• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 40000UZS
Размер 91.6KB
Покупки 4
Дата загрузки 14 Октябрь 2024
Расширение docx
Категория Психология

Продавец

ibrohim muxtorov

Дата регистрации 10 Май 2024

76 Продаж

Destruktiv xulq psixologiyasi

milisiya, prokuratura, sud bo‘lib ularning qonuniyligi demokratiya tomonidan tasdiqlangan. Ikkinchi tomonda go‘yoki o‘ziga tegishi kerak bo‘lgan ulushni olishga xaqqi bo‘lgan delinkvent shaxs. "olish" jarayoni yoki talonchilik yoki bilvosita firibgarlik, kamomad yo‘li bilan amalga oshiriladi. Paul Reyvalpdning fikricha jamiyat, tasavvurga simasa ham, oqlab bo‘lmaydigan harakatlari va o‘ta jiddiy jazo choralari bilan o‘zi qutilmoqchi bo‘lgan jinoyatchilarni tarbiyalaydi. Bu fikrga shuning uchun qo‘shilsa bo‘ladiki, individual delinkvent shaxs va uni ta’qib qilayotgan jamiyat o‘rtasidagi o‘zaro taqqooslashni baholashda shaxsiy himoya mexanizmlari ishtirok etadi. Bu proyektiv jarayon bo‘lib, har bir odamdagi kriminal komponentlar u yoki bu jinoyatni chindan ham amalga oshirayotgan odamlarga proyeksiya qilinadi, ko‘chiriladi, natijada bu odamlar aslidagiga qaraganda ham ko‘proq jinoyatchiroq bo‘lib ko‘rinadilar. Shuning uchun jazo ba’zan jinoyatga qaraganda og’irroq bo‘ladi. Aytish mumkinki, jazolash aslida shaxsiy agressivkriminal impulpslarni qondirishning ongsiz o‘rin almashtirish usulidir. Albatta bu qoida emas, har qanday jazo jarayonida ham shundaybo‘lavermaydi. Lekin ayrim o‘ta og’ir jazo choralari belgilanganda xuquqshunosning shaxsiy kriminal agressiv impulpslari ham ma’lum rol o‘ynashi mumkin. O‘z o‘quvchilarini o‘zlari ichdan kechira olmagan kechinmalari uchun, kechinmalar qancha kuchli bo‘lsa, shuncha qattiq jazolaydigan o‘qituvchilar ham shu jarayonga misol bo‘la oladi. Masalan: sho‘xlik, o‘yinqaroqlik va hokazolar uchun. Delinkvent xulqning individual aspektlari. Delinkvent xulqli odamlar o‘zlarining ichki ziddiyatlarini nevrotiklarga o‘xshab himoya mexanizmlari bilan himoya qila olmaydilar. Lekin ular shizofreniklarga o‘xshab illyuziyalar dunyosiga chekinib, reallik bilan o‘z aloqalarini uzmaydilar ham. Ichki zo‘riqishga bardosh berish uchun ular ichki kasallikka ham murojaat qilmaydilar. Shunday bo‘lsa ham, ular reallik bilan aloqani uzadilar va o‘z ichki voqeliklaridan ta’qib’ qilinadigan, davlat tomonidan va qonun yo‘li bilan jazolanadigan taoqiqlangan harakatlar sodir qilish bilan qutuladilar. 23 shakllarda yuzaga chiqadi: suitsidal axloq, ozuqaga muhtojlik, kimyoviy moddalarga muhtojlik (psixofaol moddalarni iste'mol qilish), fanatik axloq (masalan, destruktiv-diniy madaniyatga tortilish), autik axloq, hayot uchun aniq ko`rinib xatarli faoliyat (sportning ekstremal turlari, avtomobilda yurganda tezlikni o`ta oshirish va boshqalar). O`smir yoshda autodestruktiv axloqning xususiyati (avvalgi shakliga o`xshash) uning guruhli qadriyatlar bilan bilvosita bog’liqligi hisoblanadi. O`smir kiritilgan guruh autodestruktsiyaning quyidagi shakllarini tuqdiradi: giyohvandlikka mute bo`lib qolgan axloq, o`z-o`zini kesish, kompyutyerga boqlanib qolish, ozuqa addiktsiyalari, kamroq – suitsidal axloq. Mustaqillika erishganimizdan so‘ng milliy kadriyatlarimizning tiklanishi va xalqimiz azaldan e’zozlab kelayotgan milliy urf-odatlarimiz an’analarimiz (bola tarbiyasida ota-onadan tashqari, buvi-buva, qarindosh-urug’larning xam ta’siri) bu borada katta axamiyatga ega. Lekin ba’zan oilada tarbiyaviy faoliyatning susayishi targ’ibot-tashviqot ishlarining komilligi natijasida oila a’zolari xulqida yomon odatlarning (ichish, chekish, narkomaniya, turli diniy oqimlari ta’siriga berilish, ma’naviy buzuqlik yo‘liga kirish) paydo bo‘lishi tashvishlanarli hollardan biridir. Jamiyatning komil fuqarosini shakllantirish, tarbiyalash hozirgi zamon oilasining muxim funksiyasi darajasiga kiradi. Chunki shaxsning ijtimoiylashuvi dastavval oilada amalga oshadi. Oilada tarbiya orqali shaxsga ma’lum bir siyosat g’oyaviy dunyoqarash, axloqiy me’yorlar va xulk namunalari, jismoniy sifatlar singdiriladi. Xalqimizda «Qush uyasida ko‘rganini qiladi», deb bejiz aytilmagan. Oilada amalga oshadigan ijtimoiylashuv jarayoni natijasida shaxs ijtimoiy me’yorlar va kadriyatlarni o‘zlashtiradi ijtimoiy xayotga kirib boradi. Ota-onalar va farzandlar o‘rtasida yuzaga keladigan nizolar xam tarbiyaviy ishni qiyinlashtiradi, o‘smirlarga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Bunday nizo, kelishmovchiliklar o‘smirlarning axloqiga ta’sir etadi. Dunyoqarashlar orasidagi mavjud farqni xisobga olmasa, Yoshlar, o‘smirlarning bo‘sh vaqtini mustaqil tashkil etilmasa Ota-onalar ichkilikka ruju qo‘ysa yoki or-nomusni yig’ishtirib qo‘yib buzuqichilik qilsa xulqi og’ishgan bolalar ko‘payadi. Ota-onalarning psixologik-pedagogik bilim saviyalari yetarli darajada emasligi natijasida tarbiyasi kiyin o‘smirlar ko‘payadi. Insonning 17 degan atama keng ishlatiladi. Bog’lanib qolish tushunchasi tibbiyotdan o`zlashtirilgan, hozirgi vaqtda nisbatan yangi va ommaviy atama hisoblanadi. Tobelik atamasi ostida keng ma'noda “kimgadir yoki lazzat olish yoxud moslashish maqsadida nimagadir suyanishga intilish” tushuniladi. Barcha odamlar ovqat, suv, havo kabi hayotiy muhim obyektlarga “ me’yoriy “ tobelikni his qiladilar. Ko‘pchilik odamlar ota – onalari, do‘stlari, turmush o‘rtoqlariga sog’lom bog’lanib qolishni sezadilar. Biz yuqorida aytayotgan tobelik esa bu psixik holatni o‘zgartirish maqsadidaqandaydir modda yoki o‘ziga xos faollikni iste’mol qilishga psixologik yoki jismoniy tobelik bilan bog’liq axloq, lazzat olish yoki moslashish maqsadida kimgadir yoki nimagadir suyanishga kuchli intilish. Agar bu tushunchaning tarixiy ildiziga murajaat qilsak, unda lotincha addictus – qarzi tufayli bog’langan shaxs (qarzi tufayli qullikka hukm qilingan), o‘tmishda ingliz zodagonlari dehqonlarga yil boshida katta qarz berib yil bo‘yi ularga to qarzini uzgunicha hukmronlik qilib, tayziq o‘tkazishgan. Berilgan ma’lumotlarga muvofiq tobe axloqning quidagi shakllari bor: • Kimyoviy bogliqlik (chekish, taksikomaniya, giyohga muxtojlik, dorilarga muxtojlik, ichkilikka bog’liqlik); • Ovqatlanish axloqining buzulishi (ko‘p yeyish, ochlik. Taomlardan voz kechish); • Geymbling – o‘yinga tobelik (kompyuterga bog’lanib qolish, azart o‘yinlar); • Jinsiy adddiksiya (zoofiliya, fetishism,vuayerizm, nekrofiliya, sadomazoxizm) Hayot tarzi o‘zgarishi bo‘yicha odamlarda tobe axloqning yangi shakllari paydo bo‘ladi, masalan, bugungi kunda kompyuterga tobelik juda tez tarqalmoqda va ayni paytda ba’zi shakllar deviantlik yorlig’ini yo‘qotmoqda. Misol uchun yevropada birjinsli insonlarning nikohlanishiga ruhsat berilishi, xaddan tashqari kofe ichish va shirinlik yeyishga tobelik. Bunday jarayonlarga yevropaliklar normal holat darajasida qarashadi. Internet sahifalarida amerikalik siyosatshunos olim Pakrik Byukenenning “ Smert Zapada nomli kitobi paydo bo‘li. E’tiborga molik jihati shuki, katta hajmdagi kitobning so‘z boshidayoq muallif yaxlit bir 31 biologik, fiziologik, psixologik o‘sishining (rivojlanishining) eng murakkab o‘zgarishlar, kayta qurishlar, umid, intilishlar davri va shu bilan birga og’ir inqirozlar salbiy holatlar, kechinmalar davri hamdir. Ma’lumki, affektiv ko‘zg’aluvchanlik ko‘p jihatdan o‘smirlik davriga to‘g’ri keladi. Bu xolat me’yorda ham kuzatiladi. Uning vujudga kelishi bu yosh fazasining vegitativ- endokirin jihatdan kayta qurilishi bilan uzviy bog’liqdir. Bu yosh davri xam psixologik tomonidan o‘zgarishlar bilan xarakterlanadi. Bu o‘smir yosh davrining fenomeni xamdir. Biologik o‘zgarish endokrin sistemaning qayta ko‘rilishi bo‘lsa, psixologik o‘zgarish portlash va agressiyaga (tajovuzkorlik) moyil bo‘lgan affektiv qo‘zg’aluvchanlikdir. Bu holat ko‘pincha ijtimoiy adaptasiyaning (moslashishning) buzilishi jumladan konunbuzarlikning sabablaridan biri bo‘lib hisoblanadi. Ammo psixik sog’lom atrof-muxitning qulay sharoitlarida tarbiyalanayotgan o‘smirlarda affektiv qo‘zgaluvchanlik adaptasiyaning buzilishiga olib kelmaydi. Statistikaning ko‘rsatishicha xar bir o‘ninchi jinoyat voyaga yetmaganlar tomonidan sodir kilinar ekan. Bu faktning ma’nosi faqat qonunbuzarlar tomonidan yetkazilgan zarar bilan aniqlanmaydi, albatta. Zero balog’atga yetmagan jinoyatchining shaxsi jinoyatchilik muammosining krizis «Kristallashgan» markazi bo‘lib hisoblansa, uni o‘rganish va korreksiyasi esa bu nuqson bilan kurashishning eng dolzarb savollaridan biri hisoblanadi. O‘smir shaxs xarakteridagi «og’ish» larning shakllanishi ularning tiplarini aniqlash tibbiy-psixologik va tibbiy pedagogik ishlarni aktiv olib borish zarurdir. Noto‘g’ri, yoki hozirda ba’zan og’ib turadigan deb ataladigan ahloqning subyektiv psixologik asosi avvalo, shaxsning axlokiy- irodaviy rivojlanishining yetishmasligidir. 