriladi:
Birinchi yo‘nalish - past rivojlangan va sanoat taraqqiyoti yetarli bo‘lmagan
mintaqalarda infratuzilma obyektlarini qurish va ularning boshqa hududlar bilan
aloqalarini yaxshilashdan iborat. Garchi, bozor subyektlarining samarali faoliyat
yuritishi uchun barcha shart-sharoitlarni yaratish davlatning asosiy vazifasi
hisoblansa- da, rivojlangan mamlakatlarda davlat iqtisodiy faoliyatga bevosita
aralashmaydi. Avtomobil yo'llari, temir yo‘llar, elektr uzatish tarmoqlari, gaz va
suv quvurlari, aloqa tarmoqlarining mavjudligi hududlarda tadbirkorlikning
yuksalishiga keng imkoniyatlarni ochib beradi.
Ikkinchi yo‘nalish - yuksak darajada rivojlangan va taraqqiy topgan
mintaqalarga, ayniqsa, yirik shaharlarga nisbatan chegaralash usullarini qo‘llash
(ma’muriy yoki iqtisodiy chegaralashlar). Bunday mintaqalarga yangi sanoat
korxonalar joylashtirilishiga cheklovlar qo‘yish orqali hududiy tabaqalanishlar
yumshatiladi. Aytib o‘tilgan usul dunyoning ko‘plab mamlakatlarida aglomeratsiya
markazlariga nisbatan qo‘llanilib kelinmoqda.
Uchinchi yo‘nalish - “og‘riqli” mintaqalarga sanoatni joylashtirishni
jadallashtirish uchun xorijiy va xususiy investorlarni jalb qilishni rag‘batlantirish.
iqtisodiyotning turli tarmoqlari va sohalariga mansub korxonalarni mazkur
yo‘nalishga joylashtirishga davlat nisbatan ko‘proq e’tibor beradi.
Mintaqaviy siyosatning asosiy vazifasi mavjud salohiyatdan oqilona
7

foydalanish hisobiga mamlakatning barcha hududlari ijtimoiy-iqtisodiy o'sish
darajasini iloji boricha bir-biriga yaqinlashtirish, aholining turli qatlamlari
o‘rtasida moddiy ne’matlar taqsimotidagi hududiy tafovutlarni eng kam darajaga
keltirish, hukumatning boshqaruv vazifalarini kamaytirib, mahalliy hokimiyat va
o‘z-o‘zini boshqarish organlari vakolatini oshirishga qaratilishdir. Mintaqaviy
iqtisodiy siyosatning asosiy maqsadi mamlakatning alohida tizim sifatida yaxlit
rivojlanishiga xalaqit beradigan, ijtimoiy kelishmovchiliklarni keltirib
chiqaradigan hududiy tabaqalanishlarni bartaraf etishdan iborat.
Boshqalar kabi O'zbekistonda ham eng “samarali” deb hisoblangan usulni
topish va qo‘llash bo‘yicha muayyan vazifalar bajarilmoqda. Ko‘plab
foydalanilmayotgan zaxiralarni ishga tushirishga harakat qilinmoqda, yangi
korxonalarning ishlab chiqarish infrastrukturasi yaxshiroq rivojlangan kichik va
o‘rtacha shaharlar yaqinida ko'proq joylashtirilmoqda, qishloq xo‘jaligi ishlab
chiqarishida esa tabiiy-iqlim shart- sharoitlariga mos ekinlarni ekishga e'tibor
berilmoqda. Qishloq joylarida sanoatni, birinchi navbatda qishloq xo‘jaligi
xomashyosini qayta ishlaydigan korxonalarni tashkil qilish, ishlab chiqarish
infratuzilmasi va ijtimoiy infratuzilma tizimini shakllantirish va izchil rivojlantirish
bo‘yicha ishlar amalga oshirilmoqda.
Ma’lumki, respublikamizning turli hududlari o'z maydoni, aholisi soni,
tabiiy- iqlim sharoiti, infrastruktura obyektlari bilan ta’minlanishi, urbanizasiya
darajasi, aholi turmush sharoiti va boshqa jihatlariga ko‘ra bir-birlaridan keskin
farq qiladi. Masalan, mamlakat ma’muriy-hududiy birliklari o‘rtasidagi aholi
zichligi bo‘yicha eng yuqori ko‘rsatkich Toshkent viloyatining Toshkent tumaniga
to‘g‘ri kelsa (1 km2 maydond a 767 kishi), aksincha eng siyrak mintaqa Navoiy
viloyatining Tomdi tumani (1 km2 maydonda 0,58 kishi) hisoblanadi.
Aholi tabiiy ko‘payishida shahar va qishloq o‘rtasidagi tafovutlar yaqqol
sezilib turadi. Xususan yirik, sanoatlashgan va mahalliy millat vakillari nisbatan
kam istiqomat qiladigan shaharlarda aholi tabiiy ko‘payishi qishloq joylarga
nisbatan bir necha bor past ekanini ko‘rishimiz mumkin.
8

1.2. Davlatning mintaqaviy siyosati tamoyillari. Mintaqaviy iqtisodiy
siyosatni amalga oshirish
Davlatning asosiy vazifalaridan biri iqtisodiyotni barqarorlashtirish
hisoblanadi. Bunday barqarorlashtirishga monetar siyosat bilan birga byudjet-soliq
siyosati orqali ham erishiladi. Byudjet-soliq siyosati deganda noinflyatsion YAIM
ishlab chiqarish sharoitida iqtisodiyotda to`liq bandlilikni, to`lov balansining
muvozanatini va iqtisodiy o`sishni ta`minlashga qaratilgan davlat xarajatlari va
soliqlarini o`zgartirishni o`z ichiga olgan chora tadbirlar tushuniladi. Iqtisodiyot
turg`unlik yoki pasayish davrida bo`lgan vaziyatlarda davlat tomonidan
rag`batlantuvchi byudjet-soliq siyosat - fiskal ekspansiya olib boriladi. Ya`ni,
davlat qisqa muddatda iqsodiyotning pasayishi muammosini davlat xarajatlarini
oshirish yoki soliqlarni kamaytirish, yohud ikkalasini bir vaqtning o`zida olib
borish evaziga hal etadi. Uzoq muddatda davlat xarajatlarining yuqori bo`lishi va
soliqlarni kamaytirish ishlab chiqarish omillarining o`sishiga va natijada, iqtisodiy
salohiyatning ko`tarilishiga olib kelishi mumkin. Ammo, bunga Markaziy bank
tomonidan olib boriladigan pul-kredit siyosatidan samarali foydalanish va davlat
xarajatlari tarkibini maqbul holatga olib kelish orqaligina erishish mumkin.
Iqtisodiyotda to`liq bandlik va ortiqcha talab natijasida inflyatsiya kelib chiqishi
mumkin bo`lgan vaziyatlarda cheklovchi byudjet-soliq siyosat- fiskal restriktsiya
olib boriladi. Cheklovchi byudjet-soliq siyosat davlat xarajatlarini kamaytirish
yoki soliqlarni oshirish yoki bo`lmasa ikkala tadbirni bir vaqtda olib borish orqali
iqtisodiyotning davriy o`sishini chegaralashdan iborat. Qisqa muddatli davrlarda
ushbu tadbirlar talab inflyatsiyasini kamaytiradi.
Uzoq muddatli davrlarda esa yuqori soliqlar iqtisodiyotda stagnatsiyaga olib
kelishi mumkin. Bu esa mamlakatning iqtisodiy salohiyatini izdan chiqaradi.
Bunga davlat xarajatlaridan samarasiz foydalanish qo`shimcha turtki bo`lishi
mumkin. Agar davlat xarajatlari va avtonom soliqlar bir xil miqdorga ko`paysa
muvozanatli ishlab chiqarish hajmi shu miqdorga teng yoki undan kamroq
summaga ko`payadi. Buni balanslashgan byujet mul tiplikatori deb 6 yuritiladi.
Balanslashgan byujet mul tiplikatori birga teng yoki undan kichikroq bo`ladi.
9

