Документ

Всего документов: 5844
Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена	15000UZS
Размер	647.3KB
Покупки	0
Дата загрузки	16 Май 2025
Расширение	docx
Категория	Психология

Diqqatning neyrofiziologik mexanizmi

1. Dominanta (lat. dominans-shukmronlik qiluvchi) -muayyan nerv
uchastkasidagi kuchli qo’zqatuvchanlik qobiliyatiga ega bo’lgan qo’zqalish
markazi.
Dominanta mavjudligida undan boshqa nerv markazlari tormozlangan
bo’ladi. Dominanta markaziy nerv tizimsiga kelgan shar qanday qo’zqalish,
impulslarni qabul qilib, ularga tegishli javob qaytaradi-da, shu tariqa boshqa
markazlarni tormozlash evaziga o’z faoliyatini yana kuchaytiradi.
1. Dominanta tushunchasi fiziologiya faniga A. A. Uxtomskiy tomonidan
kiritilgan. Uning isbotlashicha, D. orqa miyadan tortib to bosh nerv markazlarining
ishlash prinsipini tashkil qiladi. Dominanta diqqatning fiziologik asosidir.
2. Nerv jarayonlarining induksiyasi-oliy nerv faoliyatining qo’zqalish va
tormozlanish jarayonlari o’rtasidagi o’zaro munosabat: MNSining biror markazida
qo’zqalish paydo bo’lsa, u boshqa markazlarda tormozlanishning kelib chiqishiga,
tormozlanish esa qo’zqalishning kelib chiqishiga sabab bo’lishdan iborat
qonuniyat.
3. Nerv tizimsi jarayonlarning konsentrasiyasi- markaziy nerv
tizimsidagi qo’zqalish yoki tormozlanish jarayonlarining vaqt o’tishi bilan
dastlabki paydo bo’lgan uchastkasiga to’planish qonuni.
4. Diqqatning ko’lami-bir davrning o’zida diqqat tomonidan qamrab
olinishi mumkin bo’lgan ob'ektlarning miqdori.
5. Diqqatning ko’chuvchanligi-faolicht jarayonida diqqatning ongli
ravishda bir ob'ektdan ikkinchi ob'ektga ko’chirilishi. Diqqatning ko’chuvchanligi
shar qanday faoliyatda, ayniqsa pult boshqaruvidagi aloshida ashamiyatga egadir.
6. Diqqatning taqsimlanishi-diqqatning bir vaqtning o’zida bir qancha
ob'ektlarga qaratilishidan iborat xususiyati. Diqqatning taqsimlanishi murakkab
faoliyat jarayonini amalga oshirishda aloshida ashamiyatga egadir. Masalan:
shoferning, o’qituvchining ish jarayonidagi diqqati taqsimlangan diqqatdir.
7. Diqqatning barqarorligi-diqqatning o’z ob'ektiga kuchli yo’naltirilishi
va faol to’planishidan iborat ijobiy xususiyati.
8

32. Diqqat korreksiyasi (lat. correctio-tuzatish)-insonda diqqat patologik
sholatga (buzilishga) uchraganda maxsus usul va uslublardan foydalanib tuzatish.
1.2. Diqqatning fiziologik asoslari
Diqqatning fiziologik asoslarini tushuntirib berishda buyuk rus fiziologlari I.
P. Pavlov va A. A. Uxtomskiylarning olib borgan ilmiy kashfiyotlari mushim
ashamiyat kasb etadi.
Oliy nerv faoliyatining aloshida reaksiyalari bo’lmish orientir reflekslar
tog’risidagi I. P. Pavlov ilgari surgan ilmiy taxmin (gipoteza) psixologiya fani
uchun mushim shissa bo’lib qo’shildi, chunki "bu nimaq" refleksisiz diqqatning
tabiatini ochish mutlaqo mumkin bo’lmas edi. I. P.
Pavlovning "bu nimaq" refleksi shaqidagi qoyasi ixtiyorsiz diqqatning qayri
tabiiy (reflektiv) xususiyatini ochib berish uchun xizmat qildi. I. P. Pavlovning
fikricha, biz paydo bo’layotgan siymoga nigoshimizni qaratamiz, eshitilgan
tovushga quloq solamiz, dimoqimizga urilgan shidni zo’r berib yutamiz. Lekin
ushbu muloshazalar refleks moshiyatini ilmiy jishatdan ochib berish imkoniyatiga
ega emas, vasholanki uning negizini asoslash uchun bir talay omillarni keltirish
zarur. Ye. N. Sokolov, A. R. Luriya, P. Ya. Galperin, Ye. I. Boyko va
boshqalarning shozirgi zamon ma'lumotlariga suyanib muloshaza yuritilganda, I.
P. Pavlovning orientir reflekslari juda murakkab jarayondir.
Aslini olib qaraganda, orientir kompleksiga tashqi xatti-sharakatlar,
ko’zlarning va boshning qo’zqatuvchi tomonga burilishi, muayyan
analizatorlarning sezuvchanligi, modda almashinuvi, nafas olish, yurak urish va
qon aylanish sharakati, teri-galvanik reaksiyalari, vegetativ nerv tizimsi xususiyati
va miyaning elektr faolligi o’zgarishi kabi son-sanoqsiz jarayonlar kiradi.
I. P. Pavlov va A. A. Uxtomskiylarning ta'limotlariga binoan diqqatning
sholatlari, sifatlari, xususiyatlari, birinchidan, qo’zqalish va tormozlanish
jarayonlarining o’zaro birgalikdagi sharakati bilan, ikkinchidan, miya strukturasida
shukm suruvchi qo’zqaluvchanlik bilan uyqunlikka egadir. I. P. Pavlovning
taxminiga ko’ra, vaqtning shar bir lashzasida miya qobiqida qo’zqalish uchun
ancha qulay (senzitiv) va maqbul sharoitga ega ekanligi bilan ajralib turuvchi u
12

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
Asosiy adabiyotlar::
1. Qonun – ustuvorligi va inson manfaatlarini ta’minlash – yurt taraqqiyoti va
xalq faravonligi garovi mavzusidagi Sh. M. Mirziyoyevning ma’ruzasidan
2017
2. Myers D.G. Psychology. Ninth Edition. – Worth Publishers, 2010. – 910 p.
3. Мухамедова Д.Г., Муллабаева Н.М., Расулов А.И. Умумий психология.
Дарслик. – Тошкент, ―Мумтоз сўз 2018. -287б. ‖
4. Schiffman H.R. Sensation and Perception: An Integrated Approach. 5 th
Edition. – John Wiley & Sons, 2001. – 608 p.
5. Лурия А.Р. Лекции по общей психологии. – СПб.: Питер, 2006. 320 с
Qo` s himcha adabiyotlar
1. Jo ‗ rayeva S . N ., Sharafutdinova X . G ., Mamaradjabova B . A . Umumiy
psixologiya ., O ‗ quv qo ‗ llanma . Toshkent.: 2022 yil.
2. Duane P.Schults. Theories of Personality. Wadsworth, a division of
Thomson
Learning, Inc. Copyright © 2005.-550p.
3. Edited by М ichael Lewis, Jeannette m. Haviland-Jones, and lisa feldman
barrett. Handbook of emotions/ The Guilford press. New yorklondon.-2008.
4. Elizabeth A. Styles. The psychology of attention. This edition published in
The Taylor & Francis e-Library, 2005.-232 p.
5. GeraldMatthews.-CambridgeUniversity Press.- 2009.-906 p.
6. Strongman K. T. The Psychology of Emotion. Copyright. John Wiley &
Sons Ltd, The Atrium, Southern Gate, Chichester. 2003.
7.The Cambridge Handbook of Personality Psychology// Edited
by PhilipJ.Corr.CambridgeUniversity Press 2009
8.Андреев О.А. Тренируем свою память/ Серия «психологический
практикум».-Ростов н/Д: «Феникс», 2004.-224 с.
41

VALID N
(LISTWISE) 50
Bizning tadqiqot ishimizda jami 50 nafar respondend qatnashdi.
Topshiriq jami bo’lib 4 topshiriqdan iborat.
Birinchi topshiriqda respondedlarimiz minimal 0 ta, maksimal esa 4 ta topshiriqni
bajarishdi .O’rtacha qiymat esa 2,84 ni tashkil etdi.
Ikkinchi topshriqda respondedlarimiz minimal 2 ta, maksimal 4 ta topshiriqni
bajarishdi. O’rtacha qiymat esa 3,92 ni tashkil etdi.
Uchinchi topshiriqda respondedlarimiz minimal 5 ta, maksimal 9 ta topshiriqni
bajarishdi. O’rtacha qiymat esa 8,40 ni tashkil etdi.
To’rtinchi topshiriqda respondedlarimiz minimal 1 ta, maksimal esa 3 ta
topshiriqqa javob berishdi. O’rtacha qiyman esa 2.66 ni tashkil etdi.
II BOB BO`YICHA XULOSA
Shunday qilib, biz yuqorida ko’pgina adabiyotlar bilan tanishib, ularda
diqqat kateoriyasi qay tarzda qo’yilganligini ko’zdan kechirdik. Ob'ektiv
voqelikdagi narsa va shodisalar, sub'ektiv kechinmalar diqqat ob'ekti bo’lib
shisoblanadi. Diqqat jarayonida ongning voqelikka nisbatan tanlab munosabatda
bo’lish xususiyati namoyon bo’ladi. O’quvchi biror ob'ektga diqqat qilar ekan, ayni
bir paytda qolgan narsa va shodisalarni ong doirasidan chetda qoldirmaydi. To shu
kunga qadar ko’pgina psixologlar (xosh chet el, xosh sobiq sovet bo’lishidan qat'i
nazar) diqqatni maktab o’quvchilarida tarbiyalash, o’stirish va aktivlashtirish
tog’risida muloshaza yuritib kelmoqdalar. Bizningcha, diqqatni an'anaviy uslubga
tayangan sholda maxsus vositalar yordamida darsdan tashqari qiziqarli materiallar
shisobiga takomillashtirish yuzasidan muloshaza yuritishdan ko’ra, balki ta'lim
jarayonida o’quvchilar tomonidan fan asoslarini o’zlashtirish kezida uni (diqqatni)
shakllantirib borish zarur. Buning uchun diqqatni shakllantirishga bevosita ta'sir
qiluvchi quyidagi usullardan ayni muddao bo’lar edi. (E. /. /oziev): materiallarga
ko’z yugurtirish, materiallarni tasavvur qilish, ko’rgazmali materiallarni o’qish,
38

Psixologiya fanida diqqatni o’rganishning yana ikki xil nazariyasi mavjuddir.
Birinchi nazariya negizida ongning bir nuqtaga yo’nalganligi yotadi. Ikkinchi
nazariyaga binoan uning zamirida organizmning orientirovka faoliyati turadi.
Ushbu gipotezalarni ilgari surgan psixologlar diqqatni yo’nalganligining
ob'ektga boqliqligini va unda jarayonni boshqarish imkoniyati mavjudligini
tushuntirishga sharakat qiladi. N.
F. Dobrinin, A. N. Leontev, P. Ya. Galperinlarning fikricha, organizmning
qidiruv sharakatlari, orientirovka faoliyati ikki qismdan iboratdir.
1. Diqqat qaratilgan tashqi ifodaga ega bo’lgan ob'ektni sezish, idrok
qilish. Shu yerda qarama-qarshilik vujudga keladi: chunki ob'ektning yo’qolishi
bilan diqqat sham o’z funksiyasini tugatadi. A. N. Leontev muloshazasiga ko’ra,
bu orientir faoliyati emas, chunki ob'ektning paydo bo’lishi bilan diqqat sham
namoyon bo’ladi, ob'ekt yo’q bo’lsa, demak diqqat sham bo’lmaydi, deb
ta'kidlaydi. P. Ya. Galperin esa, ob'ektning paydo bo’lishi bilan diqqat yuzaga
keladi. Ob'ekt yo’qolganidan keyin esa psixik qism bo’lgan tekshirish, nazorat
qilish jarayoni boshlanadi. Demak, diqqat ongning bir ob'ektga yo’naltirilishi va
ongli sholatni nazorat qiluvchi jarayondan iboratdir.
Psixologiyada diqqatning "yo’naltirilishi" deganda, psixik faoliyatning
tanlovchanligi va ixtiyoriy shamda ixtiyorsizligi tushuniladi. Bu tog’rida
muloshazalar boshqa sashifalarda davom ettiriladi. 20-yillarda bir qancha
psixologlar diqqat muammosini ustanovka bilan boqlab tushuntirdilar. Buning
yaqqol isboti K. N. Kornilov tashriri ostida 1926 yilda chop qilingan psixologiya
darsligidagi bir mavzu "Ustanovka va diqqat" deb atalganligidir.
Darslikda yozilishicha, qator ob'ektlardan bir ob'ektni ajratish diqqatning
sub'ektiv kechinmasidir va buni ob'ektiv shodisalar bilan taqqoslash sezgi
organlarining ustanovkasidan- ishlash vaziyatidan iboratdir.
Shunga o’xshash qoya L. S. Vigotskiyning dastlabki tadqiqotlarida sham
ko’zga tashlanadi. L. S. Vigotskiy diqqat bilan aloqador bo’lgan ikkita ustanovka
turini ajratib ko’rsatadi:
Sensor ustanovka-tayyorgarlikda idrokning ustunligi qobiliyati.
22

