Davlatning tashqi iqtisodiy faoliyatni tartiblash siyosati - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	15500UZS
Hajmi	236.5KB
Xaridlar	2
Yuklab olingan sana	31 Mart 2025
Kengaytma	doc
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

eldor

Ro'yxatga olish sanasi 31 Mart 2025

21 Sotish

Davlatning tashqi iqtisodiy faoliyatni tartiblash siyosati

Sotib olish

DAVLATNING TASHQI IQTISODIY FAOLIYATNI TARTIBLASH
SIYOSATI
MUNDARIJA
KIRISH ……………………………………………………………………………2
I BOB DAVLATNING T ASHQI IQTISODIY FAOLIYATNING HUQUQIY
TARTIBGA SOLINISHI
1.1 Tashqi iqtisodiy faoliyatni davlat tomonidan tartibga solish usullari…………4
1.2 O‘zbekistonda tashqi itisodiy faoliyatini erkinlashtirish bo‘yicha olib
borilayotgan chora tadbirlar ………………………………………………………11
II BOB O‘ZBEKISTONDA TASHQI IQTISODIY FAOLIYATNI
ERKINLASHTIRISH BOSQICHLARI
2.1 Davlatning tashqi iqtisodiy faoliyatda transport aloqalar ahamiyati. ………...19
2.2 O‘zbekistoning tashqi iqtisodiy faoliyatida xorijiy mamlakatlarning ro‘li…..27
XULOSA................................................................................................................32
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR..............................................................34
1

KIRISH
Kurs ishining dolzarbligi : . Hozirgi davrda dunyo mamlakatlari ijtimoiy-
iqtisodiy taraqqiyoti o‘zining ma‘no-mazmuni jihatidan oldingi bosqichlardan
keskin farq qiladi. Bunda eng asosiy va muhim jihat – milliy iqtisodiyotlarning
tobora integrastiyalashuvi va globallashuvining kuchayib borishidir. Ayni paytda
bu jarayonlar xalqaro maydondagi raqobatning ham keskinlashuviga, har bir
mamlakatning xalqaro mehnat taqsimotidagi o‘z mavqeini mustahkamlash uchun
kurashining kuchayishiga ham ta‘sir ko‘rsatadi.
Tashqi iqtisodiy faoliyatni rivojlantirish har bir mamlakat uchun nihoyatda
muhim masala sanaladi. Iqtisodiyotning tarkibiy tuzilishini takomillashtirish
vazifasi iqtisodiy islohotlarni amalga oshirishda doimo diqqatimiz markazida
bo‘lib, iqtisodiy rivojlanish borasida erishgan yutuqlarimizning muhim omili
hisoblanadi. Jahon iqtisodiyotida kechayotgan murakkab jarayonlar iqtisodiyotni
barqaror rivojlantirish, raqobatbardoshligini oshirish uchun uning tarkibiy
tuzilishini muttasil takomillashtirib borish zaruratini yanada kuchaytirdi.
Mamlakatning raqobatbardoshligi eng avvalo uning iqtisodiyoti raqobatbardoshligi
orqali ifodalanadi. Bu esa bevosita tashqi iqtisodiy faoliyat sohasidagi siyosat
instrumentlariga taqaladi.
Prezidentimiz ta‘kidlaganlaridek, bu yil barchamiz ona yurtimiz,
O‘zbekistonimizning yangi tarixidagi eng buyuk va qutlug` sanalardan biri –
Vatanimiz mustaqilligining 25 yillik shonli bayramini keng nishonlaymiz.
Tabiiyki, bu bizdan barcha soha va tarmoqlarda amalga oshirayotgan keng
ko‘lamli islohotlarimizni atroflicha tahlil etib, kelgusi rejalarimizni aniq-ravshan
belgilab olishni talab etadi.
Mamlakatimizda tashqi iqtisodiy faoliyatni erkinlashtirish, eksport
salohiyatini kuchaytirish, investitsiyaviy jozibadorlikni oshirish va bojxona
ma muriyatchiligini takomillashtirish bo yicha izchil chora-tadbirlar amalgaʼ ʻ
oshirilmoqda. Shu bilan birga, fitosanitariya, sanitar-epidemiologik, veterinariya,
ekologik nazorat organlari va sertifikatlash organlari (keyingi o rinda – vakolatli
ʻ
organlar) faoliyatini o rganish natijalari ularning O zbekiston Respublikasi Davlat
ʻ ʻ
2

chegarasi orqali o tuvchi tovarlar va transport vositalariga nisbatan nazoratʻ
funksiyalarini amalga oshirish samaradorligi va tezkorligini oshirish, shu
jumladan, idoralararo elektron hamkorlikni jadal joriy qilish orqali
takomillashtirish zarurati mavjudligini ko rsatmoqda.
ʻ
Tashqi iqtisodiy aloqalar xalqaro mehnat taqsimoti, ishlab chiqarish va fanni
ixtisoslashtirish, xo‘jalik hayotini baynalmillashtirish jarayonidan ob‘ektiv
ravishda kelib chiqadi. Tashqi iqtisodiy aloqalarning shakllanishi va rivojlanishi
aalohida olingan mamlakatlarning o‘zaro aloqalari va bir-biriga bog`liqligining
kuchayishi bilan belgilanadi.
Kurs ishining maqsadi - Men o‘z kurs ishimda O‘zbekistonda tashqi
iqtisodiy faoliyatning erkinlashtirilishi yo‘llari haqida tushuncha berish va imkon
boricha aniq faktlar bilan va qonun qoidalar bilan izohlashni hamda yakuniy
xulosamda takliflarimni berishga o‘z oldimga maqsad qilib qo‘ydim.
Kurs ishining vazifasi :
- Tashqi iqtisodiy faoliyatni davlat tomonidan tartibga solish usullari;
- O‘zbekistonda tashqi itisodiy faoliyatini erkinlashtirish bo‘yicha olib
borilayotgan chora tadbirlar ni o’rganish;
- Davlatning tashqi iqtisodiy faoliyatda transport aloqalar ahamiyati ;
- O‘zbekistoning tashqi iqtisodiy faoliyatida xorijiy mamlakatlarning ro‘li;
Kurs ishining tuzilishi : kirish, ikki bob, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar
ro‘yxati, ilovalardan iborat bo‘lib, jami sahifadan iborat.
3

I BOB DAVLATNING T ASHQI IQTISODIY FAOLIYATNING
HUQUQIY TARTIBGA SOLINISHI
1.1 Tashqi iqtisodiy faoliyatni davlat tomonidan tartibga solish usullari.
Dunyoda moddiy boyliklar bir xilda taqsimlanmagan. Xar bir davlat o‘zida
bo‘lmagan mahsulotlarga extiyoj sezadi (misol uchun, kofe faqat ma’lum iqlim
sharoiti bo‘lgan davlatlarda yetishtiriladi) va shu sababli boshqa davlatlar bilan
tashqi iqtisodiy munosabatlar o‘rnatadi. Ushbu munosabatlarning ishtirokchisi
sifatida esa fuqaro va yuridik shaxslar ham qatnashadi. 1

O‘zbekiston Respublikasida ro‘yxatga olingan yuridik shaxslar, shuningdek
O‘zbekiston Respublikasining hududida doimiy yashash joyiga ega bo‘lgan va
yakka tartibdagi tadbirkor sifatida ro‘yxatga olingan jismoniy shaxslar tashqi
iqtisodiy faoliyat bilan shug‘ullanishga haqlidir.
“Tashqi iqtisodiy faoliyat to‘g‘risida”gi Qonunning 7-moddasi tashqi
iqtisodiy faoliyat sub’ektlarining huquqlarini belgilab beradi. Ular quyidagi
huquqlarga ega:
qonun hujjatlari doirasida tashqi iqtisodiy faoliyatda qatnashish shakllarini
mustaqil belgilash, tashqi iqtisodiy faoliyatni amalga oshirish uchun o‘z xohishiga
ko‘ra boshqa yuridik va jismoniy shaxslarni shartnoma asosida belgilangan
tartibda jalb qilish;
tashqi iqtisodiy faoliyat natijalariga, shu jumladan, milliy va chet el
valyutasidagi daromadga qonun hujjatlariga muvofiq mustaqil ravishda egalik
qilish, undan foydalanish va uni tasarruf etish.
Qonunning 8-moddasiga muvofiq tashqi iqtisodiy faoliyat sub’ektlarining
majburiyatlari quyidagilardan iborat:
1
O’zbekiston Respublikasining “Tashqi iqtisodiy faoliyat” to’g’risida (yangi tahriri)gi qonuni. 26.05.2020 yil
4Tashqi iqtisodiy faoliyat – O‘zbekiston Respublikasi yuridik va
jismoniy shaxslarining xorijiy davlatlarning yuridik va jismoniy shaxslari,
shuningdek xalqaro tashkilotlar bilan o‘zaro foydali iqtisodiy aloqalarni
o‘rnatish va rivojlantirishga qaratilgan faoliyat

tashqi iqtisodiy faoliyat to‘g‘risidagi hisobotni qonun hujjatlarida
belgilangan tartibda taqdim etishi;
O‘zbekiston Respublikasi hududiga olib kirilayotgan tovarlarning
O‘zbekistonda belgilab qo‘yilgan texnikaviy, farmakologiya, sanitariya,
veterinariya, fitosanitariya, ekologiya standartlari va talablariga muvofiqligini
tasdiqlovchi hujjatlarni belgilangan tartibda taqdim etishi shart.
Tijorat faoliyati uchun mo‘ljallangan tovarlarni jismoniy shaxslar tomonidan
O‘zbekiston Respublikasiga olib kirishning alohida tartibi joriy etilgan.
O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 12.08.2004 y. “ Tijorat faoliyati
uchun mo‘ljallangan tovarlarni olib keluvchi jismoniy shaxslarni ro‘yxatdan
o‘tkazishni tartibga solish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi 387-sonli Qaroriga
muvofiq tijorat faoliyati uchun mo‘ljallangan tovarlarni olib keluvchi jismoniy
shaxslar eksport-import operatsiyalarini va chakana savdoni amalga oshirish
huquqi bilan yuridik shaxs bo‘lmasdan yakka tartibdagi tadbirkorlar sifatida
ro‘yxatdan o‘tishlari shart;
“erkin muomalaga chiqarish” rejimida rasmiylashtirilgan yuk bojxona
deklaratsiyasi, muvofiqlik sertifikatlari mavjud bo‘lganda, bojxona va boshqa
to‘lovlar to‘langan taqdirda savdo komplekslarida yakka tartibdagi tadbirkorning
faqat o‘zi bevosita olib kelgan import tovarlar bilan chakana savdoni amalga
oshirishga haqli.
“Tijorat faoliyati uchun mo‘ljallangan tovarlarni olib keluvchi yuridik shaxs
bo‘lmagan yakka tartibdagi tadbirkorlarni davlat ro‘yxatidan o‘tkazish, hisobga
qo‘yish tartibi to‘g‘risida”gi Nizomga asosan Yakka tadbirkorni davlat ro‘yxatidan
o‘tkazish jismoniy shaxs yashaydigan joy bo‘yicha davlat soliq inspeksiyasida
shaxsan kelib yoki Internet tarmog‘i orqali amalga oshiriladi.
Ariza beruvchi (yakka tartibdagi tadbirkor) davlat ro‘yxatidan o‘tkazilgan
paytdan boshlab bir oy mobaynida O‘zbekiston Respublikasi Tashqi iqtisodiy
aloqalar, investitsiyalar va savdo vazirligida va bojxona organlarida tashqi
iqtisodiy aloqalar qatnashchisi sifatida ro‘yxatdan o‘tishi hamda tijorat bankida
talab qilib olinadigan depozit hisob raqami ochishi shart.
5