Davlat xarajatlari o`zgarishidan yuzaga keladigan samara soliqlar
pasayishidan olinadigan samaradan kattaroq bo`ladi. Bu holat davlat
xarajatlarining daromadlar va is`temol hajmiga ta`siri soliqlar o`zgarishi ta`siriga
nisbatan kuchliroq ekanligi oqibatidir. Ushbu farq byudjet-soliq siyosat vositalarini
tanlashda muhim rol o`ynaydi. Agar hukumat davlat sektorini kengaytirmoqchi
bo`lsa, davriy pasayishni tugatish uchun o`z xarajatlarini oshirishi, inflyatsiyani
cheklash uchun esa soliqlarni oshirishi maqsadga muvofiq bo`ladi. Aksincha ,
byudjet-soliq siyosat davlat sektorini cheklashga qaratilgan bo`lsa, davriy pasayish
sharoitida soliqlarni kamaytiradi, davriy ko`tarilish paytida esa davlat xarajatlarini
oshirish maqbul yo`l hisoblanadi. Demokratik davlatda byudjet qonun tarzida
tasdiqlanadigan hujjat hisoblanadi. Unda davlatning o`z funktsiyalarini bajarish
maqsadida davlat qo`lida to`plangan pul mablag`larining harakati o`z ifodasini
topadi. Davlat siyosatini aniqlab beradigan maqsadlarga erishish uchun pul
resurslarini yo`naltirish byudjet siyosatining ustuvorligini tashkil etadi. 3
Agar
maqsadga erishish milliy iqtisodiyot ta`minlaydigan mablag`lardan ko`p mablag`
talab etsa, davlat qo`shimcha daromadlarni shakllantirishning quyidagi
favquloddagi usullarini qo`llashga majbur bo`ladi: ichki va tashqi kreditlar, milliy
boylikni sotish, boylik va molmulkni ijaraga berish va kontsessiyalar.
Byudjetning daromadlar qismini to ` ldirishning favquloddagi choralari
iqtisodiy mustaqillikning yo ` qolishiga olib kelishi mumkin . Buni hisobga olgan
holda hokimiyatning qonunchilik organlari qarz olishning chegarasini oldindan
belgilaydi.
Hukumat mamlakatning sharoitlaridan kelib chiqqan holda, byudjet
siyosatini olib boradi. Bunday siyosat mamlakatni pul potentsiali doirasida
hukumatni moliyaviy ishlarini aniq dasturiga ega bo`lishi, byudjet taqchilligi
ustidan nazorat o`rnatilishi va uni qoplash manbalarini qidirishni, juda katta
samara beradigan iqtisodiy dasturlarga byudjetdan mablag` ajratishni talab etadi.
Byudjet taqchilligining kelib chiqish sabablari quyidagilar bo`lishi mumkin:
3
O ’ zbekiston Respublikasi Prezidentining « O ’ zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo ’ yicha
Harakatlar strategiyasi to ’ g ’ risida » gi 2017 yil 7 fevraldagi PF -4947- sonli Farmoni
10

♦ taqchillik davlatning kredit qo`yilmalarini ko`payishida iqtisodiyotni
rivojlantirish zaruriyati yuzasidan kelib chiqishi mumkin , bunday holat
iqtisodiyotda krizis holatini bildirmaydi, balki davlatni iktisodiy kon yukturasini
tartibga solish, progressiv odimlanishini ta`minlashga qaratilgan harakatidan kelib
chiqadi;
♦ taqchillik favqulodda holatlar natijasida kelib chiqishi mumkin, bunday
holatlarda byudjetdagi zaxiralar yetarli bo`lmaydi va ortiqcha mablag`lar
manbasiga ehtiyoj tug`iladi;
♦ taqchillik krizis holatidan kelib chiqadi, bunda iktisodiyot parokanda
holatda bo`ladi, moliya-kredit aloqalari samarasiz bo`lib, hukumat mamlakatdagi
moliyaviy holatni o`z nazorati ostiga ololmaydi. Byudjet taqchilligi uzoq davrlar
mobaynida vujudga kelgan va iqtisodiyotimizga katta ta`sir ko`rsatdi. Bular o`z
navbatida davlat byudjeti va pul muomalasida o`z ifodasini topdi. Byudjet
taqchilligi inflyatsiya jarayonining kuchayganligini, savdo shoxobchalarida
aksariyat mahsulotlarning kamayib ketganligini, moddiy boylik ishlab chiqarish va
ijtimoiy-madaniy jabhalarda ta`minot muammolarining kuchayganligini ham
bildiradi. Soliq siyosati moliyaviy siyosatning eng muhim qismi (yo`nalishi)
hisoblanadi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida shaxsiy tashabbussiz va jamiyat barcha
a`zolarining samarali mehnatisiz iqtisodiyotni tiklash murakkabligicha qolaveradi.
Soliqlar bozor iqtisodiyotida mehnatning asosiy rag`batlantirilishini olib qo`yadi,
ya`ni mehnat daromad keltirishi lozim. Mamlakat iqtisodiyotiga soliq siyosatining
ta`siri bevosita namoyon bo`ladi – yuqori soliq ostonasi takror ishlab chiqarish
jarayonining investitsion imkoniyatlarini qisqartiradi, jamiyatda iste`mol darajasi
pasayadi va bu narsa, o`z navbatida, ishlab chiqarish va xizmat sektorlarining
o`sish bazalarining pasayishiga olib keladi. Soliq siyosatini ishlab chiqish va
amalga oshirishda qonun chiqaruvchi va ijro etuvchi hokimiyatlar bo`g`inlari bilan
birga sud hokimiyatining bo`g`inlari ham alohida ahamiyatga ega. Sud hokimiyati
tomonidan qonuniy amal qilayotgan 8 soliqlar va soliqlarga tenglashtirilgan
majburiy to`lovlarning o`z vaqtida byudjetga kelib tushishi ustidan nazorat
o`rnatilib, soliq qonunchiligi buzilishlarini oldini olishga qaratilgan chora-tadbirlar
11

qo`llanadi. Egri soliqlar esa sotilayotgan tovar, bajarilayotgan ish, ko'rsatilayotgan
xizmat qiymati ustiga ustama qo'yiladi. Egri soliqlarni to'lovchilar sotilgan tovar va
ko'rsatilgan xizmatni dastlabki iste’mol qiluvchi korxonalar va yakuniy iste’mol
chilar, Ya’ni, axoli xisoblanadi. Byudjetga kelib tushish manbaiga qarab huquqiy
va jismoniy shaxslardan olinadigan soliqlarga bo'linadi. Huquqiy shaxslardan
QQS, aksiz solig'i, Respublikadan tashqariga chiqarib sotiladigan tovarlar va
maxsulotlar solig'i, qimmatli qog'ozlar opreatsiyalariga solinadigan soliq, daromad
solig'i, korxonalar mol-mulki solig'i, korxonalar transport vositalari solig'i, yer
solig'i, jamoa a’zolarining mexnat xaqi fondi solig'i, sanoat ko'rilishi solig'i va
boshqalar olinadi. Jismoniy shaxslardan daromad solig'i, axolining mol-mulk
solig'i, transport solig'i, yer solig'i, reklama solig'i, maishiy va xisoblash
texnikalarini qayta sotish solig'i va boshqalar olinadi. Byudjetga o'tkazish nuqtai
nazardan soliqlar umumdavlat soliqlari va maxalliy soliqlarga bo'linadi. Soliq
qonunchiligida soliqlarning qaysi turlari to'g'ri davlat byudjetiga, qaysilari esa
maxalliy byudjetga tushishi aniq ko'rsatib qo'yilgan. Ammo shu aniqki davlat
byudjetiga tushgan mablag'larning bir qismi maxalliy byudjetlarga ajratib beriladi.
Soliq turlariga qarab bevosita va bilvosita soliqlarga bo'linadi. Bunday
guruxlanish Soliqqa tortish oboektiga, to'lovchi bilan davlatning o'zaro
munosabatlariga bog'liq buladi. Bevosita soliqlar to'g'ridan-to'g'ri daromadga va
mol-mulkka belgilanadi. Tovarning baxosida to'lanadigan yoki taxrifga
kiritiladigan tovarlar va xizmatlardan olinadigan soliqlar bilvosita soliqlarga
kiradi. Bevosita soliqlar real va shaxsiy soliqlarga bo'linadi. Real soliqlar soliq
to'lovchining mol-mulkining ayrim turlaridan kadastr asosida undiriladi. Xar
qanday tadbir, ish va faoliyat ilgaridan belgilanib, aniqlanib ishlab chiqilgan
siyosat bilan amalga oshiriladi. Siyosat deganda davlatning ilgaridan belgilab,
aniqlab qo'ygan chora-tadbirlari yig'indisi tushuniladi. Soliq ishlarini tashkil
qilishda xam shu siyosat bilan ish yuritiladi. Soliq siyosati davlatning moliya
siyosatini eng muxim, tarkibiy ajralmas qismidir. Xar qanday iqtisodiy
kategoriyaning bajaradigan funksiyasi bo'ladi. Funksiya - bu soliq
kategoriyasining amaliyotdagi xarakatidir va soliqlarning moxiyatini ochib beradi.
12

