Demografik ma'lumotlar tarixiy manba sifatida - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	9000UZS
Hajmi	109.2KB
Xaridlar	1
Yuklab olingan sana	14 Fevral 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

Kenjayev Kenja

Ro'yxatga olish sanasi 27 Yanvar 2024

792 Sotish

Demografik ma'lumotlar tarixiy manba sifatida

Sotib olish

Demografik ma'lumotlar tarixiy manba sifatida
Mundarija:
Kirish. ............................................................................................................................................................................. 2
I.Bob.Demografiya statistikasi tarixiy manba sifatida .............................................................................................. 4
1.1. Demografiya fanining paydo bo’lishi ................................................................................................................... 4
1.2. Demografiya statistikasi tarixiy manba sifatida ............................................................................................... 19
II.Bob.Demografik ma'lumotlar tarixiy manba sifatida ......................................................................................... 23
2.1.O‘zbekistonda demografik muammolarning o'rganilishi ................................................................................. 23
2.2Aholi ro`yxatlaridagi etnodemografik ma’lumotlarning tarixiy aspektlari ..................................................... 32
Xulosa ........................................................................................................................................................................... 39
Foydalanilgan adabiyotlar: ........................................................................................................................................ 41
1

Kirish.
Mavzuning dolzarlbigi: Dunyodagi davlatlarning siyosiy tarixi va ijtimoiy-
iqtisodiy rivojlanishi unda istiqomat qilayotgan xalqlarning o‘zaro munosabatlari,
demografik xususiyatlari bilan bog‘liq. O‘zbekiston dunyodagi ko‘p millatli
davlatlar qatoridan o‘rin olgan. Ko‘p millatli mamlakatimizda xalqlar, millatlar
tinch-totuvligini ta’minlash O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasida ham
belgilab berilgan. O‘zbekistonda tug‘ilgan, uning zaminida yashab mehnat
qilayotgan har bir fuqaro millati, irqi, diniy e’tiqodidan qat’iy nazar O‘zbekiston
Respublikasi fuqarolarini tashkil etadi[1]. Shuningdek, Respublikada yashovchi
har bir xalqni o‘z urf-odatlari, qadriyatlari san’atlari bor va ularga O‘zbekistonda
alohida e’tibor beriladi, hurmat ko‘rsatiladi[2]. Xalqlarni demografik jihatlari,
ya’ni, soni, yosh-jinsiy tarkibi, oila-nikoh munosabatlari, tug‘ilish, o‘lim, ajrim,
migratsiya kabi jarayonlarini muntazam o‘rganib borish Respublikada barcha
xalqlar bir bo‘lib, barqaror rivojlanib borishida dolzarb ahamiyatga ega.
Etnodemografiya o‘z tadqiqotlarida asosan etnik statistika, aholi ro‘yxatlari
ma’lumotlari, maxsus etnodemografik, madaniy-maishiy tadqiqot natijalaridan
foydalaniladi. Shuningdek etnodemografik tadqiqotlar etnik guruhlarning turli
jihatlarini o‘rganuvchi qator ijtimoiy va tabiiy fanlar (geografiya, psixologiya,
sotsiologiya, demografiya, antropologiya, ekologiya, meditsina va x.k)
tadqiqotlariga ham asoslanadi, chunki, etnik guruhlar juda ko‘p fanlarning
tadqiqot ob’yektidir[3]. Etnodemografik tadqiqotlarda aholi soni va tarkibini
(yosh-jinsiy, nikoh, oilaviy) o‘rganish alohida ahamiyatga egadir[4]. Dastlabki
aholi ro‘yxati hozirgi O‘zbekiston hududini hamma aholisini qamrab olmagan.
Mazkur aholi ro‘yxatida O‘zbekistonda o‘zbek, tojik, rus, qozoq, qirg‘iz va
qoraqalpoq millatlari, ularning hududiy tarqalishi, ma’lumotliligi va jinsiy tarkibi
haqida ma’lumotlar keltirilgan[5]. 1926 yilda O‘zbekistonda o‘tkazilgan aholi
ro‘yxatida 65 ta millat yashaganligi haqida, 1939, 1959, 1970, 1979 va 1989 yilda
o‘tkazilgan aholi ro‘yxatlarida esa millatlar soni ko‘payib 120 dan oshganligi
haqida ma’lumotlar mavjud.
2

Kurs ishining maqsadi : O’quvchilarga demografiya statistikasi tarixiy manba
sifatida foydalanish haqida tushuncha berish
Kurs ishining vazifasi : Demografiya fanining paydo bo’lishi haqida
ma’lumotlar
Kurs ishining ob'ekti : O‘zbekistonda demografik muammolarning
o'rganilishi
Kurs ishining predmeti : Aholi ro`yxatlaridagi etnodemografik
ma’lumotlarning tarixiy aspektlari haqida
Kurs ishining tuzilishi: Kurs ishi kiris qismi, 2 ta bob, 4 ta reja, xulosa va
foydalanilgan adabiyotlardan iborat.
3

I.Bob.Demografiya statistikasi tarixiy manba sifatida
1. 1 . Demografiya fani ning paydo bo’lishi
Demografiyaning paydo bo’lishi boshqa fanlardan farqli ravishda aniq
sanaga ega. 1662 yilning yanvarida ingliz savdogari, kapitani Jon G raunt (1620-
1674) ning «O’lim byulleteni asosidagi tabiiy va siyosiy kuzatishlar
(shaharlardagi e’tiqod, savdo, aholining o’sishi, kasalliklar va boshqa
o’zgarishlarni boshqarish) muqaddimasi» nomli kitobi Londonda chop etilgan.
Bu kitob bir davrning o’zida statistika, sotsiologiya va demografiya kabi fanlarning
rivojlanishiga hissa qo’shdi. «Demografiya» - grekcha «demos» - xalq, aholi va
«grafo» - yozaman so’zlaridan olingan.
Aholi hayoti davomida ro’y berayotgan jarayonlar qanday qonuniyatlarga
bo’ysunishi va qay tarzda ro’y berayotganligini aniqlash uchun demografik
analizlar talab qilinadi. Dunyoda bir vaqtning o’zida tug’ilish, o’lim, nikohga
kirish, ajralish, migratsiya kabi hodisalar ro’y beradi. Bunday jarayonlarning
hisob-kitobini olib borish nihoyatda murakkab ish. Bunday jarayonlar ma’lum bir
hududga nisbatan aniq uslublar bilan nisbiy ravishda analiz qilinadi. Demografik
analizlar o’zining tarixiga ko’ra qadimiy davrlardan beri olib boriladi. Lekin
ularning aniq bir usuli ishlab chiqilmagan va stixiyali ravishda olib borilgan edi.
17 asrda Evropada tarqalgan epidemiyalar va aholining keskin ravishda
kamayib borishi ba’zi bir kishilarni bu muammo ustida ish olib borishiga majbur
qildi. Aholining demografik tahlil qilishning birinchi usuli o’lim jadvallari bo’lib,
o’limni hisob-kitob qilish va jadvallar tuzish usuli ingliz statisti Jon Graunt
tomonidan ishlab chiqilgan. 1665 yilda Uilyam Petti bilan hamkorlikda
“O’limning tabiiy va siyosiy ahamiyati” degan risola chiqarib, aholi o’rtasida
ro’y berayotgan o’limlar har tomonlama tahlil qilinishi va hisobga olinishini
tushuntirib berdi. Keyingi davrlarda matematiklar Laplas, Eyler tomonidan kashf
qilingan matematik usullar aholi o’rtasidagi o’limdan tashqari boshqa hodisalarni
ham hisoblash imkonini yaratdi va shu tarzda demografik analiz usullari bunyodga
keldi. Bu analizlar demografik koeffisientlar deb yuritildi.
4

“Demografiya” so’zini birinchi bo’lib fransuz olimi Jan Klod Ashil Giyar
1855 yilda Parijda chop etilgan “Inson statistikasi elementlari yoki qiyosiy
demografiya” kitobida ishlatdi. 1
Jan Klod Ashil Giyar 1799 yilda tug’ilgan. Statist, pedagog, tabiiyotshunos
bo’lgan bu odam, Parij Statistika va Botanika jamiyatlari asoschisi hamda aholi
statistikasi bo’yicha bir qancha ishlarning muallifidir. Xususan A. Giyar birinchi
bo’lib (1853 yilda Bryusselda bo’lib o’tgan Xalqaro statistika kongressining
birinchi sessiyasida) barcha mamlakatlar uchun kasalliklar va o’lim sabablarining
yagona nomenklaturasini ishlab chiqishni taklif qildi. Bugungi kunda bu g’oya
dunyoning barcha mamlakatlarida amalda qo’llanmoqda.
Giyar tomonidan qo’llanilgan “demografiya” so’zi asta-sekinlik bilan avvalo
Frantsiyada tarqaldi. 1874 yilda Giyarning kuyovi bo’lgan Lui Adolf Bertiloning
“Fransiyaning ko’rgazmali demografiyasi” asari nashr etildi. 1882 yilda bu so’z
Xalqaro gigiena va demografiya kongressida atama sifatida rasmiy tan olindi. 20
asr boshiga kelib esa Evropada aholi statistikasi sinonimi sifatida keng tarqaldi.
1872 yilda Peterburgda bo’lgan Xalqaro Statistika kongressi munosabati bilan rus
tiliga kirib keldi. Hozirgi kunda bu atama barcha mamlakatlarda keng
qo’llanilmoqda. Xususan O’zbekistonda demografiya fani 20-asrning 60-
yillaridan boshlab oliy o’quv yurtlarida o’qitila boshlandi.
Biroq demografiya fani faqat sharhlash bilan chegaralanib qolmay, balki
uning o’rganish doirasi bir muncha keng va chuqurdir.
Demografiyada asosiy kuzatuv birligi - inson hisoblanadi. Inson hayoti
davomida uning fiziologik va psixologik xususiyatlari, ma’lumotlilik darajasi,
oilaviy h olati, kasbi-kori, malakasi ijtimoiy guruhi, yashash joyi, til bilish kabi
imkoniyatlari o’zgarib boradi. Ana shu alohida inson hayotida ro’y bergan
o’zgarishlar yig’indisi umuman aholi h ayotidagi ijtimoiy - iqtisodiy va demografik
o’zgarishlarga olib keladi.
Nikohga kirish natijasida, oilalar soni oshib boradi, yolg’izlar, bo’ydoqlar
1
Shelestov D.K. Istoricheskaya demografiya.- M., 1987.- S. 223-230; Timm.Ye.S. Dvijeniye naseleniya goroda
Tashkenta za 5 let. 1923-1927. - T., 1928; Shu muallifl. Opbit izucheniya yestestvennogo dvijeniya naseleniya
v kishlakax. - T., 1929 va boshqalar.
5

soni esa kamayadi. Nikohning bekor etilishi, ya’ni, ajralish jarayoni esa aholi
tarkibida tugalemas oilalarning va bevalar salmog’ining ko’payishiga sabab
bo’ladi. Inson dunyoga kelar ekan ma’lum davr yashaydi. Ana shu davr mob a ynida
u ulg’ayib boradi.
Go’daklik davridan bolalikka, o’smirlik, yoshlik o’rta yoshlik, etuklik
davrlariga o’tadi. Har bir o’quv yili tugashi bilan aholi tarkibida ma’lumotlilar soni
oshib boradi. Ana shu tarzda shaxs hayotidagi o’zgarishlar aholi guruhidagi
o’zgarishlarga olib keladi. Insonlarning bir xududdan ikkinchi bir xududga ko’chib
o’tishi migratsiya, ushbu hududlar aholi soniga va tarkibiga ta’sir etadi.
Aholi soni tug’ilish va o’lim hisobiga doimo o’zgarib boradi. Tug’ilish
jarayoni aholi sonini ko’payishiga olib kelsa, o’lim uning kamayib ketishiga sabab
bo’ladi. Tug’ilish va o’lim jarayonlari asosida aholi tabiiy o’sishi sodir bo’ladi.
Agar tug’ilganlar soni o’lganlar sonidan yuqori bo’lsa, aholi ko’payib boradi,
aksincha, o’lganlar soni tug’ilganlar sonidan ko’p bo’lsa, aholi kamayib boradi.
Ma’lumki, jamiyatda har doim qandaydir sabablarga ko’ra aholining bir
qismi hayotdan ko’z yumadi, ya’ni vafot etadi. Yana bir qism aholi e sa, dunyoga
keladi. Jamiyatdagi o’lgan aholi o’rni, yangi tug’ilganlar hisobiga to’lib boradi,
avlodlar almashadi. Ana shu jarayon aholi takror barpo bo’lishining asosini
tashkil etadi.
Biror bir hududda, ma’lum davrdagi aholi tarkibi, o’tgan davrdagi aholi
takror barpo bo’lishining natijasi, keyingi davrdagi aholi takror barpo bo’lishining
e sa zamini hisoblanadi. Demak, aholi takror barpo bo’lishi jamiyat taraqqiyoti
davomidagi doimiy, murakkab jarayondir.
Aholining takror barpo bo’lishi natijasida aholi soni va uning yosh - jinsiy
tarkibi muntazam o’zgarib turadi. Yangi tu g’ ilgan bolalar jinsi aholi jinsiy
tarkibida ma’lum o’zgarishlarga olib keladi. O’lganlar soni esa aholi yosh tarkibiga
ta’sir etadi. Aholi yosh va jinsiy tarkibidagi o’zgarishlar jamiyatda ma’lum
ijtimoiy muammolarni kelib chiqishiga sabab bo’ladi. Aholining takror barpo
bo’lish jarayoni esa, o’z navbatida qator ijtimoiy-iqtisodiy omillar ta’sirida sodir
bo’ladi. Shu bois aholining takror barpo bo’lish jarayoni jamiyat taraqqiyotining
6