Shuni aloshida ta'kidlab o’tish kerakki, diqqat sezgi, idrok, xotira, tafakkur,
xayol, nutq kabi aloshida psixik jarayon emas. Shuning uchun barcha psixik
jarayonlarda qatnashadi, ularning mashsuldorligini oshirishga ta'sir etadi. Shu
boisdan diqqat qaratilgan ob'ektlar ong to’plangan nuqtasida aniq, yaqqol aks
ettiriladi. Demak, diqqat-aqliy jarayonlarning sifati, mashsuldorligi va
samaradorligini ta'minlovchi insonning ichki aktivligidan iboratdir. Shuningdek, u
shar qanday inson faoliyatining zaruriy shartidir.
Psixologiya tarixining sashifalarini varaqlasak, diqqatning kishi faoliyatidagi
roliga berilgan yuksak va qimmatli muloshazalar uchraydi.
Jumladan, fransuz olimi Kyuve geniallikni chidamli diqqat deb ta'riflashi,
Nyutonning kashfiyot fikrini doimo shu masalaga qaratilish jarayoni deyishi,
Ushinskiyning diqqat psixik shayotimizning yagona eshigi deb basho berishi
bunga yorkin misol bo’la oladi.
Bilish jarayonlari kechishining eng mushim xususiyati uning tanlovchanlik
va yo’nalganlik bilan xarakterlanadi. Shu boisdan inson atrof-mushitning ko’plab
qo’zqatuvchilari, ta'sirlari orasidan aloshida nimanidir idrok etadi, faraz qiladi,
allaqaysi narsa tog’risidagina muloshaza yuritadi, xolos. Ongning bu xossasi
diqqat xususiyati bilan boqliq ravishda namoyon bo’ladi. Diqqat bilish jarayonlari
singari o’zining aloshida mazmuniga, muayyan mashsuliga ega emas, shuning
uchun u barcha jarayonlarning jo’shqinligi, ildamligini ta'minlaydi. Demak, diqqat
individning shissiy, aqliy yoki sharakatlantiruvchi faolligi darajasining oshirilishini
taqozo etadigan tarzda ongning yo’naltirilganligi va biror narsaga qaratilganligidir
(E.B. Pirogova). Berilgan ta'rifga binoan, ushbu yo’naltirilganlik sub'ektning
eshtiyojlariga, uning faoliyati maqsadlari va vazifalariga mos keladigan
ob'ektlarning tanlanganligida, ixtiyorsiz yoki ixtiyoriy tanlashda va ajratishda
vujudga keladi.
Diqqatning muayyan ob'ektlarga to’planishi, to’planganligi
(konsentrasiyalanishi) ayni paytda boshqa jismlardan chalqishni yoki ularning
vaqtincha (muvaqqat) inkor etilishini talab qiladi. Ana shu omillarga ko’ra, aks
ettirish ravshanlanib boradi, tasavvurlar, muloshazalar faoliyat yakunlangunga
5

markazlarining faoliyatini cheklash bilan qanoat shosil qilmasdan, balki zaif
qo’zqatuvchilarni o’ziga tortadi va ana shu yo’l bilan ularning shisobiga
kuchayadi, muayyan darajada ustunlikka erishadi. A. A. Uxtomskiyning fikricha,
dominanta qo’zqalishning barqaror markazidir. Shuning uchun dominanta
tushunchasi diqqatning sharakatlantiruvchi mexanizmini ilmiy jishatdan dalillash
uchun xizmat qilishi turgan gap.
A. A. Uxtomskiyning ta'rifiga binoan, dominanta- bu bir davrning o’zida ana
shu markazda yuz beradigan reaksiyalar xususiyatini belgilab berishga qodir
shukmron qo’zqalish o’choqidir. Uning fikricha, dominantalar vujudga kelgan
paytda bosh qo’zqalish o’choqlari, ya'ni"subdominantalari" nisbatan kuchsiz
qo’zqalish o’choqlari mutlaqo yo’qolib ketmaydi, balki ular o’zaro qo’shilib,
dominanta bilan kurasha boshlaydilar. Mazkur qo’zqalish o’choqlarining o’zaro
kurashishi natijasida subdominanta dominantaga aylanishi yoki oldingi dominanta
esa subdominanta bilan o’rin almashishi mumkin shukmron qo’zqolish o’choqi
shisoblangan dominanta diqqatining muayyan ob'ektga yo’naltirishi, to’planishi,
mustashkamlanishi, barqarorlashning fiziologik asosidir.
I. BOB BO`YICHA XULOSA
Shunday qilib, diqqatning fiziologik asoslari tog’risida muloshaza
yuritilganda fan olamida ikkita ta'limotning moshiyatiga to’xtaladi. Ushbu
ta'limotlarning birinchisi (I. P. Pavlov qalamiga mansub) diqqatning fiziologik
asosi qo’zqalish jarayonining bosh miya yarim sharlar qobiqining ayrim
uchastkalarida to’planishi natijasida optimal qo’zqolish o’choqining shosil bo’lishi
va ayni vaqtda manfiy induksiya qonuniga binoan miya qobiqidagi boshqa nerv
markazlarining ma'lum darajadagi tormozlanishidir. Ikkinchisi esa A. A.
Uxtomskiyning dominanta nazariyasining talqinidan iboratdir. Chunki dominanta
muayyan nerv uchastkasidagi kuchli qo’zqaluvchanlik qobiliyatiga ega bo’lgan
qo’zqalish markazidir. Dominanta mavjudligida undan boshqa nerv markazlari
tormozlangan bo’ladi. U markaziy nerv tizimsiga kelgan shar qanday qo’zqolish,
impulslarni qabul qilib, ularga tegishli javob qaytaradi-da, shu tariqa boshqa
markazlarni tormozlash evaziga o’z faoliyatini yana kuchaytiradi. Shozirgi zamon
14

mujassamligini ta'minlab turishda odamning faoliyatni bajarishga muvafiqlashgani
mushim rol o’ynaydi. Shar qanday faoliyatni amalga oshirishning boshida
qiyinchiliklar yuzaga keladi va ular kishidan irodaviy zo’r berishni talab qiladi.
Faoliyatni bajarishdagi nuqsonlarning namoyon bo’lishi diqqatni
to’plashdagi qiyinchiliklarning oqibati bo’lib shisoblanadi.
Diqqatning ob'ektga to’planishi, mustashkamlanishi odamning qiziqishlariga
boqliqdir. Shatto ixtiyorsiz diqqatning faoliyatda mujassamlashishida kishining
ishtiyoqi va qiziqishi katta ashamiyatga egadir. Odatda faoliyatga qiziqish bevosita
va bilvosita shaklda namoyon bo’ladi. Bevosita qiziqish faoliyat jarayoniga, xatti-
sharakatlarning o’ziga, ish uslublariga qaratilgan qiziqishdan iboratdir. Bilvosita
qiziqish esa, faoliyatning maqsadgi, uning natijasiga yo’naltirilgan qiziqishdir.
Ixtiyoriy, irodaviy diqqat bilvosita qiziqish bilan aloqadordir.
Psixologik ma'lumotlarning tashliliga ko’ra, diqqatning ob'ektga to’planishi
va mustashkamlanishi ko’zlangan maqsadni, faoliyat mashsulining zarurligi
shamda sifatining ashamiyatini inson tomonidan anglash orqali ta'minlab turiladi.
Faoliyat maqsadini anglash o’z ish-sharakatida kishi diqqatining yuksak darajada
mujassamlanishini ta'min etuvchi eng mushim shart va sharoitlardan biridir.
Diqqatning ixtiyorsiz va ixtiyoriy ravishda vujudga kelishi o’zining
yo’nalishiga ko’ra tashqi va ichki bo’lishi mumkin. Agar diqqatning manbai
ongimizdan tashqarida bo’lsa tashqi deb ataladi. Masalan, shofer, tikuvchi,
musharrir kabilarning faoliyatida sodir bo’ladigan diqqat tashqi diqqatdir. Tashqi
diqqat faqat idrok qilish jarayonidagina namoyon bo’lmasdan, balki fikr
yuritilayotgan narsalarga sham qaratiladi. Jumladan, ixtirochining o’zi yaratgan
narsasini tasavvur qilishi, rassomning obrazlarni kashf qilish jarayoni,
mushandisning to’qon qurilishini ko’z o’ngiga keltirish bilan boqliq sholatlar
bunga misol bo’la oladi. Inson ongining o’zida sodir bo’layotgan o’z
shissiyotlarini, fikrlarini, orzu istaklarini va shu kabilarni kuzatishda ichki diqqat
yuzaga keladi. Diqqatning shar ikkala ko’rinishi sham faoliyatning muvaffaqiyatli
yakunlanishiga munosib shissa qo’shish imkoniyatiga egadir.
Diqqatga oid ilmiy tushunchalar izoshi
7

eng xususiyatlisi- bu peshona qismining medial va mediobazal bo’limlaridan
boshlanib, to uning limbik oblastigacha davom etadi. Miyaning limbik zonasi
(gippokamda) va bazal uchlaridagi neyronlar boshqa neyronlardan farq qiladi,
natijada ko’rish va eshitish qo’zqatuvchilarining ayrim xususiyatlariga nisbatan
javob reaksiyasini beradi. Mazkur neyronlar shar qanday qo’zqatuvchilarni
kuchayishida emas, balki kuchsizlanishida sham aktiv sharakatni yuzaga keltiradi.
Bu sholatni o’rgangan kanadalik neyrofiziolog Djasper yuqorida ta'kidlab
o’tilgan xususiyatlarni nazarda tutib, bu neyronlarni "yangilik neyronlari" yoki
"diqqat katakchalari" deb nomlashni tavsiya qiladi. Uning fikricha, xayvonlarning
signal kutish labirintdan chiqish yo’lini qidirishda, po’stning xuddi shu oblastlarida
neyronlarning 60 foizi paydo bo’lib, aktiv razyadiga aylanadilar.
Agarda shayvonlarda tayyorgarlik sholatini boshqarishda limbik oblastning
medial bo’linmasi va bazal boylamlari mushim rol o’ynasa, insonlarda esa
murakkab faoliyat shaklsining asosiy markazi miyaning peshona (manglay)
qismlari shisoblanadi. Ingliz fiziologi Grey Uolter o’z tadqiqotlarida aktiv kutish
(masalan, sinaluvchining 3 yoki 5 signalni kutishi va unga javob tariqasida
knopkani bosishi) sholatining shar qaysisi miyaning peshona qismida elektr
tebranishni paydo qilishini va ular "kutish to’lqinlari"dan iborat ekanligini
dalillaydi. Kutilayotgan signalning namoyon bo’lish imkoniyati ortganda bu
to’lqinlar nisbatan kuchayadi, signallarning eshtimoli pasayganda esa, ular
kuchsizlanadi yoki butunlay yo’qoladi. Ushbu sholat vujudga kelsa, signal paydo
bo’lishini kutish ko’rsatmasi (instruksiyasi) bekor qilinadi.
Miya po’stini peshona qismining aktivlik sholatini boshqarishda
(regulyasiyasida) qanday rol o’ynashini dalillovchi tajriba M. N. Livanov
tomonidan o’tkazilgan. M. N. Livanovning guvoshlik berishicha, shar qaysi aqliy
zo’r berish (matematik topshiriqlarni yechish paytida) miyaning peshona qismida
ko’p miqdorda sinxron tarzda ishlovchi nuqtalarni vujudga keltiradi, bu sholat
topshiriq yechib bo’lgunga qadar saqlanadi, keyin o’z-o’zidan qoyib bo’ladi.
Miya po’stining peshona qismidagi sinxron tarzda ishlovchi punktlar
barqaror xususiyatga egadir.
18