Funksiya deganda kategoriyaning xaetda ko'p tarkaladigan va takrorlanadigan
doimiy xarakatlarini tushunamiz. Bizni fikrimizga kura soliq quyidagi
funksiyalarni bajaradi: - xazina (fiskal) funksiyasi:
" Fiskal funksiyasi
" Rag'batlantirish funksiyasi
" Nazorat funksiyalari mavjuddir. Ayrim iqtisodchilar fikrlari bo'yicha
taqsimlash va iqtisodiyotni tartibga solishlarni xam ko'shadilar. Lyokin bizni
fikrimizga kura soliqlar asosan 3 - ta funksiyani bajaradi, taqsimlash va
iqtisodiyotni tartibga solish asosan uchta funksiyani ichiga kirib ketadi. Xazina
(fiskal) funksiyasi. Fiskal (lotincha Fiscus so'zidan olingan bo'lib, gazna degan
mahnoni anglatadi) xusuiyatiga ega ekanligidir.
Fiskal funksiya davlatning iqtisodiyotga aralashuvi uchun obyektiv shart-
sharoit vujudga keltiradi. Byudjet daromadlarini ta’minlash soliq tizimi
vazifalaridan bittasi xolos. Soliq tizimi ana shu vazifani xal etar ekan, jamgarma
va ishlab chiqarishning usish jarayonlariga tuskinlik kilmasligi, ijtimoiy adolatni
bo'zmasligi, xalq xo'jaligi to'zilishida buzilishlar va chetga chikishlar sodir
bo'lishiga yo'l kuymasligi, bozor jarayoniga putur etkazmasligi zarur.
Bozor munosabatlarning shakllanishi va riaojlanishi sharoitida aynan
soliqlar davlatning iqtisodiyotiga ta’sir o'tkazishdan asosiy vositalardan biri bo'lib
kolmokda. Davlatning iqtisodiy funksiyasi orqali xalq xo'jaligining rivojlantirishni
rag'batlantiriladi, shuning barobarida uning xazina (fiskal) funksiyasi uchun
bazani kengaytiriladi. Oqilona tashkil etilgan davlat soliq siyosati soliqlarining
rag'batlantirish funksiyasi orqali ishlab chiqarishni rag'batlantirish, rivojlantirishlar
olib boriladi. 4
Soliqlarning izga solib turuvchi sifatidagi funksiyasining axamiyati bozor
sharoitida o’sib boradi, bu davrda tadbirkorlarni ma’muriy qaram qilish usullari
yuk bo'lib ketadi yoki juda oz xolda qoladi, korxonalar faoliyatini farmoyishlar,
ko’rsatmalar va buyruklar yerdamida idora qilish huquqiga ega bo'lgan "yuqori
4
Moliya: O‘quv qo‘llanma / T.S.Malikov; O‘zR Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi. – T.: “Iqtisod-
Moliya”, 2018. – 268 b.
13

tashkilot" tushunchasining o'zi asta-sekin yo'qola bordi. Biroq iqtisodiy faollikni
izga solib turish, uning rivojlanishini jamiyat uchun makbo'l bo'lgan yunalishda
rag'batlantirish zaruriyati saklanib qoladi. Byudjet kamomadining yuqori darajasi
iqtisodiy inqiroz sharoitida mamlakatlarning eng odatiy xarakteristikasi
hisoblanadi. Daromaddan ortiqcha sarf-xarajatlar iqtisodiyotda ortiqcha talabni
keltirib chiqaradi, bu esa inflyatsiyaga olib keladi. Bunday holda, talabni
boshqarish faqat daromadlarni soliqqa tortishni oshirish va mavjud xarajatlarni
kamaytirish bo'yicha qo'shimcha chora-tadbirlarni topish uchun qisqartirilishi
mumkin emas. Masalan, soliqni oshirish nafaqat davlat byudjeti defitsitini
vaqtinchalik qisqartirishga olib kelishi mumkin, lekin uning asosiy muammosi
iqtisodiy noaniq sarf-xarajatlar darajasidir. Natijada soliq o'sishi nafaqat hukumat
xarajatlarini oshiradi va shu bilan birga defitsitni kuchaytiradi. Shuning uchun
fiskal siyosat vositalarini qo'llashning asosiy vazifasi byudjet tizimi defitsitining
maqbul darajasini va byudjet daromadlarining o'sishini ta'minlaydigan byudjet
tizimining shunday tuzatilishi bo'lib, umuman iqtisodiyotning o'sishi bilan
mutanosib.
Davlat sektorida ish haqi darajasini nazorat qilish (control of public sector
wages and salaries) - davlat xizmatchilarining maoshlarini oshirish bo'yicha aniq
ko'rsatmalarni amalga oshirishni nazarda tutadigan hukumatning bevosita nazorati
ostidagi byudjet siyosati vositasidir. Hukumat ish haqini muayyan vaqt davomida
muzlatish yoki ularning o'sishini muayyan miqdordan oshirmasligi kerak. Ko'pgina
mamlakatlarda bunday davlat yo'riqnomalari xususiy sektor uchun qo'llanma bo'lib
xizmat qiladi, bu esa xarajatlarni kamaytirishga ham qiziqish bildiradi. Byudjet
xarajatlarini keskin cheklash uchun qisqa muddatda samarali vosita sifatida davlat
sektoridagi daromad darajasini nazorat qilish malakali xodimlarning
jamoatchilikdan xususiy sektorga aylanishiga olib kelishi mumkin.
 Foizlar to'lovlarini nazorat qilish (control of interest payments) - ichki
va tashqi qarzlarning hajmi va kreditlar bo'yicha foizlar darajasidan kelib chiqib ,
xizmat ko'rsatish uchun to'lovlarni kamaytirish. O'tgan yillardagi kreditlar bo'yicha
to'lovlarni kamaytirish deyarli imkonsiz bo'lsa, unda hozirgi va kelgusida qarz
14