“Mahsulotlar va xizmatlarni sertifikatlashtirish to‘g‘risida”gi Qonunning 14-
moddasiga asosan chetdan olib kelinadigan va chetga olib chiqib ketiladigan
mahsulotlarni majburiy sertifikatlashtirish belgilangan. Milliy muvofiqlik
sertifikatlari va muvofiqlik belgilari yoki boshqa davlatlarning "O‘zstandart"
agentligi tomonidan e’tirof etilgan muvofiqlik sertifikatlari va muvofiqlik belgilari
arizachi (mahsulot yetkazib beruvchi) tomonidan bojxona nazorati organlariga
yukka taalluqli bojxona deklaratsiyasi bilan birgalikda taqdim etiladi va ular
mahsulotni respublika hududiga olib kirishga ruxsatnoma olish uchun zarur
hujjatlar hisoblanadi.
Chetdan olib kelinayotgan mahsulotning xavfsiz ekanligini tasdiqlovchi
hujjati bo‘lmagan taqdirda bojxona nazorati organlari bu xususda "O‘zstandart"
agentligini xabardor etadilar hamda mahsulotni sertifikatlashtirishdan o‘tkazish
yoki chet el sertifikatini e’tirof etish to‘g‘risidagi masala sertifikatlashtirish milliy
tizimi qoidalariga muvofiq hal etilgunga qadar bu mahsulotni chetdan olib kirishni
taqiqlab qo‘yadilar. O‘zbekiston Respublikasidan tashqaridagi investitsiya faoliyati
xorijiy davlatning qonun hujjatlarida va O‘zbekiston Respublikasining qonun
hujjatlarida nazarda tutilgan boshqa shakllarda ham amalga oshirilishi mumkin.
“Majburiy tartibda sertifikatlanadigan, O‘zbekiston Respublikasi hududida
ishlab chiqariladigan va unga olib kiriladigan mahsulotlar turlari Ro‘yxati”ga
asosan kofe, choy, shakar, tuz, alkogol ichimliklar, farmasevtika mahsulotlari,
bolalar o‘yinchoqlari kabi mahsulotlarni majburiy sertifikatlashtirish belgilangan.
Eksport va import qilinishi litsenziyalanishi hamda kvotalanishi zarur
bo‘lgan tovarlar ayrim turlarining ro‘yxati, shuningdek litsenziyalarni berish va
kvotalarni taqsimlash tartibi O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi
tomonidan belgilanadi.
Shuningdek, tadbirkorlik sub’ektlari “Gigienik sertifikatsiya qilinadigan
6Davlat organlari va ularning mansabdor shaxslari tashqi iqtisodiy
faoliyat sub’ektlarining qonun hujjatlariga muvofiq amalga oshirilayotgan
faoliyatiga aralashishga haqli emas

(sanitariya-epidemiologik xulosa beriladigan) tovarlar Ro‘yxati”ga kiritilgan
mahsulotlarni gigienik sertifikatlashtirishdan o‘tkazishlari lozim. 2

“Tashqi iqtisodiy faoliyat to‘g‘risida”gi Qonunning 11-moddasi tashqi savdo
faoliyatining mazmunini belgilab beradi. Tashqi savdo faoliyati xalqaro tovarlar,
ishlar (xizmatlar) savdosi sohasidagi tadbirkorlik faoliyatidir.
Tashqi savdo faoliyati tovarlarni, ishlarni (xizmatlarni) eksport va import
qilish yo‘li bilan amalga oshiriladi.
2
O’zbekiston Respublikasining “Tashqi iqtisodiy faoliyat” to’g’risida (yangi tahriri)gi qonuni. 26.05.2020 yil
7Import – bojxona hududiga olib kirilgan tovarlar ularni ushbu hududdan
olib chiqib ketish majburiyatisiz bu yerda doimiy qolishi

Tashqi iqtisodiy faoliyatning yana bir yo‘nalishlaridan biri bo‘lgan chet el
investitsiyalarini jalb qilishdir (12-m.). O‘zbekiston Respublikasi hududida chet el
investitsiyalarini amalga oshirish shakllari va tartibi “ Chet el investitsiyalari
to‘g‘risida”gi Qonun bilan belgilanadi. Ushbu Qonunning 5-moddasida ch et el
investitsiyalarini amalga oshirish shakllari ko‘rsatib o‘tilgan.
Tabiiy resurslarni qidirish, ishlab chiqish, qazib olish yoki ulardan
foydalanish bilan bog‘liq munosabatlar shuningdek “Konsessiyalar to‘g‘risida”gi
va “ Mahsulot taqsimotiga oid bitimlar to‘g‘risida”gi qonunlar bilan tartibga
solinadi.
O‘zbekiston Respublikasi hududida chet el investitsiya faoliyatini amalga
oshirayotgan chet ellik investorlar huquqlarining kafolatlari va ularni himoya qilish
“Chet ellik investorlar huquqlarining kafolatlari va ularni himoya qilish choralari
to‘g‘risida”gi Qonun bilan belgilangan.
“Tashqi iqtisodiy faoliyat to‘g‘risida”gi Qonunning 28-moddasiga asosan
O‘zbekiston Respublikasining hududida erkin iqtisodiy zonalar uchun tashqi
iqtisodiy faoliyatning alohida tartibi (bojxona, valyuta, soliq va boshqalar)
o‘rnatilishi mumkin bo‘lib, u erkin iqtisodiy zonalar to‘g‘risidagi qonun hujjatlari
bilan tartibga solinadi.
O‘zbekiston Respublikasidan tashqaridagi investitsiya faoliyati Qonunning
13-moddasiga muvofiq yo‘llar bilan amalga oshirilishi mumkin.
O‘zbekiston Respublikasidan tashqaridagi investitsiya faoliyati xorijiy
davlatning qonun hujjatlarida va O‘zbekiston Respublikasining qonun hujjatlarida
nazarda tutilgan boshqa shakllarda ham amalga oshirilishi mumkin.
“O‘zbekiston Respublikasi yuridik shaxslari tomonidan chet elda tashkilotlar
tashkil etish yoki ularning ustav fondi (kapitali)da ulush bilan ishtirok etish
8Konsessiya – chet ellik investorga xo‘jalik faoliyatining muayyan turi bilan
shug‘ullanish uchun davlat nomidan beriladigan ruxsatnoma, davlat chet ellik
investorga konsessiya shartnomasi asosida mol-mulk, yer va yer osti
uchastkalarini topshirishi

to‘g‘risida xabardor etish tartibi haqidagi Nizom”ga asosan O‘zbekiston
Respublikasi yuridik shaxslari tomonidan chet elda tashkilotlar tashkil etish yoki
ularning ustav fondi (kapitali)da ulush bilan ishtirok etishsa, bu haqda O‘zbekiston
Respublikasi Tashqi iqtisodiy aloqalar, investitsiyalar va savdo vazirligini
belgilangan tartibda xabardor etishlari lozim.
Chet eldagi tashkilot davlat ro‘yxatidan o‘tkazilganidan keyin ta’sischi bir
oy ichida TIAISVni ushbu haqida chet elda tashkil etilgan tashkilotning
tasdiqlangan, O‘zbekiston Respublikasining chet eldagi akkreditatsiyadan o‘tgan
joyi bo‘yicha diplomatik vakolatxonasi yoki konsullik muassasasi yoxud
O‘zbekiston Respublikasi Tashqi ishlar vazirligining Konsullik boshqarmasi
tomonidan legalizatsiya qilingan ta’sis hujjatlarini tegishli tarjimasi bilan birga
yuborgan holda xabardor qiladi.
Har bir davlat o‘z iqtisodiy manfaatlarini himoya qilish maqsadida tashqi
iqtisodiy faoliyatni tartibga solishning o‘ziga xos usullariga ega. Shu o‘rinda
O‘zbekiston Respublikasida tashqi iqtisodiy faoliyatni davlat tomonidan tartibga
solish usullari “Tashqi iqtisodiy faoliyat to‘g‘risida”gi Qonunning 17-moddasida
belgilangan.
Tashqi iqtisodiy faoliyat sub’ektlari uchun o‘zaro preferensiya va imtiyozlar
berish maqsadida O‘zbekiston Respublikasi bir qator davlatlar bilan eng ko‘p
qulaylik rejimi taqdim etiladigan savdo-iqtisodiy hamkorlik to‘g‘risidagi bitimlarni
imzolagan (“Eng yaxshi qulaylik rejimi taqdim etiladigan savdo-iqtisodiy
hamkorlik to‘g‘risidagi bitimlar imzolangan mamlakatlar ro‘yxati”. 08.04.1998 y.
9Mahsulot taqsimotiga oid bitim – O‘zbekiston Respublikasi haq olish
asosida va muayyan muddatga chet ellik investorga bitimda ko‘rsatilgan yer
qa’ri uchastkasida konlarni aniqlash, qidirish va foydali qazilmalarni kavlab
olish hamda shular bilan bog‘liq bo‘lgan ishlarni olib borish uchun mutlaq
huquqlar ber ishi , investor esa mazkur ishlarni o‘z mablag‘lari hisobiga va
tavakkal qilib amalga oshirish majburiyatini ol ishi

426-son).
“Boj tarifi to‘g‘risida”gi Qonunning 6-moddasi 3-qismiga asosan savdo-
iqtisodiy aloqalarda eng ko‘p qulaylik berish tartibi nazarda tutilmagan
mamlakatlarda ishlab chiqarilgan yoki qaysi mamlakatda ishlab chiqarilganligi
aniqlanmagan tovarlar uchun undiriladigan import bojining stavkalari ikki baravar
oshiriladi.
“Tashqi iqtisodiy faoliyat to‘g‘risida”gi Qonunning 18-moddasida tashqi
iqtisodiy faoliyatni tartibga solish sohasida O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar
Mahkamasi, 19-moddada esa O‘zbekiston Respublikasi Tashqi iqtisodiy aloqalar,
investitsiyalar va savdo vazirligining vakolatlari belgilangan.
Mazkur Qonunning 20-moddasiga muvofiq tovarlar eksporti, importini
taqiqlash hamda cheklash belgilanishi mumkin.
Qonunning 21-moddasi tovarlar ayrim turlarining eksport va importini
litsenziyalash hamda kvotalash tartibini belgilaydi. Tovarlarning ayrim turlarini
eksport va import qilish faqat ularni olib kirish yoki olib chiqish uchun tegishli
ruxsatnoma (litsenziya) olinganidan keyin amalga oshiriladi. Tovarlar ayrim
turlarining eksporti va importini amalga oshirish uchun litsenziyalar O‘zbekiston
Respublikasi Vazirlar Mahkamasi vakolat bergan organlar tomonidan beriladi.
O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi ayrim tovarlar turlarini
eksport va import qilishga nisbatan miqdoriy cheklovlar (kvotalar) belgilashi
mumkin.
Kvotalarni taqsimlash, qoida tariqasida, tanlov yoki kimoshdi savdosi
asosida amalga oshiriladi.
Eksport va import qilinishi litsenziyalanishi hamda kvotalanishi zarur
bo‘lgan tovarlar ayrim turlarining ro‘yxati, shuningdek litsenziyalarni berish va
kvotalarni taqsimlash tartibi O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi
tomonidan belgilanadi.
10Eksport – tovarlar bojxona hududidan tashqariga ularni ushbu hududga
qaytarib olib kirish majburiyatisiz olib chiqilishi

