Demografik siyosat samaradorligi mezonlarini tahlil qilish - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	12000UZS
Hajmi	188.8KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	19 Dekabr 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

Bahrom

Ro'yxatga olish sanasi 05 Dekabr 2024

194 Sotish

Demografik siyosat samaradorligi mezonlarini tahlil qilish

Sotib olish

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR
VAZIRLIGI
__UNIVERSITETI
Ro’yxatga olindi №__________ Ro’yxatga olindi №__________
“_____” ____________20 y. “_____” ____________20 y.
“___________________________ “ KAFEDRASI
“_____________________________ “ FANIDAN
KURS ISHI
Mavzu:________________
Bajardi:_________________________________
Tekshirdi:_______________________________
______________ - 20___

Mavzu: Demografik siyosat samaradorligi mezonlarini tahlil qilish
Mundarija
Kirish ............................................................................................................................................................ 2
Asosiy qism .............................................................................................................................................. 4
1.Demografik siyosatning mazmun- mohiyati. ........................................................................................ 4
2.Demografik siyosat o’tkazish uslublari ...................................................................................................... 6
3.Tug‘ilish va oila sohasidagi demografik siyosat ......................................................................................... 8
4.O'zbekiston respublikasining demografik rivojlanishning mintaqaviy xususiyatlari tahlili. ..................... 22
Xulosa ........................................................................................................................................................ 31
Foydalanilgan adabiyotlar .......................................................................................................................... 34
Kirish
Mavzuning dolzarbligi: O zbekiston iqtisodiyotida demografik jarayonlarʻ
va inson kapitalini rivojlantirish dolzarb ahamiyatga ega. Mamlakat iqtisodiy
taraqqiyoti aynan ushbu jihatlar bilan bog‘liq. Shuning uchun ham bu masalaga
davlatimiz siyosatining ustuvor yo‘nalishlaridan biri sifatida qaralmoqda.Odatda
har qanday mamlakatda yuqori demografik sur’at, aholi soni va nikohlarning
yuqori tezlikda ortib borishi uning iqtisodiy parametrlariga bosimni oshirish bilan
birga, ushbu yo‘nalishda qator muammolarni vujudga keltirishi mumkin. Avvalgi

bo‘limda demografik jarayonlarning ijtimoiy sohalarga ta’siri tahlil qilinganda,
ularning deyarli barchasida O‘zbekiston iqtisodiyotining rivojlanishi bilan bog‘liq
jihatlar ishtirok etganini, ya’ni har qanday ijtimoiy sohalardagi infratuzilmalarni
yaratish, yanada takomillashtirish birinchi galda aholi soni ortishidan kelib chiqib
amalga oshirilsada, oxir-oqibat mamlakat iqtisodiyotga ta’siri ko‘zga tashlanadi.
Dunyoning qator mamlakatlari, birinchi galda iqtisodiyoti sust rivojlangan
davlatlar aholi sonining yuqori sur’atlarda o‘sishi, bunga teskari proporsional
tarzda iqtisodiyot rivojlanishi past bo‘lganligi bilan ajralib turadi. Osiyoning
janubiy, Afrikaning Sahroi Kabirdan janubda joylashgan qator mamlakatlarda ana
shu jihatlarni ko‘rish mumkin. Lekin bularning barchasiga qaramay, agar
mamlakat to‘g‘ri va samarali ijtimoiy-iqtisodiy siyosat olib borsa, demografik
jarayonlar, jumladan, aholi sonining ortishidan ijobiy natija bo‘lishi ham mumkin.
Bunga misol tariqasida inson kapitalidan samarali foydalanish orqali demografik
bosimdan ijobiy natija chiqarish mumkin. Ma’lumot uchun, Jahon bankining 192
mamlakatda o‘tkazgan tadqiqotlariga ko‘ra, zamonaviy iqtisodiyotda jismoniy
kapital umumiy boylikning 16 foizini, tabiiy kapital 20 foizni, inson kapitali esa 64
foizni tashkil etadi. Yaponiya, Germaniya va Shvesiyada inson kapitali ulushi 80
foizga yetadi, Rossiyada esa atigi 14 foizni tashkil etadi. Yuqorida qayd etilgan
iqtisodiyoti sust rivojlangan mamlakatlarda esa undan ham past daraja saqlanib
qolmoqda. Mamlakatning demografik salohiyati uni iqtisodiy rivojlanishning yangi
bosqichiga olib chiqish uchun imkoniyat bo'lishi mumkin. Shu nuqtai nazardan,
O'zbekiston ulkan salohiyat va imkoniyatlarga ega. "Kuchli ijtimoiy himoya" ning
asosiy tamoyillaridan biri shundaki, bozor munosabatlariga o'tishning" o'zbek
modeli " mamlakatimizning demografik va milliy xususiyatlariga asoslanadi.
Mustaqillik yillarida (1991-2019) O'zbekiston aholisi 12,5 millionga o'sdi va 2019
yil 1 yanvar holatiga 33,3 millionga yetdi. So'nggi yillarda aholining o'rtacha yillik
o'sish sur'ati o'rtacha 1,6-1,7% ni tashkil etdi.
Kurs ishining maqsad va vazifalari : Demografik siyosat samaradorligi
mezonlari haqidagi ma’lumotlarni umumlashtirish va qisqacha tavsiflash.

Demografik siyosatning mazmun-mohiyati va uslublari. O'zbekiston
respublikasining demografik rivojlanishning mintaqaviy xususiyatlari tahlili.
Kurs ishi ob’yekti va predmeti: Demografik siyosat samaradorligi mezonlarini
tahlil qilish. O'zbekiston respublikasining demografik rivojlanishning mintaqaviy
xususiyatlari tahlili.
Kurs ishning tadqiqot uslubi va uslubiyoti: Ilmiy ommabop manbalardan
to’plangan ma’lumotlar tahlil qilib,xulosa va takliflar qilish.
Kurs ishi tuzilishi: Bajarilgan kurs ishi kirish qismi, asosiy qism va qilingan
xulosalardan iborat. Ishda o’rganilishi e’tiborga olingan ma’lumotlar tushunarli
ravishda ifodalash uchun chizma jadvallar va rasmlar berildi.Ishga qo’yilgan
maqsadga erishishi uchun to’plangan adabiyotlar manbalarning nomlari va
elektron manzillari keltirildi.
Asosiy qism
1. Demografik siyosatning mazmun- mohiyati.
Demografik siyosat deganda, hozirgi davr hamda uzoq muddatli istiqbol uchun
aholining takror barpo bo'lishi va dinamikasi sohasida muayyan bir sifat va
miqdorga erishishni nazarda tutuvchi birlashgan vositalar va fikrlar birligining
davlat miqyosida qabul qilingan tizimi tushuniladi.
Demografik siyosatni o'tkazish quyidagi shart-sharoitlarga rioya qilishni talab
etadi:

 siyosatning maqsadini tavsiflovchi vazifa va vaqtini belgilovchi
konsepsiyaning mavjudligi;
 qabul qilingan konsepsiya doirasida siyosatning barcha tadbirlarini
moliyalashtirishga sarflanishi zarur bo'lgan resurslar;
Aytish joizki, demografik siyosatni o'tkazish uchun iqtisodiy, ma’inuriy
huquqiy va ijtimoiy-psixologik uslublardan foydalaniladi.
Iqtisodiy uslub asosan tug'ilish darajasi aholi ko'payishini ta’minlay olmagan
hollarda qo'llaniladi. Bu uslubda davlat tomonidan homilador ayollarga farzand
ko'rgandan keyin va farzandi 2-3 yoshga to‘lnunga qadar maxsus nafaqalar
ajratiladi hamda turli imtiyozlar beriladi.
Ma’muriy-huquqiy uslubda aholining takror barpo bo'lishiga qonun
hujjatlari orqali ta’sir ko'rsatiladi. Masalan, bu uslub abortlarni qonun yo'li bilan
ta’qiqlash, nikohga kirish yoshini ko'tarish, aholining migratsion harakatini
cheklash yoki rivojlantirish, er-xotin ajrashganda ona va bola huquqlarini himoya
qilish, homilador ayolni ishga qabul qilishda yoki bo'shatishda ularning
huquqlarini himoyasi va boshqa tadbirlar orqali amalga oshiriladi.
Demografik siyosat o‘tkazishning ijtimoiy-psixologik uslubi aholini
«demografik tarbiyaiash» deb ham ataladi. Aholini demografik tarbiyalash orqali
yosh avlodning oilaga, oilada kutilayotgan farzandlar soniga boMgan
munosabatini davlat ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotiga, aholi salomatligiga mos
ravishda shakllantiriladi. Bunda oila asosiy tarbiya o‘chog‘i hisoblanadi. Shuning
uchun ham ota-onalarning «demografik savodxonligi»ga katta e’tibor beriladi.
Demografik tarbiyaning yana bir muhim o'chog'i omma- viy axborot vositalari
orqali aholining demografik mayliga ta’sir o'tkazish hisoblanadi.
Demografik siyosatning istalgan strategiyasi doirasida davlat o'zining
ijtimoiy jarayonlarini boshqarish huquqini amalga oshiradi. Shu bilan bir vaqtda,
davlat tomonidan olib borilayotgan demografik siyosatning maqsad va vazifalari
oqimida borayotgan aholi qismining xarajatlarini qoplash ham davlat zimmasida
bo'ladi. Bunday siyosat turli ijtimoiy-demografik guruhlar, hududiy va etnik
jamoalaming hayotiy qiziqishlari va qadriyatlariga mos ravishda maksimal

differentsiallashgan bo'lishi lozim. Shundagina demografik dasturning u yoki bu
jihatiga qiziquvchilaming soni kamayib, dasturlarni amalga oshirish xarajatlarining
samaradorligi oshishi mumkin 1
.
Shu bilan bir qatorda, siyosatchilar tug'ilish darajasining kamayishi bilan
bog'liq bo'lgan demografik rivojlanishning salbiy tendentsiyalariga qaramay,
demografik siyosatni olib borishda to'g'ri chiziqli qarorlarni qabul qilish, ya’ni
konkret tordoiradagi demografik maqsadlarni ilgari surishni xohlaydi. Bunda
ijtimoiy rivojlanishning global dasturlarida demografik yoki an’anaviy integratsiya
siyosatiga ahamiyat beriladi. Demografik dasturlarga nisbatan bunday
ehtiyotkorona munosabatalarni shakllantiruvchi asosiy sabablar quyidagilardan
iborat:
 ong va xulqning individuallashuvi davlatning bu yo'nalishdagi har qanday
harakatlarini ommalashtirmaydi;
 demografik investitsiyalar tez va muhim ijobiy natijalarga erishish imkonini
bermasligi sababli davlat arboblarining siyosiy imidjini oshirmaydi;
 demografik dasturlar xarajatlarni talab etadi.
Masalan, bir marta erishilgan tug'ilish va o'lim darajasini bir maromda ushlab
turish uchun ketadigan xarajatlar vaqt o'tishi bilan rasmiy ravishda oshirilib borishi
lozim. Buning hisobiga demografik dasturlar, umuman jamiyatga foyda
keltirmaydigandek bo'lib ko'rinadi. Bundan tashqari, aholi taklif qilingan va
amalga oshirilayotgan chora-tadbirlarga tezda moslashib, keyinchalik ularga
e’tibor qilmay qo'yadi.
Shunday qilib, demografik siyosat aholi siyosatining uzviy qismi hisoblanib, u
orqali kutilgan, istalgan aholining takror barpo bo'lish turiga erishish mumkin.
2 . Demografik siyosat o’tkazish uslublari
Demografik siyosat o’tkazish uslublarini shartli ravishda uch yo’nalishga
ajratish mumkin.
1. Iqtisodiy
2. Ma’muriy-huquqiy
1
Nodirova N. O‘zbekiston aholisining migratsiya jarayonida ishtiroki (Muammo va yechimlar). BMI – Samarqand.