har bir bosqichida o’ziga xos xususiyatlarga, qonuniyatlariga egadir.
Demografiyaning asosiy predmeti aholining takror barpo bo’lish
qonuniyatlarining tahlili h i soblanadi.
Aholini o’rganar ekan, demografiya alohida fan sifatida, uning miqdoriy va
sifatiy xususiyatlarining mukammal tahlil etadi. Aholining miqdoriy xususiyatlari
ma’lum millat, hudud aholisi sonining o’zgarib (o’sishi yoki kamayishi) borishida
ifodalanadi. Aholining sifatiy xususiyatlari esa, asosan ma’lum millat yoki hudud
aholisining salomatlik va ma’lumotlilik darajasida, o’rtacha umr ko’rish maqsadida
ifodalanadi.
Har ikkala jarayon, ya’ni, aholining miqdoriy va sifatiy rivojlanishi bir-
biriga chambarchas bog’liq holda sodir bo’ladi. Masalan, aholi salomatligini
yuqori darajada bo’lishi, aholi o’rtasida o’limning kamayishi, o’rtacha umr ko’rish
muddatining esa uzayishiga olib keladi. Natijada aholi soni o’sib boradi.
Shuningdek tug’ilishning juda yuqori darajada bo’lishi, ko’p hollarda ona va bola
organizmining zaiflashib borishiga va o’lim hollarining ko’payishiga olib keladi.
Jamiyat taraqqiyotining eng dastlabki bosqichidan to hozirgi davrga qadar
har bir hudud aholisi ham miqdor, ham sifat jihatidan muntazam o’zgarib
kelgandir. Demografiya aholining miqdoriy va sifatiy o’zgarishlarini aholining
takror barpo bo’lishining asosiy omillari sifatida o’rganadi. 2
Aholining takror barpo bo’lishi, keng ma’noda tabiiy o’sish, o’lim,
migratsiya aholining hududlar bo’ylab harakati, bir ijtimoiy guruhdan ikkinchi bir
ijtimoiy guruhga o’tishi, ma’lumot olishi, mehnat faoliyatining boshlanishi va h.k.
natijasida aholi tarkibini yangilanib turishini bildiradi.
Demografiya asosiy e’tiborni tabiiy avlodlar almashuv – ya’ni, tug’ilish va
o’lim asosida aholining takror barpo bo’lish jarayoniga qaratadi. Ushbu jarayonni
jamiyat taraqqiyotining turli bosqichlaridagi qonuniyatlarini, turli millat, hudud va
davlatlardagi xususiyatlari, omillarini o’rganadi, muammolarini aniqlaydi va
istiqbolini belgilab beradi. Bu vazifalarni bajarish uchun demografiya jamiyat
2
Shelestov D.K. Istoricheskaya demografiya.- M., 1987.- S. 223-230; Timm.Ye.S. Dvijeniye naseleniya goroda
Tashkenta za 5 let. 1923-1927. - T., 1928; Shu muallifl. Opbit izucheniya yestestvennogo dvijeniya naseleniya
v kishlakax. - T., 1929 va boshqalar.
7

taraqqiyoti bosqichlari, tarixiy shart-sharoitlarini atroflicha o’rganishi lozim.
Demak, demografiya, aholining takror barpo bo’lishi qonuniyatlari
haqidagi fan bo’lib, bu jarayonni ijtimoiy-tarixiy shart-sharoitlarga bog’liq
holda o’rganadi, omillarini, muammolarini aniqlab, istiqbolini belgilab
beradi.
Har bir fanning asosiy vazifasi tabiat va jamiyatning ma’lum qismidagi
rivojlanish qonunlarini o’rganishdir. Lekin shu bilan bir qatorda har bir fanning
o’ziga xos amaliy ahamiyatga ega bo’lgan vazifalari ham mavjud. Demografiya
ham alohida fan sifatida o’z vazifalariga egadir. Ushbu vazifalarni uch guruhga
bo’lib o’rganish maqsadga muvofiqdir:
1. Demografik jarayonlar va ularning omillarini o’rganish.
2. Demografik bashoratlarni ishlab chiqish.
3. Demografik siyosat chora tadbirlarini ishlab chiqish.
Demografik jarayonlar – tug’ilish, o’lim, nikohga kirish, ajralish kabilar
analiz qilinar ekan, ularni quruq statistik ma’lumotlar orqali aniqlab bo’lmaydi.
Shuning uchun har bir jarayonning o’z koeffitsienti hisoblab chiqiladi. Bu
koeffitsientlar har bir demografik jarayonning ming kishiga nisbatan miqdori
hisoblanadi. Shuning uchun koeffitsientlar promilleda o’lchanadi.
Demografik jarayonlarga tug’ilish, o’lim, nikoh, ajralish va oila kiradi.
Demografik jarayonlar tarkibida tug’ilish alohida ahamiyat kasb etadi.
Chunki, o’rganilayotgan mavjud aholi avvalo tug’ilish jarayoni natijasida dunyoga
kelgan. Demografiya tug’ilishni alohida, aholi takror barpo bo’lishining
demografik zamini sifatida o’rganadi, unga ta’sir etuvchi barcha ijtimoiy -
iqtisodiy va tabiiy omillarni tahlil etadi. Shuningdek, o’lim jarayoni ham aholi
takror barpo bo’lishining asosiy elementi sifatida demografiya fanining e’tiborida
turadi. Aholining takror barpo bo’lishida birinchi navbatda oila tashkil topishi
ya’ni shakllanishi ahamiyatlidir. Chunki dunyoda tug’ilayotgan insonlarning
aksariyati oilada, oila muhitida dunyoga keladi, shaxs sifatida shakllanib o’zining
demografik faoliyatini (oila qurish, farzandlar ko’rish) boshlaydi.
Oila shakllanishi esa, o’z o’rnida nikoh va ajralish jarayonlari bilan
8

chambarchas bog’liqdir. Demografiya nikoh evolyutsiyasi va uning aholining
takror barpo bo’lishidagi o’rnini alohida o’rganadi.
Ajralish ya’ni nikohning bekor etilishi ham aholi takror bo’lishiga ta’sir
etuvchi demografik jarayon hisoblanadi. Demografiya ushbu jarayonni o’rganar
ekan, uning mavjudlik darajasiga ta’sir etuvchi qator sabab va oqibatlarini
atroflicha tahlil etadi.
Demografiya aholining bir joydan ikkinchi joyga ko’chishi - migratsiyasini
ham o’rganadi. Lekin bu jarayonni o’rganishda, aholi geografiyasidan farqli
ravishda, asosiy e’tiborni migratsiya jarayonining hududiy xususiyatlariga emas,
balki ushbu jarayon natijasida ro’y beradigan - hududning demografik holatidagi
o’zgarishlariga qaratadi.
Demografiyada oila asosiy ijtimoiy-demografik guruh sifatida o’rganiladi.
Oilani jamiyat taraqqiyoti davomidagi o’rni, e volyutsiyasi, aholining takror barpo
bo’lishidagi asosiy faoliyati va uning o’zgarib borish omillari, oqibatlari o’rganilib,
kelajak rivojlanishining asosiy yo’nalishlari aniqlanadi.
Ma’lumki, aholi, tug’ilish va o’lim jarayoni natijasida mavjud bo’lgan
avlodlar almashinuvi yig’indisidir. Inson mavjudligini ta’minlovchi barcha
demografik jarayonlar-tu g’ ilish, o’lim, nikoh va ajralish uning hayotidagi ma’lum
davrida, ya’ni ma’lum yoshida ro’y beradi.
Shuning uchun, yosh demografik jarayonlarni o’rganishda asosiy mezon
hisoblanadi. Insonning demografik va ijtimoiy holatida, o’z hayoti davomida yosh
va jins asosiy ko’rsatgichdir. Aholining jinsiy tarkibi ham demografik holatga
ta’sir e tuvchi asosiy, demografik tahlili lozim bo’lgan mezonlardandir.
Demografik bashoratlar ishlab chiqishda demografiya fani, birinchi navbatda
o’rganilayotgan hudud yoki ijtimoiy guruh aholisining demografik maylini
(demografik jarayonlariga bo’lgan munosabati) atroflicha tahlil etadi va ayni shu
asosda demografik jarayonlarda kelajakda kutilayotgan o’zgarishlarni ko’rsatib
beradi.
Demografik siyosat mazmuni va tadbirlarini ishlab chiqish juda ma’suliyatli
va murakkab jarayondir. Ushbu yumushni bajarishda demografiya o’rganilayotgan
9

davlat yoki alohida hududning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish darajasini, e tnik
x ususiyatlari, urf-odatlari va qadriyatlarini, demografik holatini mukammal
o’rganishi lozim.
Demografiya mustaqil fan sifatida o’z ta dqi qot usullariga egadir. Ular
jumlasiga tarixiy , taqqoslash, statistika, matematika, kartografik, mantiqiy fikrlash
va sotsiologik uslublar kiradi. Demografiyaning tahlil uslubi statistikadan farq
qiladi. Unda mavhum fikrlash uslubidan keng foydalanish asosida aholi tarkibida
kelgusida ro’y beradigan miqdor va sifat o’zgarishlari ham o’rganiladi. Aholi
muayyan ijtimoiy hayot tarziga bo’ysunishi tufayli, demografik jarayonlar ham
muayyan ishlab chiqarish usuli va munosabatiga bog’liq bo’ladi. Aholi murakkab
ijtimoiy va tabiiy rivojlanish maxsulidir, shu sababli aholi turli omillar zaminida
ko’payadi. Bu jixatdan demografiya tahlil mavzui iqtisodiyot nazariyasi ,
sotsiologiya, psi x ologiya, matematika, statistika, ijtimoiy gigiena, geografiya,
tibbiyot, tarix, e tnografiya va boshqa fanlar tahlil mavzuiga yaqin bo’lib, shu
fanlarning yutuqlaridan foydalanadi. Ayni vaqtda ularga qimmatli ma’lumotlar
beradi.
Demografiya har bir ijtimoiy-iqtisodiy tuzum aholisining ko’payish va
rivojlanish qonunlarini alohida-alohida o’rganadi. Chunki har bir ijtimoiy-iqtisodiy
formatsiyaga xos aholi o’sish qonuni, demografik vaziyatga bevosita ta’sir
ko’rsatadi.
Aholining takror barpo bo’lishi qonuniyatlarni o’rganar ekan, demografiya
bir qator ilmiy yo’nalishlarga bo’linadi va bu yo’nalishlar demografiya fanlari
tizimini tashkil etadi. Ularga nazariy demografiya, demografik statistika, tarixiy
demografiya, e tnik demografiya, iqtisodiy demografiya, hududiy demografiya,
tahliliy demografiya va amaliy demografik tadqiqotlar kiradi.
Demografiya aholini o’rganishda turli usullardan foydalanadi. Masalan: tarixiy,
taqqoslash, statistik, eksperimental, sotsiologik so’roq va aholi ro’yxatlarini tuzish.
Demografiya fanining asosiy vazifalari:
-Demografik jarayonlar va ularning omillarini o’rganish.
-Demografik bashoratlarni ishlab chiqish.
10

-Demografik siyosat chora tadbirlarini ishlab chiqish.
Demografiyaning ilmiy yo’nalishlari:
1. Nazariy demografiya.
2. Statistik demografiya.
3. Tarixiy demografiya.
4. Etnik demografiya.
5. Iqtisodiy demografiya.
6. Hududiy demografiya.
7. Tahliliy demografiya.
8. Amaliy demografik tadqiqotlar.
Demografik tarkiblar aholining, yosh, jins, professional (kasbiy) va boshqa har
xil ijtimoiy qatlamlarining o’ziga xos xususiyatlarini qamrab olib, demografik
statistika uchun asosiy manbalar hisoblanadi. Demografik tarkiblarning hisob-
kitobi vaqtga bog’liq bo’lib, doimiy ravishda o’zgarib turishi tabiiydir. Shuning
uchun har bir davr yoki hududlar aholisi tahlil qilinar ekan. Ularning o’ziga
xosligini doimo yodda tutish lozim. Bunday o’ziga xosliklar esa tabiiy sharoit,
siyosiy ijtimoiy voqealar, aholining oila va nikohga bo’lgan munosabati va
davlatlarning demografik siyosati kabilardir. Demografik tarkiblar ichida avlodlar
tushunchasi alohida ajratiladi. Avlodlar tushunchasi juda ham nisbiy ma’noda
bo’lib, bu tushunchani yoshga nisbatan, turli guruhlar va bu guruhlarning tutgan
o’rniga qarab qo’llaniladi. Bir so’z bilan aytganda avlod tushunchasi ma’lum bir
davr mobaynida turli hodisa va ijtimoiy voqelikka o’z ta’sirini ko’rsatuvchi
guruhdir.
20 asrga kelib, demografiya fan sifatida ikkita asosiy yo’nalishda rivojlandi.
Ulardan biri, demografiyaning tadqiqot maydonini aniqlashtirish bo’lsa, ikkinchisi
demografik jarayonlarga ta’sir ko’rsatuvchi omillar doirasining kengayishi bo’ldi.
1960 yillar o’rtalarida ko’pchilik mutaxassislar demografiyaning predmetini
aholining tabiiy harakati masalalari bilan shug’ullanuvchi fan sifatida ch e garalab
qo’ydi.
Aholining tabiiy harakati – bu tug’ilish, o’lim, nikohga kirish va nikohdan
11