1.2 O‘zbekistonda tashqi itisodiy faoliyatini erkinlashtirish bo‘yicha olib
borilayotgan chora tadbirlar
Tashqi iqtisodiy faoliyatni amalga oshirishda ma muriy tartib-taomillarniʼ
yanada takomillashtirish, biznes yuritish shart-sharoitlarini yaxshilash, shuningdek,
2017-2021 yillarda O zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor
ʻ
yo nalishi bo yicha Harakatlar strategiyasi va O zbekiston Respublikasi
ʻ ʻ ʻ
Prezidentining 2018-yil 12-dekabrdagi “Texnik jihatdan tartibga solish,
standartlashtirish, sertifikatlashtirish va metrologiya tizimlarini yanada
rivojlantirish chora-tadbirlari to g risida”gi PQ–4059-son qarorida belgilangan
ʻ ʻ
vazifalarni bajarish maqsadida veterinariya ruxsatnomalarini, fitosanitariya va
veterinariya sertifikatlarini rasmiylashtirish uchun eksport qilishdan 30 kun oldin
ariza bilan murojaat qilish zarurati to g risidagi talab bekor qilinadi; karantin
ʻ ʻ
ruxsati va ekologik sertifikatini berish muddati ularni olish uchun qonunchilikda
nazarda tutilgan hujjatlar ilova qilingan holda ariza berilgan kundan boshlab 5 ish
kunidan oshmasligi kerak; tovarlar va transport vositalari, agar mazkur tovarlar va
transport vositalari qonun hujjatlariga muvofiq fitosanitariya va veterinariya
nazoratiga tegishli bo lmasa, ularni fitosanitariya va (yoki) veterinariya
ʻ
nazoratidan o tkazish taqiqlanadi; tranzit orqali O zbekiston Respublikasi
ʻ ʻ
hududidan o tuvchi karantin ostidagi tovarlarni karantin tekshiruvidan o tkazish
ʻ ʻ
haq olinmagan holda amalga oshiriladi; bojxona yuk deklaratsiyasi “sariq”
yo lakdan “qizil” yo lakka o tkazilgan holda mazkur o tkazishni amalga oshirgan
ʻ ʻ ʻ ʻ
xodim tomonidan bojxona tekshiruvini o tkazishga yo l qo yilmaydi.
ʻ ʻ ʻ 3

O zbekiston Respublikasi Davlat bojxona qo mitasi: bir oy muddatda O zbekiston
ʻ ʻ ʻ
Respublikasi Transport vazirligi bilan birgalikda bojxona postlarida O zbekiston
ʻ
Respublikasining umumiy foydalanishdagi avtomobil yo llaridan og ir yuk
ʻ ʻ
tashuvchi va yirik gabaritli transport vositalarining o tishi uchun to lovlarni
ʻ ʻ
avtomatik ravishda hisoblashni amalga oshiruvchi tizimni yaratsin va uning
faoliyat yuritishini ta minlasin; bojxona postlari orqali kesib o tish vaqti
ʼ ʻ
3
O’zbekiston Respublikasining “Tashqi iqtisodiy faoliyat” to’g’risida (yangi tahriri)gi qonuni.
26.05.2020 yil
11

to g risidagi har oylik statistik ma lumotni har bir bojxona posti kesimidaʻ ʻ ʼ
O zbekiston Respublikasi Davlat bojxona qo mitasi rasmiy veb-saytida e lon qilish
ʻ ʻ ʼ
uchun har bir avtotransport vositasining kirish va chiqish vaqtini
avtomatlashtirilgan qayd etish tizimini, shuningdek, yuk transport vositalarini
O zbekiston Respublikasi Davlat chegarasi orqali o tkazish punktida bojxona
ʻ ʻ
rasmiylashtiruvi vaqtini taqsimlash imkoniyatini beradigan navbatlarni boshqarish
elektron tizimini joriy etish orqali bojxona postlarida avtotransport vositalari
bo lish vaqtining cheklangan muddatini belgilasin; Veterinariya va chorvachilikni
ʻ
rivojlantirish davlat qo mitasi, Ekologiya va atrof-muhitni muhofaza qilish davlat
ʻ
qo mitasi hamda “O zdavkarantin” inspeksiyasi bilan birgalikda tovarlarning
ʻ ʻ
alohida turlari uchun mo ljallangan laboratoriya uskunalari bilan jihozlangan va
ʻ
eng optimal manzillarda joylashtirilgan maxsus o tkazish punktlari va bojxona
ʻ
postlarini tashkil etish masalasini o rganib chiqsin va zarur hollarda ularning
ʻ
ochilishini ta minlasin; uch oy muddatda Davlat xavfsizlik xizmatining Chegara
ʼ
qo shinlari va vakolatli organlar bilan birgalikda chegara, bojxona,
ʻ sanitariya-
karantin, fitosanitariya va veterinariya nazoratidan o tishning aniq muddatlarini
ʻ
(daqiqalarda) belgilashni, bojxona posti hududiga kirish va chiqish vaqtini qayd
etish, shuningdek, bir-birini takrorlovchi nazorat funksiyalarini bekor qilishni
nazarda tutuvchi O zbekiston Respublikasi Davlat chegarasi orqali o tkazish
ʻ ʻ
punktlarida tekshiruv tartib-taomillaridan o tish reglamentini tasdiqlash
ʻ
uchun Vazirlar Mahkamasiga kiritsin; tovarlarning bojxona qiymatini xatarlarni
boshqarish tizimining xavf ko rsatkichlari qatoriga kiritsin, shuningdek, qonunga
ʻ
xilof maqsadlarda davlat bojxona xizmati organlari mansabdor shaxslari
tomonidan mezonlarni manipulyatsiya qilishga yo l qo ymaslik bo yicha aniq
ʻ ʻ ʻ
choralar ko rsin; vakolatli organlar bilan birgalikda muammoli masalalarni yechish
ʻ
uchun tashqi iqtisodiy faoliyat jarayonlarining soddalashtirilishi bo yicha
ʻ
ko rilayotgan choralar haqida yiliga ikki marta Tarif va notarif tartibga solish
ʻ
kengashining yig ilishlarida hisobot taqdim etib borsin. O zbekiston Respublikasi
ʻ ʻ
Axborot texnologiyalari va kommunikatsiyalarini rivojlantirish vazirligi Davlat
bojxona qo mitasi bilan birgalikda 2019 yil 15-iyunga qadar nazorat punktlari va
ʻ
12

vakolatli organlarining boshqa obyektlarini ma lumotlarni uzatish tarmog igaʼ ʻ
ulashni ta minlasin. O zbekiston Respublikasi Sog liqni saqlash vazirligi,
ʼ ʻ ʻ
Veterinariya va chorvachilikni rivojlantirish davlat qo mitasi, Ekologiya va atrof-
ʻ
muhitni muhofaza qilish davlat qo mitasi, “O zdavkarantin” inspeksiyasi va
ʻ ʻ
“O zstandart” agentligi ma lumotlarni uzatish tarmog iga ulanadigan nazorat
ʻ ʼ ʻ
punktlari va vakolatli organlarning boshqa obyektlari dislokatsiyasi to g risidagi
ʻ ʻ
ma lumotni bir hafta muddatda O zbekiston Respublikasi Axborot texnologiyalari
ʼ ʻ
va kommunikatsiyalarini rivojlantirish vazirligiga taqdim etsin.
O zbekiston Respublikasi Tashqi iqtisodiy faoliyat milliy banki va AT “Xalq
ʻ
banki” xarajatlarni to liq qoplashni ta minlagan holda chegaraoldi bojxona
ʻ ʼ
postlarida kechayu kunduz ishlaydigan, tegishli organlar tomonidan chegara
postlarida ko rsatilgan xizmatlarga to lovlarni amalga oshirish, valyuta
ʻ ʻ
ayirboshlash, pul mablag larini naqd pulga almashtirish hamda boshqa naqd va
ʻ
naqdsiz hisob-kitob bank operatsiyalarini amalga oshirish imkonini beradigan o z-
ʻ
o ziga xizmat ko rsatish terminallarini tashkil qilsin. O zbekiston Respublikasi
ʻ ʻ ʻ
Veterinariya va chorvachilikni rivojlantirish davlat qo mitasi: 2019-yil 1-iyunga
ʻ
qadar joriy etilayotgan ruxsatnomalar berish tartibi doirasida har bir turdagi
nazorat qilinadigan tovarni o rganishning alohida muddatlarini belgilagan holda,
ʻ
nazorat qilinadigan tovarlarning veterinariya normalari va talablariga muvofiqligini
aniqlashning murakkablik darajasidan kelib chiqib, tasniflashni nazarda tutuvchi
hukumat qarori loyihasini O zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasiga
ʻ
kiritsin; Davlat bojxona qo mitasi bilan birgalikda mamlakatimiz hududini
ʻ
yuqumli kasalliklarni qo zg atuvchilardan muhofaza qilish maqsadida O zbekiston
ʻ ʻ ʻ
Respublikasi Davlat chegarasi orqali o tkazish punktlarida avtotransport
ʻ
vositalarini zamonaviy yuqori samarali dezinfeksiya qilish asbob-uskunalarini
bosqichma-bosqich o rnatishni ta minlasin. “O zdavkarantin” inspeksiyasi va
ʻ ʼ ʻ
O zbekiston Respublikasi Veterinariya va chorvachilikni rivojlantirish davlat
ʻ
qo mitasi Adliya vazirligi bilan birgalikda bir oy muddatda korrupsiyaning oldini
ʻ
olish bo yicha chora-tadbirlarni nazarda tutgan holda, karantinga olingan
ʻ
mahsulotlar uchun ruxsat etish xususiyatiga ega hujjatlarni berishda ushbu
13