18 qandaydir qoya, nuqtai nazarga ko`r-ko`rona berilgan shaklda yuzaga chiqadi. Autistik – odamlar va atrofdagi harakatlardan byevosita chyegaralanganlik, shaxsiy fantaziyasi olamiga sho`nqiganlikda ko`zga tashlanadi Destruktiv axloqning barcha sanab o`tilgan shakllari, olimlar fikriga ko`ra, hayot sifatining yomonlashishi, o`z axloqiga tanqidni pasaytirish, kognitiv xatolar (sodir bo`lganlarni qabul qilish va tushunishda) o`z-o`zini baholash va hissiy buzilishlar kabi Deviant myezorlarga javob beradi. Nihoyat, ular katta eqtimol bilan shaxsning yakkalanib qolishigacha bo`lgan ijtimoiy moslashmasligiga olib keladi. Psixologik adabiyotlarda shaxs og`ishgan xulqining ko`rinishlarini tasniflashda boshqa yondoshuvlarni ham uchratish mumkin. Kelgusida biz axloqiy og’ishlarning og`ishgan xulqning salbiy oqibatlari va buzilgan me’yor ko`rinishlari kabi yetakchi mezonlarga asoslangan shaxsiy tasnifimizga suyanamiz. Sanab o`tilgan mezonlarga muvofiq og`ishgan xulqning uchta asosiy guruhini ajratamiz: an¬tiijtimoiy (Delinkvent) axloq, asotsial (axloqsiz) axloq, autodestruktiv (o`z-o`zini parchalovchi) axloq. Antiijtimoiy (Delinkvent) axloq – bu qonun me’yorlariga qarshi chiquvchi, ijtimoiy tartib va atrofdagi odamlar farovonligiga xavf soluvchi axloq. U qonunchilik bilan taqiqlangan istalgan harakat yoki harakatsizlikni o`z ichiga oladi. Deviant axloqning yosh va jinsiy farqlanishi garchi asosiy mavzularni ko`rib chiqishda inobatga olinsa-da, bizning ta'limotimiz predmeti hisoblanadi. Shuni ta'kidlash zarurki, “og`ishgan xulq” atamasini 5 yoshdan kichik bo`lmagan bolalarga nisbatan qo`llash mumkin, qat'iy ma'noda esa – 9 yoshdan keyin. 5 yoshdan oldin bolaning ongida ijtimoiy me’yorlar haqidagi zaruriy tasavvurlar bo`lmaydi, o`z-o`zini nazorat qilish esa kattalar yordamida amalga oshiriladi. Faqat 9-10 yoshidagina bolada ijtimoiy me’yorlarga mustaqil rioya qilish qobiliyatining mavjudligi haqida gapirish mumkin. Agar 5 yoshdan kichik bo`lgan bolalarda axloqi yosh me’yoridan ahamiyatli tarzda og’sa, bunda uni yetilmaganlikning, 6 joylariga nisbatan ko‘proq yirik shaharlarda sodir etilishi, professional va ijtimoiy maqomga bog’liqligini ta’kidlash mumkin. Ayni vaqtda o‘zida o‘zini o‘zi o‘ldirishlar soni Shvetsiya, Yaponiya kabi iqtisodiy rivojlangan mamlakatlarda Osiyo va Afrikaning qoloq davlatlaridagiga nisbatan ancha ortiqdir. 82 O‘z joniga qasd qilishning biologik determinantlari orasida shu holatni ta’kidlash zarurki, ruhiyati og’ir buzilgan odamlar ruhan sog’lom individlarga nisbatan ko‘proq o‘zini o‘zi o‘ldirishni sodir etadilar. Tadqiqotchilarning fikriga ko‘ra, o‘z joniga qasd qilish shaxsning ijtimoiy-ruhiy dezadaptatsiyasi natijasi hisoblanib, bunda odam ushbu yuzaga kelgan sharoitlarda bundan buyon o‘zi uchun mavjud bo‘lish imkoniyatini ko‘rmaydi. Shaxs dezadaptatsiyasining ehtimoliyligi jamiyatdagi ijtimoiy-iqtisodiy beqarorlik davrlarida obyektiv ravishda ortadi, bu esa o‘zini o‘zi o‘ldirish statistikasida o‘zining haqiqiy aksini topadi. Ayniqsa, ijtimoiy ko‘tarilish pasayish bilan almashganda «umidlarni yo‘qotish vaqti» keskin bo‘lib qoladi, bu esa jamiyat ongining krizisini chuqurlashtiradi, jamiyat a’zolariga zulmkor ta’sir o‘tkazadi va uning zaifroq a’zolarining ixtiyoriy ravishda hayotdan voz kechishiga yordam beradi. 1. Shu bilan bir qatorda o‘zaro munosabatlar uslubi o‘zini o‘zi o‘ldirishning potensial xavfini yuzaga keltiruvchi ijtimoiy-ruhiy turdagi oilalarning ma’lum turlarini ajratish lozim: 1. Dezintegriatsiyalangan oila. Bunday oila a’zolarining xos xususiyatlari a’zolarining alohidaligi, munosabatlarning rasmiyligi, ular o‘rtasida hissiy muloqotining mavjud emasligi hisoblanadi; 2. Superintegratsiyalangan oila. Bir- biriga benihoyat o‘rganib qolgan, hatto bir-biridan alohida yashashni xayollariga ham keltira olmaydigan oila a’zolarining shaxsiy mustaqilligi tuyg’usining buzilishi; bunday oila a’zolaridan birortasining o‘limi boshqasining umuman ojizligini yaqqol ko‘rsatib qo‘yadi. 3. Noittifoq oila. A’zolarining maqsadlari, ehtiyojlari nomuvofiqligi, umumiylik va kelishuvchanlikda birgalikda yondashuvning yo‘qligi, shaxsiy manfaatlar va odatlardan voz kechishni istamasligi bilan tavsiflanadi. Qabul qilingan me’yorlarni kelishtirish bu yerda kim uchundir frustratsiya bilan bog’liq majburlash xususiyatiga ega bo‘ladi. Birining 29 Agressivlik darajasini va uning namoyon bo‘lish xususiyatlarini ta'sir qiluvchi ichki omillar orasida olimlar genetik sababni aniqlaydilar. Alfimova M.V. va Trubnikov V.I. ikkilamchi va oilaviy tadqiqotlar genetik omillar tufayli agressivlikdagi individual farqlarning deyarli (deyarli 50%) ekanligini ko‘rsatishi mumkin. Ayrim psixologik xususiyatlardagi farqlarga ta'sir qiluvchi genlar turli xil tajovuzkor xatti-harakatlar va muayyan temperament belgilari uchun umumiydir (emotsionallik va impulsivlik). AGGRESSIYA VA AGGRESSIV DAVR ANIQ QABULI Agressiya odamlarning jismoniy shikastlanishiga olib keladigan yoki ularga psixologik noqulaylik tug’diradigan (salbiy tajriba, keskinlik, qo‘rquv, ruhiy tushkunlik va boshqalar) jismoniy zarar etkazadigan (jonli yoki jonsiz) zararli ob'ektlarga zarar etkazadigan jamiyatdagi insonlarning yashash huquqi normalari va qoidalariga ziddir, .). Boshqacha qilib aytganda, agressiya har qanday sababga ko‘ra zarar etkazishga qaratilgan xatti-harakatlardir. Agressiv xatti-harakatlar hayot sharoitida stressni, umidsizlikni va boshqa shunga o‘xshash vaziyatlarni keltirib chiqaradigan turli jismoniy va psixologik vaziyatlarga javob berish shaklidir. Bu erda siz hayvonlarning agressiv harakatini tanlashingiz mumkin. Bunday xatti-harakatlar bir xil yoki boshqa turdagi hayvonlar vakillariga qarshi qaratilgan. Hayvonlarning haqiqiy va hayoliy kurashlari mavjud. Haqiqiy kurash yirtqich va o‘lja o‘rtasida paydo bo‘ladi. Hayvonlarning, xususan, erkaklar raqobatchilarining intraspesifik tajovuzkor harakatlarining namoyon bo‘lishining shakli xayoliy (yoki ritual) kurashdir. Ushbu tushunchalar bilan bir qatorda, agressivlik tushunchasi ham farqlanadi. Agressivlik - shaxsiyatning o‘ziga xos xususiyatlari. V.Averin agressivligini quyidagicha tushuntirdi: "Har qanday xatti-harakatlar har doim ma'lum bir odamning xulqidir. Va u faqat u mavjud bo‘lgan vaziyat bilan emas, balki u bilan o‘zaro aloqada bo‘lgan odamlar tomonidan ham belgilanadi, shuningdek, uning o‘ziga xos xususiyatlari bilan belgilanadi. Buni, ehtimol, xulq-atvorni taxmin qilish 20 shaxsiy qarashlari va qadriyatlariga muvofiq o‘zgartirishga harakat qiladi. U o‘zi duch kelayotgan barcha muammolar borliqning ijtimoiy me’yorlariga asoslanganligiga ishonadi va borliq bilan kurash, borliqni o‘ziga moslashtirib o‘zgartirishga harakat qilish yoki jamiyat me’yorlarini buzuvchi axloqdan maksimal darajada foydalanish uning o‘z maqsadlariga erishishining yagona usuli bo‘lib qoladi. Bunda mazkur shaxsga nisbatan borliq tomonidan qaytariladigan javob ham xuddi shunday qarshi harakat qilish, shaxsni o‘zgartirish, uni voqelik talablariga moslashtirishga qaratilgan bo‘ladi. Borliqning shaxsning dunyoqarashiga zid bo‘lgan ijtimoiy me’yorlariga qarshilik ko‘rsatishi kriminal va delinkvent xulq-atvorda uchraydi. Borliqning qarshilik ko‘rsatishi, uni o‘zlashtirish va tushunishning subyektiv ravishda buzib ko‘rsatilishi sabablari, tevarakolam tomonidan dushmanlarcha qabul qilinadigan ruhiy nuqson alomatlari va ruhiy- patologik buzilishlar bilan bog’liq. Ruhiy kasallik alomatlari atrofdagilarning qilmishlari sabablarini bir xil baholash imkoniyatini izdan chiqaradi, buning oqibatida muhit bilan o‘zaro samarali munosabatlar qiyinlashadi. Borliqni negativ va oppozitsion baholaydigan kishilar borliq bilan o‘zaro munosabatda o‘zini unga moslashishga layoqatsiz deb hisoblab, ongli yoki ongsiz ravishda tanlaydilar. Ular shuningdek, nomukammalligi, konservativligi, bir qolipdaligi, ekzistensial qadriyatlarni ezib tashlashi yoki ochiqchasiga insonparvarlikka qarshi faoliyat olib borishi sababli, moslashishga «loyiq bo‘lmagan» borliqqa moslashishni istamaslikni nazarda tutishlari ham mumkin. Borliqni mensimaslik, shaxs o‘zining shaxsiy tor dunyosida mavjud bo‘lgan holda borliqning talablari va me’yorlarini hisobga olmaganda, uning hayoti va faoliyatining avtonomizatsiyalashuvida (mustaqilligida) namoyon bo‘ladi. Bunda na to‘qnashuvlar, na qarshi harakatlar va na voqelikdan chiqib ketish holati sodir bo‘ladi. Har kim o‘zicha (mavjud bo‘lib) yashaydi. Demak, bunday holatda deviant axloqni jamiyatga zid va ijtimoiy xarakterdagi ko‘rinishlarga tahdidi va jamoat uchun xavfliligining namoyon bo‘lish darajasi bo‘yicha farqlash mumkin. Jamiyatga zid (antisotsial) bo‘lgan og’ishlarga odamlar orasidagi shaxsning g’arazli, g’arazli-zo‘ravon, tajovuzkor- 11 Xulosa . Umuman olganda, destruktiv xulq-atvor psixologiyasi inson xulq-atvorining murakkab tomonlarini ochib beradi va insonning ichki dunyosi, ijtimoiy muhit va biologik holati bilan bog‘liq muammolarni o‘rganishga yordam beradi. Bu xulq- atvorning manbalarini chuqur tushunish va ularni boshqarish usullarini ishlab chiqish nafaqat alohida shaxslar, balki butun jamiyat uchun muhimdir. Destruktiv xulqning oldini olish, uni davolash va ijtimoiy integratsiyaga erishish orqali insonning hayot sifati va ijtimoiy barqarorlikni yaxshilash mumkin. Destruktiv xulq-atvor psixologiyasi insonning o‘ziga va boshqalarga zarar yetkazuvchi xatti-harakatlarini o‘rganadi. Bu xulq turli sabablarga, jumladan biologik, psixologik va ijtimoiy omillarga bog‘liq. Destruktiv xulq ko‘pincha jismoniy yoki ruhiy zo‘ravonlik, o‘z-o‘ziga zarar yetkazish, qaramlik va ijtimoiy izolyatsiya shaklida namoyon bo‘ladi. Bunday xulq-atvorning oldini olish va uni boshqarish uchun psixoterapiya, kognitiv-behavioral terapiya, ijtimoiy qo‘llab-quvvatlash va sog‘lom munosabatlarni rivojlantirish zarur. Destruktiv xulq nafaqat shaxsning hayot sifati, balki jamiyatning barqarorligi uchun ham xavf tug‘diradi. Shuning uchun, uning sabablari va oqibatlarini tushunish, shuningdek, samarali davolash va profilaktik chora-tadbirlarni amalga oshirish jamiyat uchun muhim ahamiyatga ega. Destruktiv xulq-atvorni kamaytirish orqali insonlar o‘z hayot sifatini yaxshilash va ijtimoiy muhitni mustahkamlash imkoniyatiga ega bo‘ladilar. 