olish, ayniqsa, ichki bozorda ushbu moddaning ulushini byudjet xarajatlarida
kamaytirish uchun mumkin bo'lgan eng kam foizda amalga oshirilishi kerak.
 Boshqa to'lovlarni nazorat qilish (boshqa xarajatlarni nazorat qilish) -
ijtimoiy sug'urta tizimi, pensiya, imtiyozlar, mahalliy byudjetlarga pul
o'tkazmalari, subsidiyalar, ta'lim, sog'liqni saqlash va boshqa xarajatlar bo'yicha
to'lovlar miqdorini kamaytirish. Ma'lumki, ushbu xarajatlarning bir qismi ijtimoiy
ahamiyatga ega, shuning uchun davlatning bu sohada manevralash imkoniyatlari
juda cheklangan. Boshqa tomondan , harbiy xarajatlar, razvedka, militsiya, yong'in
xavfsizligi, ichki xavfsizlik va h.k. kabi xavfsizlik masalalari bilan bog'liq ayrim
xarajatlar , odatda, harbiy pudratchilar va ular tomonidan moliyalashtiriladigan
parlament a'zolari ko'rinishida kuchli siyosiy lobbi tomonidan qo'llab-
quvvatlanadi.
 Investitsion xarajatlarni nazorat qilish (control of investment outlays) -
davlat investitsiyalarining qisqarishi. Ko'pgina hollarda davlat investitsiya
dasturining asosiy ustuvor yo'nalishi ijtimoiy infratuzilma (kasalxonalar,
maktablar, bolalar bog'chalari va boshqalar), shuningdek yo'llar, avtoyo'llar,
aeroportlar va boshqalar bo'ladi.
Byudjet defitsitini moliyalashtirish ichki yoki tashqi kreditlar hisobidan
amalga oshiriladi. Shunga ko'ra, hukumatning bir qancha boshqa moliyaviy siyosat
vositalariga ega:
 Davlat qimmatli qog'ozlarini sotish (sale of government securities) -
byudjet kamomadining xususiy bank va nobank kreditlari bo'lmagan kreditlar
orqali moliyalashtirilishi. Nazariy jihatdan xususiy sektorning to'sqinlik qila
olmaydigan soliqlaridan farqli o'laroq, davlat qimmatli qog'ozlarini sotib olish
nafaqat ixtiyoriy ish bo'lib, davlat davlatning qarz majburiyatlari uchun xususiy
sektor uchun juda qiziqish tug'dirishi bilan amalga oshirilishi mumkin. Davlat
nodavlat investitsiyalash manbalari bilan xususiy sektor mablag'lari uchun raqobat
qilishi kerak.
15

II BOB O’ZBEKISTONDA IQTISODIYOT VA IJTIMOIY
RIVOJLANISHDA IQTISODIY, BYUDJET-SOLIQ SIYOSATI
2.1. Davlatning mintaqaviy siyosatga aralashuvining shakllari (soliq
siyosati, subsidiyalar, infratuzilmani rivojlantirish)
O’zbekistonda byudjet-soliq siyosati. Tadbirkorlar va ishbilarmonlar
harakati – O‘zbekiston Liberal-demokratik partiyasi fraksiyasining yig‘ilishida
2018-yilgi soliq va byudjet siyosatining asosiy yo‘nalishlari, O‘zbekiston
Respublikasi Davlat byudjetining va davlat maqsadli jamg‘armalari
byudjetlarining loyihasi atroflicha muhokama qilindi.
2020-yilgi byudjet va soliq siyosatini takomillashtirishning asosiy
yo‘nalishlari 2017-2021-yillarda mamlakatimizni rivojlantirishning beshta ustuvor
yo‘nalishi bo‘yicha Harakatlar strategiyasida belgilangan ustuvor vazifalardan
kelib chiqqan holda shakllantirilganligi ta’kidlandi. Yig‘ilishda O‘zbekiston
Respublikasi Davlat byudjeti loyihasining 2018-yil uchun asosiy ko‘rsatkichlari
e’tibor markazida bo‘ldi. Xususan, 2018-yilda Davlat byudjeti daromadlari yalpi
ichki mahsulotga nisbatan 21,4 foizni tashkil etadi. Davlat byudjetiga tushumlar
yalpi ichki mahsulot nominal o‘sishiga mos ravishda 25,9 foiz ortishi
kutilayotganligi qayd etildi. 5
Asosiy moliyaviy hujjatda 2018-yilda yakka tartibdagi tadbirkorlar uchun
qat’iy belgilangan soliq stavkalarini pasaytirish, jismoniy shaxslar daromadidan
olinadigan soliq yuki darajasini fuqarolarning shaxsiy jamg‘arib boriladigan
hisobraqamlariga ajratma miqdorini 1 foizdan 2 foizgacha oshirish hisobiga
kamaytirish ko‘zda tutilmoqda. Iqtisodiyot xarajatlarining asosiy qismini tashkil
etayotgan 2 trillion 741,8 milliard so‘m hajmdagi Qishloq va suv xo‘jaligi
vazirligining suv xo‘jaligi obyektlarini saqlash xarajatlari bilan bog‘liq masalaga
fraksiya a’zolari alohida e’tibor qaratdi. Bunda joriy yilga nisbatan 9,4 foiz o‘sish
bilan yoki yalpi ichki mahsulotga nisbatan 0,9 foiz miqdorida belgilash nazarda
tutilmoqda.
Sug‘oriladigan yerlarning meliorativ holatini yaxshilash jamg‘armasining
5
Vahobov. A.V, Malikov. T.S: Moliya. Darslik. T: “Noshir” Toshkent 2018-y. -711 b.
16

2018-yilgi prognoz ko‘rsatkichlari O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018-
2022-yillar davrida sug‘oriladigan yerlarning meliorativ holatini yanada yaxshilash
va suv resurslaridan oqilona foydalanish chora-tadbirlari to‘g‘risida»gi qarorida
belgilangan maqsadli parametrlar asosida prognoz qilingan. Dastur doirasida
Sug‘oriladigan yerlarning meliorativ holatini yaxshilash jamg‘armasidan
yerlarning meliorativ holatini yaxshilash tadbirlari uchun 2018-yilda 553,4 milliard
so‘m mablag‘ ajratish rejalashtirilmoqda. E’tiborga molik jihati , ushbu tadbirlarni
amalga oshirish natijasida 276 ming gektar sug‘oriladigan yerlarning meliorativ
holati yaxshilanishiga, shuningdek, qishloq xo‘jaligi mahsulotlarining hosildorligi
hamda fermer xo‘jaliklarining daromadlari oshishiga erishiladi.
O‘zbekiston «Milliy tiklanish» demokratik partiyasi fraksiyasining yig‘ilishida
2018-yil uchun soliq siyosatining asosiy yo‘nalishlari muhokamasi chog‘ida
xo‘jalik yurituvchi subyektlar va aholi daromadlariga soliq yukini yanada
kamaytirish, soliq solish tizimini soddalashtirish, mahalliy byudjetlar daromadlar
bazasini mustahkamlash, soliq qonunchiligiga soliq nazorati talablarini
ta’minlaydigan qo‘shimcha mexanizm va instrumentlarni kiritish yo‘li bilan soliq
ma’murchiligini yaxshilash va soliqlarning yig‘iluvchanligini oshirish ko‘zda
tutilayotganligiga alohida e’tibor qaratildi. 2018-yilgi Davlat byudjeti loyihasida
madaniyat sohasi uchun xarajatlar 693,7 milliard so‘mni tashkil etayotgani,
jumladan, milliy kino mahsulotlarini ishlab chiqish uchun 30 milliard,
mamlakatimizning me’moriy-tarixiy, ijtimoiy-madaniy va turizm salohiyatini
asrab-avaylash, shuningdek, yanada ommalashtirish va targ‘ib qilish maqsadida ,
madaniy va arxeologiya merosi obyektlarida konservatsiyalash va restavratsiya
qilish ishlarini o‘tkazish bo‘yicha dasturni moliyalashtirish uchun 38,7 milliard
so‘m mablag‘ ajratilayotganligi aytildi.
O‘zbekiston Xalq demokratik partiyasi fraksiyasi yig‘ilishida loyiha
xarajatlarining ijtimoiy yo‘naltirilganligi ta’kidlandi. Xususan, arzon uy-joylar
barpo etish bo‘yicha maqsadli dasturlarni amalga oshirish, aholining hayot sharoiti
yaxshilanishini ta’minlovchi yo‘l-transport, muhandislik-kommunikatsiya va
ijtimoiy infratuzilmani rivojlantirish hamda modernizatsiya qilish, aholini ijtimoiy
17