mahsulotlar fitosanitariya holati va epizootik vaziyatini o rganish maqsadidaʻ
mutaxassislarni xorijiy mamlakatlarga yuborish zaruratini aniqlash mezonlarini va
yuborish tartibini belgilangan tartibda tasdiqlasin. O zbekiston Respublikasi
ʻ
Sog liqni saqlash vazirligi, Veterinariya va chorvachilikni rivojlantirish davlat
ʻ
qo mitasi, Ekologiya va atrof-muhitni muhofaza qilish davlat qo mitasi,
ʻ ʻ
“O zdavkarantin” inspeksiyasi va “O zstandart” agentligi uch oy muddatda
ʻ ʻ
“Yagona darcha” BAT platformasida vakolatli organlar tomonidan tanlab olish
asosida fitosanitariya, sanitariya-epidemiologiya, veterinariya va ekologik nazorat
o tkazish imkonini beradigan xavf-xatarlarni tahlil qilish tizimini ishlab chiqsin,
ʻ
shuningdek, ruxsat etuvchi hujjatlar dastlabki ma lumotlardan foydalangan holda
ʼ
tovarlar O zbekiston Respublikasiga amalda yetib kelishiga qadar berilishini
ʻ
amalga oshirsin.
O‘zbekiston mustaqillikka erishgan dastlabki kunlardan boshlab jahon
tajribasini hamda milliy iqtisodiyot rivojlanishning o‘ziga xos xususiyatlarini
hisobga olgan holda o‘z tashqi iqtisodiy faoliyatini amalga oshirishini bildiradi.
Mamlakat taraqqiyotining har bir bosqichida uning o‘z oldiga qo‘ygan vazifalari
mavjud bo‘lib, davlatning iqtisodiy siyosati bu vazifalarni bajarilishiga
qaratilmog‘i kerak. 90-yillar O‘zbekiston iqtisodiy mustaqilligining dastlabki
bosqichi hisoblanadi va davlat tashqi iqtisodiy siyosatining maqsadlari shu
davrning o‘ziga xos xususiyatlariga mos kelishi kerak. Ular orasida eng muhimlari
quyidagilar: eksportni rivojlantirish va uning tuzilishini yaxshilash. CHunki
eksportga yo‘naltirilgan iqtisodiyotini shakllantirish milliy ishlab chiqarishni
texnik iqtisodiy jihatdan jahon darajasiga ko‘taradi., uning tuzilishini
takomillashtiradiYU, respublika valyuta zahiralarini ko‘paytiradi;
import tuzulishini takomillashtirish, yani uni milliy ishlab chiqarishni
zamonaviylashtirish va kengaytirishga qaratish, sobiq ittifoq import siyosatida
bo‘lgan kamchilik, xatolarni bartaraf etish; 4
 O‘zbekistonning iqtisodiy xavfsizligini ta‘minlash, ya‘ni ma‘lum darajada
tashqi iqtisodiy faoliyatda eksport-import operatsiyalari, valyutani olib chiqish,
4
I.A.Hamedov, A.M.Alimov. O’zbekiston Respublikasida tashqi iqtisodiy faoliyat asosalari. – T. O’zbekiston,
2020.
14

boshqa xalqaro bitimlar ustidan davlat nazoratini o‘rnatish. O‘zbekistonning tashqi
iqtisodiy siyosati aniq belgilangan maqsadlar va ularni amalga oshirishga
qaratilgan asosiy tadbirlarni o‘z ichiga oladi. Birinchidan, respublika milliy
iqtisodiyotining kuchli eksport bo‘g‘inini tashkil etuvchi va uni jahon bozorida
munosib o‘ringa ega bo‘lishini ta`minlovchi sohalarini aniqlash. Ikkinchidan,
iqtisodiyotning eksport bo‘g‘inida davlat tomonidan qo‘llab-quvvatlash usullaridan
keng foydalanish. Bu usullar quyidagilardan iborat:
 eksportga yo‘naltirilgan ishlab chiqarishni kengaytirish uchun imtiyozli
foizlar bo‘yicha ko‘p muddatli kreditlar ajratish, mo‘ljallangan investitsiyalarni
sug‘urtalash;
 eksport qiluvchilarga milliy ishlab chiqarish va uning xorijiy raqobatchilar
ishlab chiqarishi xarajatlari o‘rtasidagi farqni qoplash;
 davlat tomonidan respublikaga ilg‘or texnalogiyalar, tajribalar, bilimlarni
kirib kelishiga subsidiyalar ajratish;
 eksport va importni litsenziyalash yoki chetga mol chiqarishga va chetdan
uni olib kelishga ruxsatnomalar berish;
 ishlab chiqarish jarayonida qatnashuvchi, xorijdan keltiriladigan xom ashyo
va materiallar, asbob uskunalar va jihozlar ulushini bosqichma-bosqich
kamaytirish va boshqalar.
Shu bilan birga, tashqi iqtisodiy siyosat milliy valyutani mutahkamlash va uni
boshqa valyutalarga erkin almashuvini ta`minlashni, ichki narxlarni jahon bozori
narxlariga yaqinlashtirish maqsadida baholar islohatini tugallashni, tashqi iqtisodiy
faoliyatning me`yoriy va huquqiy asoslarini xalqaro talablar darajasiga etkazishni
nazarda tutadi. O‘zbekistonda tashqi iqtisodiy faoliyat ikki yo‘nalishda olib
borilmoqda: birinchidan, sobiq ittifoqdosh respublikalar bilan; ikkinchidan,
respublika ilgari bevosita o‘zaro munosabatlarda bo‘lmagan xorijiy davlatlar bilan.
Hozirgi paytda respublikada yuqoridagi holatlarni hisobga olgan holda tashqi
iqtisodiy faoliyatni boshqarish tuzimi shakllanmoqda va uni tarkibiga kirgan
tashkilotlar faoliyati takomillashtirilmoqda, asosiy vazifalari aniqlanmoqda.
15

Bozor iqtisodiyotiga o‘tishning hozirgi bosqichida tashqi iqtisodiy faoliyatni
boshqarish tizimining asosiy vazifalari quyidagilar hisoblanadi:
respublika milliy manfaatlariga javob beruvchi va uning jahon hamjamiyatidagi
o‘rnini ta`minlovchi tashqi iqtisodiy siyosatni ishlab chiqish va amalga oshirish;
 tashqi iqtisodiy faoliyatni tashkil etishning qonuniy asoslarini o‘rnatish;
 mulkchilik ko‘rinishining turli shakllaridan qat`i nazar, TIFning barcha
ishtirokchilari uchun eng yuqori samaradorlikni ta`minlash, ularning faoliyati va
manfaatlarini himoya qilish;
 milliy iqtisodiyotni muvoffaqiyatli isloh etish uchun tashqi iqtisodiy omildan
to‘liq foydalanish.
 Prezident, Oliy Majlis va Vazirlar Mahkamasi O‘zbekiston TIFning
rivojlanish strategiyasini aniqlaydi, uning normativ bazasini ishlab chiqadi va
xalqaro iqtisodiy munosabatlarning barcha ishtirokchilari harakatiga umumiy
rahbarlikni va ular ustidan nazoratni amalga oshiradi;
 tashqi iqtisodiy aloqa vazirligi – yagona TIFni amalga oshirishni, xalqaro
aloqalarning barcha ishtirokchilari, ya`ni davlat, shirkat, paychilik, jamoat, xususiy
tashkilotlar faoliyatini nazorat qilishni ta`minlaydi;
 TIF ni tartibga solishning davlat usullarini ishlab chiqadi va qo‘llaydi
(bojxona tariflari, eksport kvotalari, TIF bilan shug‘illanishga ruxsat va boshqalar);
 vazirlikka taqdim etilgan ruxsatga mos keluvchi mahsulotlar bo‘yicha
eksport-import operatsiyalarini o‘tkazadi;
 tashqi iqtisodiy faoliyat sub`ektlari tomonidan tuziladigan tashqi iqtisodiy
shartnoma va kelishuvlarni tekshirishni amalga oshiradi. "Innovatsiya",
"O‘zagroimpeks", "Interservis", "O‘ztashqitrans", "O‘zekspomarkaz" - Tashqi
iqtisodiy aloqalar, savdo va investitsiyalar vazirligi tizimidagi yirik xo‘jalik
hisobidagi tashqi savdo va iqtisodiy tashkilotlar hisoblanadi. Ular shu tashkilotlar
uchun belgilangan mahsulot va xizmat turlari bo‘yicha tijorat-xo‘jalik faoliyatini
amalga oshiradilar.
 TIF banki yoki respublika Milliy banki:
16

 tashqi iqtisodiy operatsiyalarga xizmat ko‘rsatadi, shuningdek eksport
 -import, sarmoyaviy va boshqa bitimlar tuzadi;
 korxonalar, tashkilotlar, xususiy shaxslarning valyutadagi hisob- kitoblarini
olib boradi;
 xorijiy valyuta sarmoyalarini jalb etadi, ularga xizmat ko‘rsatadi,
valyutadagi kredit zahiralarini yig‘adi va valyutada kreditlarni amalga oshiradi;
 valyuta zahiralarini yaratadi, saqlaydi va respublikaning valyuta
manfaatlarini himoya qiladi.
"O‘zbekinvest" Davlat sug‘urta kompaniyasi mamlakat va xorijiy
investitsiyalarni sug‘urtalash bo‘yicha tashkilot hisoblanadi. Davlat Soliq
qo‘mitasi, Davlat bojxona qo‘mitasi bojxona masalalari bo‘yicha me`yoriy
hujjatlarni ishlab chiqadi va ularning bajarilishi ustidan nazoratni amalga oshiradi.
TIFni boshqarishning tarmoq tashkilotlari TIF ni amalga oshiruvchi vazirliklar,
idoralar, yirik korxonalar va tashkilotlarning maxsus bo‘linmalaridan tashkil
topgan. Ular tarmoq, idora, korxona va tashkilotlar tashqi iqtisodiy faoliyatini
rivojlantirish dasturini ishlab chiqadi, xorijiy sheriklar bilan shartnoma va bitimlar
tuzadi, tashqi iqtisodiy aloqalarni rivojlantirishning aniq yo‘nalishlari bo‘yicha
Vazirlar Mahkamasiga takliflar tayyorlaydi. TIFni boshqarishda funktsional
tashkilotlar ham muhim rol o‘ynaydi. Bu tashkilotlarga Tashqi iqtisodiy aloqalar,
savdo va investitsiya vazirligi, Iqtisodiyot vazirligi, Moliya vazirligi, Davlat soliq
qumitasi, Mehnat va aholini ijtimoiy muhofaza qilish vazirligi va boshqalar kiradi.
Bu idoralarning har biri o‘z mas`uliyat doirasiga kiruvchi masalalarni hal etadi va
ularning natijasi uchun javobgardir. Tashqi iqtisodiy aloqalar, savdo va investitsiya
vazirligi, respublika TIFni tahlil qilishni va istiqbolini belgilashni amalga oshiradi,
tashqi iqtisodiy aloqalar samaradorligini oshirishga, iqtisodiyotni ichki omillar
vositasida ko‘tarishga asoslangan, TIFni yaxshilashga qaratilgan taklif va
tavsiyalarni tayyorlaydi. Respublika Moliya vazirligi respublika valyuta
zahiralarini jamlash, taqsimlash va foydalanishga javobgar bo‘lib, bu jarayonlarni
boshqarish usullarini ishlab chiqadi va qo‘llaydi. Respublika hukumati
topshirig‘iga ko‘ra va tuzilgan bitimlar, shartnomalar asosida valyuta fondi
17

hisobidan qanday mablag‘larni olish, o‘tqazish yoki qo‘yishni hal etadi.
Vazirlikning valyuta boshqarmasi shuningdek respublikaning to‘lov balansini
ishlab chiqadi. Unda uning tashqi iqtisodiy faoliyatidan tushadigan barcha
daromadlar va xarajatlar aks ettiriladi. Respublika Davlat soliq qo‘mitasi tashqi
iqtisodiy faoliyatni amalga oshirishdagi soliq solish masalalarini tartibga soladi, bu
masalalar bo‘yicha me`yoriy hujjatlarni ishlab chiqadi va ularning saqlanishi
ustidan nazoratni amalga oshiradi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida tashqi iqtisodiy
aloqalarning asosiy ishtirokchilari mulkchilikning turli ko‘rinishlaridagi korxona
va tashkilotlar bo‘lib oladi. SHu jumladan, qo‘shma korxonalar ham tashqi
iqtisodiy aloqa qatnashchisi bo‘lib, ular O‘zbekiston Respublikasining "Tashqi
iqtisodiy faoliyat to‘g‘risida"gi Qonuniga muvofiq xorijiy sheriklar bilan eksport-
import, sarmoyaviy va boshqa bitimlarni tuzishga ma`lum haquqlarga egadirlar.
Tashqi iqtisodiy faoliyat bilan shug‘ullanishga ruxsati bo‘lgan korxona va
tashkilotlarga ma`lum banklarda o‘z valyuta hisoblari bo‘lishga va bu
mablag‘lardan foydalanishga ruxsat berilagn.
18