34 19. Raximova K. «Deviant xulq-atvor psixologiyasi» fanidan o`quv-uslubiy majmua. 2009 Qo`shimcha adabiyotlar 20.Mirenskiy B.A. «Oila va o`smir». T. O`qituvchi. 1991. 21. Rabochaya kniga shkolnogo psixologa. Pod.red. I.V.Dubrovinoy. M. Prosvesheniye. 1991. 22. Trudniye sudbi podrostkov-kto vinovat? Yurid.lit. M.1991. 23. G`oziyev E. «Yosh psiologiyasi»,T - 1997. 24. Davletshin M.G. «Yosh va pedagogik psiologiya». T. 1992. 25. Safoyev N., Gaffarov B. «Muomala sirlari». T. Navro`z. 1992. 26. Skott D. «Nizolarni hal etish usullari». Kiyev. 1999. 27. Umarov B.M. Muloqot va shaxslararo munosabatlar psixologiyasi. //uslubiy qo`llanma. – T. – 1998, 46-bet. 28. Umarov B.M. Tarbiyasi qiyin bolalar bilan ishlashda psixologik xizmatning o`rni. //uslubiy qo`llanma. – T. – 2008, 86-bet. 29. Umarov B.M. O`zbekistonda voyaga yetmaganlar jinoyatchiligining ijtimoiy- psixologik muammolari.– T. «Fan», –2008, 215-bet. 30. Umarov B.M. Bolalar va o`smirlarda xulq og`ishining kelib chiqishi va uning oldini olishning ayrim psixologik masalalari. //uslubiy qo`llanma. – T. – 2008, 64- bet. Xorijiy adabiyotlar 36 mos kelmaydigan va subyektni undan ajratib qo‘yishga, davolash, tuzatish yoki jazolashga olib keluvchi axloq va harakatlar kiritiladi. Deviant axloqning asosiy turlariga jinoyatchilik, ichkilikbozlik, giyohvandlik, o‘zini o‘zi o‘ldirish, daydilik, fohishalik va ruhiyat buzilishini kiritamiz. Og’uvchi axloq - axloq moslashuvini yo‘qotishning turli shakllarda ifodalanuvchi salbiy ruhiy-ijtimoiy rivojlanishi va ijtimoiylashtirish jarayoni buzilishining natijasi hisoblanadi. Moslashuv (lotincha adaptare – moslashtirmoq) - atrofdagi shartsharoitlarga moslashuv. Insonning moslashuvi ikki: biologik va ruhiy jihatga ega. Biologik moslashuv organizmni muhitning barqaror va beqaror shart- sharoitlari: harorat, atmosfera bosimi, namlikka, yorug’lik va boshqa fizik sharoitlarga, shuningdek organizmdagi o‘zgarishlarga, kasallikka, biron-bir a’zoni yo‘qotish yoki uning funksiyalarini cheklashga moslashuvini o‘z ichiga oladi. Moslashuv maqsadida inson o‘zining faoliyat mahsuli hisoblanuvchi turli yordamchi vositalardan (uy-joy, kiyim, harakatlanish vositasi va hokazo) foydalanishi mumkin. Shu bilan birga, kishida ba’zi biologik jarayonlar va holatlarni erkin ruhiy boshqarish qobiliyati paydo bo‘ladi, bu esa uning moslashuv imkoniyatlarini kengaytiradi. Ruhiy moslashuv kishining shaxs Me'yorlar jamiyat tizimini qochib bo`lmaydigan o`zgarishlar sharoitida hayotga layoqatli muvozanat holatini tutib turuvchi mexanizmi hisoblanadi. Jamiyatda bir vaqtning o`zida turlicha– ilmiydan tortib jinoiygacha me'yoriy submadaniyat mavjud. Umuman olganda me'yor tushunchasi yetarlicha munozarali hisoblanadi. Ijtimoiy me'yor aniq bir jamiyatda odamlar, shuningdek, ijtimoiy guruhlar va tashkilotlarning yo`l qo`yilgan yoki majburiy axloqida tarixan vujudga kelgan oraliqni mustahkamlaydi. Tabiiy-ilmiydan farqli ravishda ijtimoiy me’yor rivojlanishning xolis qonunlariga muvofiq kyelishi va muvofiq kyelmasligi mumkin. "Norma" so‘zi lotin tilidan kelib chiqqan va "qoida, naqsh, standart, rahbarlik printsipi" degan ma'noni anglatadi. 14 31. Авдѐѐва Н. Н., Хайм овская Н. А. Зависимост типа привязанности р ѐбѐнка к взрослому от особ ѐнност ѐй их взаимод ѐйствия (в с ѐмѐ и Дом ѐ р ѐбѐнка) // Психологич ѐский журнал. – М.: 1999. – Т. 20. – № 1. – С. 32. Филлипова Г. Г. Мат ѐринство: Сравнит ѐлно-психологич ѐский подход // Психологич ѐский журнал. – М.: 1999. – Т. 20. –№ 5. – С. 33. Калмыкова э. С., Падун М. А. Ранняя привязанност и э ѐ влияни ѐ на устойчивост к психич ѐской травм ѐ: Постановка пробл ѐмы (Сообщ. 1) // Психологич ѐский журнал. – Т. 23. – М.: 2002. – № 5. – С. 34. David G. Myers “Psychology ninth edition in modules”. NY , WORTH PUBLISHER -2010. 185 pages . 35. Социологи ѐ С ѐми . A. I. Антонова. – M.: 2005. – S. 235c. Internet saytlari 36. www.expert.psychology.ru 37. www . psycho . all . ru 38. www . psychology.net.ru 39. www.psy.piter.com 40. www. ziyonet.uz. 41. www. tashxis.uz 42. www.google.uz 37 bemalol turli ma’lumotlarni qabul qilish imkoniyati paydo bo‘lgan hozirgi sharoitda ularni ezgu maqsadlarga yo‘naltirish, ularda sog’lom dunyoqarash, Addiktiv xulq rivojlanishining quyidagicha izchil zanjirini tuzish mumkin: tatib ko‘rish (o‘z tajribasida sinab ko‘rish) - goh-goh iste’mol qilish – muntazam iste’mol qilish (ortiqcha berilish) – ruhiy qaramlik - jismoniy qaramlik. Bunday xulq yaqqol o‘zini buzib boruvchi xarakterga ega. Zero, u so‘zsiz organizm va shaxs buzilishiga olib keladi. Uning shakllanishiga qator psixologik va ijtimoiy omillar ta’sir etadi. 33 • Maishiy moddiy muammolar. • Alkogol ѐDki narkotik moddalarni istemol qilish. Z. Freyd inson xulqiga 2 asosiy instinkt : Eros – xa ѐDt isntinkti undagi quvvat [ [ «libido»] xa ѐDtni saqlash , qayta tiklash ga yo‘naltiradi va Tanatos – o‘lim instikti ,undagi quvvat xa ѐDtni vayron qilish va to‘xtatishga yo‘naltiradi [ suitsid] Tanatos asosini Freyd barcha biologik xa ѐDt farmalari uchun umumiy bo‘lgan biologik mexanizm tashkil etadi deb xisoblagan har bir organizm o‘zidagi asabiy qo‘zg’oluvchanlikni imkon qadar pasaytirishga xarakat qiladi o‘lim barcha ichki qo‘zg’oluvchanlikni umuman yo‘qotadi ,shuning uchun barcha tirik organizmlar o‘limga intiladilar Lekin organizmning mutlaq osoyishtalikka intilishiga xa ѐDt instinkti qarshilik ko‘rsatadi Freyd bo‘yicha inson xulqi ushbu ikki instiktning o‘zaro munosabatlari natijasida shakllanadi. Destruktiv xulq barcha insonlar uchun xosdir ayrim insonlarda bu xulq shunchalik kuchli ki uarning jamiyatdagi o‘rnini va xulqini belgilaydi Freyd bo‘yicha insondagi destruktiv quvvatga nisbatan be’tibor bo‘lib bo‘lmaydi Agar Tanatos quvvati tashqariga yo‘naltirilmasa individning o‘zini xalok qilishi mumkin. ) Freyd inson xarakteri, uning xatti- harakatlari va qiliqlari hamda umuman ijtimoiy hayotni beixtiyor, idrok etilmaydigan intilishlar orqali tushuntirishga intiladi. Uning nazdida, shaxs bu insondagi ikki asos — onglilik va ongostlilik asoslarining kurash maydoni. «Libido» — jinsiy intilish quvvati inson faolligining, irodasining manbaidir. SHahvoniy intilish doimo onglilik doirasiga siqib chiqariladi va bevosita namoyon bo`lmay, o`zgarib, sublimatsiyalashib (o`zga holatga o`tib) boshqa intilish va xaraktlarda yuzaga keladi. Onglilikdagi «u» bilan «ruhiyatning yuza qatlami” bo`lgan «men» o`rtasida doimiy kurash ketadi. 3. Freydning fikricha, xarakter shaxvoniy intilishlarning sublimatsiyalashgan ifoda-sidir. SHahvoniy intilishlar insonning go`daklik chog`idayoq namoyon bo`ladi va shu bois «xarakter» bolalik paytidan boshlab ayni shu intilishlar zaminida shakllanadi. Axloqiy me’ ѐDrlardan og’ish muammolari, Abu Nasr Al Forobiyning «Baxtga erishuv yo‘lini ko‘rsatuvchi kitob», «Baxtga erishuv haqida», «Davlat arbobining hikmatlari», «Fozil odamlar shahri» singari asarlarida ko‘tarilgan. Alloma o‘z 8 psixologik-pedagogak tadqiqotning predmeti sifatida yuzaga chiqadi va keyingi bo‘limlarda ko‘rib chiqiladi.) Sotsiologik nazariyalar deviant axloqni ushbu jamiyat ichida tasdiqlangan jamoatchilik jarayonlari va me’yorlari kontekstida ko‘rib chiq - joniga qasd qil. Ijtimoiy deviatsiya ijtimoiy qonunchilikka bo‘ysunadi, ular vaqt va jamiyatga bog’liq, ularni prognoz qilish, qator hollarda esa ularni boshqarish mumkin. 