ajralish natijasida aholi soni va tarkibining uzluksiz o’zgarib turishidir.
Shuningdek, aholining tabiiy harakatiga aholining jins va yosh tarkibidagi
o’zgarishlar kabi o’zaro bog’liq barcha demografik jarayonlar kiradi. Masalan, 90-
yillar boshida Evrosiyoda ko’plab mustaqil davlatlarning paydo bo’lishi oqibatida
migratsiya jarayonlar sezilarli ravishda faollashdi. Bu, o’z navbatida, mintaqadagi
barcha hududlar aholisining tabiiy harakatida o’zgarishlar sodir etdi.
Yuqorida aytganimizdek, d emografiya-aholining takror barpo bo’lish
qonuniyatlarini o’rganuvchi fan hisoblanadi. Demografiya fan sifatida 17 asrning
yarmidan so’ng shakllana boshladi.
Aholining takror barpo bo’lishi - aholining miqdori va tarkibini doimo tabiiy
tarzda yangi avlodlar tomonidan keksa avlodlar o’rni to’ldirilishi orqali
yangilanishidir. 3
Har qanday fan ob’ekt doirasidagi voq e likning qonun va qonuniyatlarini
ochib berish, uning tadqiqot maqsadi hisoblanadi. Shunga ko’ra, demografiyaning
predmeti aholi tabiiy takror barpo bo’lishining qonun va qonuniyatlarini
o’rganishdan iborat. O’z navbatida, demografiya quyidagi fan tarmoqlariga
bo’linadi ( 1 -chizma) :
Demografik statistika – demografiyaning tarixiy tarmog’i bo’lib, aholi takror
barpo bo’lishining tarixiy qonuniyatlarini o’rganadi. Statistik demografiyaning
vazifalari aholining takror barpo bo’lishiga oid materiallarni to’plash va dastlabki
qayta ishlash, demografik jarayonlarni statistik tahlil etish va kuzatish metodlarini
ishlab chiqishdan iborat.
Matematik demografiya – demografik jarayonlarni mod e llashtirish va
bashoratlash hamda ular o’rtasidagi aloqadorlikni o’rganishning matematik
usullarini ishlab chiqish va tatbiq etish bilan shug’ullanadi. Demografik
mod e llarga tug’ilish, o’lim, nikoh , ajralish jadvallarining aniqligi, statsionar va
barqaror aholi mod e li kabilar kiradi.
Tarixiy demografiya – mamlakatlar va xalqlar tarixidagi demografik
3
Sosialnbiye aspektbi jenskogo truda v prombishlennosti Uzbekistana // Sovremennbiye problembi razvitiya
rabochego klassa Uzbekistana. - T., 1989. - S. 67-77.
12

Demografiya D
em
ografiya
statistikasi
M
atem
atik
dem
ografiya
Tarixiy
dem
ografiya
Etnik
dem
ografiya
Iqtisodiy
dem
ografiya
Ijtim
oiy
dem
ografiya jarayonlar holati va dinamikasini o’rganadi.
1 -chizma. D emografiya fan i tarmoqlari:
Etnik demografiya – aholi takror barpo bo’lishining etnik xususiyatlarini
tadqiq etadi. Xalqlar turmush tarzining etnik xususiyatlari, urf-odatlari, an’analari,
oilaviy munosabatlar va tarkibi kabilar, aholining tug’ilish darajasi, o’rtacha umr
ko’rishi va salomatligi holatiga sezilarli ta’sir ko’rsatadi.
Iqtisodiy demografiya – aholi takror barpo bo’lishining iqtisodiy omillarini
tadqiq etadi. Iqtisodiy omillar deganda, jamiyat hayotining barcha iqtisodiy shart-
sharoitlari hamda ularning tug’ilish, o’lim, nikohlanish darajasiga, aholining o’sish
darajasiga ta’siri tushuniladi.
Ijtimoiy demografiya – demografik jarayonlarga aholining sub’ektiv harakati,
ijtimoiy, ijtimoiy-psixologik ta’sirini o’rganadi.
«Aholi geografiyasi va demografiya asoslari» nomli kursning maqsadi
aholining tabiiy o’sishi va uning taqsimlanishi bilan bog’liq geografik jarayonlar ni
o’rganish. Kursning asosiy vazifalari quyidagilar:
-Aholi rivojlanish qonuniyatlarini o’rganish;
-Aholi dinamikasidagi o’zgarishlarning nazariy asoslari va bu o’zgarishlarning
iqtisodiy ijtimoiy turmush tarziga ta’sirini tadqiq etish;
-O’zbekistondagi demografik o’zgarishlarni dunyo mamlakatlaridagi demografik
jarayonlar bilan qiyoslash;
13

-Aholining tabiiy o’sishi, migratsiyasi bilan bog’liq ma’lumotlarni to’plash va
tahlil qilish asosida aholining tabiiy harakati va migratsiyani tartiblash
jarayonlarini o’rganish va hokazo .
Ma’lumki, mamlakatimiz o’z mustaqilligi yo’lidan barqaror rivojlanishida
davom etayotgan bugungi kunda etishtirilayotgan va ishlab chiqarilayotgan
moddiy ne’matlar birinchi navbatda inson manfaati uchun, ya’ni uni himoya qilish,
muhofaza etish, ijtimoiy-iqtisodiy turmush darajasini yuksaltirishga yo’naltirilgan.
Jumladan, demografik jarayonlar ham mamlakatimiz aholisining hayotiga bevosita
o’zining ta’sirini ko’rsatadi. Shuningdek, mamlakatimizdagi demografik jarayonlar
tarixi ham uzoq davrlar davomida Markaziy Osiyodagi qolaversa, butun
Evrosiyodagi siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy jarayonlar bilan bog’liq bo’ldi. Umuman,
demografik jarayonlar tadqiqoti bilan 19 asrdan Oktyabr to’ntarishiga qadar rus
olimlari V.S.Poroshin (1840), Yu.E.Yanson (1880), P.Okeppen (1890),
B.P.Kodomsev, A.Kotelnikov, G.S. Pollyak, birinchi va ikkinchi jahon urushlari
oralig’ida (1917-1945) D.Bozin, A.Ya.Boyarskiy, V.K.Vobley, N.Ya.Vorobev,
A.I.Gozulov, E.O.Slutskiy, Dj.Uippl kabi olimlar shug’ullanishgan. 4
Demografik jarayonlar tarixi ham insoniyat tarixi bilan chambarchas
bog’liqdir. 20 asr boshlariga qadar bo’lgan dunyoning turli mintaqalaridagi kichik
urushlar davrida ham aholi qisman aralashgan. Bu jarayonlarni turli tadqiqot
namoyondalari turlicha, ya’ni tilshunoslar til oilalarining shakllanishi, tarixchilar
davlatlarning paydo bo’lishi, madaniyat rivojlanish bosqichlarini tadqiq etuvchilar
turli davr madaniyatining rivojlanish davri bilan bog’lab o’rganadilar.
Demografik jarayonlar taraqqiyoti bevosita hududlarning kashf etilishi, ya’ni
Buyuk geografik kashfiyotlar bilan bog’liq bo’ldi, desak mubolag’a bo’lmaydi.
Albatta, hamma tarixiy davrlarda bir qit’aga mansub aholining ikkinchisiga
ko’chishiga ma’lum sabablar o’z ta’sirini ko’rsatgan. Masalan, 18 asr oxiriga qadar
Avstraliya ma’lum bo’lmagan davrda evropaliklar dastlab Amerikaga, keyinchalik
rudali konlarga yoki qimmatbaho metallarga boy mintaqalarga, Afrikaga borishga
4
Bu haqda batafsil qarang: Mahkamova N.R. Sosialnaya struktura ob щ yestva na territorii Uzbekistana: tradisii i
transformasii. Avtoreferat dissertasii dokt. ist. nauk. - T., 2009. - S. 4 -5.
14

boylik orttirishga intilishgan. Umuman 18 asr oxiriga qadar butun dunyo
xalqlarining yangi erlarni o’zlashtirishga intilishi yuqori bo’ldi.
Shuningdek, 17-18 asrlarda ruslar ham Shimoli-sharqiy Osiyo bo’ylab
yurishda davom etdi. Bu davrda ispanlar va portugallar asosan, Markaziy va
Janubiy Afrikani egallashga harakat qilishdi. Albatta, bu davrdagi koloniyalarni
tashkil etish bilan bog’liq yurishlarga tabiiy va iqlimiy omillar ham o’z ta’sirini
ko’rsatgan, ya’ni iqlimi yashash uchun qulay bo’lgan serunum, hosildor erlarga
ega bo’lishga intilishgan. Asta-sekin bu jarayonlar bevosita davlatchilikning
aralashuvi, ba’zi diplomatik munosabatlarning shakllanishiga sabab ham bo’lgan.
Masalan, A.Gumboldt (1799-1804) ekvatorial davlatlar bo’ylab sayohatga chiqish
uchun Ispaniya hukumatidan maxsus ruxsat olgan. Keyinchalik, Germaniyada
emigrantlarni ro’yxatga olish an’anaviy tus olgan (1832 yilda Berlinda, 1846 yilda
Gamburgda v.b.).
Demografik vaziyatlarni ob’ektiv baholash uchun 1970-1980 yillardagi
demografik inqilob jarayoniga e’tibor qaratish lozim. Demografik inqilob
nazariyasini dastlab (1934 yil) A.Landri ilgari surdi va keyinchalik bu borada
tadqiqotlarining rivojlanishiga asos soldi. So’ngra uning taraqqiyotiga uzoq xorij
olimlaridan F.V.Notsteyn (1953); Z.Pavlik (1964, 1979); V.S.Tompson (1942), rus
olimlaridan A.G. Vi shnevskiy 1973, 1976, 1982 , A.Ya.Kvasha (1974) ,
V.Ts.Urlanis (1974) , demografik taraqqiyotning zamonaviy konseptsiyasining
shakllanishiga o’zlarining ilmiy ulushini qo’shdilar. Bu konseptsiyaga muvofiq,
aholining qayta barpo bo’lishi jamiyatning ijtimoiy-iqtisodiy sotsiopsixologik
rivojlanishi kabi murakkab omillar majmuasi bilan bog’liq bo’lishini va tizimli
bosqichlar asosida rivojlanishini asosladilar.
Bugungi kunda bu olimlarga yana ikkita asosiy geosiyosiy va ijtimoiy
ekologik omillar dolzarbligi ahamiyat kasb etmoqda. BMT ekspertlarining
qarashlariga ko’ra, demografik o’tish davrini 4 ta fazaga ajratishi mumkin. Avvalo
o’lim koeffitsienti tug’ilish koeffitsientiga nisbatan tez tushib ketadi. Natijada,
tabiiy o’sish koeffitsienti toki maksimal darajaga etguncha o’sadi. Keyin tug’ilish
koeffitsienti o’lim koeffitsientiga nisbatan tezroq pasayadi. Bu jarayon o’lim
15

koeffitsienti minimal darajaga etguncha davom etadi. Keyin tug’ilish koeffitsienti
sekin tempda pasaya boradi. Bunda o’lim koeffitsienti aksincha ko’tariladi va
nihoyat tug’ilish qayta barpo bo’lish darajasigacha pasayadi.
Bunda tug’ilish koeffitsienti oxirgi turg’un darajaga yaqinlashib qoladi.
Shunda o’lim koeffitsienti bir necha martaga oshishi bilan xarakterlanadi. Bu
konseptsiya AQSh va Evropa davlatlari ilg’or demografik munosabatlari umumiy
qonuniyatlari asosida paydo bo’ldi. Ayniqsa, 2 -jahon urushidan keyingi
demografik jarayonlardagi o’zgarishlar mazkur konseptsiyani tasdiqladi. Uning
tasdiqlanishi rivojlanayotgan davlatlardagi demografik jarayonlarni boshqarishda
qo’l keldi.
M.S.Betniy (1972) ning ta’kidlashicha, bunda aholining o’rtacha umr
ko’rishi muhim o’rin tutgani holda, tug’ilish shu darajada kamayadiki, natijada
aholining umumiy o’lim koeffitsienti aholi tug’ilish koeffitsientining o’sishiga
sabab bo’ladi. Umumiy holatda aholi soni kamayadi. Agar ko’rsatilgan demografik
vaziyatda o’zgarish yuzaga kelsa, aholining ko’payishiga boshqa omillar o’z
ta’sirini ko’rsatadi. Jumladan, 1990 yillarda keyingi Rossiya aholisining qayta
barpo bo’lishida shunday o’zgarish sodir bo’ldi.
Shunday qilib, A.Landri (1934) tomonidan kiritilgan «demografik inqilob»
tushunchasi hozirgi paytda aholi qayta barpo bo’lishining samarali harakati sifatida
izohlanadi. Bu yondashuv A.G. Vi shnevskiyning 1976 hamda 1982 yillardagi
monografiyalarida keng yoritilgan bo’lib, unda aholi qayta barpo bo’lishi 3 ta
asosiy tarixiy tipga ajratiladi: arxeotip, an’anaviy va zamonaviy tiplar . Unga
ko’ra, bir tipdan ikkinchisiga o’tish inqilobiy bosqich sifatida izohlanadi.
Aholining qayta barpo bo’lishi haqidagi prognozlar o’tgan asrning 80-
yillarida ko’p variantli tus oldi. Shulardan bevosita hozirgi Markaziy Osiyo
mamlakatlari haqidagi tadqiqotlar D.Veresov ishlaridan o’rin egallagan. Uning
prognozlari to’rtta vaziyatni e’tiborga olgan holda amalga oshirilgan:
-birinchidan, o’sha davrda Sobiq Ittifoq tarkibidagi musulmon
respublikalaridagi tug’ilish koeffitsienti boshqa mintaqalardan farq qilishga e’tibor
qaratilgan. Biroq, bu prognozlar biologik xarakter kasb etgani holda
16