3. Ijtimoiy-psixologik
Iqtisodiy uslub asosan tug’ilish darajasi pasayib ketgan aholi takror barpo
bo’lishi aholi ko’payishini ta’minlay olamgan hollarda qo’llaniladi. Bu uslubda
davlat tomonidan homilador ayollarga (ma’lum davrda) u farzand ko’rgandan
keyin va farzandi 2-9 yoshga etgunga qadar mahsus nafaqalar ajratiladi, birinchi,
ikkinchi, uchunchi farzandlarga iqtisodiy yordam beriladi. Ko’p bolali oilalarga
ham iqtisodiy yordamlar berib boriladi. Ijtimoiy ishlab chiqarishda ishtirok
etuvchi yosh bolasi bor ayollarga ish joylaridan bazi bir imtiyozlar beriladi, ularga
ham farzandlarini tarbiyalab, ham ijtimoiy faoliyatlarini davom etttirish uchun
sharoit yaratiladi shiningdek ba’zi davlatlarda kam ta’minlangan oilalarga ham
iqtisodiy yordam ajratiladi. Tug’ilishini ko’tarish borasida olib boriladigan
iqtisodiy uslubni yana biri nikohga kirgan yosh oilalarni turar joy bilan ta’minlsh
borasida davlat tomonidan beriladigan imtiyozlar. Shuningdek, bolalar kiyimlari
oziq-ovqatlarini arzon narxda sotish maktabgacha tarbiya muassasalari
faoliyatining sifatini yaxsxilash bolalar va onalar salomatligini davlat tomonidan
muxofaza etilishi aholiga maishiy hizmat korsatish qabilalar ham aholi takror
barpo bo’lishiga ijobiy ta’sir etuvchi iqtisodiy omillar xisoblanadi. 2

Ma’muriy- huquqiy uslubga aholi takror barpo bo;lishi, oilalar tashkil
topishiga turli qonunlar orqali ta’sir ko’rsatish kiradi. Masalan, abort (homilani
suniy yo’l bilan yo’q qilish) larni qonun bilan man etilishi, nikoh yoshlarini
ko’tarilihsi, aholi migrassion harakatini cheklash, yoki rivojlantirish oila
buzilganda, er va hotin ajralishganda ona va bola huquqlarni qonuniy himoyasi,
bolani ota-ona oldidagi burchini qonuniy belgilash, homilador ayolni ishga qabul
qilishda, yoki ishdan bo’shatishda ular huquqlarini qonuniy himoyasi, nafaqa
ajratishda bolalar sonini hisobga olish kabi jarayonlardir.
Ijtimoiy-psixologik uslub, yoki aholini “demografik tarbiyalash”. Aholini
demografik tarbiyalashda avvalo yosh avlodda oilaga, oilada kutilayotgan
farzandlar soniga bo’lgan munosabatini davlat ijtimoiy iqtisodiy taraqqiyotiga,
aholi salomatligiga mos ravishda shakillantirish lozim. Bunda oila asosiy tarbiya
2
R.A.Ubaydullaeva va O.B.ata-Mirzaev demografik jarayonlar va bandlik masalalari.

O’chog’i xisoblanadi. Shuning uchun ham ota-onalarning “demografik savodliligi”
ga katta etibor berilmog’i iozim. Demografik tarbiyaning yana bir muhim o’chog’i
ommaviy axborot orqali demografik mayliga ta’sir etish mumkin.
Demografik siyosat ijtimoiy –iqtisodiy siyosatning ajralmas qismi bo’lmog’i
lozim. Shundagina aholini ijtimoiy iqtisodiy ehtiyojlarini aks ettirgan holda
rivojlanib boradi.
O’zbekistonda demografik siyosatning barcha usullaridan foydalaniladi.
Ayniqsa ijtimoiya-psixologik usullaridan keng foydalanilmoqda. Respublikamizda
yuritilayotgan demografik siyosat natijasida aholi o’sishi so’nggi 20 yil ichida 3%
dan 1,5% cha pasaydi. Bunda aholi o’rtasida tushintirish, targ’ibot ishlari olib
borilmoqda. Demografik siyosat yuritishda ommaviy axborto vositalaridan keng
foydalaniladi. Bunda respublikamiz aholisiga farzand ko’rishni rag’batlantirish
hamda muhofaza qilish bilan birga “Normal oila”, “so’glom farzand” tushunchalari
tushuntirib boriladi. O’zbekiston Respublikasi “oila kodeksi” da belgilangan
qonunlar asosida oilalar barpo qilinmoqda va davlatimizning ijtimoiy-iqtisodiy
muxofazasi ta’minlanmoqda.
Shu bois yevropadagi rivojlangan davlatlarda tug’ilish darajasini ko’tarib,
optimal, normal xolgagina keltirishni juda mushkul bo’lmoqda. Rivojlanayotgan
davlatlarga esa. Aksincha 1960-1990-yillarda tug’ilishning yuqori darajada
turganligini va o’lim hollarining keskin kamayganligi natijasida aholining tabiiy
o’sishi juda yuqori darajada bo’ldi. Natijada Osiyo, Afrika va janubiy Amerikada
joylashgan qator rivojlanayotgan davlatlarda aholi soni birdan ko’payib ketdi. Bu
xolini demografik mutahassislar “Demografik portlash” deb atadilar. Ushbu
davlatlarda iqtisodiy imkoniyati cheklangan. Xolda aholisining bunday tez
ko’payishi tug’lilishini cheklashga majbur etdi. Natijada rivojlanayotgan
davlatlarga davlat tomonidan “oilani rejalashtirishi” ya’ni “tug’ilishini nazorat
etish” borasida demografik siyosat olib boriladi masalan, hitoyda bir oilaga bir
bola siyosati olib boriladi.
3.Tug‘ilish va oila sohasidagi demografik siyosat

Bugungi kunda dunyoda aholi sonining yuqori sur’atda o'sib borishi yoki
kamayishi muammosidan tashvishga tushib, tug'ilish darajasini tartibga solishga
harakat qilmayotgan deyarli birorta davlat qolmadi.
Tug'ilishni tartibga solishga urinayotgan barcha mamlakatlar diametral
qarama-qarshi maqsadlari va qiziqishlari bilan farqlanuvchi ikki guruhga
bo'linadi. Birinchi guruhga kimvchi mamlakatlarda demografik o'tish hali
tugallanmagan va tug'ilish darajasi nisbatan yuqori bo'lib, ularni asosan
aholining o'sish sur’atlarini kamaytirish va shu yo'l bilan mamlakat iqtisodiyoti
va resurslariga bo'lgan demografik bosimii pasaytirish masalasi tashvishga
soladi. Ushbu masalada eng faol pozitsiyani aholisi soni jihatidan eng ko'p
hisoblangan Xitoy va Hindiston mamlakatlari egallaydi. Bu mamlakatlar turli
xil, jumladan, regressiv chora-tadbirlarni amalga oshirish yo'li bilan aholini
keskin o'sishini to'xtatishga urinmoqdalar. Ikkinchi gunihga esa sanoati yuksak
darajada rivojlangan biroq tug'ilish hatto avlodlar almashinuvini ham ta’minlab
beraolmaydigan, ko'pincha depopulyatsiyaga olib keladigan darajada past
bo'lgan mamlakatlar kiradi. Bu mamlakatlarning barchasi ham depopulyatsiya
muammosining kelib chiqish vaqti, uning davomiyligi, tarixiy, iqtisodiy, siyosiy
va boshqa sabablariga ko'ra bir-biridan tubdan farq qiladi. Buning hisobiga bu
mamlakatlarda qator muhim masalalar bo'yicha yaqqol differentsiatsiya
namoyon bo'ladi.
Tug‘ilish darajasi va tipi o'xshash bo'lgan mamlakatlarda demografik
siyosatni o'tkazish yoki aksincha, uni rad etish haqida qaror qabul qilinishining
sabablari orasidan quyidagilarni ajratish mumkin: tug'ilishning haqiqiy darajasi,
uning tendentsiyalari va aholi soni dinamikasini baholash, ulkan kataklizmalar
(birinchi navbatda, urushlar) natijasida aholi orasidagi yo'qotishlar, strategik
(iqtisodiy, geosiyosiy, siyosiy-ma’naviy) rejadagi muammolarni yechish
zaruriyati.
Bu sabablarning birlashishi ba’zi mamlakatlarda ziddiyatlidir. Shu
ma’noda tug'ilish sohasida demografik siyosatni olib borish zaruriyatini
ochiqdan ochiq rad qiluvchi ikkita mamlakat — AQSH va Buyuk Britaniya