1.2. Ijtimoiy normalar V.A.Petrovskiyning fikricha , bu o‘ziga xos muvofiqlik postulati (isbotsiz qabul qilinadigan qoida)da ifodalanadi. Bu o‘rinda har qanday ruhiy jarayonlar va xulqiy xatti-harakatlarning boshlang’ich moslashuv yo‘nalishi haqida so‘z yuritilmoqda. Muvofiqlik postulatlarini uch turga ajratiladi: gomeostatik, gedonik (huzur-halovatga intilish insonga xos xislat deb hisoblovchi axloqiy ta’limot), pragmatik. Gomeostatik variantida muvofiqlik postulati muhit bilan o‘zaro munosabatlardagi ziddiyatlarni bartaraf qilish, ruhiy zo‘riqish darajasini pasaytirish, muvozanat o‘rnatish shaklidagi talablar kabi namoyon bo‘ladi. Gedonik variantida kishining harakatlari ikki birlamchi affekt: qoniqish va azob orqali aniqlanadi; axloqning namoyon bo‘lishi esa qoniqishni maksimalashtirish va azobni kamaytirish sifatida izohlanadi. Pragmatik variant maqbullashtirish tamoyilidan foydalanadi, bunda diqqat markaziga axloqning tor amaliy jihati: foyda, naf yoki muvaffaqiyat qo‘yiladi. Demak, kishining voqelik (borliq) bilan o‘zaro aloqalarining tahlili deviant axloqni baholashning asosi bo‘lib xizmat qiladi, zero me’yorning hukmron tamoyili shaxsning nimagadir yoki kimgadir (ya’ni real borliqqa) moslashuvidan kelib chiqadi. Shaxs va borliqning o‘zaro munosabatlarini beshta usul bilan aniqlash mumkin: 1) moslashuv; 2) qarshilik ko‘rsatish; 3) ro‘para bo‘lish; 4) vaziyatdan qochish; 5) mensimaslik. Yetuk intellektual salohiyatli shaxslar voqelikka moslashuvni tanlaydi. Qarshilik ko‘rsatishda shaxs faol ravishda o‘ziga, dunyoqarashiga mos kelmaydigan borliqni o‘zgartirishga, ya’ni uni o‘zining 10 aks ettirishadi; ya’ni biron narsani xo‘lash va xo‘lagan narsaga nima qilib bo‘lmasin ega bo‘lish, egalik va xususiychilik hissi, teppa-teng ravishda ijtimoiy sovuqlik va befarqlik. Bitta misol o‘zining ichkilikbozligini narkoman o‘g’lini ayblash bilan oqlashga urinadigan ota. Jamiyatning narkomanlarga bunday negativ munosabati yana shu bilan yengillashadiki, narkotik moddalar sotilishi taqiqlangan va narkoman xohlaydimi-xohlamaydimi ularni noqonuniy yo‘l bilan sotib olishga majbur. Suidsidal xulq-atvor Suitsid (ing. suicide – o‘zini o‘zi o‘ldirish) – kishi tomonidan kuchli ruhiy zo‘riqish holatida sodir etiluvchi o‘zini o‘zi o‘ldirish holati; shaxsda ular mavjudligida shaxsiy hayoti oliy qadriyat sifatida o‘z ma’nosini yo‘qotadigan o‘tkir ruhiy jarohat yetkazuvchi vaziyatlar ta’siri ostida ongli ravishda hayotdan olib tashlash holati. Hozirgi vaqtda suitsidal ahloq global jamoatchilik muammosi hisoblanadi. Rasmiy statistik ma’lumotlarga qaraganda yer yuzida har yili 1 mln.100 mingga yaqin odam o‘z joniga qasd qilish bilan o‘z hayotiga yakun yasaydi1 . Shubhasiz, inson ongi foniylikni mutanosib ravishda o‘zlashtirishga qodir emas, lekin, shunday bo‘lsada, o‘zini o‘zi o‘ldirish ehtimolini ko‘rib chiqayotgan odam qanchalik agnostik va skeptik bo‘lmasin, u beixtiyor o‘limdan keyingi, hatto yanada ma’qulroq hayot mavjudligini tan oladi. O‘z-o‘zidan bu hali o‘zini o‘zi o‘ldiruvchi shaxsning aqldan tashqari fikrlashi va voqeiy bo‘lmagan narsalarni afzalroq ko‘rishini isbotlamaydi, lekin shu bilan bir vaqtda o‘zida o‘limdan keyingi hayotga bo‘lgan ishonch har doim ko‘plab xalqlarning madaniy- diniy udumlari predmetini tashkil qilib kelgan. Bunday holda, potensial o‘zini o‘zi o‘ldiruvchilar tafakkurining irratsionalligi va xayoliyligi tushunarli bo‘ladi. O‘zini o‘zi o‘ldirish hodisa sifatida quyidagi tarkibiy elementlar bilan tavsiflanishi mumkin. Birinchidan, bu qotillik. Ko‘p tillarda uning tub, tashkil qiluvchi so‘zi «qotillik» hisoblanadi. Biroq, atamaning ikkinchi qismi - «o‘zini o‘zi» so‘zi insonning o‘zi tomonidan sodir etilgan qotillikni nazarda tutadi. Boshqacha qilib aytganda, qotil va qurbon bir kishining o‘zi bo‘lgan vaziyat yuzaga keladi. Demak, o‘zini o‘zi o‘ldirishni o‘limning uchta ajralmas elementi: o‘lish elementi, o‘ldirish 26 qarashlarida fazilatga juda katta o‘rin beradi. Arastuga o‘xshab, u ham fazilatlarni ikki qismga fozoil nutqiya [ aql idrokka asoslangan fazilatlar] va fazoil xulqiya [ xulqiy fazilatlar]ga ajratadi hamda ularning xususiyatlarini ta’kidlab o‘tadi. Deviant axloqning tashtsi jismoniy shartlariga iqlimiy, geofizik, ekologik va boshqa omillarni kiritish mumkin. Masalan, shovqin, torlik, stresni potentsiyalovchi geomagnit ikkilanish kabi ko‘rinishlar tajovuzkor va istalmagan axloqning nomaxsus sabablari bo‘lishi mumkin. Avstriyalik rejissor Ulrix Zaydlning "Jazirama issiq" hujjatli filmida havo yuqori haroratining inson psixik holatiga ta’siri g’ayritabiiy tarzda aniq tasvirlab berilgan. Aksincha, tashtsi muhitning xotirjam sharoiti deviatsiya ehtimolini pasaytiradi. Inson axloqi va jismoniy sharoitlar orasidagi bog’liqlikka qaramay, ushbu omil bizning ta’limot doirasidan chiqadi. Bundan tashqari, u etarlicha ahamiyatli deb tan olinmaydi, chunki juda bilvosita harakatlanadi va odamlar o‘sha birgina (odatiy) jismoniy sharoitlarda o‘zlarini turlicha tutadilar, Inson shaxsiga ta’sir etuvchi ancha muhim omil deb tashqi ijtimoiy sharoitni tan olish lozim. Ularga quyidagilar taalluqlidir: - jamoatchilik jarayonlari (ijtamoiy-iqtisodiy vaziyat, davlat siyosati, an’analar, moda, ommaviy axborot vositalari va boshqalar); - shaxs mansub bo‘lgan ijtimoiy guruh tavsifnomasi (irqiy va sinfiy mansublik, etnik ko‘rsatmalar, submadaniyat, ijtimoiy maqom, o‘quv- professional guruhga mansublik, referent guruh); - mikroijtamoiy muhit (oila hayotining darajasi va uslubi, oiladagi psixologik iqlim, ota-onalar shaxsi, oilada o‘zaro munosablatlar xarakteri, oilaviy tarbiya uslubi, do‘stlar, boshqa ahamiyatli odamlar). Shaxs og`ishgan xulqining psixologik mexanizmlari Og’ishgan xulqning ijtimoiy omillari. Odam axloqiga jamiyat jarayonlari va ijtimoiy guruhlarning ta’siri dastavval ijtimoiy yondoshuv doirasida ko‘rib chiqiladi. (Mikroijtimoiy sharoitlar ko‘pincha 9 zo‘ravonlik qarashlari yoki jinoiy axloqning boshqa turlariga xos bo‘lgan kriminal shakldagi jamiyatda qabul qilingan o‘zaro munosabatlar qoidalarini ongli (kamdan-kam hollarda ongsiz) ravishda buzishga qaratilgan qilmishi va harakatlarini kiritamiz. G’arazli yo‘nalish deganda, noqonuniy yo‘l bilan moddiy manfaat, pul yoki mulkiy manfaat olish maqsadida moddiy boyliklarni taqsimlashga tajovuz qiluvchi huquqbuzarlik va qilmishlarni tushunish lozim. Bu toifaga quyidagilar kiradi: a) g’arazgo‘y-xo‘jalikka oid jinoyatlarni sodir etishga moyil jinoyatchilar (tovarlarni qalbakilashtirish, ishlab chiqarishning ekologik me’yorlariga rioya qilmaslik, soliq to‘lashdan bosh tortish, noqonuniy tadbirkorlik, xakerlik va boshqalar); 8 v) g’arazgo‘y-mansabdor jinoyatchilar (mansab mavqeini suiiste’mol qilish yo‘li bilan talon-taroj qilish, savdo qoidalarini buzish, mizojlarni aldash, poraxo‘rlik va boshqalar); d) o‘g’rilar, talonchilar (mulkni yashirin ravishda o‘g’irlash – o‘g’rilik bilan bog’liq g’arazli tajovuzlar); ye) firibgarlar (hujjatlar, qimmatli qog’ozlar, pul belgilari va boshqalarni qalbakilashtirish); f) zo‘ravon bo‘lmagan tovlamachilar – poraxo‘rlar. Talon-taroj qilish – o‘g’rilik, firibgarlik, o‘zlashtirish, rastrata qilish, bosqinchilik yoki qaroqchilik shaklida noqonuniy ravishda o‘zganing mulkini tekinga olish O‘g’rilik – o‘zganing mulkini yashirin ravishda talon-taroj qilish. Pora – mansabdor shaxs tomonidan pora beruvchining foydasiga bajarilgan harakat uchun pul, qimmatli qog’ozlar, boshqa mulk yoki manfaatlar olishi. Firibgarlik – aldov yoki ishonchni suiiste’mol qilish yo‘li bilan o‘zganing mulkini talon-taroj qilish. G’arazgo‘y-zo‘ravon yo‘nalish deganda, shaxs ustidan zo‘rlik ishlatish bilan bog’liq g’arazli jinoiy tajovuzlarni tushunish lozim. Bu toifaga quyidagilar kiradi: Bunday pora uchun butun umr korrupsiyaga qarshi kurashaman!!! 9 a) bosqinchilar; v) bosqinchilik hujumlari ishtirokchilari; d) zo‘ravon talonchilar – reketirlar (tovlamachilar); ye) g’araz maqsadda odam o‘ldirishdan qaytmaydigan qotillar. Tajovuzkorona-zo‘ravonlik deganda, insonlarning hayoti, sog’lig’i va shaxsiy qadr-qimmatiga o‘ta hurmatsiz munosabatda namoyon bo‘ladigan insonparvarlikka zid jinoiy yo‘nalish tushuniladi. Bu toifaga quyidagilar kiradi: a) bezorilar; v) haqoratlash va tuhmat qilish yo‘li bilan shaxsning sha’ni va qadr-qimmatiga zarar yetkazuvchi shaxslar; 12 va psixosotsial yordam ko‘rsatish hamda uni tashkil etish kompetensiyasini shakllantirish uchun tizimlashtirishlari yoritilgan. Kurs ishining maqsadi - tadqiqot yoki tahlil qilinayotgan mavzuning yakuniy natijasiga erishish uchun belgilangan yo'nalishni ifodalaydi. Kurs ishining obyekti - tadqiqotda o‘rganilayotgan narsa yoki jarayonni anglatadi. Bu o‘rganilayotgan muammo yoki hodisa qaysi guruhga, jarayonga yoki shaxsga taalluqli ekanligini ko‘rsatadi. Kurs ishining predmeti tadqiqot doirasida o‘rganilayotgan obyektdagi aniq jihat yoki hodisani anglatadi. Agar obyekt tadqiqotning umumiy maydoni bo‘lsa, predmet esa aynan shu obyektning ichida tahlil qilinadigan yoki chuqur o‘rganiladigan qism yoki jihatdir. Kurs ishing tuzilishi Kirish qism 2 BOB 4 qism, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan iborat 3 hokazolar) bo‘ladi. Ma’lumki, odam ma’lum darajada o‘zining ichki dunyosini yaratadi va shuning uchun o‘zini o‘zi o‘ldirish haqida qaror qabul qilishning boshlang’ich nuqtasini aniqlash muhimdir. Agar