II BOB O‘ZBEKISTONDA TASHQI IQTISODIY FAOLIYATNI
ERKINLASHTIRISH BOSQICHLARI
2.1 Davlatning tashqi iqtisodiy faoliyatda transport aloqalar ahamiyati.
Tashqi iqtisodiy faoliyat qatnashchilari haqida tikr bildiril-ganda, asosan
muayyan mamlakatning tovar eksport-import operatsiyalari, kapitallar, kreditlar,
investitsiyalar harakati, ishchi kuchi migratsiyasi va ular bilan bog‘liq bo‘lgan
munosabatlar nazarda tutiladi. Mustaqillikning dastlabki bosqichida eksportning
asosiy qismini xomashyo tashkil etgan bo‘lsa, iqtisodiyotni erkinlashtirish
jarayonida tayyor malisulotlarni eksport qilish jadallik bilan ko‘payib bormoqda.
O‘zbekistonda davlatning tashqi iqtisodiy sohadagi siyo-satini shakllantirishda
rejali iqtisodiyotdan meros bo‘lib qolgan iqtisodiy aloqalarning xususiyatlari ham
hisobga olingan. Unga ko‘ra, an'anaviy tovarlar savdosi bilan cheklanib qolish,
xalqaro iqtisodiy munosabatlarning xizmatlar va axborotlar, moliya kapitali va
ishchi kuchi bilan ayirboshlash kabi turlarini deyarli rivojlanmaganligini,
importning eksportdan ustunligi, eksport va import strukturasining samarasizligi:
chetga asosan xomashyo chiqarilib, chetdan iste'mol tovarlari keltirilganligi kabi
salbiy jihatlarini sanash mumkin. Bunday holat respublika iqtisodiyotidagi
nomutanosiblikni yanada chuqurlashtirdi. Shuning uchun ham O‘zbekistonning
jahon hamjamiyatiga qo‘shilishi respublikaning mavjud imkoniyatlarini obyektiv
baholashni va ulardan milliy manfaatlar yo‘lida imkoni boricha to‘liq
foydalanishni talab qiladi. Mustaqillik yillarida O‘zbekistonda tashqi iqtisodiy
faoliyat qatnashchilarining xatti-harakatlarini erkinlashtirish borasida izchil
islohotlar olib borildi. Unga ko‘ra, islohotlarning tadrijiy rivojlanish bosqichida
dastlab tashqi savdoni tartibga solishning institutsional va huquqiy bazasi yaratilib,
tashqi savdoni tartibga solishda bilvosita ma'muriy usullardan keng foydalanilgan
bo‘lsa, keyingi bosqichlarda tashqi savdoni tartibga solishning xalqaro amaliyotga
mos keladigan bevosita iqtisodiy usullari joriy etilib, ekportga yo‘naltirilgan tashqi
savdo siyosati olib borildi. Tashqi savdoni bosqichma-bosqich erkinlashtirilishi
natijasida milliy valutani joriy operatsiyalar bo‘yicha konvertatsiyalashuviga
erishildi.
19

O‘zbekiston Respublikasi tashqi savdosini erkinlashitirish bosqichlari:
Respublikamizda ham eksport salohiyatini oshirish inaq-sadida milliy ishlab
chiqaruvchilarga o‘zi isfaiab chiqargan tovar (ish, xizmat) Iarni eksport qilganida
bir qator soliq imtiyozlari ko‘zda tutilgan. Jurnladan: Qo‘shilgan qiymat solig‘i
bo‘yicha:Tovariarni erkin konvertatsiya qilinadigan valutadagi eksportiga nol
darajali stavka bo‘yicha soliq solinadi, ya'ni eksport faoliyati to‘liqligicha
qo‘shilgan qiymat solig‘idan ozod etilgan. Aksiz solig‘i bo‘yicha: ovariarni erkin
konvertatsiya qilinadigan valutadagi eksportiga aksiz solig‘i solinmaydi
(O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan belgilanadigan ayrim
tovarlardan tashqari). Daromad (foyda) solig‘i bo‘yicha: eksportchi korxonalar
uchun realizatsiyaning realizatsiyaning umumiy hajmida 15 foizdan 30 foizga
qadar bo‘lganida-belgilangan stavka 30 foizga kamayadi; realizatsiyaning umumiy
hajmida 30 foiz va undan ko‘p bo‘lganida - belgilangan stavka 2 baravarga
kamayadi. Hozirgi paytda (2007 yil) respublikamizda 190 mingga yaqin fermer
xo‘jaligi faoliyat ko‘rsatmoqda va ularda slkam 1,4 million kishi mehnat
qilmoqda3. “O‘zbekiston XXI asrga intilmoqda” asarida iqtisodiy hayotni yanada
erkinlashtirish vazifasi belgilandi. Iqtisodiy hayotni erkinlashtirish mamlakat
siyosiy hayotini, davlat va jamiyat qurilishini yanada erkinlashtirish jarayonlari
bilan uzviy bog‘liqdir. 5
Bu borada Prezident I.A.miziyovyev “O‘zbekistondagi
islohotlar va yangilanish jarayonlariga baho berar ekanmiz, shuni ta’kidlashni
istardimki, hayotimizning barcha sohalarini erkinlashtirish yo‘li o‘z mohiyat
e’tiboriga ko‘ra mamlakatimizda amalga oshirilayotgan barcha o‘zgarishlarning
asosiy bog‘lovchi bo‘g‘iniga aylandi”, – deb ta’kidlaganlar. Iqtisodiy hayotni
yanada erkinlashtirish esa demokratik jamiyat qurilishining asosi sifatida uning
iqtisodiy negizlarini mustahkamlashni ta’minlaydi. Uning natijasida jamiyatdagi
ijtimoiy-siyosiy barqarorlikni kafolotlovchi, iqtisodiy rivojlanishni ta’minlovchi
amalda o‘rta mulkdorlar sinfi shakllanadi. Demokratik jamiyatga xos bo‘lgan
tadbirkorlikning rivojlantirilishi, iqtisodiyot tarkibiy o‘zgarishlarning birgalikda
amalgaoshirilishi tufayli O‘zbekiston 1996 yildan boshlab iqtisodiy o‘sish yo‘liga
5
Shodmonov I.Alimov. R.Jo‘raev T. “Iqtisodiyot nazariyasi ” T. 2020 y. 2.16-boblar.
20

o‘tdi. BMT Bolalar jamg‘armasi (YuNISEF) buyurtmasiga ko‘ra markaziy va
Sharqiy Yevropa hamda MDH mamlakatlarida aholining ijtimoiy farovonligini
tadqiq qilish ma’lumotlariga ko‘ra, O‘zbekistonda yalpi ichki mahsulotning
amaldagi o‘sishi 2002 yilda 1989 yilga nisbatan 106,8 foizni tashkil etdi.
Mamlakatda iqtisodiy o‘sishga erishganlik oqibatida aholini ijtimoiy himoya
qilishga va ijtimoiy-madaniy tadbirlarga ajratilgan xarajatlarning davlat byudjeti
xarajatlaridagi ulushi 1997 yildagi 44,7 % dan 2003 yilda 46,1 % ga o‘sgan.
Ijtimoiy himoyaga muhtoj oilalarga mahallalar berilayotgan bir oylik moddiy
yordam miqdori 1996-2002 yillarda 13,6 barobarga, bolali oilalarning bolalariga
berilayotgan nafaqaning o‘rtacha oylik miqdori esa 20 barobardan ziyodga
ko‘paydi 6
. «Obod mahalla» yilida qabul qilingan dastur asosida 1 milliard 200
million so‘mlik xayriya yordami ko‘rsatilgan. Ikki yoshgacha bo‘lgan bolalar
tarbiyasi bilan shug‘ullanayotgan 400 mingdan ziyod ayolga davlat tomonidan
nafaqa tayinlandi. Shuningdek, 180 mingta kam ta’minlangan oilaga qariyb 14
milliard so‘m miqdorida yordam ko‘rsatilgan. Islohotlarni yanada chuqurlashtirish
sharoitida tashqi iqtisodiy faoliyatni tashkil etish tizimi qayta ko‘rib chiqildi.
Valyuta tizimi va bozorini erkinlashtirish chora-tadbirlari amalga oshirildi va
milliy valyutamiz – so‘m 2003 yil 15 oktyabrdan joriy to‘lovlar bo‘yicha erkin
almashuvi amalga oshirila boshlandi. Iqtisodiy hayotni erkinlashtirish jarayonlari
mamlakat siyosiy hayotini, davlat va jamiyat qurishlishini yanada erkinlashtirish
jarayonlari bilan o‘zaro bog‘liqlikda amalga oshirilishi oqibatida uning demokratik
jamiyat qurishdagi rolini va ahamiyatini.kuchaytiradi. Aholi punktlariga xizmat
ko‘rsatuvchi dilerlar va ma‘lum regionlarda ishlovchisubagentlardan iborat o‘z
sotish tarmog‘ini tashqil etadi. Agentning mukofattovarni printsipialdan sotib
olgandagi baho bilan uni qayta sotishdagi bahosiorasidagi farq bo‘ladi. Bozordagi
o‘rniga ko‘ra vositachi-agentlar ―birinchi qo‘l huquqiga ega bo‘lgan oddiy‖
agentlarga va monopol yoki eksklyuziv (maxsus) agentlarga bo‘linadi.
Oddiy agentlik to‘g‘risidagi bitim vositachiga kelishilgan
hududda printsipial tovarlarning ma‘lum ro‘yxatini sotish va undan foyda olishdir.
6
O’zbekiston Respublikasining “Tashqi iqtisodiy faoliyat” to’g’risida (yangi tahriri)gi qonuni. 26.05.2020 yil
21