qadar, qo’yilgan maqsadga erishguncha ongda saqlanadi. Ana shu yo’sinda diqqat
faoliyatini nazorat qilib boradi va uni boshqaradi. Shuning uchun ko’pgina
psixologlar (P. Ya. Galperin va uning shogirdlari) diqqatni yuksak turini bilish
jarayonlari, kishining xulq-atvori kechishini boshqarish imkoniyatiga ega
ekanligini ta'kidlaydilar. Diqqatning biror ob'ektga yo’nalishiga ko’ra sensor
(perseptiv), aqliy (intellektual), sharakatlantiruvchi (sharakat) shakllariga ajratish
mumkin. Diqqat muayyan ob'ektga to’planishi ko’p jishatdan insonning shis-
tuyqusi, irodaviy sifati, qiziqishi kabilarga boqliqdir.
Shis-tuyqular va emosional sholatlar diqqatning ob'ekti bilan uzviy
boqlangandagina uning uchun ijobiy ashamiyat kasb etadi. Shis-tuyqular,
emosional sholatlar qanchalik kuchli va ko’tarinki tarzda namoyon bo’lsa, demak
diqqat sham shunchalik ob'ektga mustashkam qaratiladi. Shislar, emosiyalar
diqqatning sham ixtiyorsiz, sham ixtiyoriy turlarini zo’raytiradi. Insonning amaliy
va aqliy faoliyati jarayonida uning ongi muayyan darajada yangi bilimlar
ma'lumotlar bilan boyib borishi natijasida diqqat sham takomillashadi. Yangilikni
payqash shissi odam aqliy faoliyatini faollashtiradi (aktivlashtiradi), shu bilan
birga, diqqatning ob'ektga uzoqroq to’planishini ta'minlaydi. Insonning
barqarorlashgan kayfiyati diqqatning kuchi va ildamligini oshiradi,
tanlovchanligiga ijobiy ta'sir etadi. Stress, affekt singari emosional sholatlar
diqqatga salbiy ta'sir etib, uning tashqi ta'sirlariga beriluvchan, kuchsiz qilib
qo’yadi. Ana shuning oqibatida diqqat chalqiydi, bo’linadi, parishonlik namoyon
bo’ladi, faoliyatdagi bir tekislik buziladi.
Psixologiyada diqqatning ixtiyoriy turi, ko’pincha irodaviy deb nomlanadi.
Bu, albatta, bejiz emas, chunki diqqatning muayyan ob'ektga yo’naltirilishi iroda
kuchi bilan saqlab turiladi. Shatto ixtiyorsiz diqqat faoliyatida qatnashsa, u sham
irodaning zo’ri bilan yo’naltirilgan ob'ektda to’planib turadi. Irodaning faoliyatni
amalga oshirishda ishtirok qilishi ko’p jishatdan kishining maqsadiga intilishi,
ishchanlik qobiliyati, psixologik tayyorligiga boqliq. Shu boisdan diqqatning
kuchi, barqarorligi, mustashkamligi ildamligi odamning muayyan faoliyatini
bajarishga moyilligi, shayligi bilan o’lchanadi. Diqqatning yuksak darajada
6

Ribo, N. N. Lange. Ta'kidlab o’tilgan nazariyalarning barchasida diqqat
motor sharakatni moslashish natijasi sifatida vujudga kelib, shu zashotiyoq
predmetni idrok qilishni yaxshilaydi yoki qoyalarning aqliy jishatdan oqilona
tashlil qilishni taqozo qiladi. N. n. Langening ta'kidlashicha, bu shol diqqatni
nazariy tadqiq qilishdagina namoyon bo’lib, uch xil o’zaro o’xshamagan sholatni
shisobga olishni taqozo qiladi: a) qoya yoki ob'ektni dastlabki bosqichi payqash, b)
ularni idrok qilish jarayonini takomillashtirish, v) qoya yoki predmetini aniq va
ravshan idrok qilish natijasini shisobga olish.
Muallifning uqtirishiga binoan, diqqatni tadqiq qilish uning ikkinchi
zvenosiga yo’naltirilishi lozim, buning shu jarayonga qaratilishi natijasida mazkur
jarayon mexanizmini aniqlash imkonini bersin, ob'ekt bilan dastlabki tanishishni
takomillashtirish uchun xizmat qilsin. N.N.Langening shaxsiy nuqtai nazari
shundan iboratki, shar qaysi sezgi va qoya qaysidir, sharakat bilan boqliq bo’lib,
sharakatni esga tushirish (tiklash) davomida sezgi va qoyaning qo’shimcha
kuchayganligi tog’risida ma'lumot beramiz.
Ikkinchi turkumga N. N. Lange diqqat ong ko’lamining cheklanishi degan
nazariyalarni kiritadi: jumladan, I. Garberg, V. Gamilton kabilar. Bularning
tushuntirishlariga ko’ra, diqqat bu ong ko’lamining cheklanishdan iborat bo’lib,
"kuchlilar" nisbatan kuchsizlarini siqib chiqarish bilan xarakterlanadi.
Uchinchi turkumga ingliz assosianistik empirizm klassik nazariyasi kiradi
(D. Xartli, P. Braun, Dj. Mill, A. Ben kabilar). Mazkur gurushga kirgan limlarning
moshiyatidan iborat bo’lib, u aloshida jarayon sifatida shukm surmaydi. Ana
shundan kelib chiqqan sholda ushbu psixologik maktabning namoyandalari, sodda
shis-tuyqular (mamnuniyat-mamnun bo’lmaslik) va oddiy xotira bilan tenglashtirib
qo’yadi. Ularning fikricha, diqqatni o’ziga tortadigan narsa bu qiziqish bilan
boqliqdir, ma'lumki qiziqish emosiyaning aynan o’zidir: emosiya esa ob'ektga
idrok yoki tasavvurni jalb qiladi, assosiasiya o’rniga intensivlik, aniqlik,
ravshanlik, barqarorlik kabilarni olib keladi.
Beshinchi turkumni shunday diqqat nazariyalari tashkil qiladiki, qaysiki
diqqat operasiyalarining birlamchi rushiy qobiliyat tariqasida namoyon bo’lishi (G.
29

Motor ustanovka-tayyorgarlikda sharakatning ustunoligi qobiliyati.
Sensor ustanovkada idrok, motor ustanovkada esa sharakat ustunligi sezilib
turadi. L. S. Vigotskiy bularga misol qilib jismoniy tarbiya mashqulotida komanda
(buyruq) berishni keltiradi. Safda turganlarga qarab "O’ng" deb aytamiz. Shu
zashotiyoq saflanganlar buyruq oxirini aytishga sensor ustanovka qo’zqaydi "ga !"
deyish oyoqlarni aylantirishga moslashish bilan boqliq motor ustanovka komanda
oxirini eshitishni ta'minlaydi.
Bu yillarda psixologlar ustanovkani kishining ijtimoiy tajribasi bilan boqliq
ravishda tadqiqot qilishga sharakat qilganlar. P. P. Blonskiyning muloshazasicha,
diqqatning asosida kishining ijtimoiy qiziqishlari yotadi. Psixologlar orasida
diqqatni tushuntirishda turli qarashlar, nazariyalar vujudga keladi. Vasholanki, P.
P. Blonskiy diqqat bilan qo’rquv, vashimani bir narsa deb qaradi. qo’rquv-bu
diqqatning intensivroq namoyon bo’lishi, ya'ni maksimal darajada aks etishi deb
tushuntiradi. Bu yerda psixik faoliyatning ma'nosi butunlay yo’qotib ko’rsatilgan
tuyuladi va diqqat biologik nuqtai nazardan qaralganga o’xshab ketadi. Biologik
pozisiyada diqqat bosh miya yarim sharlari faoliyati bilan emas, balki vegetativ
nerv tizimsi bilan boqliqlikda tushuntiriladi.
Taniqli psixolog D. N. Uznadzening diqqatni ustanovka bilan boqlash
nazariyasiga N. F. Dobrinin qarshi chiqdi. N. F. Dobrinin fikricha, diqqatni
ustanovka bilan boqlovchi nazariya quyidagi jishatlarni shisobga olmagan. Diqqat
shaqiqatdan ma'lum moslashuvchi sharakatlar bilan birga bo’ladi, lekin bu
sharakatlarga borib yetmaydi. Agar tomoshabin sashnadan o’girilsa, ko’zini
yumadi, quloqini berkitadi, u sashnada nima bo’layotganiga diqqat qilolmaydi.
Sashnaga qarash va eshitish uchun boshqa shamma narsalardan chalqish kerak va
idrokni sashnada bo’layotgan shodisalarga qaratish lozim. qarab turib ko’rmaslik,
tinglab turib eshitmaslik mumkin. Diqqat shundan iboratki, u nimaga qaratilgan
bo’lsa, uni ko’rish demakdir. Yuqoridagi muloshazalardan kelib chiqqan sholda N.
F. Dobrinin diqqatni kishi psixik faoliyatini biron-bir ob'ektga yo’naltirish va
to’plash bilan boshqa ob'ektlardan chalqish orqali tushuntiradi.
23

Diqqat muammosini o’rganuvchi olimlar uning boshqa psixik jarayonlar
bilan boqliqligi va roli masalalarini o’rganganlar. Jumladan, N. N. Lange, A. R
Luriya va boshqalar.
N. N. Lange diqqatning iroda, reflektiv, instinktiv, perseptiv sholatlar bilan
boqliqligini o’zingiz "Irodaviy diqqat nazariyasi" asarida ko’rsatib beradi. A. R.
Luriyaning fikricha, kichik yoshdagi bolalarda diqqatning bu sholatini ko’rish
oson. Birinchi bosqichda u beqarorligi va ko’lamining torligi (bola dastlabki yoki
maktabgacha yoshida yangi paydo bo’lgan qo’zqatuvchini yo’qotadi, orientir
refleks unda juda tez so’nadi yoki boshqa qo’zqatuvchilarni tormozlaydi) uchun
qo’zqatuvchilar qurshovidagi diqqatni bo’lolmaydi. E. /. /oziev o’quv faoliyatida
diqqatni shakllantirishda irodaviy diqqat bilan emosional qiziqishning birlashuvi,
ko’z yugurtirish, illyustrasiyalarni chuqur tashlil qilish, mantiqiy urquga e'tibor
berish, tekstdan mantiqiy xatoni topish, tekstdagi nuqsonlarni payqash usullaridan
foydalanib tajriba o’tkazib, diqqatni asoslanib beriladi.
Tajribalarda topshiriqni bajarish uchun unga diqqat yo’naltiriladi, uni
yechish faoliyatida esa diqqat shakllantiriladi.
Jashon psixologiyasi faniga o’zining durdona asarlari bilan tanilgan
olimlardan biri-bu rus psixologi N. N.
Lange shisoblanadi. U o’zining "Irodaviy diqqat nazariyasi" degan kitobida
(1893 yilda bosilgan) diqqatning nazariyasiga baqishlangan jamiki ishlarning
xronologik tarzda turkumlarga (gurushlarga) ajratib xayrli ishni amalga oshirgan.
N. N, Langening nazariy muloshazalarini turkumlashtirish muammosi yuzasidan
fikrlar P. Ya. Galperinning asarida sham keng joy ajratilgan ( P. Ya. Galperin, S. L.
Kabilniskaya. Formirovanie (eksperimenalnoe) vnimaniya. M. : MGU, 1974).
N. N. Lange diqqat muammosini o’rganishning qadimgi davrdan boshlab, to
XIX asrgacha bo’lgan rivojlanish bosqichini sakkiz turkumga ajratgan sholda
tashlil qiladi va ularning shar birini o’ziga xos xususiyatlari atroflicha ochib
beriladi.
N. N. Lange birinchi turkumga (gurushga) diqqatning motor nazariyasini
yoqlab chiqqan olimlarni kiritadi: R. Dekart, Ya. Friz, F. Bek, G. Lotse, T. Sien, R.
28