respublikalararo migratsiyani hisobiga olmagan. Unda barcha ittifoqdagi boshqa
respublikalarga xos tug’ilish koeffisientlarining pasayishi musulmon
respublikalarida kuzatilmaganligini aholining qayta barpo bo’lishining oddiy
rejimi 20 asr oxiriga qadar davom etishi bashorat qilinadi.
Bunda muallif (D.Veresov) kelgusida bu mamlakatlarning birmuncha
islomlashu v ni va reproduktiv targ’ibotlar o’zini oqlamasligini e’tirof etgan.
Natijada bu kabi ob’ektiv demografik omillar demografik bosqichlarining birdan
ikkinchisiga o’tishiga to’sqinlik qilishini e’tirof etgan. Boshqa tadqiqotchilar
(E.Andreev, S.Perechkov 1975; P.Vensan, 1945) aholining qayta barpo bo’lishiga
iqtisodiy omillar o’z ta’sirini ko’rsatishini ya’ni aholining birlamchi dehqonchilik
ishlaridan sanoat ishlab chiqarishga o’tishi jamoat ishlariga ko’plab ayollarning
jalb etilishi tug’ilishning kamayishiga sabab bo’lishini e’tirof etishgan;
-ikkinchidan , D.Veresov aholining qayta barpo bo’lishida tashqi migratsiyani
e’tiborga olmaganligini tadqiqotlarining eng muhim kamchiligi sifatida e’tirof
etadi. Shuningdek, T.Ivanov va I.Kalinyuk (1979) larning tadqiqot ishlarida ham
migratsiyaning aholi qayta barpo bo’lishiga ta’siri ifoda etilmagan. D.Veresov
srbiq sovet hukumatining migratsiyani boshqarishdagi siyosatining mantiqsizligini
o’z davrida qayd etdi (1987). U iqtisodiy qiyinchiliklarni bartaraf etish uchun
emigratsion siyosatni tashqi kuchlar bosimida idora etishni qoralagan;
-uchinchidan, D.Veresov bashorat i aholining o’rtacha umr ko’rishi
qisqartirilgan variantning qo’llanganligini oldingi tadqiqotchilar bashorat laridan
farqli jihati sifatida ajratib ko’rsatadi. U bu ko’rsatkichning davriy tebranishi
bashorat ko’rsatkichlariga sezilarli ta’sir etmasligini ta’kidlagan;
-to’rtinchidan , oldingi tadqiqotlarda ham, D.Veresov bashorat larida ham
aholining qayta barpo bo’lishiga fojeali omillar ta’siri e’tiborga olinmagan. Biroq,
katta masshtabda Chernobil fojeasi singari fojea yuz bermagan bo’lsada, Sobiq
Ittifoqning emirilishi katta hududni ishg’ol etgan. Imperiyadagi siyosiy
o’zgarishlar aholi qayta barpo bo’lishida katta o’zgarishlarni sodir etdi va
mamlakatlar oldiga talay yangi muammolarini qo’ydi. Albatta, o’z davrida
umumiy ko’rinishga ega bo’lgan aholining qayta barpo bo’lishidagi bu kabi
17

tadqiqotlar o’z natijalariga ko’ra ham Markaziy Osiyodagi demografik jarayonlar
o’zgarishiga o’z ta’sirini ko’rsatadi.
Markaziy Osiyodagi demografik jarayonlarning spetsifik jihatlari to’g’risida
O.B.Ota-Mirzaev ta’kidlaganidek, «Ijtimoiy demografik stereotip kelajakka qadar,
hech bo’lmaganda joriy yuz yillik oxiriga qadar saqlanib qoladi». Markaziy Osiyo
respublikalaridagi tub aholining asosiy qismida tug’ilishning yuqoriligi saqlanib
qolishi ko’pchilik mahalliy olimlar tomonidan e’tirof etilgan. 5
Shundan farqli holatda M.Amanekov Turkmanistonda tug’ilishning pasayishi
holati faollashuvi haqidagi ma’lumotlar keltiradi. A.G. Vi shnevskiy Markaziy
Osiyo va boshqa mintaqalarda tug’ilishning yuqoriligi sababli aholining qayta
barpo etilishini bashorat lashga va aniq natijalarga e rishishga har qanday nazariy
tahlil, butun dunyo tajribasidan kelib chiqib yondashishi yoki alohida olib borilgan
aniq tadqiqot ham yordam berolmasligini ta’kidlaydi.
Tug’ilishning yuqoriligi milliy xususiyat emas, dunyoda hech bir xalq yo’qki,
uning tarixida tug’ilishning yuqoriligi an’anasi kuzatilmasa, qachonki tarixiy
taraqqiyot bu an’anadan ob’ektiv asosda mahrum etar ekan, u bir muddat inertsiya
kuchi singari saqlanib qoladi. Bu inertsiyaning qancha muddat davom etishi joy va
vaqtning ko’plab xususiyatlari bilan bog’liq.
Shuningdek, bu bog’liqlik o’tmishdagi inertsiyaning hozirgi talablaridan
kuchli emasligi bilan izohlanadi. Dunyo miqyosida tug’ilishning yuqori
koeffitsienti taxminan 3,3 ‰ ni va aholi takror barpo bo’lishining netto
koeffitsienti 1,6 ‰, shuningdek, dunyoda aholining o’rtacha umr ko’rishidagi
davomiylik taxminan 65 yoshni, tug’ilish va o’lim darajasi taxminan yiliga 15,5 ‰
ni tashkil qiladi. 6
5
Aminova R.X., Axunova M.A., Lunin B.V. Istoricheskaya nauka v Uzbekistane. - Tashkent, «Fan», 1987. - S. 156.
6
Alimova D.A. Jenskiy vopros v sovetskoy istoriografii Sredney Azii (20-80-ye godbi). Avtoreferat dissertasii dokt.
ist. nauk. - T., 1991; Jenskiy vopros v Sredney Azii: istoriya izucheniya i sovremennbiye problembi. - Tashkent,
«Fan», 1991.
18

1.2. Demografiya statistik asi tarixiy manba sifatida
Aholi bilan bog’liq ma’lumotlarni to’plash, ilk davlatchilikning shakllanish
davrlariga borib taqaladi. Hatto uzoq o’tmishda, ya’ni Rim imperiyasi davrida
mamlakat harbiy qudratini oshirish maqsadida aholi, yoshi, jinsi haqida dastlabki
ma’lumotlar to’planganligi tarixdan hammaga ma’lum.
Demografiyadagi asosiy axborot manbalari quyidagilar:
- Har 10 yilda bir marta o’tkazilib turiladigan aholi ro’yxati ;
-Demografik hodisalarning joriy statistik ro’yxati (tug’ilish, o’lim, nikoh, ajralish)
ning hisobi va uzluksizligi;
-Aholi joriy kartotekasining uzluksizligi;
-Alohida va maxsus kuzatuvlar;
Aholi ro’yxati bu mamlakat yoki uning biror hududida ma’lum vaqtda
yashovchi aholi bilan bog’liq ma’lumotlar to’plami bo’lib, unda demografik va
aholining ijtimoiy-iqtisodiy hayotiga oid ma’lumotlar tahlili va bahosi aks
ettiriladi. Aholi ro’yxatida quyidagi masalalar o’rganiladi:
-mamlakat hududidagi aholi soni va joylashuvi, shahar va qishloq aholisi, aholi
migratsiyasi;
-aholining milliy tarkibi, ona tili va muloqat tili, fuqaroligi;
-aholining ma’lumoti, qishloq xo’jaligi va sanoat yoki xizmat ko’rsatish tizimlarida
bandligi, daromadlari;
-oilalarning kompleks va ijtimoiy tavsifiga ko’ra turi va soni;
-tug’ilish;
-aholining yashash sharoitlari va b.q.
Aholi tabiiy harakati hodisalarining joriy hisobi – asosan tug’ilish, o’lim,
nikoh, ajralish hodisalarining qayd etilishidir. Aholi tabiiy harakatining joriy hisobi
ikki nusxada qay etilib, ulardan biri arxivga, ikkinchisi esa fuqarolik holatlarini
umumlashtirish, ma’lumotlar to’plash va qayta ishlash uchun statistika
muassasalariga topshiriladi. Biroq, bu ma’lumotlar jamlangan holda ham
demografik jarayonlar intensivligini ifodalamaydi.
19

Demografik hodisalar hajmi aholi soni bilan bog’liq. Masalan, aholi zich
hududlarda ish o’rinlarining kamligi va ortiqcha ishchi kuchlarining to’planib
qolishi yoki aksincha, aholi siyrak hududlarda ish o’rinlariing ko’pligi va mehnat
resurslarining etishmasligi holatlarini keltirib chiqarishi mumkin.
Aholining joriy kartotekasini turli ma’muriy davlat organlari yuritadi. Bu
kartotekalar aniq maqsadlarni amalga oshirish maqsadida tuziladi va odatda
aholining barcha qismini qamrab olmaydi, ya’ni ma’lum qismini (mikrorayon
aholisi, ba’zi ijtimoiy guruhlarni) hisobga oladi.
Alohida va maxsus kuzatuvlar. Aholining alohida guruhlari haqida ma’lumot
olish va uni barcha aholi guruhlari uchun joriy etishda aholi ro’yxatiga nisbatan
kam kuch talab etadi va ko’proq muammolarni o’rganish imkonini beradi.
Aholiga oid ko’rsatkichlarni ikkiga ajratish mumkin, ular nisbiy va mutloq
ko’rsatkichlardir. Mutloq ko’rsatkichlar ma’lum vaqtdagi demografik hodisalar
yig’indisidir ( bu vaqt oralig’i ko’pincha bir yilni tashkil etadi).
Masalan, unga ma’lum vaqtdagi aholi, tug’ilganlar, o’lganlar sonini kiritish
mumkin. Shuningdek, mutloq ko’rsatkichlar orqali aholi haqida ko’p ma’lumotga
ega bo’lish qiyin. Ko’proq ma’lumotga va tahlillarga ega bo’lish uchun ilgarigi
ma’lumotlardan foydalaniladi. Bu, o’z navbatida, tahliliy ma’lumotlarga erishish
va nisbiy ko’rsatkichlarni hisoblash imkonini beradi.
Qiyosiy tahlillar uchun faqatgina nisbiy ko’rsatkichlardan foydalaniladi.
Mazkur ko’rsatkichlarning nisbiy deb atalishining sababi shundaki, ular doimo
qaysidir aholi soniga nisbatan taqqoslash natijasida hosil bo’ladi.
Aholi soni-aniq vaqtdagi aholi ko’rsatkichi bo’lib, bu ko’rsatkichlar orqali
aholining mutloq o’sishi, o’sish tezligi va aholining o’rtacha sonini aniqlash
mumkin bo’ladi. Aholi o’rtacha sonini, ya’ni ma’lum yildagi aholi o’rtacha sonini
aniqlash uchun, quyidagi formuladan foydalanamiz:PS =
S0+ S1
2
=
bu erda P- o’rganilayotgan davr (yil), aholi o’rtacha soni (S),
yil boshidagi aholi mutloq soni (S
0 ) va yil oxiridagi aholi mutloq soni (S
1 ).
Aholining tabiiy harakati-tug’ilish va o’lim jarayonlari bilan bog’liq aholi sonining
20

o’zgarishidir.
Tabiiy o’sish: Δ
tab = T –O’
Unda, T – tug’ilganlar soni, O’- o’lganlar soni.
Aholining tabiiy harakati ba’zan aholining umumiy koeffisienti ham deb
atalishining sababi tug’ilish va o’lim ko’rsatkichlari hisoblanganda aholining
umumiy soniga mos keladi. Biroq, aholining tabiiy harakati deb atashning
ma’qulligi shundaki, tug’ilish va o’lim doimo turli tabiiy omillar ta’sirida bo’ladi
va ma’lum qonuniyatlarga muvofiq yuz berdi.
Tug’ilishning umumiy koeffisienti: U tk = T
PS
× 1000 = ҳ

T – tug’ilganlar soni, P- o’rganilayotgan davr, S-o’rganilayotgan davrda aholini
o’rtacha soni.
Bugungi kunda tug’ilish ko’rsatkichlari mamlakat kelgusi turmush tarzini
belgilovchi eng muhim omildir. Chunki, kelgusidagi mamlakatning iste’mol
ko’rsatkichlari ham aynan shu omil bilan bog’liq.
O’limning umumiy koeffisienti:

U
o'
k
= O'
PS
× 1000 =
o’– o’lganlar soni, P- o’rganilayotgan davr, S-o’rganilayotgan davrda aholini
o’rtacha soni.
Tabiiy o’sishning umumiy koeffitsienti:
U tab = U tk− U
o,k
=
U tk−
tug’ilishning umumiy koeffisienti.
U o,k
−
o’limning umumiy koeffisienti.