Bunday bitim mustaqil yoki boshqa agentlar yordamida xuddi shu bozorga oddiy
agentga qandaydir mukofot yoki to‘lov to‘lamay chiqa oladigan printsipialning
huquqlarini cheklamaydi. Agentlik bitimida printsipialning mustaqil yoki boshqa
vositachilar orqali shu bozorda manfaatliroq tijorat shartlarida sotmasligi
to‘g‘risidagi majburiyati ham yoziladi. Oddiy agentlik bitimi vositachiga bozordag
barqaror mavqe kafolatini bermaydi, printsipial esa agentning faol ishiga umid qila
olmaydi. Shuning uchun ham oddiy agentlik shartnomalari odatda eksportchi yangi
bozorga chiqayotganda qisqa muddatga (bir yilgacha), ba‘zan esa yaxshiroq sherik
tanlab olish va qobiliyatini baholash uchun bir necha agentlar bilan ham tuziladi.
Mohiyatan transport operatsiyalari tashqi savdo bitimlarini amalga oshirishni
boshlaydi va tugatadi. Korxonaning eksport mahsuloti sifati qanchalik yuqori
bo‘lmasin, agar transport xizmati yaxshi tashkil qilinmagan bo‘lsa, bu korxonaning
ishlari yurishmasligi mumkin. Yuklarni xalqaro tashish umumiy foydalanishdagi
transportlar — dengiz, daryo, temir yo‘l, avtomobil, havo va truboprovod
transportlari orqali ta’minlanadi. Transport operatsiyalari shartnoma tayyorlashda
rejalashtiriladi va uni bajarish jarayonida amalga oshiriladi. Shartnoma tuzilguncha
birinchi bosqichda: — transport xizmatlari bozorlari konyunkturasini, tovarlar
yetkazish shartlari, tarif stavkalari darajasini tahlil qilish; — ularni keyingi oldi-
sotdi shartnomasiga qo‘yish uchun transport va ba’zi sharoitlarini aniqlash, bu
shartlar bajarilishini tashkil etish; — transport operatsiyalariga tovarning
shartnoma bahosida xarajatlar ulushini belgilash; — xarajatlar sistemasida
transport tutilishlarini ko‘zda tutish zarur. Ikkinchi tashqi savdo bitimini amalga
oshirish jarayonida quyidagilarni bajarish zarur: — tovarlar tashish shartnomalarini
tuzish, ularni kerakli transport hujjatlari bilan rasmiylashtirish;
— dengiz, daryo portlari va chegara stansiyalaridan o‘tuvchi eksport
yuklari tashuvini rejalashtirish; — tovarni tashuvga tayyorlash;
— yuklarni transport sug‘urtasi shartnomasini rasmiylash-tirish, sug‘urta polisini
olish; — texnik va tovarga hamkorlik qiluvchi hujjatlarni tayyorlash va
22

rasmiylashtirish; — hisob hujjatlarini tekshirish va tashuvini hisob-kitob qilish; —
kerakli chegara, veterinar rasmiyatchiliklarni bajarish, kerakli hujjatlarni
rasmiylashtirish: bojxona yuk deklaratsiyasi, kerakli sertifikatlar, bojxona
yig‘inlarini to‘lash, boj, soliqlar to‘lash. — tovarni jo‘natishga tayyorlash
xarajatlari; — yukni mamlakat ichida transport vositasiga ortish va uni
chegaragacha olib borish; — yuklarni port, stansiya, bozorlarda saqlash;
— yuklarni xalqaro transport orqali ortish va tashish; — yuklarni transport
jihatidan sug‘urtalash; — bojxona yig‘imlari, bojlari, soliqlari; — oldi-sotdi
servisi; — yukni chet el xaridori omboriga tushirish.
Xorijiy xaridor bilan muzokara boshlashdan avval transport operatsiyalari
uchun xarajatlarni hisoblagan ma’qul. Ular quyidagi to‘lovlarni o‘z ichiga oladi:
Yuk tashish shartnomasining asosiy mazmuni shundaki, tashuvchi yuk
jo‘natuvchidan yukni qabul qilib, uni shartnomada ko‘rsatilgan joyga beshikast
yetkazib, yukni qabul qiluvchiga topshirish majburiyatini oladi. 1978-yildagi
BMTning Yuklarni dengiz orqali Tashish to‘g‘risidagi konvensiyasida o‘zgartirildi
va «Gamburg qoidalari» nomini oldi. Gamburg qoidalari quyidagilarni nazarda
tutadi: —barcha dengiz yuk tashish shartnomalarining qo‘llanilishi; —
tashuvchining yuk uning ixtiyorida bo‘lgan butun vaqt mobaynida javobgarligi;
—navigatsiya xatolari uchun tashuvchi javobgarligining istisnosini bekor qilish;
—tashuvchining yuk uchun javobgarligininng maksimal qoidalari. Oldi-sotdi
shartnomalarini tuzishda tijorat amaliyotida Inkoterms — 2020 ni qo‘llash
quyidagi xususiyatlari bilan tavsiflanadi. Aloqalari xalqaro aloqalar faoliyatining
muhim va ajralmas qismidir iqtisodiy munosabatlar. Avtotransport vositalari jahon
bozorlarida tovar va xizmatlarning yetkazib beruvchidan iste’molchigacha
harakatlanishini ta’minlaydi. Funktsional jihatdan transport aylanma jarayoniga
bevosita xizmat qiladi, u bilan butunlay birlashadi. Transport xizmatlaridan
tashqarida tovarlar va xizmatlarning aylanish jarayonini tasavvur qilish qiyin.
Tovar va xizmatlarni tashish, xuddi ishlab chiqarish jarayonini davom ettiradi.
Yaratilgan mahsulotni tashish xarajatlari ushbu mahsulotning umumiy tannarxiga
qo‘shiladi va tannarx va narxga kiritiladi. Ular aylanmaning qo‘shimcha
23

xarajatlarini tashkil qiladi va narxning muhim tarkibiy qismi sifatida ishlaydi. Shu
bilan birga, narxda transport xarajatlarining ulushi sezilarli bo‘lishi mumkin (ishlab
chiqarish tannarxining 30% gacha). Shuning uchun tashqi savdo shartnomasining
muvaffaqiyati va uning iqtisodiy samaradorligi ko‘p jihatdan u yoki bu yuk qanday
tashilishiga, tashish uchun eng tejamkor va tezkor transport vositalaridan
foydalanilishiga bog‘liq. Transport omili doimo jahon savdosini faollashtirishning
muhim sharti sifatida qaralib kelgan. 16-18-asrlardagi buyuk geografik kashfiyotlar
bevosita dengiz navigatsiyasining o‘sishi bilan bog‘liq bo‘lib, bu jahon
savdosining rivojlanishiga kuchli turtki berdi. 19-asrda bug va elektr energiyasiʻ
kuchlarini o zlashtirgan insoniyat transport vositalarini sezilarli darajada
ʻ
takomillashtirdi. Paroxodlar, temir yo‘llar transportda haqiqiy inqilob
qildi. Bularning barchasi, o‘z navbatida, jahon iqtisodiy aloqalarining yanada
rivojlanishiga xizmat qildi. Xalqaro iqtisodiy munosabatlar tovarlarning bir
mamlakatdan ikkinchisiga katta harakatlanishiga olib keladi. Transport
tarmog‘ining o‘zi milliy iqtisodiy tizimlar doirasida shakllanadi. Transportning
barcha turlari (dengiz transportidan tashqari) o‘z faoliyati uchun birinchi navbatda
xo‘jalik ichidagi maqsadlarga ega. Biroq, ular xalqaro tashishlarga ham xizmat
qiladi. Xalqaro savdoning kengayishi va chuqurlashishi bilan xalqaro transport
aloqalari ham rivojlanadi; Ularning doimiy o‘sishi va sifat jihatidan
yaxshilanishining eng muhim omillari: 1) sur'ati va hajmi tashqi iqtisodiy faoliyat;
2) yutuqlaridan foydalanish transport vositalarining sifatiga bevosita ta'sir
ko‘rsatadigan ilmiy-texnikaviy taraqqiyot. Xalqaro iqtisodiy munosabatlarning
transport xizmati ikki yo‘nalishda amalga oshiriladi: yuklarni tashish va
yo‘lovchilarni tashish. Biz asosan birinchi yo‘nalishni ko‘rib chiqamiz, chunki u
tashqi savdo shartnomalari bilan bevosita bog‘liq. Oxirgi 20-25 yil ichida
tashiladigan yuklar hajmining qisqarish tendentsiyasi kuzatildi. 1970-yillarning
boshlarida xalqaro yuk tashishning umumiy hajmi 4,5–4,6 milliard tonnaga
baholangan bo lsa, 1996 yilda yuk tashish tonnaji 3,8 milliard tonnagacha
ʻ
qisqardi.Tovar birjasi tarkibidagi o zgarishlar, bunda yoqilg i va xom ashyoning
ʻ ʻ
ulushi eng ko‘p "transport talab qiladigan" kamaydi. 2. Transport
24

operatsiyalarining turlari Barcha transport turlari orasida eng keng
tarqalgani xalqaro savdo dengiz transporti hisoblanadi. Ushbu transport turi
xalqaro yuk tashish hajmining taxminan 65% ni ta'minlaydi. Tashishning asosiy
diapazoni suyuq va quyma yuklardan iborat, ya'ni. hammasi bir xil yoqilg‘i va xom
ashyo, yuk tashish hajmining taxminan 40% ni tashkil qiladi. Qolgan 60% umumiy
yuk (tayyor sanoat mahsulotlari, iste'mol tovarlari, oziq-ovqat).
Temir yo‘l transporti xalqaro yuk tashish hajmining taxminan 15-17% ni tashkil
qiladi. Odatda ichki transport uchun ishlatiladi. Axir, siz Rossiyadan AQShga
temir yo‘l orqali bora olmaysiz! Agar tashqi savdo dengiz transportining o‘rtacha
uzunligi 2500-3000 km bo‘lsa, temir yo‘l 800-1100 km ni tashkil qiladi.
Oxirgi 30-40 yil ichida havo transporti dengiz transportining jiddiy raqobatchisiga
aylandi. Sayohat tezligi bo‘yicha havo transportining afzalliklarini hisobga olgan
holda, u xalqaro miqyosda etakchi bo‘ldi yo‘lovchi tashish. Bundan tashqari,
yuqori tezlikda va keng fyuzelyajli samolyotlarning joriy etilishi bilan yuk tashish
qobiliyati sezilarli darajada oshdi. Faqat 2015-2017 yillar uchun. xalqaro havo
qatnovi ikki baravar oshdi. Shu bilan birga, ushbu transport turi narx jihatidan eng
qimmatlaridan biridir. Shuning uchun uning jahon yuk tashish umumiy hajmidagi
ulushi 6% dan deyarli oshmaydi. Tashqi iqtisodiy aloqalarning transport xizmatida
eng kichik o‘rinni avtomobil va daryo transporti egallaydi. Umuman olganda, ular
tashqi savdo yuk tashish hajmining qariyb 5 foizini tashkil qiladi. Ushbu transport
turlari texnik xususiyatiga ko‘ra yuqoridagilarga qaraganda mahalliy hisoblanadi.
Agar temir yo‘llar qit'alararo transportga xizmat qilsa, avtomobil va daryo yo‘llari,
qoida tariqasida, qo‘shni davlatlar o‘rtasida yuk tashishni ta'minlaydi. Xalqaro
avtomobil parvozining o‘rtacha uzunligi 600 km dan oshmaydi. Quvur
transportining muhim rolini ham ta'kidlash kerak. Uning tayinlanishi neft va neft
mahsulotlari, tabiiy gazni tizimli va uzluksiz yetkazib berish bilan bog‘liq. Ushbu
turdagi o‘ziga xoslik quvur liniyalarini ishga tushirishning yuqori narxi va
foydalanishning arzonligi bilan bog‘liq. Quvurlar orqali distillangan mahsulotlar
hajmini ta'kidlab, biz ushbu transport turining xalqaro yuk tashish tarkibida muhim
rol o‘ynashini ta'kidlaymiz - 7-8%. 3.Xalqaro yuk tashishni tashkil etish.
25