15. Ixtiyorsiz diqqat- ongimizning oldindan belgilangan maqsadsiz
ravishda muayyan ob'ektga yo’naltirilishi va unga to’planishidan iborat diqqat turi.
Ixtiyorsiz diqqat ob'ektlari narsa va shodisalarning odatdan tashqari sholati, belgisi,
sifati va boshqalardir.
16. Diqqatsizlik-diqqatni ob'ektga yo’naltira va to’play olmaslik, atrofdagi
kishilarga nisbatan e'tiborsizlik yoki iltifotsizlikdan iborat salbiy xarakter xislati.
17. Diqqatning o’zgarib turishi- idrok, xotira, tasavvur yoki tafakkur
jarayonida diqqatning ma'lum vaqt ichida dam kuchayib, dam susayib turishdan
iborat qonuniyat; diqqat ba'zan minutiga 25-30 marta sham o’zgaradi. Diqqatning
o’rtacha o’zgarish-tebranish chastotasi 2-3 sekundga tengdir.
18. Ko’ruv diqqati-narsa va shodisalarni ko’ruv organi orqali idrok qilish,
esga tushirish munosabati bilan namoyon bo’ladigan diqqat turi.
19. Ikkinchi tartibli ixtiyoriy diqqat-ongimizning muayyan ob'ektga
ixtiyorsiz ravishda yo’naltirilsa-da, uning ustiga ma'lum vaqt barqaror sholda,
to’planib turishidan iborat ixtiyoriy diqqat turi; diqqat to’plangan ob'ektining
mazmuniga qarab ixtiyorsiz diqqatning ixtiyoriy diqqatga aylanishi.
20. Ichki diqqat-ongimizning o’z sub'ektiv taassurotlarimiz, shis-
tuyqularimiz va intilishlarimizga qaratilishidan iborat diqqat turi.
21. Tashqi diqqat- ongimizning ob'ektiv voqelikdagi narsa va
shodisalarga, ularning ayrim belgi va xususiyatlariga yo’naltirilish, ularda faol
to’planadigan diqqat turi.
22. Retikulyar formasiya- bosh miya tepa qismidagi (uzunchoq miya,
Voroliev ko’prigi, o’rta miya) nerv shujayralari bo’lib, ular o’z tuzilishiga ko’ra,
qalin to’rni eslatadigan o’simtalarga egadir. Ko’zqovchilar ta'sir ostida turli
reseptorlardan bosh miyaga signallar olib boradigan sezuvchi nervlarning
o’simtalari. R. F. ga tutashgan bo’lib, mavjud singal R. F. ni sham qo’zqaydi. R. F.
da xos bo’lgan qo’zqalish, o’z navbatida, bosh miya qobiqidagi turli markazlarni
qo’zqaydi. Bosh miyadagi qo’zqalish esa R. F. ning faoliyatini yo kuchaytiradi,
susaytiradi.
10

Leybnis, I. Kant, V. Vunt), ichki iroda birlamchi rushiy kuchning avtonomiyasi(U.
Djems) dan iboratdir. Bu nazariyalarda diqqatning aktiv xususiyatini tan olishlarini
ta'kidlab o’tsalarda, lekin ularchasiga, diqqat shamma narsani tushuntirish uchun
xizmat qilsa-da, biroq uning o’zini xaspo’shlash juda mushkul, shuning uchun
ularning negizida qandaydir qayritabiiylik (binobarin, noilmiylik) yotadi.
Beshinchi turkumni shunday diqqat nazariyalari tashkil qiladiki, ularning
talqinicha, diqqat bu oliy nerv markazlaridan keladigan qo’shimcha nerv
qo’zqalishlarining faoliyatidan iborat bo’lib, obraz yoki tushunchalarning
kuchayishiga olib keladi (R. Dekart, I. Miller, Sh. Bonne). Bu nazariyalar diqqatni
shunday ta'riflaydiki, shissiy organlardan keladigan qo’zqovchiga markaziy nerv
uchastkalari nerv impulslarini yuborib turadi, natijada impuls tashqi
qo’zqatuvchining u yoki bu tomoniga to’planadi, ularga qo’shimcha aniqlik va
ravshanlik kiritadi. Bu o’rinda N. N. Langening ushbu sholat fiziologik gipoteza
(taxmin) emas ekanligini aniq payqash qobilichtini ta'kidlab o’tish joiz. Chunki
mazkur fiziologik terminlar, omillar, dalillar zamirida diqqat jarayoni muallif
tomonidan shaxsan o’zi kuzatganligi turadi.
Oltinchi tukumini tashkil qilishda N.N.Lange to’rtinchi gurushda qayd
qilingan nazariyaga qaytatdan murojaat qiladi. Agarda to’rtinchi turkumda
appersepsiya va irodaning idealistik talqini yuzasidan muloshaza yuritilgan bo’lsa,
oltinchi gurush nazariyalarida ularning rushiy yoki psixologik aktivligi tog’risida
fikr bildiradi.
N. N. Lange yettinchi gurushga diqqatni bir narsa bilan mashqul bo’lishi
faoliyati sifatida talqin qiladigan nazariyalarni kiritadi (G. Ulrisi, G. Lotse). Lekin
faoliyat tog’risidagi qoya bu olimlar tomonidan yoritilib berishga sharakat
qilingan, lekin bir narsa bilan mashqul bo’lish rushiy faoliyatini shar qanday
mazmunli, ob'ektiv, predmetli faoliyatga qarama-qarshi qo’yish to’la-to’kis
mazmunsiz faoliyat shaqida fikr yuritishga olib kelgan.
N. N. Lange diqqat nazariyalarini sakkizinchi turkumini amalga oshirishda
nerv jarayonini ontogenistik o’zaro ta'sirini asos qilib oladi. Bunda ongni muayyan
ob'ektga to’planishi nerv jarayonlari bilan boqliqligi va ular diqqatning fiziologik
30

tanaffuzsiz ishlashlari mumkin. Agar faoliyat qiziqarli tashkil qilinsa, u sholda
bundan sham ko’proq vaqt mashqul bo’lishlari mumkin.
Psixolog G. S. Bakradze diqqatning ob'ektda to’planishi faoliyatning roli
shaqida qiziqarli ilmiy tekshirish tajribasini o’tkazgan. Agarda diqqatni zaifligini
tekshiruvchi o’z vaqtida payqab, unga nisbatan qandaydir muskul sharakatini
amalga oshirsa, u yana tiklanadi. Bulardan tashqari, diqqat barqarorligini
faoliyatning xarakteriga, shaxsning o’ziga boqliqligi bir qancha psixologlar
tomonidan isbotlangan.
Jumladan, A. P. Gazova diqqatning bo’linuvchanligini ko’p stanokda
ishlovchi to’quvchilarda o’rganib, juda qimmatli materiallar yiqadi. Uning
fikricha, diqqat bu kasbdagi odamlarda ixtiyorsiz va ixtiyoriy muvozanatlashgan
bo’lishi mumkin. Bir nechta stanokda ishlash malakalari shosil bo’lishi natijasida
bularda ixtiyoriy muvozanatlashgan diqqat turi vujudga keladi.
Diqqatning bo’linuvchanligi ustida olib borilgan tadqiqotlar shuni
ko’rsatadiki, ikkita yoki uchta ishni birdaniga bajarish mumkin, bunda I. P. Pavlov
ko’rsatganidek, ulardan biri tanish (ishdan oldin bajarilganligini eslatuvchi) va
bosh miya yarim sharlar po’stloqida "navbatchi punktlar" mavjud bo’lsa.
Ikkita faoliyatni bir davrning o’zida bajarish uchun faoliyatning biri diqqatni
talab qilmaydigan yoki avtomatlashgan bo’lishi talab qilinadi.
Kishida bunday imkoniyat faqat mashq qilish orqaligina yuzaga kelishi
mumkin, xolos.
Diqqatning ko’chuvchanligi mezoni (kriteriyasi) faoliyatimizning bir turdan
ikkinchi turga aylanishidir.
Jumladan, telefonistka diqqatini tezkorlik bilan bir abonentdan ikkinchisiga
ko’chirishi bunga yorqin misoldir. Diqqatning ko’chuvchanlik xususiyati
sekinlashuvi uning sifatini pasayishiga olib keladi. Diqqatning ongli ravishda
ko’chishi namoyon bo’lsa-da, lekin ayrim shollarda ongsiz sholatda inson diqqati
bir ob'ektdan ikkinchisiga ko’chishi sham mumkin. Misol uchun tabiat quchoqiga
sayr qilish choqida, kino film tamosha qilishda xuddi shunday ko’chish sholati
yuzaga keladi.
25

chuqur tashlil qilish, gaplardan xato topish, mantiqiy urquga e'tibor berish,
mantiqiy nuqsonni topish.
Xulosa
Shunday qilib, biz yuqorida ko’pgina adabiyotlar bilan tanishib, ularda diqqat
kateoriyasi qay tarzda qo’yilganligini ko’zdan kechirdik. Ob'ektiv voqelikdagi
narsa va shodisalar, sub'ektiv kechinmalar diqqat ob'ekti bo’lib shisoblanadi.
Diqqat jarayonida ongning voqelikka nisbatan tanlab munosabatda bo’lish
xususiyati namoyon bo’ladi. O’quvchi biror ob'ektga diqqat qilar ekan, ayni bir
paytda qolgan narsa va shodisalarni ong doirasidan chetda qoldirmaydi. To shu
kunga qadar ko’pgina psixologlar (xosh chet el, xosh sobiq sovet bo’lishidan qat'i
nazar) diqqatni maktab o’quvchilarida tarbiyalash, o’stirish va aktivlashtirish
tog’risida muloshaza yuritib kelmoqdalar.
1)A. A. Uxtomskiyning dominanta nazariyasining talqinidan iboratdir. Chunki
dominanta muayyan nerv uchastkasidagi kuchli qo’zqaluvchanlik qobiliyatiga ega
bo’lgan qo’zqalish markazidir. Dominanta mavjudligida undan boshqa nerv
markazlari tormozlangan bo’ladi. U markaziy nerv tizimsiga kelgan shar qanday
qo’zqolish, impulslarni qabul qilib, ularga tegishli javob qaytaradi-da, shu tariqa
boshqa markazlarni tormozlash evaziga o’z faoliyatini yana kuchaytiradi. Shozirgi
zamon psixofiziologiya fanida miyaning spesifik bo’lmagan tizimsiga oid turli
tuzilishidagi diqqat sholatlarining retikulyar shaklsiya, talamuz, gipotalamuz va
gippokamplarga aloqasi shaqida anatomik, fiziologik va klinik ma'lumotlar
mavjuddir. Ular tog’risidagi muloshazalar keyingi sashifalarda beriladi.
2)Ob'ektiv voqelikdagi narsa va shodisalar, sub'ektiv kechinmalar diqqat ob'ekti
bo’lib shisoblanadi. Diqqat jarayonida ongning voqelikka nisbatan tanlab
39

Yosh bo’yicha respondedlar tofuvuti
Yoshi Soni Ishonch % Umumiy %
Valentligi 14 2 4% 4%
15 11 22% 22%
16 34 68% 68%
17 3 6% 6%
Umumiy 50 100% 100%

Responddlarimiz 50 nafarni tashkil qiladi.Shulardan 14 yoshlilar 2 nafarni va
umumiy 4 % ni tashkil qiladi. 15 yoshlilar 11 nafarni, foiz ko’rsatgichi 22 % ni
tashkil qiladi.16 yoshlilar 34 nafarni tashkil qiladi va umumiy 68 % ni tashkil
qiladi. 17 yoshlilar esa 3 nafarni umumiy foizi 6 % ni tashkil qiladi.