himoyalashning manzilliligini va davlat tomonidan qo‘llab-quvvatlanishini
kuchaytirishga alohida e’tibor qaratildi. 2018-yilda ta’lim xarajatlari o‘tgan yilga
nisbatan 22,9 foiz o‘sishi rejalashtirilgan. Xususan, mazkur mablag‘lar 260
maktabgacha ta’lim muassasasini yangidan qurish va rekonstruksiya qilish, 157
muassasani mukammal ta’mirlash va jihozlash, maktabgacha ta’lim muassasalarini
joriy saqlash hamda oliy ta’lim muassasalarining moddiy-texnik bazasini
rivojlantirishga yo‘naltiriladi. Bu esa ta’lim sifatiga o‘zining ijobiy ta’sirini
ko‘rsatishi shubhasiz. Prognoz yilda sog‘liqni saqlash xarajatlari 9,6 trillion so‘mni
tashkil etib, oldingi yilga nisbatan 30,9 foiz o‘sgan. Bu esa mazkur tizimni isloh
qilish va aholiga sifatli tibbiy xizmat ko‘rsatish yuzasidan qabul qilingan dasturlar
doirasida barcha tadbirlarning moliyalashtirilishini va aholiga sifatli tibbiy xizmat
ko‘rsatish imkonini beradi. Kelgusi yilda tibbiyot muassasalari, birinchi navbatda,
oilaviy poliklinikalarni dori vositalari va tibbiyot buyumlari bilan ta’minlashni
yaxshilash uchun shoshilinch va tez tibbiy yordam muassasalariga 915,4 milliard
so‘m mablag‘ yo‘naltirish ko‘zda tutilgan. O‘zbekiston “Adolat” sotsial-
demokratik partiyasi fraksiyasining yig‘ilishida kelgusi yilda ilm-fan sohasini
rivojlantirishga yo‘naltiriladigan mablag‘lar miqdorini sezilarli darajada oshirish
ko‘zda tutilganligi qayd etildi. Jumladan, 2018-yilgi byudjetnoma loyihasida davlat
ilmiy-texnikaviy dasturlari doirasida ilmiy-tadqiqot va tajriba-konstruktorlik ishlari
bo‘yicha chora-tadbirlarni amalga oshirish uchun Davlat byudjetidan 380,2
milliard so‘m mablag‘ yoki 2017-yilga nisbatan 34,5 foiz oshirish belgilangan.
Shuningdek, bosh moliyaviy hujjat loyihasida sog‘liqni saqlash tizimiga ham
katta e’tibor qaratilgan bo‘lib, ushbu soha xarajatlari uchun 9,6 trillion so‘m
mablag‘ ajratish ko‘zda tutilgan. Xususan, birinchi tibbiy yordam xizmati, tez va
shoshilinch tibbiy yordam , oila sog‘lig‘ini mustahkamlash, ona va bola himoyasi,
tibbiyot muassasalarida ijtimoiy ahamiyatga ega dori-darmonlarning mavjudligi
bo‘yicha olib borilayotgan chora-tadbirlarni amalga oshirish sifatini kuchaytirishga
birlamchi ahamiyat qaratiladi. Ekoharakat deputatlar guruhining yig‘ilishida
ta’kidlanganidek, 2018-yilgi Davlat byudjeti loyihasida atrof-muhitni muhofaza
qilish tadbirlari uchun yo‘naltirilayotgan mablag‘lar miqdori 307,1 milliard so‘mni
18

tashkil etmoqda. Shu jumladan, yangi tashkil etilgan “Toza hudud” davlat unitar
korxonasi orqali 2017-2021-yillarda qattiq maishiy chiqindilarni to‘plash, saqlash,
yo‘q qilish va qayta ishlash tizimini takomillashtirish Dasturi ijrosi uchun kelgusi
yilda 163,2 milliard so‘m yo‘naltirish taklif etilmoqda. Aholi punktlarini
obodonlashtirish, ichimlik suvi bilan ta’minlashni yanada yaxshilash uchun
xarajatlar yo‘naltirish rejalashtirilmoqda. Byudjet siyosatining asosiy maqsadi
davlat xarajatlarini samarali rejalashtirgan holda bu xarajatlarni moliyalashtirish
manbalarini izlab topish hisoblansa, soliq siyosati byudjet siyosatidan kelib
chiqqan holda, ya`ni byudjet daromadlarining asosini tashkil qiluvchi soliqlarni
byudjetga yetarli miqdorda va o`z vaqtida kelib tushishini ta`minlash, byudjet
daromadlari ijrosini ta`minlash maqsadida olib boriladi. Soliq siyosatining asosiy
maqsadi soliq yukini soliqlar o`rtasida oqilona, iqtisodiy rivojlanishga zarar
yetkazmagan holda taqsimlashdir. 6
Soliq siyosatini ishlab chiqishda soliqlarning fiskal funktsiyasi bilan bir
qatorda, rag`batlantirish funktsiyasini ahamiyatini oshirish samarali hisoblanadi.
Soliqlar orqali rag`batlantirish ishlab chiqarishni rivojlanishiga, moddiy xom
ashyo, moliyaviy va mehnat resurslaridan , to`plangan mol-mulkdan samarali
foydalanishga faol yordam beradi, ya`ni soliq yukini yengillashtirish, ishlab
chikarishni rag`batlantirishga, moliyaviy holatni yaxshilashga va investitsion
faoliyatni jonlantirishga olib keladi. Soliq stavkalarining soliq to`lovchilarga
qiyinchilik tug`dirmasligi albatta ularning soliqdan qochish holatlarini kamaytiradi.
Soliq siyosati davlatning soliq munosabatlarini tashkil qilishdagi chora-
tadbirlari, faoliyatlar yig'indisidir. Shunday ekan, faqat mustaqil davlatgina o'z
mustaqil soliq siyosatiga ega bo'la oladi. Soliq siyosatini ishlab chiqish moliya-
iqtisodiy munosabatlardan kelib chiqadi. Davlat soliq siyosati orqali respublika
iqtisodiyotini barqarorlashtirish va rivojlanishiga xar tomonlama faol ta’sir
ko'rsatish mumkin. Soliqlar pul munosabatlari bo'lib, iqtisodiy munosabatlarning
tarkibiy qismi ekan, soliq siyosati xam iqtisodiy siyosatning tarkibiy qismidir.
Soliq tizimi deganda moxiyati jixatidan bir xil bo'lgan va markazlashgan pul
6
Moliya: Darslik. T.S. Malikov, O.O. Olimjonov; / – T.: “Iqtisod-Moliya” 2019. – 800 b.
19

fondiga tushadigan soliq turlarining yig'indisi tushuniladi. Tizim - bu yig'ma
tushunchadir. Bu tushunchada soliqlarning bir-biri bilan bog'liqligi xam ifoda
etilgan. Soliq tizimini quyidagi guruxlarga bo'lish mumkin:
Soliq tizimini soliq obyektiga qarab uch guruxga bo'lish mumkin: oborotdan,
daromaddan va mulklar qiymatidan olinadigan soliqlar. Oborotdan olinadigan
soliqlarga ko'shilgan qiymat solig'i, aksiz solig'i, konlardan foydalanganligi uchun
solig, bojxona boji kiradi. Daromaddan olinadigan soliqlarga foyda solig'i va
daromad soliglari kiradi. Mulklardan olinadigan soliqlarga mol-mulk solig'i va
yer soliqlari kiradi.Iqtisodiy moxiyatga qarab to'g'ri va egri soliqlarga bo'lish
mumkin. To'g'ri soliqlar bevosita daromad oluvchimulk egasining daromadlaridan
(foydalaridan) olinadi. Bunday soliqlar huquqiy va xaqikiy soliq to'lovchi bitta
shaxs bo'ladi. Soliq ilgarida aniq belgilangan bo'ladi.Uning manbai bo'lib korxona
va tashkilotlarning xo'jalik faoliyati natijasida erishilgan moliyaviy yakun
xisoblanadi. Axoli soliqlarida esa soliq manbai bo'lib to'g'ridan-to'g'ri axolining
daromadi xisoblanadi. Foyda (daromad) solig'i, yer solig'i va daromad solig'i
to'g'ri soliqlarning eng yirik daromaddir. 7
Egri soliqlar korxona va tashkilotlar faoliyatining moliyaviy yakuniga
bog'liq bo'lmaydi. Ular sotilayotgan tovarlar va xizmatlar oborotiga (baxosiga)
ustama tarzda belgilanadi. Ular so'zsiz tovar qiymati va xizmat summasini
oshiradi va iste’mol ni kamytiriladi. Bu soliqlarni ba’zan iste’mol soliqlari deb
xam ataladi. Bundan qaraganda ularni guyo maxsulot sotuvchi yoki xizmat
ko’rsatuvchi to'laetgan bo'ladi. Aslida esa ularning xaqiqiy to'lovchisi tovar va
xizmatlarni iste’mol qiluvchilar bo'ladi. Egri soliqlar guruxiga ko'shilgan qiymat
solig'i, aksiz solig'i va bojxona bojlari kiradi. Soliq solish tizimining bir qancha
elementlari mavjud va bular quyidagilardan iboratdir: soliq subyekti, obyekti,
manbasi, soliq stavkasi, soliq solish birligi, soliqlardan imtiyozlar va boshqalar
kiradi. Biz avvalo soliq tizimi va soliq solish tizimi tushunchalarni bir-biridan
farqini bilishimiz zarur. Bu yerda nazariy jixatdan soliq tizimi soliqlar yig'indisi
7
http://www.lex.uz (O’zbekiston Respublikasi Qonun hujjatlari ma’lumotlari milliy bazasi)
20