Migratsiya – aholining mamlakat hududidagi yoki davlatlararo mexanik
harakatidir.
21

Δ mex = Δ kel – Δ ket
Δ kel – ko’chib keluvchilar, Δ ket – ko’chib ketuvchilar.
Aholi sonining umumiy o’sishi:
Δ um= Δ tab – Δ mex
Unda Δ tab – tabiiy o’sish; Δ mex – migratsion (mexanik) o’sish.
Mexanik o’sish koeffitsienti:Kmex =
Δ mex
PS
× 1000

Bunda
S - aholi sonining yillik o’rtacha ko’rsatkichi. P- o’rganilayotgan davr.
Umumiy o’sish koeffitsienti:
Kum=Ktab
– Kmex
Umumiy koeffitsientning afzalliklari quyidagilardan iborat:
-Aholi sonidagi farqlarni (noaniqliklarni) bartaraf etadi (u doimo ming kishiga
nisbatan hisoblanadi) va hududdagi aholi sonini turli demografik jarayonlar
darajasi bilan qiyoslash imkonini beradi;
-Murakkab demografik hodisa va holatlarni bitta raqam yordamida ifodalaydi
va voqelikni umumlashtiruvchi xususiyatga ega;
-Rasmiy statistik nashrlarda umumiy koeffitsientlarni hisoblash uchun ilgarigi
ma’lumotlardan ham foydalaniladi;
- Omma vi y axborot vositalarining foydalanishi va ommaning tushunishi uchun
qulay. 7
7
Sosialno-ekonomicheskiye problembi Uzbekistana v usloviyax perestroyki. - Tashkent, «Fan», 1990; Problembi
istorii respublik Sredney Azii i Kazaxstana v 40-50-ye godbi. - Tashkent, «Fan», 1989; Sovremennbiye problembi
razvitiya rabochego klassa Uzbekistana. - Tashkent, «Fan», 1989; Aminova R.X. Aktualnbiye problembi sosialnogo
razvitiya v Uzbekistane v usloviyax perestroyki. - Tashkent, «Fan», 1991; Uzbekistan: stranisbi istorii. - Tashkent,
«Fan», 1991 va boshqalar.
22

II.Bob. Demografik ma'lumotlar tarixiy manba sifatida
2.1.O‘zbekistonda demografik muammolarning o'rganilishi
O‘zbekiston davlat mustaqilligini qo‘lga kiritgach, tarix fanimizda uzoq yillar
davomida buzib talqin etilgan yoki yashirib kelingan demografik dalillarni,
haqqoniylik va tarixiylik tamoyillari asosida tadqiq qilishga imkoniyat yaratildi.
Vatanimiz tarixshunosligini rivojlantirishda zarurligi namoyon bo‘layotgan tarixiy
demografiyani o‘rganishda erishilgan jiddiy va ijobiy o‘zgarishlar, hamda
dastlabki yutuqlar buning yaqqol dalilidir[1]. Aholining soni, tarkibi va tabiiy
o‘sishi kabi demografik jarayonlarni, tarixiylik printsiplaridan kelib chiqib,
retrospektiv usulda yoritishga kirishildi. Demografik tadqiqot usullaridan
foydalanib yozilgan, tarixiy demografiya sohasini yorituvchi doktorlik va
nomzodlik dissertatsiyalari himoya qilindi[2]. Bu esa iqtisodiy, siyosiy, milliy-
ma'naviy, ijtimoiy sohalarda yuz bergan murakkab o‘zgarishlarni demografik
tarixning prizmasi orqali kuzatishga, o‘tmishdagi haqiqatni ilmiy tafakkur qilishga
yordam bermoqda.
O‘zbekiston tarixiy demografiyasini yoritishda aholini nafaqat hudud
tushunchasiga bog‘lab, balki xalq yoki millat bo‘lib shakllangan odamlar
majmuining ma'lum bir vaqt chegarasida turli xil demografik jarayonlardagi
ishtirokini tarix nuqtai-nazaridan kuzatish dolzarb vazifaga aylandi. Bugun o‘zbek
xalqi deganda O‘zbekistonda va jahonning boshqa mamlakatlari, mintaqalarida
yashovchi barcha o‘zbeklarni tushunmoq kerakligi bejiz emas.
Vatanimizda fan, madaniyat va davlatchilik rivojlanishi juda qadimiy va boy
tarixga ega. Aholi haqida qadimiy qo‘lyozmalar, arxeologik yodgorliklar yoki
qator ilmiy manbalar guvohlik beradi. Vatanimiz tarixi ilk marotaba, milloddan
avvalgi 1 ming yillikning birinchi yarimiga oid yozma manbalarda qisman
yoritilgan. O‘rta Osiyo tarixiga tegishli “Avesto” yozma manbalari, dunyo tarixida
birinchi bo‘lib yurtimizdagi elatlarning ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy tizimi
to‘g‘risidagi ma'lumotlarni o‘z ichida saqlab qolgan.
23

O‘rta asrlar davrida aholi soni, tarkibini va tuzilishini doimiy kuzatadigan
tashkilotlar tuzilmagan bo‘lsa ham Turkiston xalqlari haqida tasavvur bera
oladigan ma'lumotlarni topa olish mumkin. Masalan, o‘ziga xos aholishunoslikni
joriy qilganlar orasida Amir Temur ham bor. Sohibqiron XIV - XV asrlarda buyuk
davlatga asos solib, o‘zining “Tuzuklar”ida aholi muammolariga qaratilgan
qonunlarini yaratgan edi. “Tuzuklar”da Amir Temur o‘zining davlatni
boshqarishdagi, jumladan aholi nufuzini saqlash siyosatini, ko‘p yillik tajribalarini
kelgusi ajdodlariga etkazish maqsadida umumlashtiradi. Bular orasida zabt etilgan
mamlakatlarda asirlikka olinganlar bilan muloqat qilish qoidalari alohida o‘rin
egallaydi.
Afsuski, yuqorida qayd etilganidek tariximizning turli bosqichlarida, O‘rta
Osiyo xalqlari haqida to‘liq tasavvur bera oladigan demografik tarix ma'lumotlari
to‘liq holda jamlanmagan. Shu sababli tarixchi olimlar tomonidan kelgusida
bajarishi zarur bo‘lgan dolzarb vazifalardan biri, bu demografik tarixni yoritishga
xizmat qiladigan yangi manbalardan, o‘tmish demografik jarayonlarini
ko‘rsatadigan ma'lumotlarni izlab topishdan iborat. 8
Aholishunoslik muammolarini yorituvchi adabiyotlar tahliliga ko‘ra, sovet
davlati hukmronligi yillarida demografik tarixni o‘rganishga bag‘ishlangan ilmiy
tadqiqotlar deyarli olib borilmadi. Chunki, sovet jamiyatida demografik
jarayonlarni ilmiy tadqiqot ob'ekti sifatida o‘rganish kommunistik mafkura
tomonidan cheklab qo‘yilgan edi. Boshqacha qilib aytganda, aholishunoslikka oid
izlanishlar jamiyatning ijtimoiy-siyosiy va iqtisodiy tuzilishiga (aholini sinflarga
ajratib, faqat kasb turiga qarab yoki aholi tarkibining yoshi va jinsiy tuzilishiga)
mos holda olib borildi[4]. Demografik mavzuni o‘rganish bilan bog‘liq tadqiqot
izlanishlarining bajarilishi XX asrning 20-yillari bilan chegaralangan holda qolib
ketgan edi[5].
Shunday bo‘lsada, aholi tarixini o‘rganish butunlay to‘xtab qolmadi.
Tarixchilar tomonidan demografik rivojlanish muammolarini ilmiy o‘rganish,
8
Alimova D.A. Jenskiy vopros v sovetskoy istoriografii Sredney Azii (20-80-ye godbi). Avtoreferat dissertasii dokt.
ist. nauk. - T., 1991; Jenskiy vopros v Sredney Azii: istoriya izucheniya i sovremennbiye problembi. - Tashkent,
«Fan», 1991.
24

1970-yillar o‘rtalari va 1980-yillar oxiridan boshlandi. R.X.Aminovaning
asarlarida jamiyatning ishlab chiqarish va ijtimoiy hayotida ayollar ishtiroki
masalalari tadqiq qilindi[6]. Olima muammoni o‘rganishning XX. asrning
ikkinchi choragi davri bilan ko‘proq chegaralangan bo‘lsada, uning tadqiqot
ishlarida O‘zbekistonda ayollarning ijtimoiy ahvoli haqida boy faktik materiallar
keltiriladi. Xususan, onalikni, bolalikni muhofaza qilish, bolalar o‘limi bilan
bog‘liq holatlarga bag‘ishlangan tahlillari o‘sha davr demografik siyosatini
yoritishga xizmat qiladi.
Albatta, aholi tuzilishida ayollar faolligini bu asarlar e lon qilinishigacha
umuman o‘rganilmagan, deyish mumkin emas. Biroq R.X.Aminovaning
izlanishlarida ayollarning jamiyatda tutgan muhim roli, tarixiy demografiya nuqtai
nazariga yaqin holda, tarixiylikka xos omillar asosida ochib berildi. Aynan shu
paytdan boshlab, O‘zbekiston tarixshunosligida tarix, iqtisod va demografiya
fanlari vakillarining o‘zaro ilmiy hamkorligi shakllana boshlagan edi. 1973 yilda
S. Mullajonova, H.Tursunov, Q.Fozilxo‘jaev hammualliflikda e'lon qildirgan «
Край преображенный Октябрем » (Oktyabr o‘zgartirgan o‘lka) nomli asarda,
tarixiy-iqtisodiy va demografik ko‘rsatkichlar ilk bor keltiriladi. Biroq, ushbu
tadqiqotlarga yillar o‘tib baho berar ekanmiz, alohida ta'kidlash joizkim, mustabid
tuzum sharoitida demografik muammolarni o‘rganishning tarix fanida o‘rni yo‘q
edi.
Sovet jamiyatida demografik jarayonlarni ilmiy tadqiqot ob'ekti sifatida
o‘rganish cheklab qo‘yildi. Demografiya o‘sha davrda butun mamlakat aholisini
shunchaki hisobga olish bilan chegaralangan ediki, bu mazkur ilmiy tadqiqot
sohasining rivojlanishiga ta'sir etmay qolmadi. Ammo, asta-sekinlik bilan tarixiy-
demografik yondashuv, ijtimoiy-iqtisodiy muammolarning echimini topishda
qo‘llaniladigan bo‘ldi. Bu davrda, O‘zbekiston aholisi o‘z ijtimoiy tarkibiga ko‘ra,
davlat tomonidan boshqariladigan va unga to‘liq qaram bo‘lgan sinflar - ishchilar,
jamoa xo‘jaliklariga birlashtirilgan dehqon (kolxozchi)lar va ziyoliy-
intelligentsiya strata(qatlam)laridan iborat bo‘lishiga harakat qilindi[7]. Shu
sababdan tan olishimiz joizkim, yuqorida sarlavhalari keltirilgan asarlarning
25

nomlanishi, o‘z zamonasi zayliga mos holda, mafkuraviy tayziq ta'sirida
belgilangan bo‘lsa-da, baribir shu tadqiqotlarning yaratilganligi sabab,
O‘zbekistonda tarix fanining tarixshunosligiga bag‘ishlab yozilgan manbada ham
ilk marotaba, demografik muammolarni alohida ilmiy izlanish sifatida bajarish
zarurligi ko‘rsatib o‘tilgan edi[8].
Bundan keyingi yillar tarixshunosligida, demografik jarayonlarda ayollarning
tutgan o‘rni haqida D.A. Alimovaning doktorlik dissertatsiyasida va «O‘rta
Osiyoda ayollar: tarixini o‘rganish va zamonaviy muammolari» nomli
monografiyasida atroflicha ochib berildi[9]. Olima birinchilardan bo‘lib sovet
davrida yaratilgan
ko‘plab ilmiy ishlarga (xususan, 1940- 1980-yillarga bag‘ishlangan tadqiqotlarga)
tanqidiy yondoshgan edi.
Mustabid tuzum sharoitida, O‘zbekiston tarixchilarining o‘rni, tarixiy -
demografik jarayonlarni yoritishda sezilgan bo‘lsa-da, faqatgina demografik
mavzuga qiziqishning paydo bo‘lishidagina namoyon bo‘lgan edi. Chunki bu
davrda hali aholi muammolarini ilmiy tadqiq qilinishiga bir qancha to‘siqlar
xalaqit berardi. Mazkur muammolar yechimini topish bilan shug‘ullanmoqchi
bo‘lgan tadqiqotchilar uchun arxivlarda saqlanayotgan joriy statistika materiallari
umuman berilmas edi. Hujjatlar davlat arxivlarida mutlaqo maxfiylik sharoitida
saqlanar edi. Bir qator masalalarni ochiq muhokama qilish (urush yillarida halok
bo‘lgan fuqarolar soni, qatag‘onlarning demografik vaziyatga salbiy ta'siri
oqibatlari; o‘z yurtlaridan O‘zbekistonga zo‘rlab ko‘chirilgan fuqarolar
kontingenti, ularning «maxsus yashash» hududlaridan ozod etilishi va boshqalar)
mumkin emas edi.
Bu yillarda faoliyat yuritgan tarixchilar o‘z tadqiqot ishlarida o‘tmishdagi
demografik muammolarni o‘rganishga asosan mehnat resurslarining shakllanishi,
aholining ijtimoiy, madaniy-maishiy va ta'lim strukturasi, shuningdek, aholi
tarkibidagi turli ijtimoiy guruhlarning mehnat faolligi nuqtai nazaridan
yondoshdilar[10]. Bu izlanishlardagi kamchilik - bo‘lib o‘tgan demografik
jarayonlarga mos statistika ma'lumotlaridan foydalanmaslikdir. Shunga qaramay,
26