Sinf bo'yicha respondentlar tafovuti
35

Yuqoridagi fikrlarga asoslangan sholda shunday xulosaga kelish mumkin.
Miyaning peshona qismi qo’zqovchini vujudga keltirishda mushim ashamiyatga
ega, chunki odamda aktivlik sholatining o’zgarishi unga bevosita boqliqdir.
Shuning uchun shayvon yoki odam miya po’stining limbik oblastidagi
qo’zqovchilarning kuchayishi tushuvchi retikulyar formasiya to’qimalari bo’ylab
sharakat qiluvchi impulslar manbai shisoblanadi.
Jashonning yirik neyrofiziologlarining aksariyati, miya po’stining qismlarini
qo’zqatish miya stvoli yadrosining elektr faoliyatida bir qator o’zgarish yasaydi va
bular, o’z navbatida, orientir refleksini jonlanishga olib boradi, degan xulosaga
kelishgan.
Tadqiqotchi S. N. Narikashvilining tajribasida bosh miya po’stining orqa
qismlarini qo’zqatish natijasida ko’rish tizimsining ichkari bo’limlarining javob
reaksiyasida sham keskin o’zgarishlar yuzaga kelishi ko’zatilgan. Miya po’stining
sensomotor qismini qo’zqatish bilan sharakat tizimsining po’stosti bo’limlari
faoliyatini susaytirish yoki kuchaytirish mumkin. Ba'zi bo’limlarni qo’zqatish
orientir refleksi tarkibiga kiruvchi xulq reaksiyalari paydo bo’lishiga olib keladi.
Yuqoridagi fikrni tasdiqlovchi tajriba Ernandes Peon tomonidan o’tkazilgan.
Uning tadqiqotida miya po’stini qo’zqalish o’choqining kuchayishi tushuvchi
retikulyar shaklsiya orqali o’tib butun stvol bo’ylab tarqalgan. Tajribada
mushukning oyoqi ostiga sichqon yoki baliq tashlanganda, ularni xidlab ko’rsa,
"shilq"etgan ovozga javob beruvchi eshitish nervi yadrosining aktiv elektr
razryadlari yo’qolgan. Bu dalilning ko’rsatishicha, bosh miya po’stida qo’zqalish
o’choqining vujudga kelishi miya stovoli faoliyatini to’sish yoki aktivlik sholatini
boshqarish (regulyasiya qilish) imkoniyatiga ega.
Shunday qilib, bosh miya katta yarim sharlari po’stini uning stvoli bilan
ikkiyoqlama boqlab turuvchi ko’tariluvchi va tushuvchi retikulyar tizim tanlab
aktivlashtiruvchi ta'sirga ega bo’lib, organizm aktivasiyasining yuksak shaklsi
bilan insonning ongli (mashnat, o’qish, kasbiy) faoliyatini ta'minlab turadi.
Shayvonlarda limbik po’stga ozor berish (ekstirpasiya) miya stvoli qismlari
elektr faoliyatining keskin o’zgarishiga olib keladi va ularning xulqida nuqsonlar
19

yoki bu qism shukm suradi. Aloshida ajratib ko’rsatiladigan mazkur qism nerv
jarayonlarining induksiyasi qonuniyatiga binoan vujudga keladi. Bosh miya
qobiqining biron bir qismida to’plangan (markazlashgan) nerv jarayonlari
induksiya qonuniga muvofiq boshqa uchastkalarni tormozlanishga olib keladi.
qo’zqalishning eng optimal markazida yangi shartli reflekslar vujudga keladi,
differensiallash esa muvaffaqiyatli amalga oshadi. qo’zqalishning optimal o’choqi
o’zgaruvchanlik xususiyatiga ega. Bu sholatni chuqurroq dalillash uchun I. P.
Pavlovning ushbu fikrini keltirib o’tish joizdir: "Agar bosh suyak kosasi orqali
ko’rish mumkin bo’lganda edi va agar eng optimal qo’zqaladigan katta yarim
sharlar o’rni yoritilganda bormi, bu sholda biz fikrlaydigan ongli odamda uning
katta yarim sharlari bo’ylab doimo o’zgarib turadigan, shakli va kattaligi qalati
ko’rinishga ega bo’lgan shamda yarim sharlarning qolgan barcha bo’shliqida
ko’proq yoki ozroq darajadagi soya bilan o’ralgan och rangli doqning u yoqdan bu
yoqqa qay tarzda ko’chib yurishini ko’rgan bo’lardik" (dvasatiletniy opo’t
ob'ektivnogo izucheniya vo’sshey nervnoy deyatelnosti (povedeniya)) jivotno’x.
Poln. sobr. soch. M. -L, Izd-vo AN, 1951, III tom, . 1kniga, 248 bet. I. P.
Pavlov ta'kidlab o’tgan och rangli "doq" optimal qo’zqalish o’choqi markaziga
mos keladi, uning sharakati tog’risidagi fikr esa diqqatning intensivligini
ta'minlashning fiziologik omili shisoblanadi. I. P. Pavlovning qo’zqalish
markazining bosh miya po’sti bo’ylab sharakat qilish yuzasidan ilgari surgan
qoyalari, gipotezalari va bashoratlari keyinchalik N. M. Livanovning eksperimental
tadqiqotlari materiallari bilan to’la isbotlandi.
Diqqatning fiziologik asosini tushunib yetishda A. A. Uxtomskiyning ilmiy
ishlari katta ashamiyatga egadir.
Muallif diqqatning fiziologik mexanizmlari tog’risida tadqiqot o’tkazib
dominanta prinsipini kashf qiladi. A. A. Uxtomskiyning nuqtai nazaricha, miya
po’stida qo’zqalishning ustun va shukmronlik qiluvchi markazi shukm suradi.
Olimning dominantaga basho berishga ko’ra, u yuksak darajadagi qo’zqalish
markazi konstellyasiyasi (muayyan sholati) dir. Dominantaning shukmronlik
xususiyati bundan iboratki, u qo’zqalishning yangi vujudga kelayotgan
13

Doti, Ernandes Peon va boshqalarning tadqiqotlarida ko’rsatilishicha,
ko’tariluvchi retikulyar formasiya yo’llarining kesilishi oldin mustashkamlangan
shartli reflekslarning yo’qoloshga olib keladi. Biroq retikulyar shaklsiya yadrosini
qitiqlashda, shatto qo’zqatish chegarasi atrofida bo’lsa sham shartli reflekslarni
yuzaga keltiradi.
Yuqoridagi muloshazalardan ko’rinib turibdiki, ko’tariluvchi retikulyar
shaklsiyaning aktiv ta'siri (tetiklik) uchun zarur shart bo’lgan optimal sholat bilan
miya po’stini ta'minlaydi.
Jashon psixologiyasi fanida olingan (to’plangan) ma'lumotlarning aksariyati,
ko’tariluvchi retikulyar formasiyaning aktivasiyasi ta'siri o’ziga xos tanlovchanlik
xususiyatiga ega ekanligini ko’rsatdi. Retikulyar shaklsiya aloshida sensor
jarayonlarning tanlab (saralab) aktivlashuvini barpo qilmasdan, balki bir qancha
biologik tizimlarning tanlab aktivlashuvini ta'minlash zarur: ovqat, shimoya,
orientir refleksi va xokazolar.
P. K. Anoxinning ko’rsatishicha, retikulyar shaklsiyaning aloshida qismlari
mavjud bo’lib, ular turli biologik tizimlar faoliyatini aktivlashtiradi, shuningdek,
shar xil farmokologik ta'sirga (agentlarga) nisbatan sezgirdirlar. Masalan: a)
uretan-tetiklikni blokada qilib, uyquni keltiradi, b) aminazin-oqriq, shimoya qilish
reflekslarini blokada qilib, tetiklikka befarq qoladi.
Demak yuqoridagi ma'lumotlarga asoslanib, ushbu fikr va muloshazlarni
bildirish mumkin: ko’tariluvchi retikulyar shaklsiyani aktivlashtirish ta'siri
tanlovchanlikka ega bo’lib, bu tanlovchanlik asosiy biologik sistemalar
xususiyatiga mos (munosib) tushib, organizmni aktiv faoliyat sari undaydi.
Tushuvchi retikulyar shaklsiyani aktivlashtirish mushim ashamiyat kasb etib,
aktivlashtirish impulsi tolalari bosh miya po’stidan (peshona va chakka medial
qismlaridan) boshlanib, undan stvolning yuqori bo’linmalari apparati tomon
yo’naladilar. Olimlarning fikricha, mazkur tizim diqqatni oliy shaklsining
fiziologik mexanizmlariga ta'sir etish nuqtasiga juda yaqin joylashgandir.
Jashon fanida anatomik ma'lumotlarga qaraganda, tushuvchi retikulyar
shaklsiyaning tolalari bosh miya po’stining barcha uchastkalariga tarqalgan bo’lib,
17

PAST 18 36% 36% 36%
UMUMIY 50 100
% 100% 100%
Metodiklarimizdan olingan natijalarimizda 9 nafar respondedda diqqat
konsentratsiyasi yuqori natija berdi. 23 nafar respondedlarimizda diqqat
konsentratsiyasi o’rtacha chiqdi. 18 nafar respondedlarimizda esa diqqat
konsentratsiyasi past natija chiqdi.

2. Birlamchi statistik tahlili
T/
R TOPSHIRIQL
AR SINALUVCHIL
AR
SONI MINIMA
L
BALL MAXIM
AL
BALL O’RTAC
HA
QIYMAT
1 TOPSHIRIQ 50 0 4 2,84
2 TOPSHIRIQ 50 2 4 3,92
3 TOPSHIRIQ 50 5 9 8,40
4 TOPSHIRIQ 50 1 3 2,66
37

Kiris h
Tadqiqot mavzusining dolzabligi . Shaxsning ayni chog`dagi psixik faoliyati,
ya`ni ehtiyojlarining yig`indisi shu damda ustunlik qilayotgan motiv tomon
qaratilgan bo`ladi. Odamga juda ko`p tashqi qo`zg`ovchilar ta`sir qilib turadi,
odamda har xil turli, bir qancha ehtiyojlarga mos keladigan tashqi qo`zg`alish
shaxs uchun har xil ahamiyatga ega bo`lgan mayllar bilan tashqi
qo`zg`atuvchilarning o`zaro munosabati psixik faoliyatning tanlovchilik tabiatida
ifodalanadi. Ma`lum ob`ektni muqarrar tanlay olish diqqatning ishtiroqi bilan
amalga oshadi.
Diqqat psixik faoliyatning yo`naltirilishi va shaxs uchun ma`lum ahamiyatga ega
bo`lgan ob`ekt ustida to`planishidan iborat bilish jarayonidir. Yo`naltirilish
deganda, psixik faoliyatning tanlovchilik tabiati, ob`ektni ixtiyoriy va beixtiyoriy
tanlash tushuniladi. O`quvchi maktabda o`qituvchi gapirayotgan gaplarni eshitib
o`tirganda, u mana shu eshitib o`tirish faoliyatini ongli ravishda tanlab olgan,
uning diqqati ongli ravishda qo`zg`algan, shu maqsadga bo`ysundirilgan bo`ladi.
O`quvchining biron boshqa narsaga chalg`imasdan o`quv materialining
mazmuniga zehn qo`yib o`tirishida uning psixik faoliyatining yo`nalishi
ifodalanadi.
Muammoning o‘rganilganlik darajasi: N. F. Dobrinin. N. V. Kuzmina, I. V.
Straxov, M. V. Gamezo, F. N. Gonobolin va boshqalarning diqqatning o’rganish
borasidagi olib borilgan ilmiy tadqiqotlari, o’zbek olimi professor E.G’oziyevning
diqqat mexanizmlari bo’yicha nazariy asoslari tadqiqotning metodologik asosi
bo’lib hizmat qiladi.
Kurs ishining maqsadi. O’quv jarayonida diqqat psixik jarayon sifatida Diqqat
psixik faoliyatning yo`naltirilishi va shaxs uchun ma`lum ahamiyatga ega
ekanligini o`rganish.
Kurs ishining ob’ekti. Umumiy psixologiyada o’rganiladigan diqqat va
orientirovka refleksi mavzusini talabalar ongida shakllantirish.
2