alohida qiziqish uyg'otadi. Bu mamlakatlardagi tug'ilish darajasi, hatto
aholining takror barpo etilisliini ham ta’minlay olmasligiga qaramay, har ikkala
mamlakat ham o'zlaridagi tug'ilish darajasini ichki va tashqi qarashlar hamda
ehtiyojlarni qonuniylashtirish uchun yetarli, deb' hisoblashadi. Ikkala
mamlakatda ham «farzandlarning tug'ilishi, oila va insonning shaxsiy ishi,
aholining o'sishi esa davlatga iqtisodiy, ekologik va ijtimoiy foyda
keltirmaydi», degan fikr ilgari suriladi. AQSH va Buyuk Britaniyadan tashqari
Italiya, Irlandiya va bir necha boshqa mamlakatlar tug'ilish darajasiga ta’sir
etuvchi choralarni ishlab chiqish borasida o'rtacha pozitsiyani egallamoqda. Bu
mamlakatlar farzandlar tug'ilishini tartibga solishni ma’naviy va etnik
me’yorlarga mos kelmaydi, deb hisoblaydi hamda bu masalada katta miqyosda
hech qanday siyosat olib borilmaydi. Bu mamlakatlarning hukumati hamda
jamoatchilikning nikoh- oila munosabatlari, shuningdek, abort va
kontratseptsiya masalalarida konservativ fikr bildiriladi.
Hududi, aholisining soni, iqtisodiy rivojlanish darajasi va boshqa belgilari
jihatidan xilma-xil bo'lgan bu mamlakatlami ikkita holat birlashtiradi.
Birinchidan, bu mamlakatlardan birortasi ham XX asr davomida ulkan insoniy
yo'qotishlarni boshdan kechirmagan, ikkinchidan, demografik o'sish zarurati
bilan bevosita bog'Uq bo'lgan strategik (birinchi navbatda, geosiyosiy va
iqtisodiy) qarashlar mavjud emas.
XX asrdan boshlab Frantsiya, Belgiya va Germaniyada demografik
siyosatga butunlay o'zgacha qarashlar mavjud edi. Bu mamlakatlar XIX asrning
oxiridan XX asrning boshiga qadar sodir bo'lgan ketma-ket urushlar oqibatida
kattagina yo'qotishlarni boshdan kechirdi, iqtisodiy muvozanat buzildi va uni
tiklash avj olib borayotgan depopulyatsiya sharoitida juda mushkul bo'ldi. Shu
bilan birga, bu mamlakatlar Yevropadagi geosiyosiy tenglikni saqlash
zaruriyatiga suyangan holda o'zining demografik salohiyatini qayta tiklashiga
harakat qildilar. Aslida Frantsiyada 1870- yildan 1910-yilgacha bo'lgan butun
davr mobaynida pronatalistik kayfiyat hukm surib keldi.

Turli mamlakatlardagi farzandli oilalarga beriladigan yordam choralarini
tahlil qilish, ularni to'rt guruhga ajratish imkonini beradi:
1. Qonuniy choralar;
2. Farzandli oilalardagi moddiy qiyinchiliklarni kamaytirishga va talab
qilinayotgan reproduktiv xulq evaziga shakllangan mukofotlarni taqdim
etishga qaratilgan iqtisodiy choralar;
3. Ayollar bandligi va onalikka xalaqit beruvchi qarama- qarshiliklarni
yengishga qaratilgan huquqiy va iqtisodiy chora- tadbirlar;
4. Olib borilayotgan siyosat va uning maqsadlarigajamoatchilik fikrini
shakllantirishga qaratilgan ma’naviy-aihiy ta’sir choralari.
Qonuniy chora-tadbirlar . Tug ' ilishni tartibga solishning huquqiy sohasiga
quyidagi masalalar kiradi 3
:
 nikohga kirishning minimal yoshini belgilashdagi nikoh-oilaviy huquq,
ajralish huquqi, nikohda va nikoh bekor qilingandan so'ng tug'ilgan
farzandlar uchun ota-onalarning mas’ulligi;
 abort, kontratseptsiya va sterilizatsiyani amalga oshirish huquqini
qonuniy tartibga solish.
Qonuniy chora-tadbirlarni mamlakatlararo qiyoslash juda murakkab, sababi
huquqiy dalolatnoma, oila kodeksi va shunga o'xshash qonun hujjatlarini qabul
qilish yoki bekor qilinishi aksariyat mamlakatdagi tarixiy an’analar, diniy
qarashlar, milliy mentalitet, shuningdek, o'tmishdagi demografik siyosat
tajribalari natijalarining tahlillari asosida amalga oshiriladi.
Nikoh-oila qonunchiligi va nikohdagi xulq tipini tartibga solish masalasida
0‘zbekiston yuqorida qayd etilgan mamlakatlardan tubdan farq qiladi. Gap
shundaki, bu mamlakatlarning barchasida nikohning Yevropa tipi, ya’ni kech
nikohga kirish, nikohsizlik darajasining yuqoriligi, nikohdan oldin norasmiy
birgalikda yashashning keng tarqalganligi, aksariyat farzandlarning norasmiy
nikohda tug'ilishi ustun turadi.
3
Абдураҳмонов Қ.Х., Абдураманов Х.Х. Демография. – Тошкент: Ношир, 2011. – Б. 209.

0‘zbekistonda birinchi nikohga kirishning o‘rtacha yoshi Yevropa
standartlariga ko‘ra past (ayollar uchun — 17, erkaklar uchun — 18 yosh) va
voyaga etgandan so‘ng darhol tuziigan nikohlar sonining ko !
pligi holatida
nikohga kirish minimal yoshining o‘zgarishi, reproduktiv natijalarning taqdiriga
o‘z ta’sirini o‘tkazadi.
Abortlar, kontrasepsiya, stcrilizatsiya masalasidagi qonunchilik barcha
mamlakatlarda o‘ziga xos xususiyatga ega bo'lib, tarixiy jihatdan oila va
shaxsning bu masalada mustaqil qaror qabul qilishini ta’qiqlashdan tortib to
to‘la hajmli tolerantlikkacha rivojlangan. Hozirgi kunda bor yo‘g‘i sanoqli
mamlakatlargina (Irlandiya, Portugaliya, Malta) abortlarning legalizatsiyasiga
qarshi keskin pozitsiyani egallab turibdi. 0‘z navbatida, qonunni kuchaytirishga
qaratilgan har qanday urinishlar jamoatchilik fikrining qat’iy qarshiliga duchor
bo'lmoqda.
Abortlar haqidagi qonunchilik tarixi 1810-yildan, ya’ni Frantsiyada
Napaleon kodeksi qabul qilingan davrdan boshlangan. Chamasi, abortlar
masalasiga e’tibor bundan ancha ilgari qo‘llanilib kelgan, biroq aynan hozirgi
davrga kelib davlat siyosatining predmeti tarzida shakllandi. Abort qotillikka
tenglash- tirilib, uning ishtirokchilari jiddiyjazolangan, bu huquqiy me’yor- lar
Frantsiyada 1975-yilga qadar saqlanib kelgan va butun o‘tgan davr mobaynida
nafaqat ulkanjarimalar, balki qamoq jazosi ham tayinlangan. Ko‘pchilik
mutaxassislar fikriga ko‘ra, bunday chora- tadbirlar qo‘yilgan maqsadga, ya’ni
tug‘ilish darajasini oshirishga xizmat qilmasdan kriminal abortlar sonining
oshishiga olib keladi. Abort masalasidagi qonunchilikni ommaviy
liberalashtirish
1960- yillardan boshlanib, 1970-yillarning o‘rtalarida abortni butunlay
ta’qiqlagan mamlakadar deyarli qolmadi.
Iqtisodiy chora-tadbirlar . Demografik siyosatning ushbu guruh
choralari juda xilma-xildir. Ularda farzandli oilalarga nafaqa ajratishdan
tashqari, farzandlari bor yoki farzand ko‘rgan oilalarga (ota-onalarga) turli
imtiyozlar berishni nazarda tutadi. Shu o‘rinda oilalarga ajratilgan nafaqa uchun

sarflanadigan mablag'larga nisbatan, farzandli oilalardagi moddiy
diskriminatsiyani bartaraf etishga qaratilgan, ijtimoiy siyosat sohasiga tegishli
imtiyozlarni berishga ko‘proq mablag 1
sarflanadi.
Shu usul bilan investitsiyalar ustidan maksimal davlat nazorati o‘rnatiladi.
Tug‘ilishni iqtisodiy rag‘batlantirishning turli mamlakatlardagi tajribasi asosida
eng keng tarqalgan yo‘nalishlar quyidagilardir: 1. Farzandli oilalarga
beriladigan nafaqalar.
 oyma-oy beriladigan nafaqa yoki oiladagi farzandlaming soni, tug‘ilish
ketma-ketligi va oilaning umumiy daromadiga qarab belgilanadigan
nafaqa;
 farzand tug'ilishi munosabati bilan bir martalik beriladigan nafaqa;
 homiladorlik va tug‘mqda qisman yoki to‘liq haq to‘lanadigan ta’til;
 homilador ayollar, tuqqan ayollar hamda yangi tug'ilgan chaqaloqlar
salomatligini tiklashga qaratilgan chora-tadbirlar.
2. Ishiovchi ota-onalar uchun beriladigan soliq imtiyozlari hamda ularga uy-joy
uchun ajratiladigan kreditlar va subsidiyalar.
Oyma-oy to‘lanadigan yoki oilaga belgilanadigan nafaqalar. Ushbu
nafaqa turi eng keng tarqalgan bo‘lib, mamlakatlarda nafaqaning bu turini
belgilash tartibi turlicha. Masalan, Avstriya va Daniyada nafaqa barcha
farzandli oilalarga oilaning daromadidan qat’iy nazar tayinlanadi, Frantsiya va
Germaniyada nafaqaning miqdori oilaning daromadi va farzandlar soniga
bog‘liq. Buyuk Britaniyada oiladagi farzandlar sonidan qat’iy nazar faqatgina
kam daromadli oilalar nafaqa olish huquqiga ega. Italiya va boshqa bir qancha
mamlakatlarda oila daromadining yuqori chegarasi belgilangan bo‘lib, shu
miqdordan ortiq daromad oluvchi oilalarga nafaqa berilmaydi.
Oyma-oy to‘lanadigan nafaqa miqdori oiladagi farzandlar sonining oshishi
bilan ortib boradi, sababi ko‘pchilik mamlakatlarda siyosatning ushbu yo'nalishi
oilada farzandlar tug'ilishi, ularni tarbiyalash va ma’lumot berish bo'yicha
xarajatlarni maksimal darajada kompensatsiya qilish davlatning burchi
ekanligini nazarda tutadi.