O‘zbekiston tarixshunosligida mazkur tadqiqotlarni o‘z sohalari bo‘yicha
muayyan izlanish sifatida ijobiy baholash mumkin.
O‘zbekiston tarixiy demografiyasini o‘rganishda nazariy-metodologik
jihatdan muhim tadqiqotlar haqida fikr yuritib, 1998-yilda nashr etilgan
O.Atamirzaev, V.Genshtke, R.Murtazaevaning «Uzbekistan mnogonatsional’niy:
istoriko-demografichiskiy aspekt» (Ko‘pmillatli O‘zbekiston: tarixiy-demografik
tomonlar) monografiyasi haqida alohida to‘xtalish lozim. Zero, e'lon qilingan
ilmiy taqrizga asoslanib aytish mumkinkim,[11] monografiya O‘zbekiston tarixiy
demografiyasining o‘ziga xos yangi yo‘nalishiga asos solib, masalaga konkret
amaliy yondashishi bilan ajralib turadi. Mazkur kitob aholishunoslik
muammolarini o‘rganishda, turli fanlarning o‘zaro ilmiy hamkorligiga qo‘shilgan
katta hissa bo‘lib ham hisoblanadi.
Tarixiy demografiya muammolarini ilmiy tadqiq qilish bilan shug‘ullanuvchi
mutaxassislar sonining ortishi, bu sohani yanada rivojlantirish uchun o‘quv
qo‘llanmalari hamda darsliklar yaratishni dolzarb vazifa qilib qo‘ydi.
R.X. Murtazaevaning «O‘zbekistonda millatlararo munosabatlar va
bag‘rikenglik» nomli, magistrlar uchun tayyorlangan o‘quv qo‘llanmasi, tarixiy
demografiyani o‘rganishda birinchi ijobiy namuna bo‘ldi[16]. O‘quv qo‘llanmada,
bag‘rikenglikning tarixiy jihatlari, uning eng qadimgi davrdan to hozirgi kunga
qadar Vatanimiz hududida namoyon bo‘lganligi, yoritib berilgan. Shu bilan birga
O‘zbekiston hududida ko‘p millatlilikning shakllanishi va taraqqiy etishi jarayoni
tarixiy-demografik misollarda ko‘rsatilgan. O‘zbek tilida nashr etilgan
qo‘llanmada shu sohani rivojlantirishda xalqaro hamkorlik aloqalarini
kuchaytirishning zarurligi ham juda o‘rinli ravishda ko‘rsatiladi.
Shu bilan birga, R.X. Murtazaevaning «Bag‘rikenglik, ko‘pmillatli
O‘zbekistonni birlashtiruvchi omil sifatida» deb nomlangan monografiyasida
yoritilishicha, O‘zbekistonda sovet totalitar tuzumi keltirib chiqargan oqibatlar,
o‘tgan asrning 80- yillarida respublikaning nafaqat ijtimoiy-iqtisodiy, millatlararo
munosabatlariga, balkim, demografik jarayonlariga ham salbiy ta'sir etdi[12].
Garchi O‘zbekistonda shahar aholisining ko‘payishi sanoat taraqqiyotiga bog‘liq
27

bo‘lsada, umuman respublikada qishloq aholisining shaharlarga ko‘chib kelishi
shaharlarning «tortish kuchi» bilan emas, balki tub joy aholisi paxta yakka -
hokimligi bilan erga bog‘lab qo‘yilib, chetdan ishchi-mutaxassislar O‘zbekiston
shaharlariga ko‘chirib keltirilishi bilan ifodalanar edi. Sovetlar tuzumi siyosati va
yakkapartiyaviy mafkuraning iqtisodiyotdan, ijtimoiy sohadan ustuvorligi,
respublika sharoitiga mos bo‘lmagan ishlab chiqarish tarmoqlarining
shakllantirilganligi, O‘zbekistonda iqtisodiyot va ekologik muvozanatning
buzilishiga, ishlab chiqarish kuchlarini joylashtirishdagi xatoliklar, demografik
jarayonlarning xususiyatini hisobga olmaslik, ishsizlikning kelib chiqishiga sabab
bo‘ldi.
D.B. Bobojonovaning «O‘zbekistonda demografik jarayonlar va ularning
xususiyati» monografiyasi 1995-yilda nashr etildi. Kitobda asosiy e'tibor 70-80-
yillarda aholi soni, uning o‘sishi va migratsiyasi bilan bog‘liq muammolarni
o‘rganishga qaratilgan. Muallif ekologiya hamda aholi sog‘lig‘ini saqlash
muammolarining demografik jarayonlarga bevosita ta'sirini ochib berishga harakat
qilganligi katta qiziqish uyg‘otadi. Shu muallifning «O‘zbekistonda ijtimoiy -
iqtisodiy munosabatlar» (1999) o‘quv qo‘llanmasida millatlararo munosabatlar
jarayonini o‘rganishda demografik jarayonning evolyutsiyasi ko‘rsatilib, bu
omilning ijtimoiy-demografik sabablari tahlil qilinadi[13].
Sovet davlatining XX. - asr so‘nggi choragida yuritgan milliy siyosati va
uning oqibatlarini o‘rganish ham faol olib borilmoqda. X. Yunusovaning 2005
yilda nashr etilgan «O‘zbekistonda sovet davlatining milliy siyosati va uning
oqibatlari» va 2009 yilda chop qilingan «O‘zbekistonda millatlararo munosabatlar
va ma'naviy jarayonlar (XX. asr 80-yillari misolida)»nomli monografiyalarida
hamda bir nechta ilmiy maqolalarida «paxta ishi» oqibatlari, 80-yillarda Farg‘ona
vodiysida yuzaga kelgan ijtimoiy keskinlikning asl sabablari o‘rganiladi[14].
O‘zbekistonda uzoq vaqt davomida yuz bergan demografik jarayonlarni
qamrab olgan, 150 yillik tarixiy davrdagi aholishunoslik muammolarini yoritishga
bag‘ishlangan, O.B. Ata-Mirzaevning « Народонаселение Узбекистана :
история и современность » (2009) kitobining nashr etilishi, [15] mazkur
28

muammoni
o‘rganishga salmoqli hissa qo‘shdi. Muallif o‘z monografiyasida O‘zbekiston
aholisi dinamikasidagi o‘zgarishlar, uning hududiy joylashishi, omillari, takror
barpo bo‘lishi, jinsiy va yosh tarkibi, hozirgi zamon rivoji muammolari haqida
batafsil ma'lumotlar keltiradi. Biroq asarda, tadqqiq etilayotgan 19451991 yillarga,
alohida e'tibor qaratilmagan. Vaholanki, sovet davlatining demografik siyosati
mohiyatini tushunish va tarixini atroflicha yoritish uchun bu yillar tarixiy
demografiyasini alohida o‘rganish talab etiladi.
Hozirgi sharoitda, ko‘p mamlakatlarda tarixiy demografiya o‘z mavqeini
egallagan, tobora rivojlanib, ahamiyati oshib bormoqda. Bizda ham yaqin
o‘tmishimizdagi demografik jarayonlarga o‘z ta'sirini o‘tkazgan tarixiy voqealarga
bag‘ishlab yozilgan qiziqarli ilmiy ishlar ko‘paymoqda. Ular orasida ikkinchi
jahon urushi yillaridagi yo‘qotishlar, O‘zbekistonga turli xalqlar va millatlarning
deportatsiya etilishi tarixiga bag‘ishlangan tadqiqotlarni alohida ko‘rsatib o‘tish
mumkin. Bu masalalar SH.D. Pirimqulov, V.L. Genshtke, P. Kim
D.M.Inoyatovaning ilmiy tadqiqot ishlaridachuqur tahlil qilib o‘rganildi. Ularda
turli manba, guvohlar xotiralaridan tortib, so‘nggi yillarda ochiq deb e'lon qilingan
arxiv materiallarigacha jalb qilingan. Deportatsiya qilingan, ya'ni zo‘rlik bilan
ko‘chirilgan xalqlar tarixiga bag‘ishlangan ishlar tarixshunosligining masalalari A.
Rahmonqulovaning ilmiy maqolasida umumiylashtiriladi[16]. Yuqorida qayd
etilgan ilmiy tadqiqotlarda aholi tarkibiy tuzilishida yuz bergan nomutanosibliklar,
uning sonidagi keskin o‘zgarishlar, demografik jarayonlardagi katta yo‘qotishlar
haqida ko‘plab qimmatli ma'lumotlar keltirilgan.
Bu masalalarda yanada to‘laroq aniqlikka erishish uchun turli hududlar
bo‘yicha shu muammolar bilan shug‘ullanuvchi olimlarning o‘zaro ijodiy
hamkorligini kengaytirish lozim (O‘zbekiston, Tojikiston, Turkmaniston,
Qozog‘iston, Qirg‘iziston, Rossiya Federatsiyasi). Chunki deportatsiya qilingan
xalqlar va millatlarning aniq soni hanuzgacha to‘liq aniqlanmagan va ular
joylashuvining tarixiy geografiyasi haqida bir to‘xtamga kelinmagan muammolar
ham mavjud bo‘lib turibdi.
29

O‘zbekiston tarixiy demografiyasi muammolarini o‘rganishda D.A. Alimova
tahriri ostida chop etilgan « Трагедия среднеазиатского кишлака :
коллективизация , раскулачивание , ссылка . 1929-1955 гг . Документы и
материалы » hujjatlar to‘plamining ahamiyati nihoyatda katta (tuzuvchilar R.T.
Shamsutdinov, B.M. Rasulov. - Toshkent, 2006) bo‘ldi. To‘plamdan
respublikamizning markaziy arxivi hamda joylardagi arxivlar, Rossiya
Federatsiyasi va Ukraina arxivlaridagi ilgari e'lon etilmagan materiallar joy
olgan[17].
Sovet davlatining XX - asr so‘nggi choragida yuritgan milliy siyosati va
uning oqibatlarini o‘rganish ham faol olib borilmoqda. X. Yunusovaning 2005
yilda nashr etilgan «O‘zbekistonda sovet davlatining milliy siyosati va uning
oqibatlari» nomli
monografiyasida va bir nechta ilmiy maqolalarida «paxta ishi» oqibatlari, 80-
yillarda Farg‘ona vodiysida yuzaga kelgan ijtimoiy keskinlikning asl sabablari
o‘rganiladi.
Shu kabi, tarixiy demografiyaga yaqin izlanishlar orasida Sh.A. Haitovning
«O‘zbek muhojirlari tarixi (1917-1991-yillar) nomli monografiyasi xorijdagi
o‘zbeklar tarixini o‘rganishda muhim qimmatga ega. Bu asarda sovet tuzumining
ta'qib va zo‘ravonliklari tufayli muhojirlikka ketgan o‘zbeklar taqdiri birlamchi
manbalar asosida bayon qilingan.
Shunday qilib, O‘zbekiston tarixshunosligida kam o‘rganilgan
yo‘nalishlaridan biri bu tarixiy demografiyadir. Respublikamizda tarixiy
demografiya fanining yangi ekanligi, mutaxassislarning etishmasligi, demografik
jarayonlar tadqiqining murakkabligi ham bu sohada tadqiqot ishini bajarishning
o‘ta muhimligini ko‘rsatadi. 1989-yildagi ma'lumotlarga ko‘ra, O‘zbekiston
tug‘ilishi yuqori bo‘lgan davlatlar guruhigi kirgan bo‘lsa, erishilgan mustaqillik
tufayli, XXI. asr boshida tug‘ilish darajasi o‘rtacha bo‘lgan va demografik o‘tish
davri ostonasida turgan davlatlar guruhidan joy oldi. Mustaqillik sharofati bilan
O‘zbekistonning demografik holati ancha yaxshi bo‘lib demografik o‘tish hech
qanday uzilishlarsiz, bir tekis rivojlanmoqda. Bu holat, davlat tomonidan chuqur
30

o‘ylangan, ilmiy xulosaga asoslangan demografik siyosat yuritilishi tufayli yuzaga
keltirildi. Xulosa qilib aytish mumkinki, O‘zbekistonda demografik o‘tishning
tarixiy masalalari tahlili, aholi o‘sish sur'atlarining pasayotganidan, oilalarda
bolalar sonining kam tug‘ilayotganligi evaziga kam va o‘rtacha bolalik oilalarning
ko‘payotganligidan, xususan demografik o‘tish davri ostonasida turganligimizdan
dalolat beradi. O‘zbekistonning yangi tarixini to‘la yoritish uchun uning tarixiy
demografiyasini o‘rganish zarur.
O’zbekiston aholisi tabiiy harakatining umumiy koeffisientlarini
hisoblash.
Masalan, 2012 yil 1-yanvar ma’lumotlarga ko’ra, O’zbekiston aholisi yil
boshida S
0 = 29555,4 ming kishi va yil oxirida S
1 = 29916,0 ming kishini,
tug’ilganlar soni T= 546.2 ming kishi, o’lganlar soni O’= 139,0 ming kishini
tashkil etgan. Shu ma’lumotlarga ko’ra, avvalo, aholining yillik o’rtacha sonini,
so’ngra ba’zi koeffisientlarni hisoblab topamiz:S = 29555 ,4+ 29916 ,0
2
= 29735 ,7
ming kishi
Tug’ilishning umumiy koeffisienti:
Utk = T
S
× 1000 = 546 ,2
29735 ,7
× 1000 = 18 ,3 ‰

O’limning umumiy koeffisienti:
Uo 'k=
O '
S
× 1000 =
139 ,0
29735 ,7
× 1000 = 4,7 ‰

Tabiiy o’sishning umumiy koeffisienti:
Utab Δk = T − O '
S
× 1000 = 407 ,2
29735 ,7
× 1000 = 13 ,6 ‰
2012 yildagi umumiy o’sish:
Δ u m= S
1 - S
0 = 29916,0 - 29555,4 =360,6 ming kishini,
Tabiiy o’sish:
Δ tab=T-O’= 546,2 – 139,0=407,2 ming kishini,
Migratsion o’sish:
31

Δ mex= Δ um – Δ tab=360,6 - 407,2=-46,6 ming kishini tashkil etgan. Shunga
muvofiq ravishda aholining umumiy o’sish koeffisienti quyidagicha bo’lgan.
Δ umk = 360 ,0
29735 ,7
× 1000 = 12 ,1‰