Diqqatning psixik faoliyatning qandaydir ob'ektga yo’nalishi va to’planishi
orqali o’rganishni qator mualliflar tanqid qiladilar. Ana shulardan biri S. L.
Rubinshteyndir. S. L. Rubinshteyn diqqatni aloshida mazmunga (mashsulga) ega
emasligiga qo’shiladi, lekin uning guvoshlik berishicha, diqqatni biror ob'ektga
tanlab yo’nalishi uning fenomenologik xarakteridir. Bunday fenomenologik
xarakteristikada sham diqqatning tabiati va xususiyatlari ochilmay qolaverar ekan.
Mana biz diqqat nazariyalari yuzasidan muayyan darajada ma'lumotga ega
bo’ldik. Ijtimoiy turmushda diqqat xususiyatlarini ashamiyatliligining oshishi-
uning eksperimental tarzda o’rnatilishiga mushim omil bo’lib xizmat qildi.
Diqqatning ashamiyatliligi qanday muammolarda namoyon bo’lyaptiq
Ushbu savolga javob berishdan oldin ilmiy-texnika revolyusiyasi kishilar
oldiga qanday masalalar qo’yayotganligini ta'kidlab o’tish maqsadga muvofiq.
Bular:
1) bir vaqtning o’zida ko’pchilik ob'ektlarni qabul qilish;
2) distasion boshqarish, ya'ni inshaklsiyani boshqarish;
3) shar xil operasiyalarning tez va aniq bajarilishini ta'minlash va
boshqalar. Bular kishining faoliyatida aloshida psixik jarayonlarining aniq, ravshan
va ravon yuzaga chiqishini ta'minlaydi.
Diqqat ta'kidlab o’tilgan vazifalarni amalga oshirishda juda mushim rol
o’ynaydi. Diqqatning xususiyatlari, ayniqsa uning kuchi va barqarorligi
tanlovchanligi, bo’linuvchanligi, ko’chishi, qo’lami (shajmi), taqsimlanishi,
to’planishi, mustashkamlanishi kabilarning ashamiyati kattadir. Odamning shar
qanday faoliyatida diqqatning ishtirok qilishi (qatnashishi), bu faoliyatning
samaradorligi va muvaffaqiyatli chiqishini ta'minlaydi. Diqqatning kuchi va
barqarorligi-bu shunday xususiyatki, buning negizida qilinayotgan ishning natijasi
eshtiyojni qondirishga xizmat qiladi. Diqqatning kuchi va barqarorligi o’z odam
faoliyatini biror narsaga yoki shodisaga muttasil ravishda uzoq vaqt davomida
qaratib turilishidir.
Diqqatni faoliyat ustida to’plash va ushlab turish uchun faoliyatni tog’ri
tashkil qila bilish kerak. Masalan, 10-12 yoshli bolalar 40 minut davomida
24

o’rganilgan. Ayniqsa, maktabgacha yoshdagi bolalarga baqishlangan ijodiy
izlanishlar miqdori undan sham ko’pdir. Biz bu o’rinda ularga o’z
munosabatimizni bildirmaymiz.
2.3 TADQIQOT NATIJALARINI TAHLIL ETISH
Diqqatni o‘rganuvchi metodika tahlili
Termez shahar 26- umumtalim maktabi 8-sinf o’quvchilari va 9- sinf
o’quvchilari. Respondedlarimiz jami bo’lib 50 nafarni tashkil qiladi.33 tasi qiz
bolalarni tashkil qiladi va o’g’il bolalar 17 tasini tashkil qiladi.
T/R Jinsi Soni Foiz ko’rsatkichi
1 O’g’il bolalar 17 56%
2 Qiz bolalar 13 44%

Respondedlarimiz jami bo’lib 50 nafarni tashkil qiladi. O’g’il bolalarning umumiy
16 % ni tashkil qiladi. Qiz bolalar esa 84 % ni tashkil qiladi.
34

Tajribaning 2-seriyasi esa, "Moddiylashtirish" deb atalib, 9ta sinaluvchidan
20-25 minut davomida o’tkaziladi.
Bu tajriba individual tarzda olib boriladi. O’quvchilar tekstdagi xatolarni
topib, ularni kartochkalardan tekshirishlari (taqqoslashlari) kerak.
Tajribada 5ta o’quvchi ko’proq qiyinchiliklarga duch kelishadi, ovoz
chiqarmasdan o’qib, tezgina xatolarni tuzatishadi.
3-seriya ob'ektni ovoz chiqarib mushokama qilish deyiladi.
Berilgan topshiriqni bajarish jarayoni birmuncha qiyin ko’chadi. Chunki
shali bu yoshda bolalarda o’z-o’zini nazorat qilish shakllanmagan bo’ladi. Shuning
uchun tajribada uy topshiriqlarini o’quvchilar mustaqil tarzda yechadimi yoki
yo’qmi nazorat qilish ota-onalardan iltimos qilinadi.
Va nishoyat, shunga erishildiki, "diqqatsizlik" yo’qolib, o’qishga munosabat
o’zgaradi. Ularda intiluvchanlik va qunt shakllanib, o’z-o’ziga ishonish, o’z xatti-
sharakatlarini nazorat qilish paydo bo’ladi.
4-seriya shivirlab o’zi uchun muloshaza yuritishdan iboratdir. Bu seriyada
"diqqatsizlik" tufayli qilinayotgan xatolar barsham topadi. Bolalar ushbu bosqichda
0, 2 xatoga yo’l qo’yadilar, xolos.
5-seriya-"Dilga jo qilish" ("v ume") dir. Bu seriyada eksperimentatorlar o’z
oldilariga nazorat qilish xatti-sharakatlarini umumlashtirish vazifasini qo’yadilar.
1. "Shaxmat doskasiga figura sholati tog’riligini tekshir"
2. "Shular orasidagi o’xshashini top"
3. "Namunaviy kartochkadagi raqam bilan bunisidagi (kartochkadagi)
raqam bir xilmi, tekshir"
4. "Betartib joylashgan raqamlar ichidan mana bunaqasini top" va
boshqalar.
Umuman olganda, 3-seriyaning natijalaridanoq ko’rinadiki, topshiriqlar
ko’lamini (shajmini) kengaytirib nazorat qilish xatti-sharakatlarini shakllantirishga
asos bo’ladi.
27

9.Васильев И. А., Магомед-Эминов М. Ш. Мотивация и контроль за
действием. М., 1991.
9.Гальперин П. Я., Кабыльницкая С. Л. Экспериментальное формирование
внимания. М.: Изд-во Моск. ун-та, 1999.
10.G‗oziyev E.G‗. Psixologiya. -T., O‗zMU. «Universitet», 2003.
Elektiron axborot manbalari
1. http://textshare.tsx.org 2. http://www.mgimo.ru/fileserver/
3. http://www.ssu.runnet.ru/...
4. http://www.philol.msu.ru/~rlc2001/ru/sch_14.htm 4.
http://pem.esrae.ru/pdf/2013/1.sr/9.pdf
42

Demak, R. F. ning shar bir shujayrasi sezgi organidan ko’p signallar qabul
qilib olib, bosh miya va orqa miya faoliyatiga umumiy sholda ta'sir ko’rsatib
turadi.
23. Bedor sholat- bosh miya yarim sharlaridagi tegishli nerv
markazlarining qo’zqalishi bilan belgilanadigan uyqudan tashqaridagi sholat, ongli
sholat. Shaxs bedor sholatidagina ma'lum bir faoliyat turini amalga oshira oladi.
24. qo’zqalish markazi-markaziy nerv tizimsining qo’zqalish jarayoni
ro’y bergan uchastkasi.
25. Ergograf (yunon. ergon) -mushaklarning ishini grafik usulda
ifodalashda qo’llaniladigan, ayniqsa, toliqish jarayoni o’rganishda qo’llaniladigan
asbob.
26. Vigillik( lat. vigil -xushyor, sinchkov)-ziyraklik; diqqatni yangi
ob'ektlarga, ayniqsa sub'ektiv taassurotlarga tez to’play olish qobiliyati.
27. Diqqat depressiyasi (lat. depresio -pasayish)-turli tashqi va ichki
omillarga ko’ra ob'ektda to’planish va mustashkamlanishning kuchsizlanishi va
buzilishi.
28. Alfa-ritmasining ekzaltamiyasi (lat. Exatatio-kuchayish)-bioelektrik
potensiallar amplatudasining kuchayishi; signallarga javob bershida tomirlarning
torayishi o’rniga ularda kengayishning yuz berishi.
29. Kuch qonuni (I. P. Pavlov)-kuchli qo’zqovchilar kuchli, kuchsizlar esa
kuchsiz reaksiya berish sholati.
30. Paradoks fazasi-kuchli qo’zqatuvchilarga qaraganda kuchsiz
qo’zqatuvchilarning kuchli reaksiyasining vujudga keltirishi (patologik sholatlar
nazarda tutiladi).
31. Orientir refleksining elekrofiziologik simptomlarining
barqarorlashuvi-ixtiyoriy diqqat buzilganda maqsadga muvofiq topshiriq berish va
oqilona instruksiya yoki ustanovka berish shamda vaziyatga qarab uni o’zlashtirish
orqali insonda orientirovka refleksini qaytatdan tiklashdan iborat korreksion
faoliyat.
11

asosini tashkil qilish mezon ekanligi muallif tomonidan dalillab beriladi. Bu
shaqida diqqatning o’rganish metodlari sashifamizda fikrlarni yana davom
ettiramiz.
Shunday qilib, N. N. Lange yuqoridagi muloshaza yuritilgan asarida bir
tomondan, tarixiy, ikkinchi tomondan, ilmiy-eksperimental jishatdan diqqatni
yoritib berish imkoniyatiga ega bo’lgan. Shuning uchun bu asar o’zining qiymatini
shali yo’qotganicha yo’q.
Diqqat muammosini tadqiq qilish I. V. Straxov asarlarida o’z aksini topgan.
quyida ularni asosiy moshiyatiga to’xtalib o’tamiz. Kishi diqqati kelib chiqishiga
va ishlash uslubiga ko’ra ijtimoiy tabiatga ega. U kishilarning meshnat faoliyatiga
sabab bo’ladi va meshnat jarayonining asosiy psixologik kompanentlardan biri
bo’lib sanaladi. Diqqatning mushim belgisi faoliyat jarayonida va atrofdagilar
bilan aloqada kishi psixikasining to’planishidir. Psixologiyada o’rganilgan
diqqatning xususiyatlari-to’planishi shar bil sifatlarda va rivojlanishda aks
etishidir. Qator munosabatlarda to’planish ikki xil xarakterda bo’ladi: u predmet va
shodisalarga tanlab yo’naltiriladi, ya'ni diqqat ob'ektini ongli ajratish, bu vaqtda
boshqa ko’p ob'ektlardan chalqish vositasi bilan aktlar tizimsini tashkil qiladi,
to’planish meshnat predmetiga yo’naltiriladi, lekin uning jarayoni sham diqqat
ob'ekti shisoblanadi. To’planish faoliyat ob'ektiga va u bilan sharakatga
yo’naltiriladi.
Diqqat psixikaning aloshida tomoni va shaklsi shisoblanmaydi va qandaydir
bironta funksiyani bajarishga ko’chmaydi. Maqsadga yo’nalgan, intensiv-psixik
faoliyatning strukturali va funksional asosini o’zgarishga, mashsuldorligining
oshishiga va miyaning barqaror ishlashiga olib keladi.
Kishi diqqati meshnat faoliyatiga, faoliyat jarayoniga, meshnatqurollariga
yo’naltiriladi. Diqqat predmetlari bir xil emas, balki shar xil faoliyat turlarida shar
xil bajariladigan meshnat operasiyalari va vositalri kishi meshnat predmetiga ta'sir
qiladi.
31

xosil qiladi. Buning oqibatida orientir refleksida patalogik jonlanish nomoyon
bo’ladi, shuningdek, tanlovchanlik xususiyati yo’qoladi.
Kompleks metodlarga asoslangan shozirgi zamon biologiya, fiziologiya,
neyrofiziologiya, psixofiziologiya, psixologiya fanlarida ushbu omil miya stvoli
strukturasining po’st osti mexanizmlarini miya po’sti tormozlash ta'siridan xalos
qilish deb basholanmoqda.
Demak, diqqatning neyrofiziologik mexanizmlari tog’risida muloshaza
yuritilganda, ko’tariluvchi retikulyar tizim bosh miya po’stiga impulslarni
etkazuvchi, aktivasiyaning biologik shartlangan shaklsi ekanligini, tushuvchi
retikulyar tizim esa impulslarning aktiv ta'sirini vujudga keltirish imkoniyatini
ta'kidlab o’tish maqsadga muvofiq.
2.2. Jashon psixologiya fanida diqqat nazariyalari
Psixologiya fanining aksariyat manbalarida diqqat deb psixik faoliyatning
yo’naltirilishi va shaxs uchun ma'lum darajada ashamiyatga ega bo’lgan ob'ektning
ustida to’planishi tushunladi. Diqqat shunday mushim bir psixik jarayonki, u
insonning jamiki faoliyatlarida bevosita ishtirok etadi va ularning muvaffaqiyatli
yakunlanishini ta'minlaydi. I. P. Pavlovning oliy nerv faoliyati shaqidagi ta'limoti,
A. A. Uxtomskiy ilgari surgan dominantlik prinsipi va ularning zamondoshlari
tadqiqotlari diqqatning fiziologik asoslari va mexanizmlarini ilmiy nuqtai nazardan
tushuntirish imkonini yaratdi.
Diqqat bilish jarayonlarini (sezgi, idrok, tasavvur, xotira, tafakkur, xayol va
boshqalarni) vujudga kelish, rivojlanish va takomillashishning zaruriy shartidir.
Bilish jarayonlarining birligi, barqarorligi, o’zaro ularning uyqunligi,
samaradorligi, mazmundorligi va tizimliligi bevosita diqqatga boqliqdir.
Insonning shar bir bilish jarayoni faqat diqqat yordamidagina ro’yobga chiqa
oladi (lekin qiziqish va irodaviy aktni e'tibordan chetda qoldirmaslik shart). Agarda
diqqat passiv (faolsiz) qo’zqatuvchilar yordamida vujudga kelsa, u taqdirda bilish
jarayoni mashsuldorligi keskin kamayadi, shatto tormozlanishi sham mumkin.
Diqqat kuchsiz, beqaror, ob'ektga to’planishi zaif bo’lsa, kishining diqqati uzoq
20