Nafaqa olishning yuqori chegarasi turli mamlakatlarda turlicha bo'lib, u
1618 yoshgacha belgilangan. Ko'pchilik mamlakatlarda nafaqa yoshining
kattalashishi bolaning ma’lumot olishi bilan bog'liq (Germaniya,
Niderlandiyada 27 yoshgacha). Eng ko'p miqdordagi oilaviy nafaqalar
Belgiyada belgilangan (o'rtacha oylik maoshning 70 foizigacha). Biroq, bunda
ko'proq oiladagi farzandlar soni emas, oilaning moddiy ta’minlanganlik darajasi
hisobga olinadi. Oilaga beriladigan nafaqalami moliyalashtirish har doim ham
budjet mablag'lari hisobiga amalga oshirilmaydi. Masalan, Avstriyada oilaviy
nafaqalar markazlashtirilgan holda yagona kompensatsion jamg'arma hisobidan
to'lanadi. Jamg'arma mablag'lari quyidagi manbalardan shakllanadi:
1. Tadbirkorlar to'lovlari;
2. Davlat va mahalliy budjetdan ajratmalar;
3. Hududlardagi aholining soniga mutanosib ravishdagi to'lovlar.
Belgiyada nafaqalar milliy ijtimoiy himoya boshqaruvi tomonidan amalga
oshiriladi. Boshqaaivjamg'armalari tadbirkorlardan tushgan to'lovlar asosida
shakllanadi. Italiya va Lyuksemburgda oilaviy nafaqalar ijtimoiy sug'urta
jamg'armalari hisobiga moliya- lashtiriladi.
O'zbekistonda voyaga yetmagan bolalari bo'lgan oilalarga oyma-oy
to'lanadigan nafaqa 16 yoshgacha (umumta’lim maktab- larida, akademik
litseylar va kasb-hunar kollejlarida ta’lim olayotganlarga 18 yoshgacha) bolalari
bo'lgan oilalarga tayinlanadi va to'lanadi. Nafaqa ota-onalardan birining shaxsiy
arizasi asosida 6 oy muddatga tayinlanadi va to'lanadi, ushbu muddat tugagach,
arizachi yangi muddatga nafaqa to'lashni davom ettirish to'g'risida ariza bilan
murojaat qilish huquqiga ega.
Oilaga nafaqa:
 bir bolali oilalar uchun — eng kam oylik ish haqining 50 foizi miqdorida:
 ikki bolali oilalar uchun — 100 foizi miqdorida;
 uch bolali oilalar uchun — 140 foizi miqdorida;
 to'rt va undan ko'p bolali oilalar uchun — 175 foizi miqdorida
belgilanadi. Agar belgilangan tartibda nafaqa belgilangan davr

mobaynida eng kam oylik ish haqi miqdori o'zgarsa, nafaqa miqdori eng
kam oylik ish haqi miqdori o'zgargan oydan boshlab tegishii ravishda
ko'payadi.
Respublikada quyidagi voyaga yetmagan bolalari bo'lgan oilalar nafaqalar
olishda imtiyozli huquqqa ega:
 nogiron chaqaloqli (bolali) oilalar;
 ota-onaning ikkalasi ham bo'lmagan, bolalar tarbiyasi bilan esa
qarindoshlari shug'ullanishadigan oilalar;
 bolalarning ota-onasidan biri yoki ikkalasi ham nogiron bo'lgan oilalar:
 ota-onadan biri yoki ikkalasi ham ishsiz bo'lgan, mehnat organida ish
qidiruvchi sifatida hisobda turgan oilalar.
O'zbekistonda oyma-oy to'lanadigan nafaqalarning to'g'ri hisoblanishini, o'z
vaqtida to'lanishini nazorat qilish Moliya vazirligining nazorat-taftish Bosh
boshqarmasi va uning joylardagi organlari tomonidan amalga oshiriladi.
Farzand tug'ilishi munosabati bilan beriladigan bir martalik nafaqa. Nafaqaning
bu turi oyma oy beriladigan nafaqalarga nisbatan kamroq tarqalgan.
O'zbekistonda bola tug'ilganda beriladigan bir martalik nafaqa eng kam oylik
ish haqining ikki baravari miqdorida beriladi. Ish haqiga koeffitsient
qo'llaniladigan tumanlarda nafaqa ushbu koeffitsientlarni hisobga olgan holda
belgilanadi. Ishlayotgan ayollarga hamda ishlab chiqarishdan ajralgan holda
oliy, o'rta maxsus, kasb-hunar ta’lim muassasalarida tahsil olayotgan ayollarga
bola tug'ilganda beriladigan bir martalik nafaqa tegishlicha ish yoki o'qish
joyidan to'lanadi. Ishlamaydigan va o'qimaydigan ota-onalarga bola tug'ilganda
beriladigan nafaqa ijtimoiy ta’minot bo'limlari tomonidan tayinlanadi va
to'lanadi. Agar ayol homiladorlik bo'yicha ta’til davrida ishdan bo'shab, shu
davr mobaynida homiladorlik va tug'ish bo'yicha nafaqa olgan bo'lsa. Bir
martalik nafaqa umumiy asoslarda beriladi. Bola o‘lik tug'ilgan hollarda nafaqa
to'Ianmaydi.
Shunday qilib, bo'lg'usi farzand xususida davlatning olib boradigan
siyosati ikki qismdan iborat bo'ladi. Bir tomondan homiladorlik va tug'ruqning

sog'lom kechishi uchun barcha sharoitlarni yaratsa (homiladorlarni tekshirish,
tug'ruqqacha va tug'ruqdan keyingi ta’til, homiladorlarning ish o'rinlarini saqlab
qolish va h.k),
ikkinchi tomondan, davlat qaysidir ma’noda tug'ilgan farzandlarni boqish,
tarbiyalash va ularga ma’lumot berishda ishtirok etadi, aslida farzandning
tug'ilishi va vaqtini uning ota-onasi belgilaydi va uni ta’minlash asosan ularning
vazifasidir.
Umuman olganda, bir martalik nafaqalar bilan ta’minlash tamoyili pronatalistik
siyosatning boshqa chora-tadbir- larga qaraganda ancha differentsiallashgan
hamda ko'p darajada ijtimoiy manzil tavsifiga ega bo'lib, oilaning daromadlari
va ijtimoiy maqomiga bevosita bog'liq. 4
Homiladorlik va tug‘ruq bo‘yicha ta’til hamda uni to‘lash tartibi.
Mamlakatlar bo'yicha homiladorlik va tug'ruq uchun ta’til berish tartibi turlicha
bo'lib, undagi asosiy farqlar davlat va xususiy sektorda ishlovchi ayollar orasida
kuzatiladi. Ularga beriladigan ta’til davomiyligi to'lovning miqdorlari va
moliyalash mablag'lari bir biridan farq qiladi. Odatda, davlat sektorida ishlovchi
ayollarga uzoqroq davom etuvchi ta’til va katta o'lchamdagi kompensa- tsiyalar
beriladi.
Bunday hollarda ta’tilga haq to'lash yoki to'liq davlat budjeti mablag'lari
hisobiga yoki kompensatsiyalashgan shaklda (ijtimoiy va tibbiy sug'urta budjeti
va jamg'armalari) amalga oshiriladi. Xususiy sektorda ishlovchi ayollar esa
mablag'larni turli sug'urta jamg'armalaridan oladi. Ko'pincha kompensatsiyalar
miqdori xususiy sektordagi tadbirkorlar faoliyatiga bog'liq bo'ladi. Qator
mamlakatlarda homiladorlik va tug'ruq bo'yicha ta’til huquqi, sug'urta
badallarini to'lash va homiladorlikka qadar shu ishda qancha muddat
ishlaganligiga bog'liq.
Masalan, O'zbekistonda homiladorlik va tuqqandan keyingi davrlar ta’tili
sifatida ayollarga tuqqaniga qadar 70 kalendar kun va tuqqanidan keyin 56
4
Muhitdiniv E M. Aholini ish bilan ta‘minlashda mehnat migratsiyasining roli. Iqtisodiyot fanlari bo‘yicha
falsafa doktori (PhD) dissertatsiyasi avtoreferati 2019, 14 bet.

kalendar kun (tug'ish qiyin kechgan yoki ikki va undan ortiq bola tug'ilgan
hollarda - 70 kalendar kun) ta’til beriladi. Bu nafaqani tayinlash va to'lash
uchun belgilangan tartibda mehnatga layoqatsizlik varaqasi asos bo'ladi hamda
ko'rsatilgan barcha davr uchun to'lanadi. Oliy, o'rta maxsus, kasb-hunar ta’lim
muassasalarini tamomlagan va belgilangan tartibda ishga yuborilgan ayollarga
ishni boshlagunga qadar homiladorlik va tug'ish bo'yicha berilgan mehnatga
layoqatsizlik varaqasi asosida nafaqa ayol ishga kelishi lozim bo'lgan kundan
boshlab beriladi. Ishni vaqtinchalik to'xtatish yoki ishlab chiqarishdan
ajralmagan holda o'quv yurtlarida tahsil olish munosabati bilan berilgan
qo'shimcha ta’til davrida homiladorlik va tug'ish bo'yicha ta’til berilgan holda,
nafaqa ko'rsatilgan davr tugagandan keyin ayol chiqishi lozim bo'lgan kundan
boshlab beriladi. Xodim yillik ta’tilda va bolani parvarishlash uchun ta’tilda
bo'lgan vaqtda homiladorlik va tug'ish bo'yicha ta’til berilganda, nafaqa
homiladorlik va tug'ish bo'yicha ta’tilning vaqtincha mehnatga layoqatsizlik
varaqasida ko'rsatilgan barcha kunlari uchun beriladi. Bolani parvarishlash
bo'yicha ta’til davri uchun nafaqa ta’rif stavkasidan (lavozim maoshidan) va
ta’til boshlani- shidan oldingi 12 oy mobaynida olingan mukofotlarning o'rtacha
oylik summasidan hisoblab chiqariladi. Bunda vaqtincha mehnatga
layoqatsizlik varaqasi ochilgan kuniga bo'lgan tarif stavkasi joylarda
belgilangan tuman koeffitsienti va ustamalarni hisobga olgan holda olinadi.
Homiladorlik va tug'ish bo'yicha nafaqa, shu jumladan, ayrim hollarda, ya’ni
mehnat shartnomasi alohida asoslarga ko'ra bekor qilingandan keyin bir oy
ichida vaqtincha mehnatga layoqatsizlik yoki homiladorlik va tug'ish ta’tili
boshlangan bo'lsa, nafaqa yashash joyidagi tuman (shahar) ijtimoiy ta’minot
bo'limi tomonidan ish haqining 100 foizi miqdorida beriladi. Homilador ayollar
va yangi tug‘ilgan chaqaloqlar sog‘hg‘>m muhofaza qilishga qaratilgan
choralar. Bu guruhga kiruV
‘ chora-tadbirlar ko'proq sog'liqni saqlash va ijtimoiy
profilakti tavsifda bo'lib, tug'ilishni rag'batlantirish bilan bevosita bog >q emas.
Bu choralar homiladorlik bo'yicha ayollarni o'z
vaqtida ro'yxatga olish va
qonun tomonidan belgilangan tartib tekshiruvdan o‘tish zaruriyatini nazarda