Δ mexk = − 46 ,6
29735 ,7
× 1000 = − 1,5 ‰

Natija: 2012 yilda O’zbekiston aholisining tabiiy o’sishi 407,2 ming kishini,
migratsion (mexanik) o’sishi -46,6 ming kishini, umumiy o’sish 360,6 ming
kishini va tug’ilishning umumiy koeffitsienti 18,3 ‰ ni, o’limning umumiy
koeffitsienti 4,7 ‰ ni, tabiiy o’sishning umumiy koeffitsienti 13,6 ‰ ni va shunga
muvofiq ravishda umumiy o’sish koeffitsienti 12,1 ‰ ni, migratsion (mexanik)
o’sish koeffitsienti -1,5 ‰ ni tashkil etgan.
2014-yilning 1-yanvar holatiga ko‘ra, O‘zbekistonda doimiy aholi soni 30
million 488 mingdan ziyod kishini tashkil qildi va 2013-yil yanvar-dekabr oylarida
495,1 ming kishiga yoki 1,7 foizga ko‘paydi. 15,5 milliondan ortiq kishi-shahar
(umumiy aholi sonining 51,0 foizi) va 15 millionga yaqin kishi-qishloq joylarida
(49,0 foizi) istiqomat qiladi. 2013-yilda O‘zbekistondagi tug‘ilishlar soni-674,9
mingni, o‘lganlar soni-145 mingni, bir yoshga to‘lmagan bolalar o‘limi soni esa
6,8 mingni tashkil qildi.
2013-yilning yanvar-dekabrida FHDYo organlarida 303,7 mingta nikoh va
24,0 mingta ajralish ro‘yxatga olindi. Dastlabki ma’lumotlarga ko‘ra, 2013-yilning
yanvar-dekabr oylarida respublika bo‘yicha ko‘chib kelganlar soni 153,8 ming
kishini, shu davr mobaynida ko‘chib ketganlar soni esa 188,7 ming kishini tashkil
qildi.
2.2Aholi ro`yxatlaridagi etnodemografik ma’lumotlarning tarixiy
aspektlari
O‘zbekiston aholisining milliy tarkibi va ularning demografik jarayonlari
32

haqida eng aniq ma’lumotlar aholi ro‘yxatlari o‘tkazish yo‘li bilan to‘planadi.
O‘zbekistonda ana shunday aholi ro‘yxatlari 1897, 1926, 1939, 1959, 1970, 1979
va 1989 yillarda o‘tkazilgan.
Adabiyotlar tahlili. Etnodemografik tadqiqotlar alohida fan yo‘nalishi sifatida
XX asrdan boshlab mavjud bo‘lib, XX asrning birinchi yarmida rossiyalik
aholishunos M.V.Ptux 1897 yil aholi ro‘yxati asosida Yevropada yashagan 11
xalqning o‘lim jarayonini o‘rgangan[6]. V.I. Kozlov etnik demografiya bo‘yicha
tadqiqot olib borib xalqlarning etnodemografiyasini o‘rgangan[7]. Dunyo
aholisining milliy tarkibi, ular soni dinamikasidagi o‘zgarishlar va demografik
jarayonlari xususiyatlarini o‘rganish bo‘yicha S.I.Bruk juda ahamiyatli
etnodemografik asarlar yaratgan[8].
O‘zbekistonda ham tarixchi va aholishunos olimlar tomonidan o‘lkada
yashayotgan o‘zbek, tojik, qirg‘iz kabi mahalliy millatlar, rus, ukrain, tatar, koreys
kabi ko‘p sonli millatlarning demografik xususiyatlarini o‘rganish bo‘yicha qator
tadqiqotlar olib borilgan. Bularga M.Karaxanov[9], V.Gentshke, R.Murtazaeva,
O.Ata-Mirzaev, M.Bo‘rievalar olib borgan tadqiqotlar [10] misol bo‘la oladi.
Mazkur tadqiqotlarda asosan, O‘zbekiston aholisining milliy tarkibi, etnik
guruhlar soni, oilaning shakllanishi, tarkibi va demografik faoliyatlari o‘rganilgan.
Tadqiqot metodologiyasi. Taqdim etilayotgan maqolada O‘zbekistonning
etnodemografik xususiyatlari tarixi aholi ro‘yxatlarida ifodalanishi o‘rganilgan,
o‘lka aholisining milliy tarkibidagi o‘zgarishlar 1897-1989 yillar uchun tahlil
etilgan. Bundan ko‘zlanayotgan asosiy maqsad O‘zbekistonda o‘tkazilgan aholi
ro‘yxatlaridagi etnodemografik ma’lumotlarni xalqlar demografik tarixini
o‘rganishda asosiy manba sifatida tahlil etishdir. Bu maqsadni bajarish uchun
quyidagi tadqiqot usullari belgilandi: etnodemografik ma’lumotlar va ularni
o‘rganish bo‘yicha olib borilgan tadqiqotlarni tahlil etish; aholi ro‘yxatlari va
ularni etnodemografik ma’lumotlarni o‘rganishdagi ahamiyatini aniqlash;
O‘zbekistonda o‘tkazilgan aholi ro‘yxatlari va ularda aholining milliy tarkibi, soni,
oila, nikox, ijtimoiy guruhlar shakllanishining etnik xususiyatlarini o‘rganish
hamda tarixiy taqqoslash, mantiqiy, demografik va statistik kabi uslublardan
33

foydalanildi.
Natijalar va munozara. Dunyo yoki uning alohida davlatlarida aholi soni
dinamikasi tarixiy rivojlanish xususiyatlarga, ijtimoiy-iqtisodiy sharoitiga,
demografik vaziyatiga va siyosiy holatiga bog‘liq. Shuningdek, har bir davlat, har
bir xalqning aholi dinamikasi o‘ziga xos harakterga ega bo‘lib, bu o‘ziga xoslik
xalqning rivojlanishi, tarixi, urf-odatlari, qadriyatlari, dini ta’sirida shakllanadi.
O‘zbekiston hududida aholi soni haqidagi muntazam statistik ma’lumotlar
1897 yilda o‘tkazilgan aholi ro‘yxatidan boshlab mavjud bo‘lib, 1897 yilda
O‘zbekiston aholisi 3948,0 mingni, 1920 yili 4470,0 mingni, 1926 yili 4621,0
mingni, 1939 yili 6721,0 mingni, 1959 yili 8119,0 mingni, 1970 yili 11799,0
mingni, 1979 yili 15373,0 mingni va 1989 yilda o‘tkazilgan aholi ro‘yxatida esa
19880,0 ming kishini tashkil etgan. Aholi ro‘yxatlari ma’lumotlari ko‘rsatishicha,
O‘zbekistonda aholi soni muntazam ko‘payib kelgan. Aholi sonining ko‘payishi
demografik manbalarda qayd etilishicha, aholining tabiiy o‘sishi hamda migratsiya
hisobiga sodir bo‘lgan.
XX asrning oxirgi choragiga qadar O‘zbekistonda migratsiya ijobiy harakterga
ega bo‘lgan, ya’ni, ko‘chib keluvchilar salmog‘i ko‘chib ketuvchilar salmog‘idan
ko‘ra ko‘proq bo‘lgan. Bunday holat O‘zbekiston aholisining milliy tarkibiga ham
o‘ziga xos ta’sir ko‘rsatdi. 1897 yilda o‘tkazilgan aholi ro‘yxati davrida
O‘zbekiston hududida (Buxoro va Xorazmdan tashqari) asosan 6 ta millat vakillari
istiqomat etgan. Bular o‘zbeklar – 2352, 4 ming, tojiklar - 1515, 5 ming, ruslar –
44,6 ming, qozoqlar – 153, 6 ming, qirg‘izlar – 80, 6 ming hamda qoraqolpoqlar –
93, 2 ming kishidan iborat bo‘lgan[11]. 1926 yilgi aholi ro‘yxatlarida esa,
O‘zbekiston aholisining milliy tarkibi kengaydi. XX asr boshidagi siyosiy
voqealar, Respublikaga ko‘plab ruslar va boshqa Yevropa millatlarining kelishi
hamda aholini statistik hisobga olish sifatining yaxshilanishi milliy tarkib
ko‘rsatkichlariga ta’sir etdi. O‘zbekistonda yashovchi millatlar soni 65 dan oshdi.
Son jihatidan birinchi o‘rinda o‘zbeklar (3 475 340 kishi), ikkinchi o‘rinda tojiklar
(967 728 kishi), uchinchi o‘rinda ruslar (246 521 kishi), to‘rtinchi o‘rinda qozoqlar
(106 980 kishi), ulardan keyingi o‘rinlarda qirg‘izlar, qoraqalpoqlar, ukrainlar,
34

tatarlar, yahudiylar, uyg‘urlar kabi millatlar turadi.
1939 yilda o‘tkazilgan aholi ro‘yxati ma’lumotlariga asosan O‘zbekistonda
mavjud millatlar soni 97 tadan oshdi. 1926-1939 yillarda Respublika aholisining
milliy tarkibida katta o‘zgarishlar sodir bo‘ldi. Bu o‘zgarishlarga asosan ma’muriy
bo‘linishlar sababli bo‘lib, 1929 yilda Xo‘jakent okrugini Tojikistonga berish
masalasi ko‘rildi va Xo‘jakent O‘zbekiston tarkibidan chiqdi. 1932 yilda
Qoraqalpog‘iston Avtonom Respublika bo‘lib, 1936 yilda O‘zbekiston
Respublikasi tarkibiga kirdi. 1939 yilda qoraqalpoqlar soni 181 420 kishini tashkil
etar edi. Undan
9 888 kishi shaharda, 171 532 kishi qishloqlarda istiqomat qilgan. 1926-1939
yillarda O‘zbekistonda yashayotgan ruslar soni ham ortib borgan[12]. Shuningdek
1959 yilda Respublikada yashab to‘rgan millatlar soni 113 taga, 1970 va 1979
yillarda 120 taga hamda 1989 yilda 125 tadan ortdi[13].
O‘lkamizning asosiy millati bo‘lmish o‘zbeklar soni 1989 yilda
mamlakatimizda 16 697 762 kishini tashkil qilib, shundan 14 142 475 kishi yoki
butun SSJI dagi o‘zbeklarning 84,7 foizi O‘zbekistonda (Tojikistonda – 7,2%,
Qirg‘izistonda – 3,3%,
Qozog‘istonda – 2,0%, Turkmanistonda – 1,9%, RSFSR da – 0,8% va Ukrainada
– 0,1%) istiqomat qilgan[14]. 1959-1989 yillarda o‘zbeklar soni deyarli 3
barobarga oshgan va mamlakatimiz aholisining 71,4 foizini tashkil qildi. Bu,
asosan, tabiiy o‘sishning yuqoriligidandir. Umuman, o‘zbek, qoraqalpoq, tojik,
qozoq, turkman va qirg‘iz kabi mahalliy millatlarda tabiiy o‘sish yuqori bo‘lib
kelgan va keyingi 30 yilda ularning o‘rtacha yillik ko‘payishi 3,15 foizni tashkil
etdi.
1989 yilda mamlakatda ruslar son va salmog‘i jihatdan ikkinchi o‘rinda
to‘rgan. Ularning umumiy soni 1959 yili 1 092 462 va 1989 yil 1 653 478 kishini
tashkil qildi. O‘zbekistonda yashovchi ruslarning son jihatidan o‘sish
dinamikasiga nazar tashlasak, eng tez sur’atda ko‘payish 1959-1970 yillarga
to‘g‘ri keladi va o‘rtacha yillik o‘sish 3,5 foizga yaqin bo‘lgan. Buning sababi
1966 yilgi Toshkent zilzilasidan so‘ng shaharning qayta qurilishi, jamiyatda yangi
35

sanoat markazlari bunyod etilishi, shu munosabat bilan O‘zbekistonga ko‘plab rus
va boshqa yevropalik millatlar jalb qilinganligidadir. O‘zbekistonda ruslarning
o‘sish sur’ati 1970-1979 yillarda har yili o‘rtacha 1,3 foiz, 1979-1989 yillarda esa
0,9 foizni tashkil etdi. 1959-1989 yillarda ruslarning soni umuman ortgan bo‘lsa-
da, ammo ularning jumhuriyat aholisi tarkibidagi salmog‘i kamaydi. Buning
asosiy sababi, avvalo rus oilalarida birinchidan tug‘ilishning kamayib borishi
bo‘lsa, ikkinchidan, shu yillar ichida mahalliy millatlarning tug‘ilish hisobiga tez
ko‘payishidir.
O‘zbekistonda yashab kelayotgan tatar va qrim tatarlari soni ham salmoqli
bo‘lib, aholi ro‘yxati ma’lumotlariga ko‘ra, 1959-1989 yillarda tatarlar soni
jumhuriyatimizda 398 275 kishidan 467 829 kishiga, qrim tatarlari soni esa 46 753
dan 188 772 kishiga ko‘paydi. Shu davrda tatarlarning o‘rtacha yillik ko‘payishi
0,5 foizni, qrim tatarlarining o‘rtacha yillik ko‘payishi 4,7 foizni tashkil qildi.
Qrim tatarlarining bunday tez sur’at bilan ko‘payishi, asosan, ulardagi tug‘ilish
darajasining nisbatan yuqoriligi hamda keyingi aholi ro‘yxati davrida ular
sonining ancha aniq ko‘rsatilganligidan deb aytish mumkin. Hozirgi paytda
ko‘plab qrim tatarlarining o‘z vatanlariga qaytayotganligini ta’kidlash lozim.
O‘lkamizda istiqomat qiluvchi ukrain va boshqa millatlar soni ham 1979-1989
yiillarda anchagina o‘sdi: ular har yili o‘rtacha 3,4 foizdan ko‘paydi. 1989 yili
ukrainlar 153 197 kishiga, boshqirdlar esa 34 771 kishiga yetdi.
Jumhuriyatimizdagi koreys, arman, nemis, uyg‘urlar esa so‘nggi 30 yilda bir tekis,
yiliga o‘rtacha 1-2 foizdan ko‘payib keldi. 1989 yili koreyslar 183 140, armanlar
50 537, nemislar 39 809 va uyg‘urlar 35 762 kishini tashkil qildi.
Turk va forslar haqidagi ma’lumotlar ilk bor 1970 yilgi aholi ro‘yxatida qayd
qilingan bo‘lib, ularning yillik o‘sishi ancha yuqori. Masalan, 1979 – 1989 yillarda
turklar 2,2 barobarga ko‘paygan va 106 302 kishini tashkil etgan. Forslar esa bu
davrda 23,7 foizga ko‘payib, 24 779 kishini tashkil qildi.
O‘zbekistonda ozarbayjon, yunon va yahudiy millatlari vakillari ham istiqomat
qiladi. Lekin 1979 – 1989 yillarda ularning bir qismi vatanlariga ko‘chib ketishi
tufayli, ozarbayjonlar 59 779 nafardan 44 410 kishiga yoki 15,7 foizga, yunonlar
36