Tuzilgan tashqi savdo shartnomalari asosida olib o‘tiladigan yuklarni tashish
jarayoni uch harakat bo‘limidan iborat. Harakatning birinchi segmenti - yukni
jo‘natuvchi mamlakat hududi bo‘ylab tashish: tovarlarni jo‘natish joyidan
chegaragacha. Harakatning ikkinchi segmenti - yukni boshqa davlat hududi
bo‘ylab tashish: mamlakat chegarasidan yukni jo‘natuvchi - mamlakat
chegarasigacha bo‘lgan yukni qabul qiluvchi. Ushbu bo‘lim tranzit deb ataladi.
Umumiy chegaraga ega qo‘shni davlatlar tashqi savdo kontragenti sifatida harakat
qilganda, bu variant bo‘lmasligi mumkin. Bunday holda, hop bo‘lmaydi.
Harakatning uchinchi segmenti - yukni qabul qiluvchi mamlakat hududi bo‘ylab:
chegaradan belgilangan manzilgacha tashish.
Tashqi iqtisodiy faoliyat bilan shug‘ullanishga ruxsati bo‘lgan korxona va
tashkilotlarga ma`lum banklarda o‘z valyuta hisoblari bo‘lishga va bu
mablag‘lardan foydalanishga ruxsat berilagn. Boj olinadigan mahsulotlar, boj
olinmaydigan mahsulotlar, olib kelish va olib ketish taqiqlangan mahsulotlar,
shuningdek bojxona bojlari stavkasi, ya`ni ularning tartibga solingan ro‘yxati
bojxona tariflari deb ataladi. Bojxona tariflari qandaydir belgilashga ko‘ra
taqsimlangan mahsulotlar ro‘yxatini o‘z ichiga olgan mahsulot sarxillovchilari
(klassifikatorlari) asosida qurilgan. Bunday belgilarga ishlab chiqarish, tabiiy
farqlar (hayvonot va o‘simlik dunyosi) qayta ishlash darajasi (xom ashyo, yarim
tayyor mahsulotlar, tayyor buyumlar) ni misol qilib keltirish mumkin. Agar
birinchi yo‘nalish, O‘zbekistonni kam xarajatlar sarflab, keng ko‘lamda xom
ashyo, tayyor mahsulotlar, texnalogiyalar, fan-texnika axborotlari bozoriga kirib
borishini ta`minlasa, unga qudratli transport tarmoqlari va aloqa vositalaridan
foydalanish imkoniyatini yaratsa, ikkinchi yo‘nalish, respublika iqtisodiyotini keng
ravishda jahon hamjamiyatiga birlashuvining iqtisodiy va tashkiliy-huquqiy
asoslarini yaratish imkonini beradi.
26

2.2 O‘zbekistoning tashqi iqtisodiy faoliyatida xorijiy mamlakatlarning
ro‘li.
Mamlakatimizda olib borilayotgan iqtisodiy islohotlar xorijiy davlatlar bilan
savdo aloqalarining jadal o‘sishiga xizmat qilmoqda. Xususan, mamlakatning
eksport salohiyatini oshirish bo‘yicha qabul qilingan qarorlar mahalliy
kompaniyalarga tashqi bozorlarda ko‘proq tajriba orttirishga imkon beradi.
Pirovardida ular jahon savdosida raqobatdosh ustunlikka ega bo‘ladi.
Respublikada bu borada so‘nggi yillarda amalga oshirilayotgan eksportni
rag‘batlantirish, importni optimallashtirish va umuman olganda tashqi savdo
muvozanatini ta minlash maqsadida amalga oshirilgan choratadbirlar natijasida,ʼ
2023- yil yanvar-fevral oyida respublikaning tashqi savdo aylanmasi (matnda
TSA) 8,9 mlrd. AQSH dollariga yetdi va 2022- yilning yanvar-fevral oylariga
nisbatan 176,4 mln. AQSH dollariga yoki 2,0 % ga ko‘paydi.
Tashqi savdo aylanmasi – muayyan davr uchun mamlakat eksporti va importi
qiymatining miqdori hisoblanadi. Tovarlarning tashqi savdo statistikasi
O‘zbekiston Respublikasi bojxona hududiga olib kirish (import) yoki O‘zbekiston
Respublikasi bojxona hududidan olib chiqish (eksport) natijasida mamlakat
material resurslari zaxiralariga qo‘shiladigan yoki ulardan ayirib tashlanadigan
tovarlar hisobini tashqi savdo umumiy hisob tizimi asosida yuritiladi.
TSAda eksport hajmi 3 164,6 mln. AQSH dollariga (2022- yilning yanvarfevral
oylariga nisbatan 23,7 % ga ko‘paydi) va import hajmi 5 783,3 mln. AQSH
dollariga (25,1 % ga ko‘paydi) yetdi. Hisobot davrida -2 618,6 mln. O zbekiston
ʻ
Respublikasi jahonning 155 mamlakati bilan savdo aloqalarini amalga oshirib
kelmoqda. TSAning nisbatan salmoqli hissasi Rossiyada ( 16,2 %), XXRda ( 14,9
%), Qozog istonda (
ʻ 7,8 %), Germaniyada ( 6,4 %), Turkiyada ( 6,1 %), Koreya
Respublikasida ( 3,4 %) va Qirg‘iz Respublikasida ( 1,9 %) qayd etilgan.
Shuningdek, qo‘shni davlatlar bilan o‘zaro aloqalarni mustahkamlash,
mamlakatlarni iqtisodiy-ijtimoiy, savdo-sanoat hamda madaniy sohalardagi
aloqalarini rivojlantirish borasida katta ishlar amalga oshirilayotganini ko‘rish
mumkin. Xususan, Tojikiston, Turkmaniston, Qirg‘iz Respublikasi va
27

Qozog‘iston kabi qo‘shni davlatlar bilan TSAda so‘nggi yillarda katta o‘zgarishlar
kuzatilyapti. Misol uchun, so‘nggi uch yilda TSA Tojikiston va Qozog‘iston bilan
barobarga oshdi. Tashqi iqtisodiy faoliyat bo‘yicha 20 ta yirik hamkor-davlatlar
orasidan uchta davlatda ijobiy tashqi savdo balansi kuzatilgan. Xususan,
Afg‘oniston, Qirg‘iz Respublikasi va Tojikiston davlatlari shular jumlasidandir.
Qolgan 17 ta davlatlar bilan manfiy tashqi savdo balansi saqlanib qolmoqda.
Har qanday mamlakatdagi tashqi iqtisodiy faoliyatning tartibga solinishi boshqa
mamlakatlar tashqi iqtisodiy faoliyati natijalarida albatta, aks etadi, chunki
jahonning har xil mamlakatlari ishlab chiqarishi, tovar almashinuvi va iste’moli
bir-biriga bog’liqdir. Tashqi iqtisodiy aloqalarning chuqurlashishi va kengayishi
bilan TIFni ko‘p tomonli taribga solish kuchaymokda. Har bir mamlakatda tashqi
iqtisodiy faoliyat milliy huquq me’yorlari, ikki taraflama bitimlar, mintaqaviy
hamda xalqaro tashkilotlar doirasidagi ko‘p tomonli kelishuvlar asosida tartibga
solinadi. 7
Tashqi iqtisodiy faoliyatni xalqaro tartibga solish BMT tizimidagi va
unga kirmaydigan xalqaro tashkilotlar doirasidagi shartnomalarda ko‘rsatilgan. Bu
1947- yilda jahon savdosining bojxona-tarif masalalarini tartibga solish uchun
tuzilgan ta’rif va savdo bo‘yicha asosiy kelishuv. Savdo va tariflar bo‘yicha bosh
assambleya (GATT) dir. Barcha mamlakatlarining jahon savdosini
erkinlashtirishga intilishi Savdo va tariflar bo‘yicha bosh assambleya (GATT)
doirasidagi kelishuvlarni ishlab chiqish va qabul qilish tamoyillarida aks etadi.
Ular quyidagilardan iborat: - kamsitmaslik, o‘zaro eng qulay usullarni taqdim
etish milliy bozorlarni muhofaza qilishning ko‘prok tarif vositalaridan foydalanish;
- bojxona tariflarini uzluksiz tarzda tushirish savdo-siyosiy yon berishda hamkorlik
qilish; - mojarolarni kengash va muzokaralar yordamida yechish. Savdo va tariflar
bo‘yicha bosh assambleya (GATT) 1948 yildan 1994 yilgacha yagona savdoni
tartibga soluvchi xalqaro tashkilot edi. (YUNKTAD kabi boshqa xalqaro
tashkilotlarning savdo-siyosiy masalalardagi qarorlari ko‘proq tavsiyaviy
xususiyatga ega). Savdo va tariflar bo‘yicha bosh assambleya (GATT)
"raund"larda ishlab chiqilgan va qabul qilingan qator kodeks va kelishuvlardan
7
“ Iqtisodiyot nazariyasi” Umarov I. Raxbar.T.Universitet 2020 y. 7-13- boblar
28

iboratdir. Savdo va tariflar bo‘yicha bosh assambleya (GATT)ning mavjudligi
davrida 8 ta round o‘tkazilgan. Ularning har birida sanoati rivojlangan
mamlakatlarda bojxona tariflarini pasaytirish bilan bog’liq masalalar ko‘rib
chiqilgan natijada o‘rtacha import tariflari stavkasi 1947 dagi 40-60% dan 1990
yillar boshida 3-5% gacha kamaydi. TIFning bevosita qatnashchilari uchun tarifsiz
(tarifdan tashqari) cheklashlarni, ya’ni chet el tovarlarining ichki bozorga kirishga
har xil to‘siqlarni tartibga solish bo‘yicha Savdo va tariflar bo‘yicha bosh
assambleya (GATT)ning oxirgi ikki - Tokio va Urugvay raundlari muhim
ahamiyat kasb etadi. Savdo va tariflar bo‘yicha bosh assambleya (GATT)ning
tasnifiga ko‘ra, tarifdan tashqari cheklashlar besh guruhga bo‘linadi. 1. Davlatning
tashqi savdo tadbirlarida qatnashishi: eksport tovarlarini subsidiya qilish tovarlar
sotib olishning davlat tizimi. Savdo va tariflar boyicha bosh assambleya
(GATT)ning subsidiya va kompensatsiya choralari bo‘yicha kelishuviga o‘ziga
xos, ya’ni bo‘lak korxona yoki korxonalar guruhiga beriladigan subsidiya
tushunchasi kiritilgan edi. Agar import tovari davlat subsidiyasi bilan ishlab
chiqarilgani aniqlansa, importchi mamlakat qat’iy belgilagan rasm-rusumlarga
ko‘ra olib kelingan tovarga badal bojini qo‘yishga haqi bo‘ladi, bunda milliy va
import tovarlari bozorda bir xil mavqeda bo‘ladi. Badal bojining miqdori davlat
subsidiyasi miqdoriga qarab belgilanadi. yevropa Ittifoqi qonunchiligi davlat
tomonidan subsidiya qilishning barcha ko‘rinishini insofsiz raqobat turiga kiritadi
va ushbu qonunlarga rioya qilishni nazorat etish maqsadida raqobat qoidalarini
buzganligi uchun uchinchi mamlakatlar korxonalariga jarima solish huquqiga ega
bo‘lgan yeI komissiyasiga topshiriladi. 2. Importning bojxona va ma’muriy
rasmiyatchiliklari: antidemping bojlari bojxona qiymatini baholash usullari, tovarni
yetkazib berishda zarur bo‘lgan hujjatlarga qo‘yiladigan talab.
Savdo va tariflar bo‘yicha bosh assambleya (GATT)ning tarifi bo‘yichademping –
bir mamlakat mahsulotining ikkinchi mamlakat bozorida "o‘rtacha baho" dan past
bahoda sotilishidir. O zbekiston Respublikasi Savdo-sanoat palatasiga ma muriyʻ ʼ
tartib-taomillardan o tish qulayligi va davlat bojxona organlari, shuningdek,
ʻ
ularning xodimlari tomonidan xizmatlar ko rsatishda normativ-huquqiy
ʻ
29