dinamikadagi qaror qabul qilish jarayonini modellashtirishga harakat 81 qilsak, unda ko‘p narsa vaziyatdan chiqishning iloji yo‘qligini oqlash bilan bog’liq bo‘ladi. Boshqacha aytganda, g’ayriixtiyoriy, ko‘p holda - irratsional turtkiga bo‘ysuna turib, odam uni batamom oshkora – ratsional sabablar bilan oqlashga harakat qiladi. Biroq, mazkur holatda g’ayriixtiyoriy o‘zini o‘zi o‘ldirish fikri tashqi, oshkora omillar tahlilidan ko‘ra ancha muhimroq bo‘ladi. Suitsidal xulq-atvorli shaxslarning aksariyat qismi uchun kishining hodisalarga ta’sirchanligi turlicha ekanligi xosdir. K. Menninger tomonidan keltirilgan misollarga murojaat qilamiz: qiz soch turmagi ko‘ngildagidek chiqmaganidan so‘ng o‘zini o‘ldiradi; erkak kishi uni golf o‘ynash imkoniyatidan mahrum etilganidan so‘ng hayotidan voz kechadi; ayol ikki marta poyezdga kech qolganidan keyin o‘zini o‘zi o‘ldirishga ahd qiladi; bola sevimli kanareykasining o‘limini ko‘tara olmay, o‘zini o‘ldirishga qo‘l uradi. Ta’sirchanlikning bir xil emasligi o‘zini o‘zi o‘ldirishni sodir etayotgan shaxsning hissiy yoki ruhiy jihatdan yetilmaganligi va yetilmay qolganligi (infantilligi) bilan belgilanadi. O‘zini o‘zi o‘ldirishni o‘rganishlar shuni ko‘rsatdiki, ularning soni ortishi yosh davrlari, jinsi, ijtimoiy ahvoli va hokazolar va lekin birinchi navbatda – kishi shaxsiyatining xususiyatlariga bog’liq. Erkaklar orasida o‘zini o‘zi o‘ldirish soni ayollarga nisbatan ko‘proq kuzatiladi. Shu bilan bir vaqtda erkaklar o‘zini osish, o‘qotar qurol ishlatish kabi «ishonchliroq» bo‘lgan usullarni qo‘llasa, ayollar ko‘proq katta dozada dorilar qabul qilishni afzal ko‘radilar, ya’ni ular go‘yo o‘zlarining o‘limdan keyingi tashqi ko‘rinishlari haqida qayg’uradilar. Erkaklar orasidagi o‘zini o‘zi o‘ldirishning maksimal soni o‘spirinlik yoshiga (16-18 yosh) to‘g’ri keladi, bu yoshda ko‘pincha ma’naviy mezonlar va da’volar ortishi kuzatiladi, ayollarda esa – klimaks davriga (40-45 yosh), yuqori darajada asabiylik va kayfiyat o‘zgarishi, qarilikning ilk alomatlari paydo bo‘lishi, ayrim umidlarning yo‘qolishi bilan boruvchi organizmning fiziologik qayta tuzilishi sodir bo‘ladigan davrga to‘g’ri keladi. Ijtimoiy omillar orasida o‘zini o‘zi o‘ldirishning qishloq 28 Afsuski, jamiyatda og`ishgan xulqqa nosog’lomlik kabi munosabatda bo`lish ustundir. Uning ko`zga ko`ringan shakllari bilan to`qnashgach, odamlar avvalo tibbiy tashhis va unga tyegishli tibbiy yordam olishga harakat qiladilar. Deviant axloq masalalari bo`yicha ilmiy adabiyotlarda birmuncha ishlab chiqilgan va anchagina odatlangan klinik yondoshuv hukmronlik qiladi. Ayni damda ma'lumki, shaxs axloqiga psixolgik jiqatdan – shaxsning o`ziga nasiqat qilib ta'sir ko`rsatish mumkin. Yaqqolki, mutaxassis og`ishgan xulq tasnifiga ikkita yetakchi yondoshuvni aniq diffyeryentsiyalashi zarur – psixologik va klinik. Og`ishgan xulq turlarining psixologik tasnifi. Psixologik yondoshuv shaxsning og`ishgan xulqidagi alohida ko`rinishlarni ijtimoiy-psixologik tafovutini ajratishga asoslangan. Psixologik tasniflar quyidagi mezonlar asosida quriladi: • buzilgan me’yor turi; • axloq va uning motivatsiyada psixologik maqsad; • ushbu axloq oqibati va u keltirgan zarar; • axloqning shaxsiy-uslubiy tavsifnomasi. Destruktiv axloq tipologiyasi uning maqsadlariga muvofiq tiziladi. Bir holatda bu ijtimoiy me’yorlarni (qonuniy, ma'naviy-etik, madaniy) buzishga yo`naltirilgan tashqi destruktiv maqsadlar va munosib ravishda tashqi destruktiv axloq. Ikkinchi holda – shaxsning o`zini dezintegratsiyaga yo`naltirilgan ichki destruktiv maqsadlar, uning regressi va munosib ravishda ichki destruktiv axloq. Tashqidestruktiv axloq, o`z navbatida, addiktiv va antiijtimoiyga bo`linadi. Addiktiv axloq reallikdan ketish va istalgan hissiyotni olish maqsadida maxsus faollik yoki qandaydir moddalardan foydalanishni ko`zda tutadi. Antiijtimoiy axloq mavjud qonun va boshqa odamlar huquqlarini qonunga qarshi, asotsial, axloqsiz-byeadab axloqlar shaklida buzuvchi harakatlardan iborat. Ichki destruktiv axloq guruhida S.P.Korolyenko va T.A.Donskix quyidagilarni ajratadilar: suitsid, konformistik, nartsissik, fanatik va autik axloq. Suitsid axloq o`z-o`zini o`ldirishning yuqori xavfi bilan xarakterlanadi. Konfor¬mistik – individuallikka muqtoj, faqat tashqi avtorityetga yo`naltirilgan axloq. Nartsissik – shaxsiy buyukligi tuyqusi bilan boshqariladi. Fanatik – 5 kabi muhimdir. transport transport vositalarining harakatini tashkil qilish. Agar haydovchilar asosiy qoidalarga rioya qilmasa, masalan, ular kelayotgan bo‘lak bo‘ylab harakatlanadilar yoki mast bo‘lganda orqada ketadilar, keyin yo‘llarda haydash imkonsiz yoki o‘ta xavfli bo‘ladi. O‘smirlarda xulq-atvor buzulishlarining biologik va psixologik asoslari O‘smirdagi axloqning muomala belgilari • his-hayajonli portlashlar; • kattalar bilan janjallar; • kattalarning qoidalari yoki iltimoslarini mensimaslik yoki bajarishni rad etish; • boshqa odamlarni jo‘rttaga bezor qilish; • o‘z xatolarida boshqa birovlarni ayblash; • jizzakilikning eng keskin darajasi; • badjahllik, darg’azablik, qasoskorlik, kek saqlash; • haqoratlar va uyatsiz so‘zlarni tez-tez ishlatish. Tadqiqotlarga ko‘ra, bunday tajovuzkorlik, gipperfaollik va ota-onalari bilan o‘zaro munosabatlarda qiyinchilik alomatlari yaqqol ko‘rinib turgan bolalar kattaroq yoshga yetganlarida hayotda bunday muammolari bo‘lmagan bolalarga nisbatan besh marta ko‘proq jinoyatchi yoki ichkilikboz bo‘lib yetishganlar. O`smir yoshida uydan chiqib ketish, daydilik qilish, maktabga bormaslik yoki ta'lim olishdan bosh tortish, tajovuzkor axloq, promiskuitet (tartibsiz jinsiy aloqa), graffiti (devorga uyatsiz xaraktyerdagi rasmlar chizish va yozuvlar yozish), submadaniy deviatsiyalar (slyeng, shramlash, tatuirovkalar) birmuncha tarqalgan. Bolalarda esa uydan qochib ketish, daydilik, maktabga bormaslik, tajovuzkor axloq, qiybat qilish, yolqon, o`g’rilik, ta'magirlik (tilanchilik) kabi ko`rinishlarda uchraydi. Asotsial axloqning chegaralari, ayniqsa, o`zgaruvchan, chunki u boshqa axloqiy deviatsiyalardan ko`ra madaniyat va vaqtning ta'siri ostidadir. Autodestruktiv (o`z-o`zini parchalovchi axloq) – bu tibbiy va psixologik me’yorlardan og`ishgan, shaxsning rivojlanishi hamda umuman o`ziga xavf soluvchi axloq. O`z-o`zini parchalovchi axloq zamonaviy dunyoda quyidagi asosiy 16 MUNDARIJA: Kirish 3 I-BOB. Destruktiv xulq atvor tushunchasi: turlari, yondoshuvlar 5 1.1. Destruktiv xulq-atvor nazariyalari 5 1.2. Ijtimoiy normalar 11 II-BOB. O‘smirlarda xulq-atvor buzulishlarining biologik va psixologik asoslari 20 2.1. Agressiv xulq-atvor 20 2.2. Delinkvent xulq-atvor 23 Xulosa. 35 Fodalanilgan adabiyotlar ro’yxati. 36 1 elementi va qotillik qurboni elementini anglatuvchi o‘ziga xos turi deb hisoblash mumkin. 1Karang: http://lossofsoul.com/DEATH/suicide/statistic.htm 80 Ruhan sog’lom odamlarda o‘zini o‘zi o‘ldirish sabablari ko‘pincha o‘tkir ruhiy- shikastlovchi vaziyatlar va kamroq - kelib chiqishi turlicha bo‘lgan cho‘zilgan ruhiy tanglik yoki yashashning chidab bo‘lmas shart-sharoitlari bilan bog’liq bo‘ladi. O‘zini o‘ldirish istagi ruhiy-asab tizimi beqaror bo‘lgan shaxslarda, ayniqsa nevrotiklar va kuchli ta’sirlanuvchi, kayfiyati o‘zgarib turuvchi psixopatlarda ko‘proq uchraydi. Ayrim mualliflar o‘zini o‘zi o‘ldirishga moyillikni xarakterning, ularning fikricha, shoirlar, rassomlar, artistlarga xos bo‘lgan alohida badiiy tipiga moyillik deb ta’kidlaydilar. Ba’zan odamlar o‘zlarini yashashning qiyinligi va imkoniyatsizligi sabab bo‘lgan ekstremal vaziyatlarda: masalan, konsentratsion lagerlardagi shafqatsiz sharoitlarda, qiynash, azoblash, xo‘rlash va ochlik ta’siri ostida o‘zlarini o‘ldirishga urinadilar. O‘zini o‘zi o‘ldirish to‘g’risida fikrlarga shuningdek, chidab bo‘lmaydigan og’riq beruvchi og’ir, davosiz kasalliklar – saraton va ba’zi boshqa kasalliklar ham olib kelishi mumkin. Agar bunda ong xiralashmasdan qolgan bo‘lsa, unda azobuqubatlarga barham berish haqida tabiiy istak paydo bo‘ladi. Ko‘pincha o‘zini o‘zi o‘ldirishlar va ularning urinishlari turli depressiyalar, psixologik va ijtimoiy omillarga bog’liq. Ulardan eng ko‘p tarqalgani yolg’izlik, sherigi yoki yaqin kishisini yo‘qotish, muvaffaqiyatsizlik yoki toptalgan mavqei, obro‘sizlantiruvchi vaziyat, hayotiy manbaini yo‘qotish, bankrotlik va hokazolardir. Demak, o‘zini saqlash instinktining buzilishi va o‘zini o‘ldirish istagi, bir tomondan subyektning ruhiy faoliyatidagi qanday o‘zgarishlar chuqur affektga olib kelishiga, ikkinchi tomondan esa - ijtimoiy shart-sharoitlar va shaxsning individual xususiyatlariga bog’liq bo‘ladi. Aslida, hishayajonli–affektiv ta’sirchan registrni «yoqib qo‘yish» nafaqat ruhiyatning chuqur, balki onggacha bo‘lgan yanada yuqoriroq darajadagi tuzilmasidan kelib chiqadi. Shunday qilib, bu o‘rinda hishayajonli ta’sirchanlikning murakkab apparati mavjudligi to‘g’risida so‘z yuritish mumkin. Bu ta’sirchanlikning