14 025 nafardan 10 453 kishiga yoki 15,5 foizga va yahudiylar 73 920 nafardan 65
493 kishiga yoki 11,4 foizga kamaydi. O‘rta Osiyo yahudiylarining soni 1959
yilda 21 324 kishi va 1989 yilda esa 28 369 kishini tashkil qilgan. Ularning tabiiy
o‘sishi boshqa yahudiylarga qaraganda ancha yuqori bo‘lgan.
O‘zbekistonda ruslar asosan shaharlarda, sanoat markazlarida yashagan.
Masalan, olib borilgan aholi ro`yxatlariga ko`ra, jami ruslarning 42,4 foizi
Toshkent shahrida, 19 foizi Toshkent viloyatida, 8,1 foizi Buxoro viloyatida, 6,9
foizi Samarqand shahrida, 7,5 foizi Farg‘ona viloyatida va 16,1 foizi qolgan
viloyatlardagi shaharlarda istiqomat qilishgan. Qrim tatarlari, yahudiy, ozarbayjon
va armanlar kabi nisbatan kam sonli millatlarning aksariyati Toshkent shahri va
Toshkent, Samarqand, Buxoro, Andijon va Farg‘ona viloyatlaridagi shaharlarda
joylashgan edi.
XX asrning ikkinchi yarmidan etnodemografiya sohasidagi amalga oshirilgan
ilmiy-tadqiqot ishlari asta-sekin katta ahamiyat kasb etib bordi. Ayniqsa etnik
guruhlarda aholining tabiiy usish jarayonlari xalqlarning urf - odatlari, madaniyat
va qadriyatlari ham ta’sir etishi tadqiqotlar orqali ifodalab berildi.
Etnodemografiyada etnik guruhlarning demografik jarayonlari tarixiy aspektda
o‘rganiladi. Etnik guruhlarni o‘rganish dunyodagi har bir ko‘p millatli
davlatlarning ijtimoiy – iqtisodiy rivojlanish dasturlarini ishlab chiqishda, shu
bilan birga unda yashayotgan barcha ko‘p millatli xalqlarning urf-odatlari
qadriyatlarini o‘rganishda ilmiy asos bo‘lib xizmat qiladi.
Aholini to‘liq ro‘yxatdan o‘tkazish orqali ma’lum xududdagi aholi soni,
dinamikasi, etnik jarayonlari haqida aniq ma’lumot to‘planadi. Dastlabki aholi
ro‘yxatlarida mavjud millatlarning xududiy tarqalishi, ma’lumotliligi va jinsiy
tarkibi haqida ma’lumotlar keltirilgan. Davlatlarning rivojlanishida jamiyatning
o‘rni o‘ziga xosdir, zero har bir davlatni ma’lum bir millat tashkil etadi. Aholi
tarkibida millatlarni ro‘yxatga olish va ularda etnodemografik jarayonlarni
o‘rganish orqali o‘sha jamiyatdagi mavjud ijtimoiy- iqtisodiy muhitni, aholi soni
tarkibini, ijtimoiy tarkibini, demografik jarayonlanrni, ma’lumotlilik, mehnatga
yaroqlilik darajasini jinsiy tarkibi va hokazo ma’lumotlarni olishimiz mumkinligi
37

hozirgi dissertatsiya tadqiqotidan ma’lum bo‘ldi. Aholi ro‘yxatlaridagi
etnodemografik ma’lumot (son dinamikasi yosh-jinsiy tarkibi, tug‘ilish o‘lim,
migratsiya, nikoh, oilaviy holati va hokazo) larning hammasi bevosita bir biriga
bog‘lik bo‘lib, bir jarayondagi o‘zgarish albatta ikkinchi bir jarayonning ham
o‘zgarishiga olib keladi, ular bir-biriga ta’sir qiladi. Masalan, tug‘ilishning
kamayishi barcha jarayonga bir xilda ta’sir qiladi. Yosh tarkibidagi bolalar soniga
nisbatan qariyalar sonining ko‘payishiga, nikohda turish tarkibining susayishiga,
tug‘ilishga nisbatan o‘lim jarayonlarining ko‘payishiga olib keladi. Demak, aholi
takror barpo bo‘lishidagi etnodemografik ma’lumotlarni aniq bilib olishda aholi
ro‘yxatlari katta xizmat qiladi.
38

Xulosa
Xulosa va takliflar. Ushbu tadqiqotning natijasi o‘larok shu narsa ma’lumki,
O‘zbekistonda o‘tkazilgan har bir aholi ro‘yxatlarining bir biridan farqli jihatlari
mavjud, dastlab o‘tkazilgan aholi ro‘yxatlari o‘z dasturiga ega bo‘lsada, ular kam
ma’lumotlarni o‘z ichiga olgan, dasturning oddiyligi sabab ularni o‘tkazish ancha
vaqt talab qilgan. Keyinchalik aholi ro‘yxatga olish dasturlari ilmiy asoslarda
ishlab chiqilgach, aholi ro‘yxatlaridagi ma’lumotlar aniqlashdi va kengayib bordi.
Bu ro‘yxatlarda endi aholining demografik jarayonlari, ularning iqtisodiy faoliyati,
ma’lumotlilik darajasi etnik holati va boshqa ma’lumotlar keltirila boshlandi[15].
Yuqorida keltirilgan ma’lumotlardan ko‘rinib turibdiki, Respublikamizda aholi
soni dinamikasi muntazam ko‘payib borgan, bunga albatta birinchi navbatda tabiiy
o‘sish va migratsiya katta ta’sir qilgan. Ko‘chib keluvchilar salmog‘ining
ko‘payishi, ayniqsa bu xol o‘lkamizning chor Rossiyasi qaramligi davrda yanada
avj olishi o‘z o‘rnida O‘zbekiston aholisining soniga, milliy tarkibiga o‘z ta’sirini
o‘tkazgan. O‘tkazilgan aholi ro‘yxatlariga ma’muriy bo‘linish holati, urushlar,
tabiiy ofatlar ham o‘z ta’sir etmay qolmaydi. Masalan ma’lum bir xududning
davlat tarkibidan chiqish yoki aksincha qo‘shilishi o‘sha aholi ro‘yxatlarining
o‘zgarishiga olib keladi.
Respublikamizda bu holatni 1926-1939 yillarda O‘zbekiston tarkibidan
Xo‘jakent okrugining chiqishi, Qoraqalpog‘iston Avtonom Respublikasining
qo‘shilishi misolida ko‘rishimiz mumkin. Hozirgi tadqiqotdagi etnodemografik
ma’lumotlardan aholining jinsiy tarkibi bo‘yicha to‘plangan ma’lumotlar ham
alohida ahamiyatga ega ekanligini ko‘rish mumkin. Aholi tarkibidagi ayollar va
erkaklar miqdoriy ko‘rsatkichining mutanosibligi bevosita o‘sha hududda nikohga
kiruvchilarning, oilalarning, bolalar salmog‘ining ko‘payishiga olib keladi. Lekin
dunyodagi barcha davlatlar aholisining jinsiy tarkibi o‘ziga xos va bu har bir
davlatning tarixiy taraqqiyotiga, turmush tarziga bog‘liqdir.
Shunday qilib, aholi ro‘yxatlarida keltirilgan etnodemografik ma’lumotlar
aholi soni, yosh-jinsiy tarkibi, tug‘ilish, o‘lim, nikoh va ajralish, oila hamda aholi
migratsiyasi ko‘rsatkichlarining etnik guruhlar bo‘yicha ifodalanishi Respublikada
39

yashovchi har bir xalqning demografik tarixini o‘rganishda, istiqbolini aniqlashda,
demografik bashoratlar ishlab chiqishda muhim ilmiy tarixiy manba sifatida
xizmat qiladi.

40

Foydalanilgan adabiyotlar:
1. Atamirzayev O.B., Gentshke V.L., Murtazayeva R.X., Saliyev A. Istoriko-
demograficheskiye ocherki urbanizasii Uzbekistana. - Tashkent, «Universitet»,
2002; Ata- Mirzayev O.B., Gentshke V.L., Murtazayeva R. X. Mejnasionalnaya
tolerantnost v Uzbekistane: istoriya i sovremennost. - Tashkent, «Universitet»,
2004; Shu mualliflar.
2. Uzbekistan mnogonasionalnbiy: istoriko-demograficheskiy aspekt. -
Tashkent, «Abu Ali ibn Sino», 1998 va boshqalar.
3. Hayitov Sh.A. XX - asr o‘zbek muhojirligi tarixi. // Tarix fanlari doktori
ilmiy darajasini olish uchun taqdim etilgan dissertasiya avtoreferati. - T., 2009;
Isoqov B.N. O‘zbekistonda 80- yillarning ikkinchi yarmi - 2000 yillardagi tarixiy
o‘zgarishlarning demografik jarayonlarga ta’siri. //Tarix fanlari nomzodi ....
dissertasiya avtoreferati. - T., 2010; Xadjimuratova M.X. Farg‘ona vodiysining
demografik tarixi (1991-2006 yy.) // Tarix fanlari nomzodi ... dissertasiya
avtoreferati. - T., 2011 va boshqalar.
4. O‘zbekiston Respublikasi Konstitusiyasi. - Toshkent, «O‘zbekiston», 2010. -
5. Temur tuzuklari. - Toshkent, «Nashriyot - matbaa birlashmasi», 1991. - B.
86-87, 95-100.
6. Axunova M.A., Lunin B.V. Istoriya istoricheskix nauk v Uzbekistane. - T.,
1970. - S. 100-114.
7. Shelestov D.K. Istoricheskaya demografiya.- M., 1987.- S. 223-230;
Timm.Ye.S. Dvijeniye naseleniya goroda Tashkenta za 5 let. 1923-1927. - T.,
1928; Shu muallifl. Opbit izucheniya yestestvennogo dvijeniya naseleniya v
kishlakax. - T., 1929 va boshqalar.
8. Aminova R.X. Oktyabr i resheniye jenskogo voprosa v Uzbekistane. -
T.,1975; Oktyabr i resheniye jenskogo voprosa v SSSR (1917-1937 gg.). - M.,
1978; Sosialnbiye aspektbi jenskogo truda v prombishlennosti Uzbekistana //
Sovremennbiye problembi razvitiya rabochego klassa Uzbekistana. - T., 1989. -
S. 67-77.
9. Bu haqda batafsil qarang: Mahkamova N.R. Sosialnaya struktura
41

ob щ yestva na territorii Uzbekistana: tradisii i transformasii. Avtoreferat
dissertasii dokt. ist. nauk. - T., 2009. - S. 4 -5.
10. Aminova R.X., Axunova M.A., Lunin B.V. Istoricheskaya nauka v
Uzbekistane. - Tashkent, «Fan», 1987. - S. 156.
11. Alimova D.A. Jenskiy vopros v sovetskoy istoriografii Sredney Azii
(20-80-ye godbi). Avtoreferat dissertasii dokt. ist. nauk. - T., 1991; Jenskiy
vopros v Sredney Azii: istoriya izucheniya i sovremennbiye problembi. -
Tashkent, «Fan», 1991.
12. Sosialno-ekonomicheskiye problembi Uzbekistana v usloviyax
perestroyki. - Tashkent, «Fan», 1990; Problembi istorii respublik Sredney Azii i
Kazaxstana v 40-50-ye godbi. - Tashkent, «Fan», 1989; Sovremennbiye
problembi razvitiya rabochego klassa Uzbekistana. - Tashkent, «Fan», 1989;
Aminova R.X. Aktualnbiye problembi sosialnogo razvitiya v Uzbekistane v
usloviyax perestroyki. - Tashkent, «Fan», 1991; Uzbekistan: stranisbi istorii. -
Tashkent, «Fan», 1991 va boshqalar.
13. Sodiqov H., Jo'raev N. O'zbekiston tarixi. Tom I-III. -T., «Sharq»,
2011; O‘zbekistonning yangi tarixi. Tom I-III. - T., «Sharq», 2000; Ocherki po
istorii gosudarstvennosti Uzbekistana. - Tashkent, «Fan», 2001; Alimova D.A.,
Golovanov A.A. O‘zbekiston mustabid sovet tuzumi davrida: siyosiy va
mafkuraviy tazyiq oqibatlari. - Toshkent, «O‘zbekiston», 2000 va boshqalar.
14. Alimova D.A. Su щ yestvuyut li gendernbiye konstruksii v istoriografii
Sentralnoy Azii trex epox (kolonialnoy, sovetskoy i sovremennoy)? //
O‘zbekiston tarixi, 2008, №2, - 59
15. Qarang: Ob щ yestvenn ы ye nauki v Uzbekistane, №7 - 8, 1999, - S. - 84 -
86. 16. Atamirzayev O.B., Gentshke V.L., Murtazayeva R.X., Saliyev A.
Istoriko-
demograficheskiye ocherki urbanizasii Uzbekistan. - T., 2002.
42

Demografik ma'lumotlar tarixiy manba sifatida

Sotib olish