hujjatlar talablariga rioya etilishi, xodimlarning professionalligi va tezkorligi,
ularning aholi bilan muomala qilish etiketi darajasini muntazam baholab borish
uchun “davlat xizmatlarining sirli mijozi” institutidan foydalangan holda chora-
tadbirlarni tashkil etish tavsiya etilsin. O zbekiston Respublikasi Davlat bojxonaʻ
qo mitasi, Sog liqni saqlash vazirligi, Veterinariya va chorvachilikni rivojlantirish
ʻ ʻ
davlat qo mitasi, Ekologiya va atrof-muhitni muhofaza qilish davlat qo mitasi,
ʻ ʻ
“O zdavkarantin” inspeksiyasi hamda “O zstandart” agentligi qonunchilik hamda
ʻ ʻ
huquqni qo llash amaliyotini takomillashtirish uchun “davlat xizmatlarining sirli
ʻ
mijozi” monitoringi natijalarining ko rib chiqilishini ta minlasin. O zbekiston
ʻ ʼ ʻ
Respublikasi Adliya vazirligi manfaatdor idoralar bilan birgalikda ikki oy
muddatda qonun hujjatlariga ushbu qarordan kelib chiqadigan o zgartirish va
ʻ
qo shimchalar,
ʻ shu jumladan, tashqi iqtisodiy faoliyat sohasidagi ma muriy tartib- ʼ
taomillarni tubdan soddalashtirish va muddatlarini qisqartirish bo yicha takliflarni
ʻ
O zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasiga kiritsin. Respublika Moliya
ʻ
vazirligi respublika valyuta zahiralarini jamlash, taqsimlash va foydalanishga
javobgar bo‘lib, bu jarayonlarni boshqarish usullarini ishlab chiqadi va qo‘llaydi.
Respublika hukumati topshirig‘iga ko‘ra va tuzilgan bitimlar, shartnomalar asosida
valyuta fondi hisobidan qanday mablag‘larni olish, o‘tqazish yoki qo‘yishni hal
etadi. Vazirlikning valyuta boshqarmasi shuningdek respublikaning to‘lov
balansini ishlab chiqadi. 8
Unda uning tashqi iqtisodiy faoliyatidan tushadigan
barcha daromadlar va xarajatlar aks ettiriladi. Respublika Davlat soliq qo‘mitasi
tashqi iqtisodiy faoliyatni amalga oshirishdagi soliq solish masalalarini tartibga
soladi, bu masalalar bo‘yicha me`yoriy hujjatlarni ishlab chiqadi va ularning
saqlanishi ustidan nazoratni amalga oshiradi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida tashqi
iqtisodiy aloqalarning asosiy ishtirokchilari mulkchilikning turli ko‘rinishlaridagi
korxona va tashkilotlar bo‘lib oladi. Shu jumladan, qo‘shma korxonalar ham tashqi
iqtisodiy aloqa qatnashchisi bo‘lib, ular O‘zbekiston Respublikasining "Tashqi
iqtisodiy faoliyat to‘g‘risida"gi Qonuniga muvofiq xorijiy sheriklar bilan eksport-
8
Taraqqiyot va hamkorlik yo’llarida: O’zbekiston tashqi siyosati va diplomatiyasi. –T.:O’zbekiston,
2022. –376 b.
30

import, sarmoyaviy va boshqa bitimlarni tuzishga ma`lum haquqlarga egadirlar.
Tashqi iqtisodiy faoliyat bilan shug‘ullanishga ruxsati bo‘lgan korxona va
tashkilotlarga ma`lum banklarda o‘z valyuta hisoblari bo‘lishga va bu
mablag‘lardan foydalanishga ruxsat berilagn. Boj olinadigan mahsulotlar, boj
olinmaydigan mahsulotlar, olib kelish va olib ketish taqiqlangan mahsulotlar,
shuningdek bojxona bojlari stavkasi, ya`ni ularning tartibga solingan ro‘yxati
bojxona tariflari deb ataladi. Bojxona tariflari qandaydir belgilashga ko‘ra
taqsimlangan mahsulotlar ro‘yxatini o‘z ichiga olgan mahsulot sarxillovchilari
(klassifikatorlari) asosida qurilgan. Bunday belgilarga ishlab chiqarish, tabiiy
farqlar (hayvonot va o‘simlik dunyosi) qayta ishlash darajasi (xom ashyo, yarim
tayyor mahsulotlar, tayyor buyumlar) ni misol qilib keltirish mumkin. Agar
birinchi yo‘nalish, O‘zbekistonni kam xarajatlar sarflab, keng ko‘lamda xom
ashyo, tayyor mahsulotlar, texnalogiyalar, fan-texnika axborotlari bozoriga kirib
borishini ta`minlasa, unga qudratli transport tarmoqlari va aloqa vositalaridan
foydalanish imkoniyatini yaratsa, ikkinchi yo‘nalish, respublika iqtisodiyotini keng
ravishda jahon hamjamiyatiga birlashuvining iqtisodiy va tashkiliy-huquqiy
asoslarini yaratish imkonini beradi.
Xulosa.
31

Tashqi iqtisodiy faoliyat - davlatning ichki savdodan tashqari iqtisodiyot
sohasidagi faoliyati. Bu juda ko'p turli jihatlarga ega, ammo ularning barchasi
qaysidir ma'noda bozor bilan bog'liq, unda turli xil xizmatlarni ilgari surish:
tashish, tovarlarni sotish. Aslida, bu bir-biriga bog'liq bo'lgan ko'plab havolalardan
iborat murakkab tizim.
Mamlakatimizning tashqi iqtisodiy sohasida tashqi savdo hajmi va eksportni
tizimli ravishda jadal oshirishga qaratilgan tarkibiy o’zgarishlar amalga oshirildi,
xususan, valyuta siyosati liberallashtirildi, ma’muriy to’siqlar bartaraf etildi,
eksport qilinadigan meva-sabzavot mahsulotlari uchun narxlarni shakllantirish va
to’lovning bozor mexanizmi joriy qilindi. Shu bilan birga, amalga oshirilayotgan
tadbirlarning samaradorligi ustidan muntazam ravishda olib borilayotgan
monitoring tashqi savdo va eksportning umumiy ijobiy dinamikasiga qaramasdan
ular hajmlarining real o’sish sur’atlari iqtisodiyotni modernizatsiya qilish
sur’atlariga muvofiq emasligini ko’rsatmoqda. Birinchi navbatda raqobatbardosh
afzalliklarga ega bo’lgan tarmoqlarda bir qator tizimli muammolar va
kamchiliklarning saqlanib qolayotganligi eksport hajmlarining salmoqli o’sishini
ta’minlashga to’sqinlik qilmoqda. Jumladan: birinchidan, ishlab chiqarish
quvvatlaridan va keng turdagi xomashyo, shuningdek, mehnat resurslari mavjud
bo’lgan hamda tashqi bozorlarda raqobatbardosh bo’lgan yuqori qo’shilgan
qiymatga ega mahsulotlarni ishlab chiqarishni ta’minlovchi afzalliklardan to’liq
hajmda foydalanilmayapti; ikkinchidan, eksport qiluvchi korxonalar faoliyatini
moliyaviy qo’llab-quvvatlash vositalari rivojlanmayapti, eksportoldi va eksportni
moliyalashtirish mexanizmlari mavjud emas; uchinchidan, chuqur marketing
tadqiqotlarini o’tkazish, uzoq muddatli barqaror tashqi bozorlarni shakllantirish va
xorijda tashqi savdo infratuzilmasini yaratishga etarli darajada e’tibor
qaratilmayapti; to’rtinchidan, har xil xizmat turlari eksportini tashkil qilish va
ilgari surish bo’yicha tizimli ishlar mavjud emas, ularni ko’rsatish uchun zarur
infratuzilma rivojlanmagan.
Prezidentimiz ta‘kidlaganlaridek, bu yil barchamiz ona yurtimiz,
O‘zbekistonimizning yangi tarixidagi eng buyuk va qutlug` sanalardan biri –
32

Vatanimiz mustaqilligining 25 yillik shonli bayramini keng nishonlaymiz.
Tabiiyki, bu bizdan barcha soha va tarmoqlarda amalga oshirayotgan keng
ko‘lamli islohotlarimizni atroflicha tahlil etib, kelgusi rejalarimizni aniq-ravshan
belgilab olishni talab etadi.
Mamlakatimizda tashqi iqtisodiy faoliyatni erkinlashtirish, eksport
salohiyatini kuchaytirish, investitsiyaviy jozibadorlikni oshirish va bojxona
ma muriyatchiligini takomillashtirish bo yicha izchil chora-tadbirlar amalgaʼ ʻ
oshirilmoqda. Shu bilan birga, fitosanitariya, sanitar-epidemiologik, veterinariya,
ekologik nazorat organlari va sertifikatlash organlari (keyingi o rinda – vakolatli
ʻ
organlar) faoliyatini o rganish natijalari ularning O zbekiston Respublikasi Davlat
ʻ ʻ
chegarasi orqali o tuvchi tovarlar va transport vositalariga nisbatan nazorat
ʻ
funksiyalarini amalga oshirish samaradorligi va tezkorligini oshirish, shu
jumladan, idoralararo elektron hamkorlikni jadal joriy qilish orqali
takomillashtirish zarurati mavjudligini ko rsatmoqda.
ʻ
Tashqi iqtisodiy aloqalar xalqaro mehnat taqsimoti, ishlab chiqarish va fanni
ixtisoslashtirish, xo‘jalik hayotini baynalmillashtirish jarayonidan ob‘ektiv
ravishda kelib chiqadi. Tashqi iqtisodiy aloqalarning shakllanishi va rivojlanishi
aalohida olingan mamlakatlarning o‘zaro aloqalari va bir-biriga bog`liqligining
kuchayishi bilan belgilanadi.
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati
1.O’zbekiston Respublikasi Konstitusiyasi.- T.:O’zbekiston, 2021-yil
33

2.O’zbekiston Respublikasining “Tashqi iqtisodiy faoliyat” to’g’risida (yangi
tahriri)gi qonuni. 26.05.2020 yil
3.O’zbekiston Respublikasining “Standartlashtirish to'g'risida”gi qonuni.
4. I.A.Hamedov, A.M.Alimov. O’zbekiston Respublikasida tashqi iqtisodiy
faoliyat asosalari. – T. O’zbekiston, 2020.
5. Taraqqiyot va hamkorlik yo’llarida: O’zbekiston tashqi siyosati va
diplomatiyasi. –T.:O’zbekiston, 2022. –376 b.
6. G.G’.Nazarova, Z.M.Iminov. Jahon iqtisodiyoti va xalqaro iqtisodiy
7. Shodmonov I.Alimov. R.Jo‘raev T. “Iqtisodiyot nazariyasi ” T. 2020 y. 2.16-
boblar.
8. Shodmonov I. Jo‘raev T. “Iqtisodiyot nazariyasi” T. 2022 y. 7,13-boblar
9. “Iqtisodiyot nazariyasi” Umarov I. Raxbar.T.Universitet 2020 y. 7-13- boblar
10. N.Beknazarov “Iqtisodiy nazariyasi”. T.2021 2-bob.
11. O‘lmasov A. “Iqtisodiyot nazariyasi” T 2021 y 2-3 boblar.
Internet saytlari
1. http://www.press-service.uz/uz/news/archive/
2. http://mfa.uz/uzb/hujjatlar/vaz mahk/
3. http://www.stat.uz
4. http://www.lex.uz
5. http://www.uza.uz
34

Davlatning tashqi iqtisodiy faoliyatni tartiblash siyosati

Sotib olish