tushuniladi. Soliq solish tizimi esa tashkiliy jixatdan, tuzilish usullari yig'indisi
tushuniladi, Ya’ni soliq solish tizimi amaliy uslublar yig'indisidir.
Shunday qilib, soliq solish tizimi deb, Oliy majlis tomonidan belgilangan va
ijrochi idoralar tomonidan undiriladigan soliqlarni tuzilish usullari va tamoyillari
yig'indisiga aytiladi. Bu tizimning urni jamiyatning ijtimioy-iqtisodiy tizimi bilan
21

aniqlanadi. Soliq solish tizimining bir qancha elementlari mavjud va bular
quyidagilardan iboratdir: soliq subyekti, obyekti, manbasi, soliq stavkasi, soliq
solish birligi, soliqlardan imtiyozlar va boshqalar kiradi. Soliq subyekti bu soliq
munosabatlarni tashkil qiluvchilar. Bularga asosan soliq to'lovchilar: yuridik
shaxslar korxona, tashkilot, firma va jismoniy shaxslar-axoli kiradi. Ikkinchi
tomondan soliq subyektiga davlat kiradi, Ya’ni soliq oluvchi.
Soliq obyekti - bu soliq solinadigan daromad, narsa (buyum), mulk,
qiymati, tovar, yer maydoni, ot kuchi va boshqalar. Ko'pincha soliq nomi obyekt
nomi bilan ataladi. Masalan, yer solig'ida yoki daromad solig'ida. Ma’lumki biz
o'tgan mahruzamizda soliq tizimi va soliqqa tortish tizimi tushunchalari o'rtasida
farq bor degan edik. Soliq tizimi nazariy jixatidan soliqlar turlarining yig'indisidan
iborat, soliq solish tizimi esa soliqqa tortish amaldagi uslublari yig'indisidan iborat
deb tushuntirgan edik. O'tgan mahruzada aytganimizdek bozor iqtisodiyoti yo'lini
tanlagan ekanmiz soliqqa tortish tizimi bilan bir qatorda soliq tizimini xam islox
qilish zaruriyatiga aylandi.
Soliq tizimiga bunday o'zgartirishlar kiritishning zaruriyati nimada?
Birinchidan, Ma’muriy - buyruqbozlik uslubiga asoslangan sobiq ittifoq davrida
davlat korxona daromadlarini xoxlagan istagi bo'yicha taksimlar edi. Soliq
stavkalarini davlat xoxlagan paytda va xoxlagan miqdorda o'zgartirar edi. 90 -
yillarga qadar foydadan ajratma stavkasi orqali korxona foydasining 90 % gacha
byudjetga olib qo'yilar edi. Bozor iqtisodiyoti qonunlari bunday o'zgartirishlar
qilinishiga yo'l qo'ymaydi, sababi korxonalarda moddiy manfaatdorlik va
rag'batlantirish yuqolganligi bo'lib, ular ishlab chiqarishni rivojlantirishga
qiziqmay qo'yadilar, ishlarida o'sish bo'lmaydi, korxonalarda boqimandalik
kayfiyati, davlat dotatsiyasiga ko'z to'tish kabi illatlar tug'iladi. Bu illatlardan
qutulishning yagona yo'li soliq tizimini qayta qurish xisoblanadi. Ikkinchidan,
korxonalar moliyaviy erkinlikka ega emas edilar. Qancha maxsulot ishlab
chiqarilish kerak, ularning xom ashyosi qaerdan olinadi, maxsulot birligiga qancha
xom ashyo ishlatilishi kerak, ishchilar soni, ish xaqi miqdori, elektr energiya va
yoqilg'i sarfi, tovarlar baxosi markaz tomonidan boshlab berilar edi. Bu bozor
22

iqtisodiyoti talablariga zid bo'lganligi uchun xam korxonalarga moliyaviy erkinlik
berilishi zarurligi tug'ildi.
Uchinchidan, ish xaqi xarajatlarining oshib ketishi natijasida davlat
g'aznasiga tushadigan foydadan ajratmalar miqdori kamayib ketganligi sababli
uning qrniga yalpi daromaddan soliqqa tortish zaruriyati paydo bo'ldi.
To'rtinchidan, bozor iqtisodiyotiga o'tish davrida ishlab chiqarish darajasining
pasayishi, infliyatsiya, ishsizlarning ko'payishi, moliyaviy tanqislik, baxolarning
keskin oshib ketishi kabi xodisalar yuz berdi. Ularni qoplash uchun zarur
daromadlar bo'lishligi talab etiladi. Bu daromadlarni faqat to'g'ri soliqlar orqali
byudjetga jalb qilish etarli bo'lmay qoladi. Shuning uchun, to'g'ri soliqlardan
tashqari egri soliqlarni xam qo'llash zaruriyati tug'uldi. Beshinchidan,
mustaqillikka yerishgan xar bir davlat o'zining mustaqil soliq tizimiga ega bo'lishi
kerak. Bu xam iqtisodiy, xam maonaviy jixatdan zaruriyat xisoblanadi. Shu sababli
xam soliq tizimi isloxati amalga oshrilimoqda. Shunday qilib soliq tizimi muayyan
sharoitda davlat foydasiga undiriladigan soliqlar majmuidir, ularni yig'ib olish
yo'llari va usullarining tashkil etilishidir. Soliq tizimiga soliq turlari, soliq miqdori,
soliq undiriladigan daromadlarni aniqlash kabilar kiradi. Endi soliq tizimining
vazifasi to'g'risida gaplashaylik. Xukumatning bandlik darajasi, ishlab chiqarish
hajmi, inflyatsiya sur’atlari va to’lov balansi holatini o’zgartirishga yo’naltirilgan
maxsus qarorlarni qabul qilishi natijasida davlat xarajatlari, soliqlar va davlat
byudjeti qoldig’ini maqsadli o’zgartirilishi diskret fiskal siyosat deyiladi.
Diskretsion fiskal siyosat yuritilganda iqtisodiy pasayish davrida jami talabni
rag’batlantirish uchun davlat xarajatlarini oshirilishi va soliqlarni kamaytirilishi
natijasida davlat byudjeti kamomadi yuzaga keltiriladi. O’z navbatida davriy
ko’tarilish paytida byudjet ortiqchaligi yuzaga keltiriladi. Diskretsion fiskal siyosat
iqtisodiy tebranishlarni yumshatishda muhim rol o’ynasada, uning ayrim
kamchiliklari mavjud. Bu, avvalambor, vaqt oraliqlari bilan bog’liq. 8
Nodiskretsion fiskal siyosat — davlat xarajatlari, soliqlar va davlat byudjeti
qoldig’ini avtomatik o’zgartirishni ko’zda tutadi.
8
Vahobov. A.V, Malikov. T.S: Moliya. Darslik. T: “Noshir” Toshkent 2018-y. -711 b.
23