darajalari chuqurroq (qo‘rquv, xavotir, nafrat, qahr-g’azab, quvonch, baxt) yoki nozikroq (qayg’u, g’amginlik, estetik tashvishlar va 27 Agar bunday odamlarning xulq stereotiplariga nazar tashlansa, ularning bolaligida psixoz yoki pisxosomatik kasallik bilan origanlarga o‘xshab jarohatlovchi munosabatlar buzilishini kuzatish mumkin. Bunday odamlarni yoshligida yaxshi ko‘rishmagan, suyishmagan. Hech bo‘lmaganda ularga e’tibori berishmagan, ularning tarbiyasini "qo‘ldan chiqarishgan", bunday odamlar yetishmovchilik ekstremal holatini, kattalar tomonidan muloqat va e’tibori tanqisligini boshdan kechirishgan. Buning fojiali oqibati esa – ruhiy tuzilmadagi kuchli tanqislik bo‘lgan. Bunday ahvolga yana qo‘shimcha jarohatlovchi hodisalar: bolalarga nisbatan shafqatsiz munosabat (jismoniy jazo) yoki ularning ruhiy shafqatsizlik va befarqlik sharoitida tarbiyalanishlari ham qo‘shilishi mumkin. Delinkvent xulq tarbiyada jazolash usuli bilan uzviy bog’liq. Shunday muhitda o‘sgan bola jazolash va shafqatsiz muomala haqidagi bilimdan boshqa narsani o‘zlashtirmaydi. Bunday tarbiya qurboni keyinchalik o‘z tajribasini boshqa odamlarga ham tarqatadi . "Agressor bilan identifikatsiya" qilish hodisasi sodir bo‘ladi. Jinoyatchi o‘zi bilan bolalikda nima qilishgan bo‘lsa, o‘z qurbonlari bilan ham shunday qiladi. Delinkvent xulqli shaxs strukturasini o‘z-o‘zini yo‘qotish qo‘rquvi, birovni yaxshi ko‘rmaslik, yakkalanish, ma’nosizlik, ojiz, g’azab va umidsizlik bilan bog’liq kechinmali psixik holatlar tashkil qiladi. Agar bunday shaxs o‘ziga o‘xshagan odamlar bilan guruhga birlashsa o‘z shaxsiy vaziyatining chidab bo‘lmasligini unutishi oson bo‘ladi. Agar ular birgalikda jinoyat sodir qilishsa, bunday jinoyat odatda jamiyat vakillariga qaratilgan bo‘ladi. Guruh ishtirokchilari endi tarbiyani so‘zma-so‘z tushunib, ularga nisbatan qo‘llagan ota-onalarining qurbonlari bo‘lmay qoladilar. Shu bilan birga ular endi ularning ahvolini qoniqtiradigan machg’ulot bilan shug’ullanishga yo‘l qo‘ymayotgan turli instansiyalarning qurbonlari ham emaslar. Endi ular faol harakat qilayotgan aybdorlardir. Chunki hech bo‘lmaganda, o‘z xohishing bilan qonunni tepib o‘tayotganingdan ham qoniqish hosil qilish mumkin. 24 asabiy reaksiya yoki psixik rivojlanish buzilishining bir ko`rinishi sifatida ko`rib chiqish maqsadga muvofiqdir. Barcha yuqorida aytilganlardan kelib chiqib, og`ishgan (Deviant) xulqqa quyidagicha ta'rif berish mumkin – bu shaxsning birmuncha muhim ijtimoiy me’yorlardan og’uvchi, jamiyat yoki uning o`ziga real zarar yetkazuvchi, shuningdek, uning ijtimoiy moslashmaganligi bilan birga boruvchi turg’un axloqi. Insondagi destruktiv xulq tabiati xozirga qadar psixologiya fanida xali yaxshi o‘rganilmagan muammolardan biri sanaladi Bu muammo 20 asrning o‘rtalarida shakllangan. Destruktiv xulq 2 asosiy turlarda namoѐDn bo‘ladi 1. Delinkvent tur —jamiyatda qabul qilingan ijtimoiy xuquqiy me’ ѐDrlarga qarama qarshi bo‘lgan xatti — harakatlarga xulqning yo‘nalganligi maishiy oilaviy nizolar,yo‘l transport xodisalari, qo‘pollik 2. Deviant tur —jamiyatda qabul qiliingan axloqiy me’ ѐDrlarga qarama — qarshi xulqiy ko‘rinshlarni namo ѐDn etish [ alkogolizm,suitsid narkomaniya…]mexr muxabbatga ega bo‘lmaganligi. Destruktiv xulqning barcha ko‘rinishlarida inesonning ma’lum bir ximoya reaksiyalari sifatida yuzaga kelsada biroq nerv sistemasida buzilishlar bilan bog’liq bo‘lishi mumkin. Destruktiv xulq bolalikdagi salbiy emotsional kechinmalar,ota onaning bolaga nisbatan emotsional sovuqqonligi natijasida zarur vaqtlarda ulardan etarli darajada mexr muxabbatga ega bo‘lmaganligi, nasliy omillar bo‘lishi ham mumkin. Bundan tashqari quyidagi sabablar ham aloxida e’tibor talab qiladi: • Psixik sog’lomlik xolati xa ѐDt davomida qo‘zg’ovchi omillar ta’sirida o‘zgarib turishi mumkin • Jismoniy sog’lomlik xolati Xa ѐDt davomida keskin ѐDmonlashish mumkin natijada inson xech qanday qonun qoidalarga bo‘ysunishni xoxlamay qoladi • Kasbiy soxada muvoffaqiyatsizliklar Bu xolatlarda inson o‘zining noto‘kisligini , qo‘yilgan talabalarga javob bera olmasligini xis etadi Natijada o‘z o‘ziga baxo berish darajasi pasayadi, ijtimoiy mavqeini yo‘qotadi ,o‘ziga bildirilgan e’tirozlarni adolatsiz deb qabul qiladi. 7 Ko‘p hollarda qasos fantaziyasiga yana ululik va dabdababozlik fantaziyasi ham qo‘shiladi. Delinkvent xulq shaxsga o‘zini davlat va jamiyatning huquqini himoya qiluvchi organlariga qarshi tura oladigan odam - deb tasavvur qilish imkonini beradi. Agar davlat va jamiyat chindan ham biror narsada aybdor bo‘lishsa, bu qiyin emas albatta. Biroq delinkvent xulqda ko‘p hollarda shaxsiy negativ tasavvurni jamiyatga ko‘chirish hodisasi sodir bo‘ladi, jamiyat (illyuzor ko‘rinishda) aslidagidan ko‘ra yomonroq ko‘rina boshlaydi ("mentlar", "bulpdoglar" darajasiga tushirsa bo‘ladigan militsionerlar, voqeani jiddiy surishtirishiga va haqiqat qilishiga hech kim ishonmaydigan yuristlar). Niohoyat jinsiy o‘ziga xos delinkvent xulq haqida ikki oiz so‘z. Karol Smart ma’lumotlariga ko‘ra bolalarni o‘ldirish, fohishalik, magazinlarda o‘irlikni erkaklarga nisbatan ko‘proq ayollar sodir qilishadi. Erkaklar ko‘proq mashina o‘irlash, talonchilik, tan jarohati yetkazish, qotillik va zo‘rlash bilan shugoullanishadi. Sudda ko‘p hollarda ayollarni ayrishuuriy (nevmenyayemiy) deb tan olishadi va psixiatrik klinikaga jo‘natishadi. Lekin shunga qaramay so‘nggi yillarda erkaklar va ayollar kriminal xulqi o‘rtasidagi farq silliqlanib borayapti. Bu sohada ham o‘ziga xos raqobat jarayoni boshlandi.Yana bir kichik fakt shuki qotillik sodir qilganlarning 90% ini birinchi marta jinoyat qilganlar tashkil qilar ekan. Bu hodisa psixikada uyatchanlik, tortinchoqlik komponenti bilan bog’liq. Shunga mos ravishda Amerikada o‘tkazilgan tadqiqotlarda qamoqxonalarda saqlanayotgan retsidivist jinoyatchilarning 90% ni uyatchan, tortinchoq deb hisoblashgan. Jamiyatda narkotik ite’mol qiluvchilar muammosi keyingi yillarda yanada murakkablashdi. Ichkilik ite’mol qiluvchilardan farq qilib, geroin, kokain yoki gashish va marixuana ite’mol qiluvchilarko‘pchilik jamiyat a’zolari tomonidan ma’qullanmaydi. Bu yerda xuddi delinkvent xulqqa o‘xshab bir tomondan jamiyat ikkinchi tomondan alohida narkoman yoki narkomanlar guruhi o‘rtasidagi ongsiz jarayonlar katta rolp o‘ynaydi. Bu yerda birinchi navbatda ko‘pchilik fuqorolar o‘zlarining shaxsiy salbiy sifatlarini narkomanlarga ko‘chiradigan proyektiv jarayonlarni nazarda tutish kerak. Narkotik tobe odamlar bizning shaxsiy ite’molchilik xulqimizni 25 d) shaxsga qarshi og’ir jinoyat sodir qiluvchi shaxslar – odam o‘ldirish, zo‘rlik ishlatish, og’ir tan jarohatlari yetkazish va boshqalar. Bunday holda, tajovuzkor- zo‘ravonlik yo‘nalishi ham verbal (og’zaki) (so‘z bilan haqoratlash), ham noverbal (jismoniy ta’sir) holatda, kriminalgacha va kriminaldan so‘nggi darajada, ya’ni ma’naviy qoralashni keltirib chiqaruvchi qilmishlar va axloqsizlik ko‘rinishida yoki jinoiy javobgarlikka tortiluvchi harakatlar shaklida namoyon bo‘lishi mumkin. Haqorat – o‘zga shaxsning sha’ni va qadr-qimmatini beadab shaklda ifodalangan harakat orqali kamsitish. Bezorilik – fuqarolarga nisbatan zo‘rlik ishlatish yoxud zo‘rlik ishlatish yo‘li bilan qo‘rqitish, shuningdek o‘zganing mulkini nobud qilish yoki shikast yetkazish tarzida jamiyatdagi yurish-turish qoidalarini qo‘pol ravishda buzish. Kaltaklash – badanning anatomik butunligini buzmagan holda ko‘plab zarbalar berish. Qiynash –zo‘rlik ishlatish yo‘li bilan muttasil ravishda jismoniy yoki ruhiy azoblar berish. Nomusga tegish - zo‘rlik ishlatib yoki zo‘rlik ishlatish bilan qo‘rqitib, qurbonning ojizligidan foydalanib, jinsiy aloqa qilish. Odam o‘ldirish – boshqa odamga nisbatan qasddan o‘lim yetkazish. Ehtiyotsizlik oqibatida sodir etilgan jinoyatlar deganda - jinoiy ehtiyotsizlik yoki o‘ziga ishonganlik oqibatida vositalar va tizimlardan foydalanish orqasida ishlab chiqarish, xizmat ko‘rsatish, maishiy, tibbiy, ekologik xavfsizlik va shu kabilarning buzilishiga olib keluvchi harakatlar tushuniladi. 