tutadi. Bunday tadbir- larning asosiy maqsadi homila va homiladorlik
patologiyalarini erta aniqlash, homiladorlikning kechish monitoringini olib
borish, homilador ayollarda kuzatiladigan ijtimoiy patologiyalar - narkomaniya,
alkogolizm va boshqa kasalliklarni profilaktika qilishdan iborat.
Ayollar homiladorlik davridagi adekvat xulqi turli shakldagi moddiy
rag‘batlantirishlar, ya’ni tibbiy va ijtimoiy sug'urta, bir martalik nafaqa olish
huquqi, homiladorlik va tug‘ruq ta’tiliga haq to'lash, oilaviy nafaqalar bilan
bog‘liq.
Soliq imtiyozlari . Soliq imtiyozlari xilma-xil bo'lib, ularni qo‘llash
tajribasi mamlakatlar bo‘yicha bir-biridan farq qiladi.
Soliq imtiyozlarini qo'liashning umumiy belgilariga quyida- gilarni kiritish
mumkin:
 er va xotinning daromadlarini alohida hisobga olish;
 oilaviy nafaqalar (kamdan kam holatlarni hisobga olmaganda) soliqqa
tortiladigan daromad miqdoriga kiritilmaydi;
 yashash minimumi soliqqa tortilmaydi;
 oilaning uy-joy sharoitini yaxshilash uchun sarflanadigan xarajatlari
qisman yoki to‘liq soliqdan ozod qilinadi;
 qator hollarda uy-joy solig'i kamaytiriladi (masalan, Ger- maniyada har
bir farzandga 10 foizdan);
 oilada boquvchining zimmasiga to‘g‘ri keladigan har bir oila a’zosining
(boqimanda)ning hisobidan kelib chiqqan holda soliq stavkalarini
kamaytirish.
Uy-joy sotib olish uchun kreditlar. Tug'ilishni barqarorlashtirish yoki
rag'batlantirish siyosatini olib boruvchi mamlakatlarning ko‘pchiligida uy-joyni
kreditlashning maxsus dasturlari mavjud emas. Oilalarga uy-joy krediti berilgan
hollarda ham bu kreditlash asl demografik maqsadlarni emas, balki oilaning
tarkibiga, undagi farzandlarga bog‘Iiq bo'lmagan holda, oilaning yashash
sharoitini yaxshilashni ko‘z!ab amalga oshiriladi. Daniya davlati bundan
mustasno bo‘lib, bu yerda farzandli oilalarning uy-joy sharoiti aholining boshqa

qismiga nisbatan yaxshiroq, mamlakatda uy- joyni ijaraga olish uchun
subsidiyalar maksimal 15 foizgacha, qo'shimcha subsidiya har bir farzandga 15
foiz miqdorda ajratiladi.
Shunday qilib, ikki nafar farzandi bor oilaga ajratiladigan subsidiya
miqdori 45 foizni tashkil etadi.
Qonunga ko'ra, hozirgi davrda har bir yetarli daromad darajasiga ega
bo'lgan oila omonat banki yoki boshqa tijorat bankidan ma’lum foiz hisobida
kredit olishi mumkin. Mavjud uy-joy kreditlash tizimini ipoteka krediti misolida
ko'rib chiqsak.
Kreditning asosiy shartlari:
• kredit oluvchida sotib olinayotgan uy-joyning 20-30 foizidan kam bo'lmagan
pul mablag'larining mavjud bo'lishi;
• kreditni oyma-oy oila budjetining 40 foizidan ortiq bo'lmagan miqdorda
to'lash imkoniyati;
• kredit oluvchi tomonidan zayomning ta’minlanishi. Ipoteka krediti miqdori
17 000 dollardan 20 000 dollargacha
bo'lib, 15 foiz ustama bilan 10-15 yil muddatga beriladi. Kredit miqdoridan
qat’iy nazar kreditni reallashtirish uchun ketadigan xarajat taxminan 2,5 ming
dollarni tashkil qiladi.. Ko'rinib turibdiki, kreditlashning bunday sxemasida
ko'pchilik salohiyatli istemol- chilar bozordan uzilib qoladi. Sababi, yosh oilalar
ham, ko'p bolali oilalarda ham kreditni ko'pgina shartlarini bajarish, ayniqsa,
birinchi kredit uchun mablag'ni to'lash va garovga mulk qo'yish imkoniyati
yo'q.
Tug'ilishning turg'unligini ta’minlash va uni rag'batlan- tirishning turli
choratadbirlarini amalda qo'llagan turli mamlakatlarning tajribalari shuni
ko'rsatadiki, bu borada aniq muvafaqqiyatga olib keluvchi universal strategiya
mavjud emas. Demografik siyosat investitsiyalari samaradorligini
kamayishining asosiy sababi oiladagi farzandlar soni va ularning tug'ilish
muddatlari masalasida individual qabul qilinish lozim bo'lgan qarorlarga
tashqaridan ta’sir qilishga nisbatan jamoatchilik fikrining o'zgarishidir.

2. Tug‘ilishning iqtisodiy rag‘batlashtirishi miqyoslarini aniqlashda uchta
fikrmulohazadan kelib chiqish lozim. Birinchidan, bolali oilalarga beriladigan
nafaqalarning miqdori farzandlarni boqishga ketadigan real xarajatlar miqdoriga
mos kelmaydi va hech bo'lmaganda rag'batlantiruvchi natijaga erishish uchun
nafaqalarni printsipial oshirish lozim. Mutaxassislaming fikricha, jamiyatining
hisobiga emas, aksincha ularning qiziqishlari yo'Iida amalga oshirilsagina
strategiya samarali bo'lishi mumkin. Bu siyosat deklaratsiya emas, biroq real
faoliyatning zamonaviy ta’minotidir. Bu faoliyat natijasida rivojlangan
mamlakatlarda ilgari ham, hozirda ham inson kapitalini rivojlantirishga
anchagina mablag'larning investitsiyasi davom etib kelmoqda. Buni sog'liqni
saqlash strategiyasida qo'llanilganda eng kamida quyidagi asosiy tamoyillarga
amal qilishni anglatadi.
Sog'liq huquqini insonning eng muhim huquqlaridan biri deb tan olinishi.
Davlat har bir insonning qadrini, shuningdek salomatlik borasida barcha
insonlarning huquqlari, majburiyatlari va javobgarliklarining tengligini tan
oladi va tasdiqlaydi.
Salomatlik va uni muhofaza qilish masalasida adolatlilik. Salomatlik va uni
muhofaza qilish ikkita asosiy jihatni o'z ichiga oladi: kambag'allik va u bilan
bog'liq salomatlik va xavf soluvchi amallami qisqartirishga yo'naltirilgan
ijtimoiyiqtisodiy siyosat olib borish; alohida ehtiyojlarga ega bo'lgan
(sog'Iig'idagi muammolar, ijtimoiy va iqtisodiy holatga ko'ra) aholi guruhlarini
izolyatsiyadan himoyalash va ularga kerakli tibbiy-sanitar yordamni olishlari
uchun imkon yaratish.
Alohida insonlar, aholi guruhlari, tashkilotlar va jamoat sektorlarining
sog'liqni saqlash faoliyatidagi ishtiroki va javobgarligi. Bu tamoyil salomatlik
fenomenining multifaktor tabiatini tushunishga asoslangan va ikkita asosiy
elementdan: barcha sektorlar salomatlik uchun javobgarlikni tan olishlari va
ularni sog'liqni saqlash faoliyatiga jalb qilishining samarali mexanizmlarini
ishlab chiqish hamda sog'liqni saqlash masalalariga tegishii siyosatni ishlab
chiqilishi va amalga oshirilishida aholining ishtirokidan iborat.

Salomatlikni mustahkamlash va o'limni kamaytirish sohasidagi siyosatni
ishlab chiqishda epidemiologik o'tish tarixi va epidemiologik jarayonlarning
hozirgi holatini hisobga olish inson hayotini, uning faol va sog'lom davrini
maksimal uzaytirish singari uzoq muddatli ulkan maqsadlar bilan bir qatorda
real holatda adekvat bo'lgan maqsad va vazifalarni o'z oldiga qo'yishni nazarda
tutadi.
Bunday masalalar jumlasiga aholining ba’zi yosh-jins guruhlari, ijtimoiy xavf
yuqori (ishsizlar, nogironlar. yolg'iz qariyalar va hokazo) guruhlari orasidan
o'lim va kasallanishning alohida sabablari dinamikasidagi salbiy
tendentsiyalarni yengish zaruriyati kiradi. Bu maqsadlar doirasida amalga
oshiriladigan dasturlar ko'p jihatdan shoshilinch tavsifga ega bo'lsa-da, kishi-
larning hayoti va salomatligini saqlash uchun kurashlarning bosh strategiyasiga
qarshilik qilmaydi. Bundan tashqari, salomatlik va o'lim trendlarining ko'pchilik
salbiy o'zgarishlari ushbu sohadagi ijtimoiy siyosatning kontseptual va taktik
kamchiliklari natijasida yuzaga kelganligi sababli, inqirozga qarshi dasturlar
bosh stra- tegiyaning asosiy to'g'rilovchi dastagi bo'lib xizmat qiladi.
Kambag'allik va qashshoqlikning ko'payib ketishi alohida bir muammolar
guruhini vujudga keltiradi. Tibbiy yordam va dori- darmonlarning
qimmatlashuvi, bepul yordamning kamayishi va uning sifati pasayishi sog'liqni
saqlash sohasida ijtimoiy tartib- sizlikka olib keladi hamda xatarni kuchaytiradi.
Shunday guruh- lardan biri qariyalar o'lim ko'rsatkichining o'sib borishida
ko'rinadi. Kam ta’minlangan, ko'pbolali va notugal oilalarda ham shunday holat
uchraydi.
Kelib chiqqan holatni, muammoni yechishga qaratilgan masalalar
quyidagilardan iborat:
 yosh bolalar va o'smirlarning sog'lig'ini mustahkamlash va jarohatlanish,
zaharlanish, chekish, spirtli ichimliklarni va narkotiklarni iste’mol
qilishdan saqlash;
 jismoniy tarbiya va sportni rivojlantirish;
 aholi salomatligini nazorat qilish va tibbiy yordamni kuchay- tirish;