2.2. Hududiy rivojlantirish uchun zarur infratuzilma hamda
Mintaqaviy rivojlantirish
Iqtisodiyotning o’rnatilgan barqarorligi darajasi davriy byudjet taqchilligi va
ortiqchaligi miqdorlariga bog’liq. Davriy taqchillik (ortiqchalik) iqtisodiy faollik
pasayishi (oshishi) sharoitida soliq tushumlarining avtomatik kamayishi (oshishi)
va davlat xarajatlarining avtomatik oshishi (kamayishi) natijasida yuzaga keladigan
davlat byudjeti taqchilligi (ortiqchaligi)dir.
Davriy pasayish bosqichida soliqlar avtomatik pasayishi, davlat
transfertlarining oshishi natijasida byudjet taqchilligi kelib chiqadi.
Davriy yuksalish bosqichida soliqlar avtomatik ko’payishi va davlat
xarajatlarining kamayishi natijasida byudjet ortiqchaligi paydo bo’ladi.
Davlat xarajatlari o’zgarmas bo’lgan sharoitda ham byudjet taqchilligi va
ortiqchaligi mavjud bo’lishi mumkin. Davriy taqchillik va ortiqchalik miqdorlari
soliq va byudjet funktsiyalari grafiklarining «tikligiga» bog’liq. Soliq funktsiyasi T
ning egilish burchagi miqdori chegaraviy soliq stavkasiga t ga bog’liq. t qancha
yuqori bo’lsa, T chizig’i shuncha tikroq, γ qancha pastda bo’lsa, G chizig’i ham
shuncha tik bo’ladi. Bu esa iqtisodiyotning o’rnatilgan barqarorligi darajasini
oshiradi. Ammo iqtisodiy o’sishning ta’minlash vazifasi T va G chiziqlarini
yotiqroq bo’lishini taqozo etadi.

1-chizma. Byudjet taqchilligi va ortiqchaligi
24Budjet
taqchilligi

O’rnatilgan barqarorlashtirgichlar muvozanatli YaIM hajmini, uning
potentsial hajmi darajasi atrofida tebranishi sababini to’liq tugatmaydi va ishlab
chiqarishning har qanday darajasida mavjud bo’lishi mumkin.
To’liq bandlikni ta’minlagan diskret fiskal siyosat yuritilishi natijasida
davlat byudjetining tarkibiy taqchilligi (ortiqchaligi), ya’ni to’liq bandlik sharoitida
byudjet xarajatlari (daromadlari) va daromadlari (xarajatlari) o’rtasidagi farq
yuzaga keladi. Davriy taqchillik ko’pincha davlat byudjetining haqiqiy taqchilligi
va tarkibiy taqchillik farqi sifatida baholanadi. 9
Nazariy jihatdan olib qaralganda byudjetning sog’lom (normal) faoliyat
ko’rsatishi unga tegishli bo’lgan daromadlar va xarajatlarning tengligini taqozo
eadi. Haqiqatdan ham u yoki bu miqdordagi xarajatlarni amalga oshirish uchun
byudjet shu miqdordagi daromadlarga ea bo’lishi kerak. Aks holda bu xarajatlarni
amalga oshirishning iloji bo’lmaydi. Byudjet daromadlari va xarajatlarining
tengligi byudjetning balanslashtirilganligidan dalolat beradi. Amaliyotda byudjet
daromadlari va xarajatlarining tengligiga hamma vaqt ham erishilavermaydi.
Ayrim hollarda byudjetning daromadlari uning xarajatlaridan ko’p bo’lishi
mumkin. Bunday byudjet profitsitli byudjet deyiladi.
2-jadval
O’zbekistonda 2023 yilda fiskal siyosat ko’rsatkichlari
Yil Davlat
byudjeti
xarajatlari, mlrd.
so’m Davlat
byudjeti
daromadlari,
mlrd. so’m Davlat
byudjeti
kamomadi, YaIM
ga nisbatan %
20 23 25833,7 26223,1 +0,3

Aksincha, ba’zi hollarda esa byudjetning xara jatlari uning daromadlaridan
ko’proq bo’ladi. Shunga muvofiq ravishda byudjet xarajatlarining byudjet
daromadlaridan boshqa hollar teng bo’lgan sharoitda, byudjet defitsiti vujudga
kelishining eng umumiy sabablari quyidagilardan iborat bo’lishi mumkin:
9
Moliya: Darslik. T.S. Malikov, O.O. Olimjonov; / – T.: “Iqtisod-Moliya” 2023. – 800 b.
25

• iqtisodiyotni rivojlantirish uchun yirik davlat kapital quyilmalarini amalga
oshirishning zarurligi;
Byudjet defitsitini moliyalashtirishning barcha manbalarini ikki guruhga
bo’lish qabul qilingan:
1) ichki manbalar;
2) tashqi manbalar.
Byudjet defitsitini moliyalashtirishning ichki manbalari sifatida
quyidagilarni ko’rsatish mumkin:
• mamlakat hukumati tomonidan shu mamlakatning milliy valyutasida
kredit tashkilotlaridan olingan kreditlar;
• mamlakat hukumati nomidan qimmatbaho qog’ozlarni chiqarish orqali
amalga oshirilayotgan davlat zayomlari;
• davlat mulkiga tegishli bo’lgan mol-mulkni sotishdan olingan
tushumlar;
• davlat zaxiralari va rezervlar bo’yicha daromadlaming xarajatlardan
o’sgan qismi summasi;
• byudjet mablag’larini hisobga oluvchi hisobvaraqlaridagi mablag’lar
qoldig’ining o’zgarishi;
• va boshqalar.
Byudjet defitsitini moliyalashtirishning tashqi manbalari qatoriga
quyidagilar kiradi:
• mamlakat hukumati nomidan qimmatbaho qog’ozlarni chiqarish orqali
xorijiy valyutada amalga oshirilgan davlat zayomlari;
• xorijiy valyutada taqdim etilgan va mamlakat hukumati tomonidan
jalb qilingan xorijiy davlatlar, banklar va firmalar, xalqaro moliyaviy
tashkilotlarning kreditlari.
Yuridik va jismoniy shaxslar, xorijiy davlatlar, xalqaro tashkilotlar va
xalqaro huquqning boshqa sub’ektlari oldidagi (davlat kafolatlari bo’yicha
majburiyatlarni qo’shgan holda) mamlakat hukumatining qarziy majburiyatlari
26

hukumatning davlat qarzini vujudga keltiradi. Bu qarz davlat xazinasini tashkil
etadigan davlat mulki bilan to’liq va hech qanday shartsiz ta’minlanishi kerak.
Bunda davlat hokimiyati organlari mamlakat hukumatining qarziy
majburiyatlari va davlat qarziga xizmat qilish uchun respublika byudjetining
daromadlarini shakllantirish bo’yicha barcha vakolatlardan foydalanadilar.
Mamlakatning qarziy majburiyatlari quyidagi shakllarda bo’lishi mumkin:
• qarz oluvchi sifatida mamlakat hukumati nomidan kredit tashkilotlari,
xorijiy davlatlar va xalqaro moliyaviy tashkilotlar bilan tuzilgan kredit bitimlari va
shartnomalari;
• mamlakat hukumati nomidan qimmatbaho qog’ozlarni chiqarish orqali
amalga oshirilgan davlat zayomlari;
• mamlakat hukumati tomonidan davlat kafolatini berish
to’g’risidagi shartnomalar;
Mintaqaviy iqtisodiyot ko pinchaʻ ijtimoiy fan deb ataladigan iqtisodiyotning bir
tarmog idir. Geografik ko lami mahalliydan global hududlarga qarab o zgarib
ʻ ʻ ʻ
turadigan mintaqa larga nisbatan nazariy yoki siyosiy natijalarni olish uchun u
fazoviy tahlil qilinadigan mintaqaviy muammolarning iqtisodiy elementini tahlil
qiladi.
Mintaqaviy iqtisodiyot: mintaqaning geografiyasi va inson faoliyatining
mintaqaning umumiy rivojlanishi va farovonligi uchun maksimal iqtisodiy foyda
keltirish qobiliyatini anglatadi.
Ilgari o sishi Valter Isard va ba zi iqtisodchilarning hozirgi
ʻ ʼ
mintaqaviy iqtisodiy tahlildan noroziligi tufayli yuzaga kelgan mintaqaviy fan
mintaqaviy iqtisod bilan ko plab an analarni o rtoqlashdi. Mintaqaviy
ʻ ʼ ʻ
muammolarga „iqtisodiy“ yondashish mintaqaviy ilm-fan tarixidagi eng muhim
yondashuv bo lib kelgan va shunday bo lib qolmoqda, garchi mintaqaviy
ʻ ʻ
iqtisodiyotning bir qadar pessimistik nuqtai nazariga qaramay. Shuningdek, u
o ziga xos an ana va usullarni ishlab chiqdi, bu mavzu mavzusiga yoki
ʻ ʼ iqtisod ning
quyi fan sifatida nuqtai nazariga mos keladi.
27