10 Ijtimoiy axloqning og’ishi jamiyatga qarshilik ko‘rsatishning nisbatan «passiv» (qoloq) tipi deb tavsiflanadi. Ular faol hayot tarzidan voz kechishga intilish, o‘z fuqarolik majburiyatlari, burchidan bo‘yin tovlash, shaxsiy va ijtimoiy muammolarni hal etishni istamaslikda ifodalanadi. Bunday hollarga ishdan, o‘qishdan bo‘yin tovlash, daydilik, fohishalik, kishini sun’iy xomxayollar dunyosiga g’arq g’iluvchi va uning ruhiyatini yemiruvchi alkogol, giyohvandlik vositalari va psixotrop moddalar iste’mol qilishni kiritish mumkin. Asotsial axloqning oshib ketishi – o‘zini o‘zi o‘ldirish – suitsid (suitsid - suiside ing. tilidan o‘z joniga qasd qilish) deyiladi. Shunday qilib, deviant (og’adigan) axloqqa, shaxsning mazkur jamiyatda (ijtimoiy guruhda) rasmiy o‘rnatilgan yoki ilgaridan vujudga kelgan me’yor va taomillarga 13 II-BOB. O‘smirlarda xulq-atvor buzulishlarining biologik va psixologik asoslari 2.1. Agressiv xulq-atvor Deviant xulq-atvorining etakchi xususiyatlaridan biri uning zararlanishidir (zarar, halokat), bu esa o‘z navbatida boshqalarga yoki o‘z-o‘ziga qarshi qaratilgan tajovuz natijasida hosil bo‘ladi. Shubhasiz, har qanday xatti-harakatlardagi xatti- harakatlarning har qanday turdagi xatti-harakatlari kuzatiladi va alohida e'tiborga loyiqdir. Keng psixologik nuqtai nazardan, agressiya boshqalarni bo‘ysundirishga yoki ularni hukmron qilishga qaratilgan haqiqiy xulq-atvorda yoki xayolotda namoyon bo‘lgan tendentsiya (aspiratsiya) sifatida tavsiflanadi (9). Bu tendentsiya universaldir va "agressiya" atamasi neytral ma'noga ega. Odatda agressiya tabiatda mudofaa qiladi va omon qolish uchun xizmat qiladi. U shuningdek, shaxsning faoliyat manbai bo‘lib xizmat qiladi. Keng ma'noda zo‘ravonlik yoki buzg’unchi harakatlar tomonidan qo‘llab-quvvatlanmaydigan tajovuz huquqiy me'yorlar bilan tartibga solinmagan, garchi u diniy va axloqiy me'yorlar nuqtai nazaridan tasdiqlanmasa. Lotin tilidan tarjima qilingan "tajovuz" (aggression) hujumni anglatadi. Ushbu salbiy qiymat keng tarqalgan. Ayni paytda agressiya ko‘pincha salbiy his-tuyg’ular (masalan, g’azab), salbiy motivlar (zararli bo‘lish istagi), salbiy munosabatlar (masalan, irqiy noto‘g’ri xulosalar) va oxirgi marta halokatli harakatlar bilan aniqlanadi. Odatda ijtimoiy o‘rganishning asosiy tamoyillariga asoslanib, E. Donnerstein, S. Prentice-Dann, L.Vilson va boshqa olimlar dushmanlik harakatlarini jamoatchilikni kutish yoki jazolash qo‘rquvi bilan bartaraf etish mumkin deb hisoblaydilar. Bu xavfni kamaytiradigan narsa tajovuzni ketkazadi. Ushbu shartlardan biri E. Donnershteyn, xususan, da'vo qilingan jabrlanuvchi bilan aloqada maxfiylikni ko‘rib chiqadi. 19 mumkinligini bilgan holda, uni psixologik fazilatlardan xarakterlovchi shaxslar. Biz ko‘pincha bu tasavvurda xatolar qilamiz, chunki ular o‘zlarining xislatlari faqatgina bu imkoniyatni yoki ishni bajarishning imkoniyatlari, oldingi shartlari hisoblanadi. Ular o‘zlarini xatti-harakatlarida namoyon qila olmaydilar. Oxir- oqibat, qanday qilib qaror qabul qilish har doim sifatga emas, balki insonga bog’liq. Shu nuqtai nazardan, tajovuzkorlikning barqaror shaxs sifati sifatida qarashlari agressivlik agressiv xatti-harakatning zaruriy omilidir. Har qanday tajovuzkor odam tajovuzkor odamning ortida qolmaydi, xuddi har qanday tajovuzkor odam majburiy ravishda tajovuzkor xatti-harakatlarni ko‘rsatishi shart emas. Agressiya turli sabablarga ko‘ra sodir bo‘lishi mumkin. Ular umidsizlik va stress, umumiy jismoniy va psixologik holat bo‘lishi mumkin. Va agressiv davlat paydo bo‘lishining turli sabablari borligi uchun, mavjud turli xil turlari tajovuz. Bu turlar quyidagilar: 1) jismoniy tajovuz (hujum) - boshqa shaxs yoki ob'ektga qarshi jismoniy kuch ishlatish (qoida tariqasida, jismoniy tajovuz erkaklarning xususiyatlariga ko‘ra yoki hayvonlar bo‘lsa, erkaklar bo‘lsa); 2) og’zaki tajovuz - salbiy his-tuyg’ular shaklida (tortishuv, yig’lash, chayqalish) va og’zaki reaktsiyalarning mazmuni (tahdid, la'nat, qasamyod). Ushbu tajovuz shakllari ayollarga xosdir; 3) to‘g’ridan-to‘g’ri tajovuz - har qanday ob'ekt yoki sub'ektga bevosita yo‘naltirilgan; 4) bevosita tajovuz - boshqa shaxsga nisbatan zo‘ravonlik bilan qilingan (yomon gaplar, hazillar, va hokazo) va noxush holatlar va tartibsizliklar bilan ajralib turadigan harakatlar (hayqirib baqirish, oyoqlari bilan stomalanish, stolni yumshatish va boshqalar) p.); 5) maqsadga erishish vositasi bo‘lgan asabiy tajovuz; 6) tajovuzkor tajovuz - tajovuz ob'ektiga zarar etkazish maqsadidagi harakatlarda ifodalanadi; 7) avtokratiyalik tajovuz - o‘z-o‘zini ayblash, o‘zini siqish, badanga zarar etkazish, o‘z joniga qasd qilish va o‘z joniga qasd qilish kabi holatlarda namoyon bo‘ladi. 21 Foydalanilgan adabiyotlar 1. I.A.Karimov. “Yuksak ma’naviyat yengilmas kuch”. – T.: “Ma’naviyat” 2008. 2. I.A.Karimov “Tarixiy xotirasiz kelajak yo‘q”. -T.: “Sharq”. 1998 y . 3. Sh. M. Mirziyoyev. Buyuk kelajagimizni mard va oliyjanob xalqimiz bilan birga quramiz. –Toshkent: O‘zbekiston, 2016 y 4. Sh. M. Mirziyoyev. Milliy taraqqiyot yo‘limizni qat’iyat bilan davom ettirib yangi bosqichga ko‘taramiz. - Toshkent: O‘zbekiston, 2017 5. Sh. M. Mirziyoyev.Buyuk kelejagimizni mard va oliyjanob xalqimiz bilan birga quramiz. –Toshkent: O‘zbekiston, 2017 y 6. Alimxodjayeva S.N., Haydarov F.N. "Psixologik tashxis metodikalari majmuasi" 2-qism. O`quv qo`llanma. – T., 2009. – B. 72 7. Asadov Y.M. Ruhiy holatlar diagnostikasi va korreksiyasi. – T., 2000 8. Uzoqov A, G`oziyev E, Tojiyev A. «Oila etikasi va psixologiyasi». T. «O`qituvchi» - 1992. 9. Davletshin M.G. va boshalar. Yosh davrlari va pedagogik psixologiya: o`quv metodik qo`llanma. T., 2004. 10. Psixologicheskaya diagnostika / Pod red. M.K. Akimovoy. SPb.: Piter, 2005. 11. Rozikova M., Aliyeva K. Psixologik tashxis meto dikalari . – T., 2013. – B. 16 12. Ilin E. Motivatsiya i motivi. Seriya Mastera psixologii. Moskva 2000. 13. G`oziyev E., Jabborov A. Faoliyat va xulq-atvor motivatsiyasi. Toshkent - 2003. 14. Abramova G.S. Vozrastnaya psixologiya. Uchebnoye posobiye dlya studentov vuzov - Ekaterinburg. 2002. 15. Zimnya I.A. Pedagogicheskaya psiologiya: Uchebnik dlya vuzov. Izd. Vtoroye, do., isr. Pererab.- M.: Logos, 2002. - 384 s. 16. Karimova V. Murosa qilish madaniyati , T., Fan va texnologiyalar. - 2008, 64 b. 17. G`oziyev E. Pedagogik psixologiya asoslari.- T.: «O`qituvchi», 2000 y. 18. Karalyov V.V. «Psixicheskiye otkloneniya u podrostkov pravonarushiteley». M. Meditsna. 1992. 35 millatlar va xalqlar taqdiriga aloqador bo‘lgan voqealarni, “G’arbning taqdirini “ jamiyat ma’naviyatidagi inqirozlarga, jumladan, oila va nikoh, tug’ilish va o‘lim tahliliga bag’ishlagan. Ming taassuf va afsus bilan u Yevropa “amerikacha” madaniyatni qabul qilib, bugun ularning hayot tarziga singib ketganligi tufayli endi ular bundan vos kecha olmayotganini ta’kidlaydi. Byukenenning fikricha, sanoati va yuqori texnologiyalari rivoj topgan jamiyatda odamlarning birdan boyib ketishi, to‘kin hayotga erishishga bo‘lgan egoistik intilishi ularni asl qadryatlarga, jumladan, oila va nikoh, yoshlar tarbiyasiga bo‘lgan munosabatlarida keskin inqirozni keltirib chiqardi. Bu gedonistik psixologiyani asosi hisoblanib, uning oqibati jamiyatda qator muammolarni keltirib chiqarayotganligini e’tirof etadi. Gedonizm – Shaxs va unung xulq – atvor motivlarida faqat nimadandir lazzatlanish, qoniqish va o‘zidagi ichki ruhiy iztiroblardan holi bo‘lishga intilishdir. To‘g’ri, aslida insonning to‘q va farovon hayotga intilishi, boy – badavlat yashashni xohlagani ayb emas, lekin bunday to‘kinchilik insoniylikka qarshi bo‘lishi mumkin emas. Muallifni tashvishga va havotirga solgan narsa narsa shuki, bunday ong va shuurdagi o‘zgarishlar yevropa xalqlarining eng zarur va muhim qadryatlarga nisbatan salbiy munosabatlarini ifodalaydi. Masalan, bugungi yevropada tug’layotgan bolalarning har uchtasidan bittasi nikohsiz tug’ilayotganligi tug’ilishning keskin kamayib ketayotganligi, umuman ayollar o‘zidan sog’lom zurriyod qoldirishni istamayotganligi, mablag’i yetarli bo‘la turib, farzand tug’ib va uni voyaga yetkazishga ketadigan mablag’ni qizg’anayotganligi hamda tugish jarayoni va og’rig’idan qochayotganligi yaqqol namoyon bo‘lmoqda. Umuman g’a rb ayollari turmushga chiqib, o‘zidan munosib zurriyod qoldirish niyatidan tobora uzoqlashib bormoqdalar. Olimlarning mavjud ahvolni o‘nglash uchun o‘ylab topgan farzand tug’ilshi uchun davlat tomonidan ajratiladigan nafaqalar hamda imtiyozlar kabi sai harakatlari bekor ketmoqda. Chunki g’arb ayollarini sog’lom oila qurib, unda so‘lom avlodlarni tarbiyalashdan ko‘ra mansab pog’onalaridan ko‘tarilib, o‘z manfaatlarini o‘ylab yashash ko‘proq qiziqtiradi. Shu kabi gedonistik psixologiya - mol – dunyo, pul va mansabparastlikka tobelik kabi illatlar yoshlarimiz ongida paydo bo‘lmasligi, ochiq axborot makonida 32 I-BOB. Destruktiv xulq atvor tushunchasi: turlari, yondoshuvlar 1.1. Destruktiv xulq-atvor nazariyalari Axloqiy og’ishlarni tasniflash muammosi axloqiy deviatsiyani bir necha asoslar bo`yicha guruhlanadigan ijtimoiy ko`rinish sifatida ko`rib chiqadi: a) masshtabdan qat'i nazar ommaviy va shaxsiy og’ishlar ajratiladi; b) oqibatlar ahamiyati bo`yicha – salbiy (zararli oqibatlar keltirib chiqaruvchi va potyentsial xavf tuqdiruvchi) va ijobiy; v) sub'yekt bo`yicha – aniq shaxslar, norasmiy guruhlar (masalan, yo`lto`sar guruhlar faoliyati), rasmiy tuzilmalar, shartli ijtimoiy guruhlar (masalan, ayollar piyonistaligi) og’ishi; g) ob’ekt bo`yicha – iqtisodiy, maishiy, mulkiy buzilishlar va boshqalar; d) muddati bo`yicha – bir vaqtli va davomli; ye) buzilgan me’yor turi bo`yicha – jinoyatchilik, ichkilik (piyonistalik) giyohvandlik, o`z-o`zini o`ldirish, axloqsiz xulq, daydilik, foxishabozlik, bezorilik, boqimanda bo`lish, sotqin, rasmiyatchilik, terrorizm, irqchilik, gyenotsid, destruktiv madaniyatlar. Ijtimoiy moslashmaganlikning maktab yoshida anchagina masshtabli belgilari bo`lib quyidagilar chiqishi mumkin: psixofaol moddalarni muntazam istye'mol qilish (uchuvchi eritmalar, ichkilik, giyohvand moddalar), jinsiy deviatsiyalar, fog’ishabozlik, daydilik, jinoyat sodir etish. Oxirgi vaqtlarda maktab o`quvchilarining og`ishgan xulqida nisbatan kompyutyer o`yinlari yoki diniy syektalarga qaram bo`lib qolish bilan bog’liq bo`lgan yangi shakl kuzatilmoqda. Juda yoshlikdan va maktab yoshidan og`ishgan xulq ko`rinishlari qaqidagi masala yanada chalkash. Umuman shaxsning “mustaqil bo`lmagan” bu bosqichida Deviant axloq qaqida gapirish mumkinmi? Pedagoglar va ota-onalar ko`pincha kichik bolalarda zararli odatlar (barmoqini so`rish, tirnoqini chaynash), ovqat yeyishdan bosh tortish, quloq solmaslik, tajovuzkor axloq, masturbatsiya, gipyerfaol axloq kabi axloqning shunday salbiy ko`rinishlari bilan to`qnashadilar. 