 aholining salomatligini, birinchi navbatda, ish yurita oladigan
yoshdagilarda jarohat zaharlanish oldini olish va qon aylanish tizimi
kasalliklarini hamda yuqumli patalogiyalarning nuqsonlarini bilib olish;
 keksalarning sog'lig'ini saqlash, onkologik, endokrin va yuqumli
kasalliklarning oldini olish.
Aholining ko'p qismi doimiy stress holatida bo'lishi, tibbiy yordamning
dolzarblik ahamiyatini oshiradi. Shu o'rinda aytish kerakki, tibbiy yordamni
nafaqat davlat tashkilotlari, balki nodavlat tashkilotlar ham ko‘rsatsa maqsadga
muvofiq bo‘ladi. Bu esa, o'z navbatida, aholi salomatligini mustahkamlashgava
o'lim holatlarini kamaytirishga yordam beradi.
4.O'zbekiston respublikasining demografik rivojlanishning mintaqaviy
xususiyatlari tahlili.
Mamlakatning demografik salohiyati uni iqtisodiy rivojlanishning yangi
bosqichiga olib chiqish uchun imkoniyat bo'lishi mumkin. Shu nuqtai nazardan,
O'zbekiston ulkan salohiyat va imkoniyatlarga ega. "Kuchli ijtimoiy himoya" ning
asosiy tamoyillaridan biri shundaki, bozor munosabatlariga o'tishning" o'zbek
modeli " mamlakatimizning demografik va milliy xususiyatlariga asoslanadi.
Mustaqillik yillarida (1991-2019) O'zbekiston aholisi 12,5 millionga o'sdi va 2019
yil 1 yanvar holatiga 33,3 millionga yetdi. So'nggi yillarda aholining o'rtacha yillik
o'sish sur'ati o'rtacha 1,6-1,7% ni tashkil etdi.
Statistik ma'lumotlar shuni ko'rsatadiki, so'nggi 10 yil ichida aholining
o'sish sur'ati o'tgan yillarga nisbatan biroz oshdi. Shuni ta'kidlash kerakki, eng past
o'rtacha yillik o'sish sur'ati 2001-2006 yillarda kuzatilgan va 1,2% ni tashkil etgan.
Tug'ilishning nisbatan yuqori darajasi aholining yuqori o'sishini oldindan
belgilab qo'ydi. Umumiy tug'ilish koeffitsienti 2,5 p dan past bo'lgan sharoitda
aholi sonining dinamik o'sishi reproduktiv davrga 1980-yillarda yuqori tug'ilish
davrida tug'ilgan ayollarning yuqori ulushining kiritilishi bilan izohlanadi.
Zamonaviy sharoitda respublika aholisining doimiy o'sishi va demografik

rivojlanishda mintaqaviy farqlar mavjudligi bilan ushbu sohadagi tadqiqotlar
muhim ahamiyat kasb etmoqda. 5
1991-2018 yillarda respublikaning doimiy aholisi deyarli 1,6 baravar
ko'paydi. Doimiy aholining eng yuqori o'sishi Surxondaryo (1,89), Qashqadaryo
(1,86), Namangan (1,74) Xorazm (1,69), Andijon (1,68), Jizzax (1,67) va Farg'ona
(1,63) kabi hududlarda kuzatilmoqda. Doimiy aholi sonining eng past o'sish sur'ati
Toshkent shahrida bo'ldi. 1991-2018 yillarda. u atigi 1,16 baravar, ya'ni 16 foizga
o'sdi va 2018 yil boshida taxminan 2,5 million kishini tashkil etdi. Ammo shuni
ta'kidlash kerakki, bu holda doimiy aholi sonining dinamikasi tahlil qilinadi, ba'zi
hisob-kitoblarga ko'ra Toshkent shahri aholisi hozirgi vaqtda 5 million kishidan
oshadi (jadvalga qarang).
1-jadval. O'zbekiston Respublikasining doimiy aholisi va uning
ma'muriy bo'linmalari (ming kishi, umumiy sondagi ulushi%) 6
O‘zbekiston
Respublikasi 1991 2000 2010 2018
O‘zbekiston
Respublikasi 20607,7 100% 24487,7 100% 28001,4 100% 32656,7 100%
Qoraqolpog‘iston
Respublikasi 1270,6 6,2 1503 6,1 1632 5,8 1842,3 5,6
Viloyatlar
Andijon 1789 8.7 2186.2 8.9 2549.1 9.1 3011.7 9.2
Buxoro 1195.1 5.8 1419.3 5.8 1612.5 5.8 1870.2 5.7
Jizzax 792.2 3.8 974.8 4.0 1116.8 4.0 1325 4.1
Qashqadaryo 1694.4 8.2 2166.8 8.8 2616.1 9.3 3148.4 9.6
Navoiy 682 3.3 783.3 3.2 851.6 3.0 958 2.9
Namangan 1551.8 7.5 1924.3 7.9 2258.5 8.1 2699.6 8.3
Samarqand 2200.9 10.7 2670.3 10.9 3119 11.1 3720.1 11.4
Surxondaryo 1332 6.5 1736.7 7.1 2075 7.4 2514.2 7.7
Sirdaryo 559.1 2.7 642.2 2.6 714.4 2.6 815.9 2.5
5
Абдураҳмонов Қ.Х., Абдураманов Х.Х. Демография. – Тошкент: Ношир, 2011. – Б. 209.
6
Statistik ma‘lumotlar bo‘yicha mualliflar tomonidan tayyorlandi.

Toshkent 2129.8 10.3 2350.2 9.6 2585.9 9.2 2861.2 8.8
Farg‘ona 2214.6 10.7 2664.4 10.9 3074.6 11.0 3620.2 11.1
Xorazm 1066 5.2 1323.9 5.4 1561.6 5.6 1805 5.5
Toshkent sh 2130.2 10.3 2142.3 8.7 2234.3 8.0 2464.9 7.5
Tahlil qilinayotgan davrda mintaqalar aholisining umumiy aholi soniga
nisbati ham sezilarli o'zgarishlarga duch keldi. Toshkent shahri va Toshkent
viloyati aholisining ulushi umumiy aholi sonida sezilarli darajada kamaydi.
Shunday qilib, Agar 1991 yilda Toshkent aholisining ulushi 10,3 foizni tashkil
etgan bo'lsa, 2018 yilda bu ko'rsatkich 7,5 foizga yetdi. Toshkent viloyatida bu
ko'rsatkichlar 10,3% ni tashkil etdi va Mos ravishda 8,8%. Ushbu ko'rsatkichdagi
eng yuqori ijobiy o'zgarishlar Qashqadaryo, Surxondaryo, Namangan va
Samarqand viloyatlarida kuzatilmoqda (jadvalga qarang.). Tahlil qilinayotgan
davrda O'zbekiston aholisining rivojlanishi nafaqat uning sonining tez o'sishi bilan
ajralib turardi.
Aholining o'rtacha yoshi tez sur'atlar bilan o'sib borayotgan bo'lsa-da,
BMT tasnifiga ko'ra, O'zbekiston nisbatan yosh aholisi bo'lgan mamlakatlarga
tegishli bo'lib, 2018 yil 1 yanvar holatiga ko'ra 28,7 yoshni tashkil etdi. Statistik
ma'lumotlardan ko'rinib turibdiki, Surxondaryo (26,9), Qashqadaryo (27,1),
Sirdaryo (27,5) viloyatlarida yashovchi eng yosh aholi, Toshkent (32,8) va
Toshkent (30) viloyatlarida esa har bir qishloqda nisbatan kattalar deb tasniflanishi
mumkin.

1-rasm. O'zbekiston Respublikasi va uning hududlari aholisining o'rtacha
yoshi (yillar). 7

Aholining asosiy yosh guruhlari bo'yicha taqsimlanishini tahlil qilish,
shuningdek, aholining qarishining yaqinlashib kelayotgan tendentsiyalaridan
dalolat beradi. 1991 yilda mehnatga layoqatli yoshdan oshgan aholi O'zbekiston
Respublikasi bo'yicha o'rtacha 7,8 foizni tashkil etdi. Respublika darajasidan
yuqori ko'rsatkichlar Toshkent (11,7), Toshkent va (9,1), Farg'ona (8,2)
shaharlarida bo'lgan hududlar. 2018 yil boshida respublikada mehnat yoshidan
katta bo'lganlarning ulushi 9,7% ga etdi. Mazkur ko'rsatkich bo'yicha yetakchilar
Toshkent shahri (15,3), Toshkent viloyati (11,5), Buxoro viloyati (10,4) va
Farg'ona viloyati (10,1). Surxondaryo, Sirdaryo va Qashqadaryo viloyatlari aholisi
nisbatan yosh mo sifatida tasniflanishi kerak. Ushbu sohalarda mehnatga layoqatli
yoshdagilarning ulushi mos ravishda 7,9%, 8,1% va 8,2% ni tashkil etdi.
O'zbekiston Respublikasining amaldagi qonunchiligiga muvofiq,
mehnatga layoqatli yoshdagilar 16 yoshdan 60 yoshgacha bo'lgan erkaklar va 16
yoshdan 55 yoshgacha bo'lgan ayollar uchun belgilanadi. Shuni ta'kidlash kerakki,
ko'pgina rivojlangan mamlakatlarda umr ko'rish davomiyligining o'sishi natijasida
mehnatga layoqatli yoshdagi truning yuqori chegarasi ancha yuqori. Shuni ham
ta'kidlash kerakki, respublikada mehnatga layoqatli yoshdagi aholining ko'pligi
bilan belgilanadigan mehnat bozoriga yuqori yuk ushbu bosqichda ushbu yoshni
oshirish zarurligini keltirib chiqarmaydi. Garchi bu jarayon yaqin kelajakda
muqarrar bo'ladi.
Yuqorida ta'kidlab o'tilganidek, O'zbekiston Respublikasi aholisining
o'sishi asosan aholining tabiiy harakati bilan izohlanadi, ya'ni, tug'ilish darajasi
nisbatan yuqori va o'lim darajasi past. 1991-2018 yillarda respublikada umumiy
tug'ilish darajasi 33,7 dan 22,1 % gacha kamaydi. Eng yuqori ko'rsatkich —
Doriya viloyatining Surxon shahrida (26,1 %). Tug'ilish darajasi 20-25 % gacha
bo'lgan hududlarga qara kalpaxtan Respublikasi (20,6), Farg'ona (21,0), Xorazm
(21,0), Navoiy (21,6), Sirdaryo (21,8), Andijon (22,6), Namangan (22,9), Jizzax
7
www.stat.uz – O‘zbekiston Respublikasi Statistika qo‘mitasi rasmiy sayti.