Joylashuv nazariyasi va „mahalliylashgan sanoatlar“dan tashqi iqtisodlar
nazariyasi (Alfred Marshallning 1890 yilda nashr etilgan „Iqtisodiyot tamoyillari“
asarida tasvirlanganidek) mintaqaviy fanning asosiy tarkibiy qismi bo‘lgan
mintaqaviy iqtisodiyotning nazariy asosi bo‘lib xizmat qildi. Joylashuv nazariyasi
20-asr boshlarida Germaniya va Shimoliy Amerikada mustaqil ravishda ishlab
chiqilgan. Avgust Lyosh ning Die räumliche Ordnung der Wirtschaft (Jena: Gustav
Fischer, 1940; 2-nashr, 1944) asarining so zboshi va mazmuni sifatida (sanoat vaʻ
iste molchi) joylarga iqtisodiy yondashuv mintaqaviy iqtisodda ham, mintaqaviy
ʼ
fanda ham hal qiluvchi ahamiyatga ega bo ldi. Ingliz tiliga tarjimasi 1954 yilda
ʻ V.
X. Voglom tomonidan „Joylashuv iqtisodiyoti“ nomi ostida amalga oshirilgan
bo lib, u doimiy ravishda namoyish etilgan. Amerikalik olimlarning mintaqaviy
ʻ
muammolarni iqtisod nuqtai nazaridan nazariylashtirish va empirik tekshirishga
qo shgan asosiy hissasi Garold Hotellingning 1929 yilda The Economic Journal
ʻ
jurnalida „Raqobat barqarorligi“ sarlavhasi ostida nashr etilgan iqtisodiy raqobatga
fazoviy yondashuvi va Edgar M. Guver ning joylashuv nazariyasi va poyabzal va
charm sanoati (1937) va iqtisodiy faoliyatning joylashuvi (1948). Pol
Krugman (1991: 498) o zining „O sish rentabelligi va iqtisodiy geografiya“ nomli
ʻ ʻ
muhim maqolasida iqtisodiy geografiya va mintaqaviy iqtisodning iqtisodni
rivojlantirish uchun ahamiyatini ta kidlab o tdi va uni quyidagi ilmiy tilak bilan
ʼ ʻ
yakunladi: "Shunday qilib umid qilamanki. Ushbu maqola mintaqaviy iqtisodiyot
va iqtisodiy geografiya bo yicha tadqiqotlarni jonlantirish uchun rag batlantiruvchi
ʻ ʻ
omil bo ladi.
ʻ
•
28

XULOSA
Xulosa qilib aytishimiz mumkinki , respublikamizda soliq siyosati davlatning
maxsus vakolatli organlari tomonidan ishlab chiqiladi va amalga oshiriladi .
Soliqlar bo ` yicha har bir hokimiyat organi maxsus vakolatlarga ega bo ` lib ,
ularning har biri o ` z faoliyatlarini samarali olib borishda ushbu vakolatlardan
foydalanadi . Bunda vakolatli organlar sifatida barcha hokimiyat organlari ,
jumladan , qonun chiqaruvchi , ijro etuvchi va sud hokimiyatlari birgalikda faoliyat
ko ` rsatadi va unda Davlat soliq qo ` mitasi soliq siyosatini amaliyotga joriy etishda
muhim ahamiyatga ega bo ` lgan vazifalarni bajaradi . 2019- yil uchun huddularni
ijtimoiy - iqtisodiy rivojlantirishga qarailgan soliq - byudjet siyosatining asosiy
yo ` nalishlari va byudjet loyihasi mamlakatni yangilash va modernizatsiya qilishga ,
makroiqtisodiy barqarorlikni ta ` minlashga , barqaror yuqori iqtisodiy o ` sish
sur ` atlariga erishiga , iqtisodiyot va jamitya ijtimoiy hayotini muvozanatli
rivojlantirishga , aholining farovonligi va turmush darajasini oshirishga
yo ` naltirilgan mamlakatda yuritilayotgan ijtimoiy - iqtisodiy siyosat doiraisda ishlab
chiqilgan . Byudjet daromadlarini shakllantirishda yana bir muammo soliqlarni
to ’ g ’ ri hisoblanmasligidir . Bu muammolarni hal etishda soliq nazorati va xorij
tajribasidan foydalangan holda amaliyotga tatbiq etilayotgan soliq maslahatining
ahamiyatini kuchaytirish lozim .
Iqtisodiyotni modernizatsiyalash sharoitida davlat byudjeti nafaqat
xarajatlari orqali , balki daromadlarini shakllantirish jaryonida ham iqtisodiyotni
boshqaradi va tartibga soladi . Bunday holat birinchidan , soliq yukini kamaytirish
orqali yuridik va jismoniy shaxslarga iqtisodiyotni rivojlantirishga o ` z hissalarini
qo ` shishlariga imkoniyatlar berishdan iborat bo ` lsa , ikkinchidan soliq stavkalarini
kamaytirish orqali soliq to ` lovchilar va soliq ob ` ektlarini ko ` paytirishni yuzaga
keltiradi , uchinichdan esa soliqdan imtiyozlar berish orqali iqtisodiyotga
investitsiyalarni jalb etish , davlat ahamiyatiga ega bo ` lgan sohalarni
rivojlantirishga sabab bo ` ladi .
29

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI.
1 .O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. – T.: “O’zbekiston”, 2023. yil.
2 .O’zbekiston Respublikasi Prezidentining «O’zbekiston Respublikasini yanada
rivojlantirish bo’yicha Harakatlar strategiyasi to’g’risida»gi 2017 yil 7 fevraldagi
PF-4947-sonli Farmoni
II.O’zbekiston Respublikasi Prezidenti asarlari va ma’ruzalari
3. Mirziyoev Sh.M. “Erkin va farovon, demokratik O’zbekiston davlatini birgalikda
barpo etamiz”.- Toshkent: 2021.-56b.
4 .Mirziyoev Sh.M. “Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib intizom va shaxsiy javobgarlik –
har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo’lishi kerak”.- Toshkent:
“O’zbekiston”. 2017.-104b.
5 .Mirziyoev Sh.M. “Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta’minlash – yurt
taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi”. – Toshkent: “O’zbekiston”. 2017.
– 48b.
6. Moliya: Darslik. T.S. Malikov, O.O. Olimjonov; / – T.: “Iqtisod-Moliya” 2019.
– 800 b.
7. Vahobov. A.V, Malikov. T.S: Moliya. Darslik. T: “Noshir” Toshkent 2018-y. -
711 b.
8. Moliya: O‘quv qo‘llanma / T.S.Malikov; O‘zR Oliy va o‘rta maxsus ta’lim
vazirligi. – T.: “Iqtisod-Moliya”, 2018. – 268 b.
Internet sayt:
1. http://www.stat.uz (O’zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo’mitasi rasmiy
sayti)
2. http://www.mf.uz (O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi Rasmiy sayti)
3. http://www.gov.uz -O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi rasmiy sayti
4. http://www.lex.uz (O’zbekiston Respublikasi Qonun hujjatlari ma’lumotlari
milliy bazasi)
5 . http://www.press - service.uz O’zbekiston Respublikasi Prezidenti axborot
markazi
30

Davlatning mintaqaviy iqtisodiy siyosati va hududiy rivojlantirish

Sotib olish