vaqt muayyan vazifani bajarishga ongli ravishda yo’naltirilgan taqdirdagina bilish
jarayoni maqsadga muvofiq amalga oshadi, xolos.
Ob'ektiv voqelikdagi narsa va shodisalar, sub'ektiv rushiy kechinmalar,
muayyan taassurotlar, insonning xulqi, faoliyati diqqatning ob'ekti bo’lib
shisoblanadi. Diqqat jarayonida ongning voqelikka nisbatan tanlab munosabatda
bo’lishi (to’planish, qaratilish, yo’naltirish, mustashkamlanish) xususiyati
namoyon bo’ladi. Odamning biron-bir ob'ektga e'tiborini yo’naltirar ekan, u ongida
faqat xuddi shu ob'ektning o’zinigina aks ettirib qolmasdan, balki ayni bir davrda
qolgan narsalar va shodisalarni ong doirasidan chetda qoldirmaydi. Diqqatning
qo’lami qanchalik keng doiraga yoyilsa, demak, u tanlangan ob'ektning miqdori
shunchalik ko’p bo’ladi va boshqalar.
Sobiq sovet psixologiyasida diqqat muammosi shorijiy psixologiya faniga
nisbatan ancha murakkab, mustaqil, ilmiy manbalarga ega shisoblanadi va u shu
bilan o’zaro farq qiladi. Lekin sobiq sovet psixologiyasida diqqatga nisbatan
mukammal, qat'iy fikr vujudga kelgani yo’q, lekin uning atrofida juda ko’p
tortishuvlar, munozaralar bo’lib o’tgan. Diqqatning psixologik tabiati tog’risidagi
20-30 yillarda boshlangan ilmiy bashslar to shozirgi kungacha davom etib
kelmoqda. Ilmiy munozaralarning zamirida asosiy fikr-diqqatning bitta ob'ektga
qaratilishidir. Bu ilmiy model ong-ob'ektda tarzda ifodalanadi. Bu qoya yirik
psixolog P. P. Blonskiy tomonidan ilgari surgan va asoslangan.
Uning fikricha, odamning ongi bitta ob'ektga qaratilgandan keyin u atrofdagi
narsa va shodisalarni ko’rmaydi. Ko’pchilik psixologlar P. P. Blonskiyning bu
fikriga qo’shilmaydilar.
Jumladan, atoqli psixolog S. L. Rubinshteyn muloshazasiga ko’ra, diqqat
ongga sham, ob'ektning xususiyatlariga sham boqliq emas. Buning ashamiyatli
tomoni diqqatning ob'ektga yo’naltirilishidadir. Mazkur yo’naltiirishning asosiy
sabablari: shaxs, eshtiyoj, maqsad. Demak, diqqat odamning munosabati orqali
ifodalanadi: diqqat-munosabat. Lekin bu o’rinda odamning diqqati shaxsning
xususiyatiga aylanib qolmasmikinq Ikkinchi bir tomondan, odamni diqqatlarining
xususiyatlariga qarab, ularni o’zaro bir-biridan farq qilish mumkin.
21

8. Parishonlik-diqqatni ma'lum bir ob'ektga qarata olmaslikdan iborat
salbiy xususiyat. Parishonlik vaqtincha sholat bo’lishi sham, shaxsning nisbatan
barqaror xislati bo’lishi sham mumkin. Parishonlikning ikki turi mavjud bo’lib, biri
diqqatni umuman hech narsaga qarata olmaslik bo’lsa, ikkinchisi diqqatning
muayyan ob'ekt ustiga kuchli to’plantirib, boshqa narsalarga qaratilmasligidir.
Parishonlik psixopatologik sabablarga ko’ra kelib chiqishi sham mumkin.
9. Kasbga xos diqqat-ma'lum bir kasbga ko’p yil ishlash natijasida shu
kasbning talabalari va ob'ektiv xususiyatlariga mos ravishda tarkib topgan diqqat
turi. Masalan: chorrashada ko’cha sharakatini boshqaruvchining diqqati bilan
mikroskop yordamida ilmiy kuzatish olib boradigan olimning diqqati bir-biridan
keskin tafovut qiladi. Birinchisi diqqatning taqsimlanishini, ikkinchisi esa
markazlashuv xususiyatlarini talab qiladi.
10. Ixtiyoriy diqqat- ongning oldindan belgilangan maqsadga muvofiq
irodaviy va asabiy faollik ko’rsatgan sholda muayyan ob'ektga yo’nalishi va unga
to’planishdan iborat diqqat turi. 11. Ixtiyoriydan keyingi diqqat- diqqatning
muayyan ob'ektga avvalo ixtiyoriy ravishda qaratilib, so’ngra uning ashamiyati
tushunilgan sari o’z-o’zidan qaratilib boriladigan (avtomatlashgan) diqqat turi.
Ushbu tushuncha psixologiya faniga N. F. Dobrinin tomonidan kiritilgan.
12. Diqqat chalqishi-ma'lum bir faoliyat jarayonida diqqatning bir
ob'ektdan boshqa bir ob'ektga ixtiyorsiz ravishda o’tib turishidan iborat salbiy
xususiyati.
13. Diqqatning shajmi-diqqatning bir vaqtning o’zida qamrab olishi
mumkin bo’lgan mustaqil ob'ektlar miqdori bilan belgilanadigan xususiyati.
Diqqatning shajmi eksperimental sharoitda 2-6 mustaqil ob'ektga tengdir.
Diqqatning ob'ektlari o’rtasida qanchalik yaqin boqlanishlar mavjud bo’lsa, uning
shajmi shunchalik keng bo’ladi va aksincha.
14. Diqqat ob'ekti- ongimiz atrofdagilardan ajratib olgan sholda
yo’naltirilgan va faol to’plangan narsa yoki shodisa. Diqqat ob'ekti faqat ob'ektiv
narsalar emas, balki sub'ektiv shodisalar, o’z shis-tuyqularimiz, fikrlarimiz, xayol
yoki xotira tasavvurlarimiz va boshqa shu kabilar sham bo’lishi mumkin.
9

munosabatda bo’lish xususiyati namoyon bo’ladi. O’quvchi biror ob'ektga diqqat
qilar ekan, ayni bir paytda qolgan narsa va shodisalarni ong doirasidan chetda
qoldirmaydi. To shu kunga qadar ko’pgina psixologlar (xosh chet el, xosh sobiq
sovet bo’lishidan qat'i nazar) diqqatni maktab o’quvchilarida tarbiyalash, o’stirish
va aktivlashtirish tog’risida muloshaza yuritib kelmoqdalar. Bizningcha, diqqatni
an'anaviy uslubga tayangan sholda maxsus vositalar yordamida darsdan tashqari
qiziqarli materiallar shisobiga takomillashtirish yuzasidan muloshaza yuritishdan
ko’ra, balki ta'lim jarayonida o’quvchilar tomonidan fan asoslarini o’zlashtirish
kezida uni (diqqatni) shakllantirib borish zarur.
Diqqatning asoslarini ko'rib chiqsak, u eng murakkab rivojlanish mahsuli
ekanligini ta'kidlash mumkin. Shaxs diqqatining o'zboshimchaligi alohida
ahamiyatga ega bo'lib, uning shakllanishi inson ongli faoliyatini tashkil etishning
murakkab shaklining ichki mexanizmlarini tushunishga yo'l ochadi, bu uning
barcha aqliy faoliyatida hal qiluvchi rolni ochib beradi. Hayotiy funktsiyalarni
yaxshilash uchun e'tiborni rivojlantirish tananing boshqa har qanday fiziologik
parametrlarini o'rgatish kabi muhimdir.

Tavsiyalar:
1. Diqqat yetishmasligi va giperaktivlik sindromi psixologiyasining psixologik
tadqiqotlar sohasini va uning istiqbolli yo’nalishlarini tushuntirish va uni aniqlash
metodikalarni tadqiqotda qo`lay olish.
2.Diqqat yetishmasligi va giperaktivlik sindromi tadqiqotlar natijalarini
amaliyotda qo`llay olish.
40

qiladi. Shuning uchun tushuvchi retikulyar shaklsiyaning faoliyati juda mushim
bo’lib, uning yordamida miya stvoli yadrosiga qo’zqalishni tanlovchi tizimsiga
yetkaziladi, dastavval bu jarayon bosh miya po’stloqida yuz berib, murakkab bilish
jarayonlari ontogenezida vujudga kelgan xatti-sharakatlarning murakkab
programmasi tariqasida insonning ongli faoliyatining yuksak shaklsi mashsuli
bo’lib shisoblanadi.
Shar ikkala retikulyar formasiyalarni tarkibiy qismlarining o’zaro ta'siri
miyaning aktiv faoliyatini o’z-o’zini boshqaruvchi murakkab shaklsi bilan
ta'minlaydi. Ular elementar, sodda biologik shamda murakkab, kelib chiqish
jishatdan ijtimoiy stimulyasiya shaklsi ta'siri bilan o’rin almashtirib turadilar.
Aktivasiya jarayonini ta'minlashdagi bu tizimning mushim ashamiyati ko’p
seriyadan iborat eksperimental dalillar bilan neyrofiziologlar Matun,
Djasper, Lindsli, Anoxin kabilar tomonidan tekshirilgan.
Bremer tajribasining ko’rsatatishicha, stvolning quyi bo’linmalarini kesish
tetiklik (uyqoqlik) xolatini o’zgarishiga olib kelmaydi, lekin stvolning yuqori
qismini kesish elektr potensiallarning asta-sekin paydo bo’lishi bilanxarakterli
bo’lgan uyquni vujudga keltiradi.
Lindsli, sensor qo’zqatuvchini vujudga keltiruvchi mazkur signallar miya
po’stloqiga borishni davom ettiradi, lekin po’stning bu signallarga javobi qisqa
muddatli bo’lib, uzoq vaqtli turqun o’zgarishni amalga oshirmaydi. Ushbu
dalillarning ko’rsatishicha, uyqoqlik (tetiklik) xolatini xarakterlovchi
qo’zqalishning murakkab jarayonlarini vujudga keltirish uchun sensor impulslar
oqimining o’zi kifoya qilmaydi. Shuning uchun retikulyar tizimsi aktivasiyasini
qo’llab-quvvatlab turuvchi ta'sir zarur.
Lindslining psixologik tajribasiga qaraganda, ko’tariluvchi retikulyar
shaklsiyaning aktivasiyasi natijasida stvol yadrosidagi qo’zqalish shayvonlarda
sezgi chegarasini pasaytiradi, ular uchun oldin mumkin bo’lmagan ishni amalga
oshirish imkoni yaratiladi, nafis farqlash (diffirensirovka) vujudga keladi: konus
bilan uchburchak tasvirini aniqlash va boshqalar.
16