skaya (23,6), Samarqand (24,4), Qashqadaryo viloyati (24,6). Tug'ilishning eng
past ko'rsatkichlari Toshkent (17,7), Toshkent (19,3) va Buxoro (20,0)
viloyatlarida kuzatilmoqda (rasmga qarang). 8
2). Umuman olganda, respublika va
uning alohida hududlari aholisining yosh tarkibidagi o'zgarishlar potentsial
iqtisodiy o'sish uchun demografik imkoniyatlar nuqtai nazaridan qulay deb
baholanmoqda. Tug'ilish va o'limning nisbiy pasayishi mehnatga layoqatli
yoshdagi aholi ulushining o'sishiga olib keldi, bu iqtisodiy rivojlanishni ta'minlash
va oilaning farovonligi uchun imkoniyat sifatida baholandi. Ammo shuni ta'kidlash
kerakki, natija avtomatik emas, balki samarali muvofiqlashtirilgan amalga oshirish
bilan bog'liq kasb-hunar ta'limi, sog'liqni saqlash va mehnat bozori siyosati. Aks
holda, bu imkoniyatlar tahdidlarga aylanishi mumkin.
Mustaqillik yillarida hududlarning demografik rivojlanishini hisobga olgan
holda O'zbekistonda demogeografik rayonlashtirish masalasi o'rganildi. Mamlakat
aholisi uchun so'nggi yillarda birinchi, ikkinchi va uchinchi bola ehtiyoj va
istaklarning natijasidir, keyingi quyidagi bolalar miqdorining keskin pasayishi,
aksariyat hollarda urf-odatlar va an'analar asta-sekin yangi iqtisodiy
munosabatlarga moslashmoqda deb o'ylash mumkin. Shu maqsadda biz
mamlakatni uchta mintaqaga ajratdik - tog'li, cho'l va aralash. Ushbu sohalardagi
demografik jarayonlarni ilmiy tahlil qilish demografik imkoniyatlarni, aholining
ko'payishi yoki kamayishi bilan bog'liq holatni ochib berishga imkon beradi.
Birinchi zona respublikaning yettita viloyatining tog'li hududlarini o'z
ichiga oladi. Ikkinchi zonaga asosan cho'l va cho'llardan iborat hududlar kiradi.
Uchinchi zona tekis erlarni, vohalarni va vodiylarni qamrab oladi. Demografik
rayonlashtirish demografik jarayonlarning mintaqaviy xususiyatlarini va shu
jarayonlarga ta'sir etuvchi o'ziga xos ijtimoiy-iqtisodiy omillarni o'rganish va
baholashda muhim rol o'ynaydi.
8
www.stat.uz – O‘zbekiston Respublikasi Statistika qo‘mitasi rasmiy
sayti.

2-rasm. O'zbekistonda tug'ilish, o'lim va tabiiy tug'ilishning umumiy
darajasi (1000 aholiga) Zamonaviy O'zbekistonda aholining ko'payish tabiati
sobiq Sovet Ittifoqi davrida kuzatilganidan farq qiladi. Mamlakatdagi siyosiy,
iqtisodiy, ijtimoiy, madaniy va boshqa o'zgarishlar respublikada o'ziga xos
demografik vaziyatning shakllanishiga olib keldi. So'nggi yillarda mamlakat
aholisi uchun birinchi, ikkinchi va uchinchi bolalar ehtiyojlar va istaklarning
natijasi ekanligini hisobga olsak, aksariyat hollarda keyingi bolalar sonining
keskin pasayishi, urf-odatlar va urf-odatlar asta-sekin yangi iqtisodiy
munosabatlarga moslashayotgani haqida bahslashish mumkin. Aynan
tug'ilishning pasayishi tufayli butun aholi orasida bolalar va yoshlarning ulushi
kamaydi. Natijada, oilaning mustahkamlanishiga, jamiyatning ijtimoiy-iqtisodiy
rivojlanishiga ta'sir ko'rsatadigan bolalarning "qiymati" osha boshladi.
O'zbekiston Respublikasi demografik rivojlanishining mintaqaviy
xususiyatlarini namoyish etish uchun ma'muriy-hududiy birliklar doirasidagi
hududlarni tumanlar, zonalar, demogeografik hududlarga bo'lish maqsadga
muvofiqdir. Shu maqsadda mamlakat hududida uchta zona - tog', cho'l va aralash
(tog'-tekislik, voha, vodiy hududlari) ajratildi. Ushbu zonalar e'tiborni jalb qiladi,
chunki ular demografik hududlardan kattaroq, tabiiy va iqtisodiy xususiyatlarning
farqlariga asoslangan, demografik jarayonlar jarayonida bir-biridan tubdan farq
qiladi. Ushbu zonalardagi demografik jarayonlarning ilmiy tahlili demografik

imkoniyatlarni, aholining ko'payishi yoki kamayishi bilan bog'liq holatni
aniqlashga imkon beradi. Bunda asosiy rol mintaqadagi demografik jarayonlar
ta'siri ostida va aksincha, demografik holatga tabiiy, ijtimoiyiqtisodiy omillar ta'siri
ostida yuzaga keladigan muammolarni aniqlash bilan o'ynaydi. Belgilangan
zonalarga quyidagilar kiradi:
I zona - Toshkent viloyatining tog ' li hududlari - Ahangaron , Bo ' stonliq , Parkent ;
Farg ' ona viloyati - So ' x ; Navoiy viloyati - Nurata ; Jizzax viloyati - Bahmal ,
Gallyaral , Zaamin , Yangiobod , Farish ; Samarqand viloyati - Bulungur , Urgut ,
Koshrabat , Nurobod ; Surxondaryo viloyati - Baysun va Qashqadaryo viloyati -
Dehqonobod , jami 16 tog ' li hududlar .
II zona - Qoraqalpog'iston Respublikasi, Buxoro, Navoiy, Sirdaryo viloyatlari
hududi;
III zona - Tog'liklar, tekisliklar, aralash hududlar, respublikaning boshqa barcha
hududlari va hududlari.
Birinchi zonaga respublikaning 7 viloyatidagi tog'li hududlar kiradi. Aynan shu
hududlar respublikada demografik jarayonlar, demografik holat, demografik tarkib,
er yuzasining tuzilishi, aholi punktlari tizimi va ularni joylashtirish xususiyati bilan
ajralib turadi. Ikkinchi zonaga asosiy hududi dasht va cho'llardan iborat hududlar
kiradi. Va uchinchi zona tekisliklar, vohalar va vodiylarni qamrab oladi. Bundan
tashqari, biz demografik rayonlashtirishni amalga oshirdik. Rayonlashtirishning
maqsadi demografik jarayonlarning hududiy xususiyatlarini aniqroq ilmiy tahlil
qilish, ularning muammolarini aniqlashdir. demogeografik rayonlashtirish
Demak, demografik rayonlashtirish demografik jarayonlarning
mintaqaviy xususiyatlarini va ularga ta'sir etuvchi xarakterli ijtimoiy-
iqtisodiyomillarni o'rganish va baholashda muhim rol o'ynaydi. Respublika
olimlari hududlarni geografik joylashuvi, ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishi,
ixtisoslashuvi asosida iqtisodiy rayonlashtirishni amalga oshirdilar. Demogeografik
hududlarning ushbu iqtisodiy hududlardan farqi shundaki, birinchi holda
mintaqalar ko'payish ko'rsatkichlari, aholining mexanik harakati samaradorligi,

aholi tarkibining har xil turlari, ya'ni demografik xususiyatlari asosida ajralib
turadi.
O'zbekiston demogeografik hududlarga bo'linganida quyidagi mezonlar
asos qilib olinadi: 1) demografik jarayonlarning borishi (1989-2012); 2) shahar
aholisi soni va uning o'zgarishi; 3) aholining demografik tarkibi; 4) aholi
dinamikasi; 5) aholi zichligi ko'rsatkichlari. Ushbu jihatlar respublika hududlarini
demogeografik hududlarga birlashtirishda, ijtimoiy-iqtisodiy omillar va ularning
hududiy xususiyatlari ta'siri ostida demografik jarayonlarning rivojlanishini
ochishda katta ahamiyatga ega. Shu munosabat bilan shuni ta'kidlash kerakki,
iqtisodiy hududlar uchun bir qator etakchi omillar demografik hududlar uchun ham
muhimdir. Masalan, ularning qatoriga iqtisodiy va geografik joylashuv, transport,
ijtimoiy infratuzilma tizimi kiradi. R. A. Ubaydullaeva va O. B. ata-Mirzaev
(2006) demografik jarayonlar va bandlik masalalarini o'rganishda respublikani 6
mintaqaga bo'lishdi. 9
Biz taklif qilayotgan demogeografik tumanlarning ushbu
hududlardan farqi shundaki , Sirdaryo va Toshkent viloyatlari hamda Toshkent
shahri birgalikda yagona Markaziy tuman sifatida belgilanadi . Xuddi shu narsa biz
bitta demogeografik hududga birlashtirilgan Samarqand va Jizzax viloyatlariga
ham tegishli .
Demogeografik hududlar tarkibiy jihatdan professor A . Saliev (1995)
tomonidan taklif qilingan O ' zbekistonning iqtisodiy rayonlashtirish tarmog ' idan bir
oz farq qiladi . Ushbu demogeografik hududlarni tashkil etuvchi hududlar ijtimoiy -
iqtisodiy rivojlanishda sezilarli darajada farq qilsa - da , ularni aholining ko ' payishi ,
nikoh va oilaviy munosabatlar , turmush tarzi va yashash sharoitlari kabi fazilatlar
bo ' yicha umumlashtirilgan o ' rganish uchun asoslar mavjud . Xususan ,
respublikaning eng Shimoliy hududlari hisoblangan va quyi Amudaryo
demogeografik tumanining bir qismi hisoblangan Qoraqalpog ' iston Respublikasi
va Xorazm viloyati murakkab ekologik vaziyat bilan ajralib turadi , bu ularning
ijtimoiy - iqtisodiy va demografik rivojlanishida aks etadi . Ushbu sohadagi ekologik
9
R.A.Ubaydullaeva va O.B.ata-Mirzaev demografik jarayonlar va bandlik
masalalari.
10
A. Saliev - Demogeografik hududlar tarkibiy jihatlari.