4 Norm (lat. norma - qoida, namuna, standart) ob'ekt o‘z mohiyatini saqlab qoladigan, o‘zi qoladigan chegaralarni bildiradi. Normlar texnik (masalan, xavfsizlik standartlari), tabiiy (ekologik, tibbiy standartlar) va ijtimoiy bo‘lishi mumkin. Ijtimoiy norma tushunchasi - odamlarning uzoq muddatli amaliy faoliyati natijasida jamiyatda shakllangan umumiy yurish-turish qoidalari va odob-axloq qoidalari, to‘g’ri davolanishning maqbul standartlari va modellari ishlab chiqilgan. Ijtimoiy normalar inson nima qilishi kerakligini, uni qanday qilish kerakligini, oxirida nima bo‘lishi kerakligini aniqlashdir Ijtimoiy normalar bir qator turlarga ega, ularning asosiylari quyida keltirilgan: • urf-odatlar va urf-odatlar - odat bo‘yicha majburiy bo‘lib qolgan va avloddan-avlodga o‘tib kelayotgan xatti-harakatlar qoidalari; • axloqiy me'yorlar - axloqiy va axloqsiz, yaxshi-yomon, yaxshi-yomon miqyosdagi xatti-harakatlarni baholash. Axloqiy me'yorlarga rioya qilmaslik uchun sanktsiyalar ommaviy qoralash va vijdon azobidir; • odob-axloq standartlari - oldindan belgilangan vaziyatlarda rasmiy xulq- atvor qoidalari, shu jumladan aloqa standartlari, biznes protokoli va boshqalar; • huquqiy normalar - unda belgilangan talablar davlat qonunlari. Huquqiy normalarga rioya qilish davlatning majburlashi bilan ta'minlanadi; • diniy normalar - axloq qoidalari, muqaddas kitoblar va cherkov muassasalarida mavjud bo‘lgan amrlar; • korporativ normalar - yirik tashkilotlarda o‘rnatilgan va tashkilot ustavlarida, kodekslarida, bitimlarida va tashkilotlarning mafkurasida mustahkamlangan axloq qoidalari. Ijtimoiy me'yorlar insonning xulq-atvoriga real ta'sir ko‘rsatishi uchun unga quyidagilar kerak: me'yorlarni bilish, ularga rioya qilishni xohlash, ular tomonidan belgilangan harakatlarni bajarish. Jamiyat a'zolari tomonidan barqarorlikni ta'minlash uchun ijtimoiy normalarga rioya qilish zarur. Shu munosabat bilan, ijtimoiy normalar qoidalar 15 ikkinchisiga o‘z odatlarini majburan qabul qildirishga, axloqini o‘zgartirishga, uning uchun ma’qul bo‘lmagan hayotiy yo‘nalishlarga mos ravishda o‘zini tutishga majburlashga doimiy ravishda harakat qilishi bunday oilada xavfli vaziyatni yuzaga keltirishi mumkin. 4. Yopiq o‘ziga to‘q oila. Uning a’zolari uchun oila kuch sarflashning asosiy sohasi, hayotning yagona mazmuni hisoblanadi, qolgan hammasi – ish, oiladan tashqari munosabatlar va boshqalarga faqat oila farovonligini qo‘llab turish va ta’minlash vositasi sifatida qaraladi. Hayot faoliyatining asosiy sohasi – oiladagi biron-bir tanglik uning a’zolari uchun o‘z joniga qasd qilishga olib keluvchi xavfli vaziyatga aylanishi mumkin. 5. Konservativ oila. O‘zgaruvchan tashqi shart-sharoitlarga moslashishga qodir emaslik asosiy xususiyatlari hisoblanadi. Agar bunday oilaning a’zosi ushbu oiladan tashqaridagi nizoga aralashib qolgan bo‘lsa, uning boshqa a’zolari konservativ yo‘l-yo‘riq tufayli unga yordamga kela olmaydilar va ziddiyatdan uzoqroq turadilar yoki raqib tarafiga o‘tib oladilar. Bunday vaziyat xoinlik deb qabul qilinishi va nizoga aralashgan oila a’zosining o‘zini o‘zi o‘ldirishiga olib kelishi mumkin. ADDIKTIV XULQ-ATVOR — insonning ruhiy holatini o‘zgartiruvchi narsalarni (alkogol va chekishni ham o‘z ichiga oladi ) noto‘g’ri qo‘llash orqali yuzaga keluvchi xulq-atvorning buzilishi (ruhiy va jismoniy qaramlik vujudga kelgunga qadar ). “Shaxsning og`ishgan xulqi” o`ta murakkab va ko`p obrazli kategoriyasi ichida tobe axloq yoki bog’lanib qolgan deb nomlanuvchi guruhcha ajratiladi. Shaxsning tobe axloqi o`zida jiddiy ijtimoiy muammoni aks ettiradi, chunki aniq ko`rinib turgan shaklda ishga layoqatini yo`qotish, atrofdagilar bilan janjallar, jinoyat sodir etish kabi salbiy oqibatlarga olib kelishi mumkin. Bundan tashqari, bu deviatsiyaning u yoki bu tarzda istalgan oilaga tegishli bo`lgan birmuncha keng tarqalgan turi. Azal-azaldan tobe axloqning turli shakllarini piyonistalik, ortiqcha yeyish, azart o`yinlar va boshqa ishqibozlikni nazarda tutgancha zararli yoki yakson etuvchi odatlar deb ataganlar. Zamonaviy tibbiy adabiyotlarda patologik odatlar 30 2.2. Delinkvent xulq-atvor Delinkvent va kriminal xulq ko‘p bosqichli ijtimoiy jarayonlar vositasida saqlanib turadi. Delinkvent hodisalarning faqat individual muammolariga to‘xtalib, jinoyat xulqining ijtimoiy sabablarini ko‘rsatmaslik to‘g’ri bo‘lmaydi. Robert Mertonning fikricha hozirgi ite’molchilik jamiyatida ko‘pchilik odamlar nima qilib bo‘lsa ham daromad, ite’mol va muvaffaqiyatga intilishadi. Jamiyat tomonidan inkor qilingan, tan olinmagan, chetga surib qo‘yilgan odamlar uchun bu maqsadlarga qonuniy yo‘l bilan yetishish juda oir. Shuning uchun ular muvaffaqiyatga kriminal yo‘l bilan erishishga chog’lanishadi. Bunday odamlar kamomad qilishadi, aldashadi, yoki talashadi, qisqasi qonun yo‘li bilan olishlari mumkin bo‘lgan narsaga jinoyat yo‘li bilan ega bo‘lishadi. Bir qaraganda bunday odamlar jamiyatning past tabaqasiga mansub kishilardan iborat degan xulosa kelib chiqadi. Lekin keyingi paytlarda avj olib ketayotgan industrial kriminalistika (sotib olish, pora, kamomad) ko‘rinishidagi jamiyatning oliy tabaqasiga mansub jinoyatchilikni ham esdan chiqarmaslik kerak. Ba’zan jamiyatdagi "yorliq yopishtirish" odati ham kriminal shaxs taqdirida katta rol o‘ynaydi. Odam bir marta jinoyat qilib, bundan buyoniga kriminal harakat qilmasdan yashash imkoniyatini yo‘qotadi. Delinkvent karpera shunday qilib quyidagi ketma-ketlikda amalga oshadi: 1. Birlamchi, tasodifiy sodir qilingan jinoyat (delinkventlilik) 2. Jazolash. 3. Ikkilamchi delinkventlik. 4.Yanada qattiqroq jazolash. 5. Yanada jiddiyroq delinkvent xulq. Shunday qilib, delinkvent shaxs aylanib yurib o‘ziga va atrofdagilarga zarar keltiradigan yopiq doira vujudga keltiradi. Delinkvent shaxs bilan uni ta’qib qilayotganlar o‘rtasida o‘ziga xos munosabatlar stereotipi vujudga keladiki, bir tomon ikkinchi jabrlanuvchi tomon shaxsi bilan hisoblashmasdan o‘z hokimiyatini namoyish qiladi. Bir tomonda hokim davlat muassasalari: 22 KIRISH Kurs ishi dolzarbligi muhim bo'lib, mavzuning jamiyatda, ilmiy jamoatchilikda yoki amaliyotda dolzarb bo'lishini ko'rsatadi. Bu qismda siz o'rganayotgan muammo yoki mavzuning muhimligini asoslab berishingiz kerak. Mana, kurs ishi dolzarbligi haqida bir nechta asoslarni ko'rsatadigan umumiy misol: Jamiyatda muammoli masala: Agar mavzu ijtimoiy muammolar yoki insonlar hayotiga ta'sir qiladigan masalalarni yoritayotgan bo'lsa, bu dolzarb sanaladi. Masalan, "Destruktiv xulq-atvor psixologiyasi" mavzusi, jamiyatda zo'ravonlik, ruhiy tushkunlik va ijtimoiy moslashuv muammolarini o'rganish orqali dolzarbligini ko'rsatadi. Ilmiy o'rganishning yetishmasligi: Agar mavzu bo'yicha yetarli ilmiy tadqiqotlar mavjud emas yoki kam o'rganilgan bo'lsa, bu mavzuning dolzarbligini belgilashga yordam beradi. Masalan, destruktiv xulq-atvor psixologiyasi bo'yicha yangi yondashuvlarni o'rganish zarurati mavzuning dolzarb ekanligini ko'rsatishi mumkin. Destruktiv xulq psixologiyasi fanidan tayyorlangan seminar mashg’ulotlari uslubiy ko‘rsatmasi psixologiya yo‘nalishidagi bakalavr talabalarning bilimlarini oshirish uchun zarur bo‘lgan mavzularni o‘z ichiga qamrab olgan. Bu fanni o‘tish davomida, murojaat etiladigan mavzularda inson, uni o‘rab turgan dunyo va ijtimoiy muhitga o‘z mavjudligi va rivojlanishidan og’ish xususiyatiga egaligi ko‘rsatib o‘tilgan. Ta’lim-tarbiya jarayonida og’uvchi xulq xususiyatlarini, stereotiplarini, xulq-atvorning psixologik sabablarini izlash, gumanistik psixologik g’oyalarini aks ettirish, bilimlar, ko‘nikma va malakalar bilan boyitilgan holda talabalarga singdirishga qaratilgan. Destruktiv xulq psixologiyasi bo‘yicha seminar mashg’ulotlari uslubiy ko‘rsatmasida xulq-atvorning nazariy-amaliy asoslariga, uning shakllanish omillari va sabablariga oid qarashlarni antidiskriminatsion, madaniy-senzitiv tushunishga 2
Купить