omil aholining mexanik oqimining faollashishiga , tabiiy harakat ko ' rsatkichlarining
pasayishiga , kasalliklar sonining ko ' payishiga va kasalliklarning keng tarqalishiga
olib keladi . Shu bilan birga , aholining tabiiy ko ' payish koeffitsientini sifatli
baholashning maxsus shkalasi bo ' yicha ushbu demogeografik hudud aholisi juda
tez o ' sib boradigan hududlar qatoriga kiradi . Bu ikki mintaqa aholisining tabiiy
o ' sishi milliy ko ' rsatkichlardan kattaroq yoki 16% dan yuqori ekanligidan dalolat
beradi .
Quyi - Amudaryo demogeografik tumanidan keyin ikkinchi o ' rinda Buxoro
va Navoiy viloyatlarini birlashtirgan Quyi - Zarafshon demogeografik tumani
joylashgan bo ' lib , uning ko ' p qismi geografik joylashuvi bo ' yicha cho ' l zonasiga
to ' g ' ri keladi va aholisi - mintaqaviy , milliy demografik tarkibi bo ' yicha - deyarli
bir xil . Ushbu demogeografik tuman tarkibida Navoiy viloyatining nisbatan kech
tashkil etilishi (1982) aholining soni , zichligi , rivojlanish darajasi va tuzilishida
yaqqol namoyon bo ' ladi . Bundan tashqari , Navoiy viloyatining ixtisoslashuv
xususiyatlari , bu erda sanoat shaharlarining mavjudligi , urbanizatsiya darajasi
(49,6 %) va demografik tarkibi qadimgi Buxoro viloyati aholisidan bir oz farq
qiladi . Ammo ularning ikkalasida ham aholining o ' rtacha yillik ko ' payish
sur ' atlarining bosqichma - bosqich pasayishi kuzatilmoqda va bu respublika umumiy
ko ' rsatkichlaridan unchalik farq qilmaydi .
Surxondaryo va Qashqadaryo viloyatlari ( Janubiy mintaqa ), ularning
hududlari ushbu mintaqalar bilan to ' g ' ridan - to ' g ' ri kesishadi va ijtimoiy - iqtisodiy
rivojlanish jihatidan bir - biridan bir oz farq qiladi , ammo demografik holati ,
aholining urf - odatlari jihatidan bir - biriga juda yaqin , aholi sonining ko ' payishiga
katta hissa qo ' shadigan sohalar qatoriga kiradi . Tabiiy ko ' payish orqali Janubiy
mintaqa hududlari aholisining ko ' payishi demografik tarkib bilan bog ' liq va bu
ularning aholisining ijobiy demografik rivojlanishini , sig ' im va demografik yuk
bilan bog ' liq muammolarning kuchayishini ko ' rsatadi .
Ijtimoiy - iqtisodiy rivojlanish nuqtai nazaridan Jizzax va Samarqand
viloyatlarini yagona iqtisodiy tumanga birlashtirish maqsadga muvofiq emas ,
ammo ularning demografik holati , aholining joylashishi ularni yagona

demogeografik tumanga birlashtirishni talab qiladi . Ushbu hududlarning bir qismi
bo ' lgan Bulungur , Baxmal , Farish va Galla orol tumanlari hozirda ularning
birlashmasida " ko ' prik " bo ' lib xizmat qilmoqda . Shu nuqtai nazardan , demografik
mintaqa bu erda aholining turlicha joylashishi va demografik rivojlanish darajasi
bo ' lgan hududlarning mavjudligi bilan ajralib turadi .
Demografik vaziyatni tahlil qilish uchun Sirdaryo viloyati Toshkent
viloyati va Toshkent shahriga qo ' shilishi kerak , bu ularga ko ' payish , aholi tarkibi
jihatidan yaqinroq . Ularning yagona Markaziy demogeografik hududga birlashishi
foydasiga aholining joylashishi, transport tizimi va chegaradosh hududlarning
mavjudligi kabi omillar dalolat beradi. Aholi zichligi bo'yicha yuqori demografik
bosimga ega bo'lgan ushbu mintaqa aholisi Farg'ona demogeografik tumanidan
keyin ikkinchi o'rinda turadi. Ushbu demogeografik hudud mintaqaning ijtimoiy-
demografik va ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishini to'liq aks ettiradi.
Farg'ona, Andijon, Namangan viloyatlarini sanoat, qishloq xo'jaligi,
transport, ijtimoiy infratuzilma tizimini joylashtirish, rivojlanish, demografik holati
jihatidan o'xshash bo'lgan Farg'ona demogeografik tumani uzoq vaqtdan beri
iqtisodiy tuman sifatida tan olingan.
Xulosa
O‘zbekistonning doimiy aholisi soni 2022 yil 1 yanvar holatiga ko‘ra, 35
mln 271,3 ming kishini tashkil etib, o‘tgan yilga nisbatan 712,4 ming kishiga yoki

2,1 foizga ko‘paygan. Jumladan, shahar aholisi soni 17 million 918,3 ming kishini,
qishloq aholisi soni esa 17 million 353 ming kishini tashkil etgan.
Ma’lumot uchun: BMTning aholishunoslik jamg‘armasi ma’lumotlariga ko‘ra,
2021 yil 1 yanvar holatiga yer yuzidagi jami aholi soni 7 mlrd 875 mln kishini
tashkil etgan. O‘zbekiston aholi soni bo‘yicha 43-o‘rinda qayd etilgan.
Respublikada 2021 yilda tug‘ilganlar soni oldingi yilga nisbatan 63,4 ming
kishiga yoki 7,5 foizga ko‘paygan, vafot etganlar soni esa 2020 yilga nisbatan 1,1
ming kishiga yoki 0,6 foizga kamaygan.
Shuningdek, qayd etilgan nikohlar soni 2020 yilga nisbatan 8,3 ming kishiga
yoki 2,8 foizga, nikohdan ajrashganlar soni 11 ming kishiga yoki 39 foizga oshgan.
Joriy yilning 1 yanvar holatiga ko‘ra, respublika doimiy aholisi sonining 31,2 foizi
mehnatga layoqatli yoshdan kichiklar, 57,6 foizi mehnatga layoqatli yoshdagilar va
11,2 foizi mehnatga layoqatli yoshdan kattalar hissasiga to‘g‘ri kelgan.
2022 yilning 1 yanvar holatiga 1 kvadrat kilometrga o‘rtacha 78,6 kishi to‘g‘ri
kelgan. Bu esa o‘tgan yilning mos davriga nisbatan solishtirilganda 1,6 kishiga
ko‘proq (2021 yilda 1 kv.km.ga 77,0 kishi).
Hududlar bo‘yicha qaraydigan bo‘lsak, aholi zichligining eng yuqori
ko‘rsatkichi Toshkent shahri (8035,1 kishi), Farg‘ona (576,4 kishi) va Andijon
(756,6 kishi) viloyatlarida, eng past ko‘rsatkichlar Navoiy viloyati (9,3 kishi),
Qoraqalpog‘iston Respublikasi (11,7 kishi) va Buxoro viloyatida (49,1 kishi) qayd
etilgan.
2021 yil davomida 905,2 mingta bola tug‘ilgan bo‘lsa, mos ravishda 1000
aholiga nisbatan tug‘ilish koeffitsiyenti 25,9 promilleni tashkil etgan. Bu
ko‘rsatkich 2020 yilga nisbatan (24,6 promille) 1,3 promillega balandroq.
2021 yilning yanvar-dekabr oylarida 174,5 mingta o‘lim holati kuzatilgan bo‘lib,
har 1000 aholiga o‘lim koeffitsiyenti 5 promilleni tashkil etgan hamda 2020 yilga
nisbatan (5,1 promille) - 0,1 promillega kamaygan.
O‘tgan yilning yanvar-dekabr oylarida qayd etilgan o‘lim holatining 61,7
foizi – qon aylanish tizimi kasalliklaridan, 7,8 foizi – o‘simtalardan, 6,7 foizi –
nafas olish a’zolari kasalliklaridan, 5,2 foizi – baxsiz hodisa, zaharlanish va

jarohatlanishlardan, 4,1 foizi – ovqat hazm qilish a’zolari kasalliklaridan, 3,1 foizi
– yuqumli va parazitar kasalliklardan, 11,4 foizi esa boshqa kasalliklardan vafot
etgan.

Foydalanilgan adabiyotlar
1. Абдураҳмонов Қ.Х., Абдураманов Х.Х. Демография. – Тошкент:
Ношир, 2011. – Б. 209.
2. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining qarori, 15.09.2020 yildagi PQ-
4829-son.
3. Kalonov.K O‘zbekistonda migratsiya jarayonlarining muhimligi.
4. Z.N.Tojiyeva – Demografiya.
5. Cohen, R. (2006). Migration and its enemies: global capital, migrant labour
and the nationstate, Oxford: Ashgate.
6. Вертелецкая Н.П. Миграционная политика в условиях глобализаци //
Мир и политика, 2012. №11.
A. Saliev - Demogeografik hududlar tarkibiy jihatlari.
7. Воробьеyва О. Д. Миграционные процессы населения: вопросы теори и
государственной миграционной политики // Проблемы правового
регулирования миграционных процессов, 2003. — № 9 (202). — 35 b.
8. Максанова Л. П Миграция и рынок труда в странах Средней Ази –
Ташкент 2002.
9. Nodirova N. O‘zbekiston aholisining migratsiya jarayonida ishtiroki
(Muammo va yechimlar). BMI – Samarqand.
10. Abulqosimov X P. O‘zbekistonda ijtimoiy havfsizlikni taminlashning ayrim
masalalari. Iqtisod va moliya,. 2019.. Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga
solish 2018.
11. Abulqosimov X P. va boshqalar. Milliy mehnat bozori uchun kadrlarni
boshqarishni takomallashtirish yo‘nalishlari,. 2009.
12. Muhitdiniv E M. Aholini ish bilan ta‘minlashda mehnat migratsiyasining
roli. Iqtisodiyot fanlari bo‘yicha falsafa doktori (PhD) dissertatsiyasi
avtoreferati 2019, 14 bet.
13. R.A.Ubaydullaeva va O.B.ata-Mirzaev demografik jarayonlar va bandlik
masalalari.

14. De Haas, H. (2010). Migration and Development: A Theoretical Perspective,
International Migration Review, 44 (1): 227-264.
15. Porumbescu, A. (2012). East European Migration Patterns – Romanian
emigration. Revista des Stiinţe Politice.
16. Ивахнюк, И.В. Глобализация миграционных процессов / гл. ред. И.И.
Мазур, А.Н. Чумаков. – М.: Радуга, 2006. – 340 b.
17. Римашевская Н.М. Человек и реформы: Секреты выживания. - М.:
ИСЭПН РАН, 2003. - 392 с.
18. Вершинина И. А. Миграционные процессы в условиях глобализаци:
Социологический анализ факторов и тенденций развития, 2006. 138 b.
19. Уткин А.И. Мировой порядок XXI века. - М., 2001. – 513 b.

Demografik siyosat samaradorligi mezonlarini tahlil qilish

Mundarija

Asosiy qism.. 4

1.Demografik siyosatning mazmun- mohiyati. 4

2.Demografik siyosat o’tkazish uslublari 6

3.Tug‘ilish va oila sohasidagi demografik siyosat 8

4.O'zbekiston respublikasining demografik rivojlanishning mintaqaviy xususiyatlari tahlili. 21

Foydalanilgan adabiyotlar. 33

Sotib olish