Kurs ishining predmeti: diqqat haqida umumiy tushuncha, diqqat turlari, diqqat
eksperimental o’rganishdagi tadqiqotlar va tajriba hosil qilish;
Kurs ishining vazifalari : Hozirgi vaqtda diqqat tadqiqotchilari turli fanlar:
psixologiya, biologiya, tibbiyot, genetika, kibernetika, mantiq va boshqa bir qator
fanlarning vakillari bo`lganligi va ular olib borgan tadqiqotlar bilan tanishish.
- diqqat psixik jarayon va muammolarni yechish jarayoni sifatida qaralishini va
o‘rganilish jarayonlari bilan tanishish.
Kurs ishining ilmiy farazi: agar, bo’lajak psixolog mutaxassislarda diqqa t
haqidagi tasavvurlar to’g’ri shakllantirilsa, ular diqqat ga doir metodik bazaga ega
bo’lishsa, diqqatni rivojlantiruvchi treninglardan foydalanishsa, chet el rivojlangan
metodlaridan samarali foydalanib, ularni o’z shart-sharoitlarimizga mos holda
qo’llashni o’rganishsa psixologik xizmatning barcha sohalarida rivojlanish va
samara bo’ladi.
Kurs ishining metodlari: Kurs ishini tayyorlashda quyidagi mutaxassislik
fanlardan kurs ishi yozishda asosan quyidagi pedagogikaning ilmiy tadqiqot
metodlaridan foydalaniladi: adabiyotlar va arxiv materiallarini o‘rganish, kuzatish,
suhbat, so‘rov, test, eksperiment va h.k.
Tadqiqotning metodolik asosi: Kurs ishini yozishda maxsus metodlar
foydalanilgan, ular yordamida ta’lim-tarbiya jarayoniga oid muhim faktlar, turli
pedagogik vaziyatlar mohiyatlari, mehanizmlari, xususiyatlari o‘rganiladi.
Tadqiqotning nazariy ahamiyati: Kurs ishining tadqiqot bosqichlari
quyidagilardan iborat: ma’lumotlarni yig‘ish, xulosalarni jamlash, tadqiqot
bo‘yicha miqdoriy tahlil o‘rtacha miqdoriy raqamlarni aniqlash, xulosalarning
to‘g‘riligini ta’minlovchi ma’lumotlarni yig‘ish: (buning uchun turli xil metodlar
qo‘llaniladi), ta’lim-tarbiya jarayoniga oid ishchi farazni ilgari surish, uni nazariy
va amaliy jihatdan sinovdan o‘tkazish mahsus metodikasini ishlab chiqarish va
boshqalar.
Kurs ishi tuzilishi . Kirish, ikkita bob, besh paragraf, xulosa va takliflar,
foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati va ilovalardan tashkil topgan.
3

DIQQATNING NEYROFIZIOLOGIK MEXANIZMI
MUNDARIJA:
KIRISH ………………………………………………………….3
I BOB. DIQQAT TUSHUNCHASI VA MOHIYATI ……………..……….5-15
1.1. DIQQAT TOG’RISIDA UMUMIY TUSHUNCHA………………………....5
1.2. DIQQATNING FIZIOLOGIK ASOSLARI………………………………....12
I BOB BO`YICHA XULOSA…………………………………………………….15
II BOB. DIQQATNING XUSUSIYATLARI………………………………16-39
2.1. DIQQATNING NEYROFIZIOLOGIK MEXANIZMLARI (RETIKULYAR
TIZIMSI AKTIVASIYASI)………………………………………………………16
2.2.JASHON PSIXOLOGIYA FANIDA DIQQAT NAZARIYALARI ……21
2.3. TADQIQOT NATIJALARINI TAHLIL ETISH
…………………………………….34
II.BOB BO`YICHA XULOSA………………………………………………....39
XULOSA …………………………………………………….…………………40
FOYDALANILGAN MANBALAR RO'YXATI…………………...……..…...41
ILOVALAR………………………………………………………………………42
1

.

I BOB. DIQQAT TUSHUNCHASI VA MOHIYATI.
1.1. DIQQAT TO`G’RISIDA UMUMIY TUSHUNCHA
Diqqat inson faoliyatining barcha turlarini muvaffaqiyatli amalga
oshirishning va ularni samaradorligini ta'minlovchi mushim shartlardan biridir.
Kishi faoliyati qanchalik murakkab, serzashmat, davomiylik jishatdan uzoq
muddatli, mas'uliyat shissini taqozo qilsa, u diqqatga shunchalik yuksak shartlar va
talablar qo’yadi. Inson ziyrakligi, farosatliligi, tez payqashi, sinchkovligi,
dilkashligi uning turmush sharoitida, shaxslararo munosabatida mushim omil
sifatida xizmat qiladi. Diqqat aqliy faoliyatning barcha turlarida ishtirok etadi,
insonning xatti-sharakatlari sham uning ishtirokida sodir bo’ladi.
Psixologiya fanida diqqatga shar xil ta'rif beriladi, uni yoritishda psixologlar
turli nazariyaga asoslanib yondashadilar. Diqqat deb ongni bir nuqtaga to’plab,
muayyan bir ob'ektga aktiv (faol) qaratilishi aytiladi (P. I. Ivanov). P. I. Ivanovning
fikricha, biz faoliyatimiz jarayonida idrok va tasavvur qiladigan shar bir narsa, shar
bir xodisa, o’zimiz qilgan ishimiz, o’y va fikrlarimiz diqqatning ob'ekti bo’la oladi.
N. F. Dobrinin. N. V. Kuzmina, I. V. Straxov, M. V. Gamezo, F. N.
Gonobolin va boshqalarning nuqtai nazaricha, diqqatning vujudga kelishida
ongning bir nuqtaga to’planishi ong doirasining torayishini bildiradi, go’yoki ong
doirasi bir muncha tiqizlanadi. Bunday torayish va tiqizlanish natijasida ong
doirasi yanada yorqinlashadi. Ongning eng toraygan, tiqizlangan yorqin nuqtasi
diqqatning markazi (fokusi) deb nomlanadi. Xuddi shu markaz (fokus) ga tushgan
idrok qilinayotgan jismlar, tasavvur obrazlari, o’y va fikrlar to’la, yorqin va aniq
ifodalanadi. Jashon psixologlarining fikricha, diqqat uzluksiz ravishda, muayyan
darajada aktivlik xususiyatini saqlab turadi. Bunday aktivlik, ongning biron bir
ob'ektga o’ynalishining kuchayishi va ma'lum vaqt davomida diqqat yo’naltirilgan
narsaga ongning faol (aktiv) qaratilishini regulirovka qilib turadi shamda mazkur
sholatning saqlanishini ta'minlaydi.
4

Diqqatning xususiyatlaridan keng doirada va aniq o’rganilgani uning qo’lami
(shajmi) bo’lib shisoblanadi. Diqqat qaratilgan narsalar va shodisalardan qanchasi
ongimiz ob'ektidan joy olgan bo’lsa, demak uning shu bilan ko’lami(shajmi)
o’lchanadi.
Diqqat(ko’lami (shajmi) taxistoskop degan asbob yordamida aniqlanadi.
Taxistoskop ekranida tekshiriluvchilarga bir to’p sharflar ko’rsatiladi.
Ob'ektdagi narsalarni idrok qilishda ularni to’la aks ettirish mumkin emas. 0,
1 sekund oraliqida ob'ekt yaqqol namoyish qilinsa, o’rtacha 5-9 tagacha sharflar
idrok qilinadi. Agarda tanish so’zlar idrok qilinsa, uning ko’lami 12 tagacha ortishi
mumkin. Bu asbob yordamida chet el psixologiyasida diqqatning ob'ektiv va
sub'ektiv tiplari o’rganiladi: A) ob'ektiv tip-kamroq idrok qilinsa-da, lekin aniqligi
bilan ajralib turadi; b) sub'ektiv tip- ko’p idrok qilinsa-da, biroq noaniq,
shuningdek, o’zidan qo’shilgan ortiqcha elementlarga serobdir.
Sobiq sovet psixologiyasi fani namoyandalari, jumladan N. F. Dobrinin o’zi
va shogirdlari o’tkazgan tekshirishlariga asoslanib, bunday tipalogiya diqqatning
moshiyatini ochishga yetarli emas deb, shisoblaydi. Turmushda shunday odamlar
uchraydiki, ular ob'ektni sham ko’p, sham aniq idrok qila oladilar. Yana shunday
toifadagi kishilar mavjudki, ular narsalarni sham kam, sham noaniq idrok qiladilar,
o’zlaridan ko’p narsalarni qo’shib yuboradilar.
Tadqiqotchi Ye. B. Pirogova o’quvchilarda eshitish va ko’rish diqqatini
o’rganib, eshitish diqqatining ko’lami (shajmi) ko’rish diqqtidan bir necha bor
kichikligini ta'kidlab o’tadi.
P. Ya. Galperin diqqati sust bo’lgan bolalar ustidan "aqliy xatti-sharakatlarni
bosqichma-bosqich shakllantirish nazariyasi" ga asoslanib, bir necha seriyadan
iborat tajriba ishlarini olib borgan. "Aqliy xatti-sharakatlarni bosqichma-bosqich
shakllantirish" tajribasi 5 seriyadan iborat bo’lib, uning birichi qismida 23 ta
sinaluvchi (3-sinf o’quvchilari) qatnashgan. Ularga 14ta xatosi bor tekst (matn)
berilib, ularni tuzatish vazifasi qo’yiladi. P. Ya.
Galperin nazariyasiga binoan, bu asosda bolalarga orientirlash shakllantirish
kerak. Shuning uchun 1-seriya "Orientirlash asosi" deb nomlanadi.
26

shodisa sifatidagina qatnashmay, balki u shaxsning boshqa xususiyatlariga
munosabatda tayanch xususiyat sifatida qatnashadi. Bunga misollardan biri -
diqqat va ziyraklikning pedagogik takt (odob)ning shakllanishida psixologik shart-
sharoitligidir.
I. V. Straxov "Diqqat va nutq" muammos bo’yicha tadqiqot ishlarini olib
borgan. U nutq shakllari va funksiyalarini shamda tasviriy faoliyatni tashlil qiladi.
U o’quvchilarda sport gimnastikasi darslarini psixologik tashlil qiladi va o’rganadi.
Muallifning ta'kidlashicha, diqqatni nutqiy boshqarish quyidagi omillarda
ko’rinadi: predmetni nomlashda yoki maqsadli sharakatlarga to’plashda, faoliyatni
rejalarshtirishda, diqqatni ilgarilab ketish aktlarida, qidirish faoliyatida, diqqatni
ko’chish jarayonining verbalizasiyasida, diqqatni nazorat qilish funksiyasini
aktivlashtirishda, ziyraklikning aks etishida va uning axloqiy-psixologik
ashamiyatida.
Shuningdek, bu boshqarishda muallif fikricha, integral (yuqoridagi ikki nutq
turi oraliqidagi) nutq ishtirok etadi. Bularni tadqiq qilish shuni ko’rsatadiki, grafik
sharakatlarni amalga oshirish, aqliy-nutqiy jarayonlar ularni anglash va yo’naltirish
bilan birga boradi.
Shunday qilib, diqqatni boshqarish va uni tarbiyalash, o’quvchilarda
rivojlantirish masalasi I. V. Staxov tomonidan atroflicha o’rganilgan (Straxov I. V
Vospitanie vnimanie u shkolnikov. M. :Uchpedgiz, 1958).
Psixolog N. V. Kuzmini fikricha, o’qituvchilarning dars davomida
berilayotgan bilimini qanchalik o’zlashtira olishini tekshirib, bunda asosiy va
etakchi rol diqqat jarayoni o’ynaydi. Shuning uchun sham ta'lim-tarbiya
jarayonida shammadan avval tarbiyachi o’quvchining diqqatini torta bilishlik
tarbiyachining asosiy maqsadi bo’lishi kerak. Bu esa o’tiladigan materialni
o’qituvchi puxta bilishni talab qiladi. Bundan kelib chiqadiki, diqqatning
tarbiyalanishi va shakllanishi sham vujudga keladi.
F. N. Gonobolin, M. R. Raxmanova, D. T. Elkin, V. V. Repkin va boshqa
qator tadqiqotchilar ta'lim va tarbiya jarayonida o’quvchilarda diqqatning namoyon
bo’lishi, kechishi, rivojlanishi, o’ziga xos xossalari, individualligi kabi jishatlar
33

SONI FOIZI ISHONCH % KUMULATIV %
VALENTLIGI 25 50% 50% 50%
25 50% 50% 50%
UMUMIY 50 100% 100% 100%
Respondedlarimizning 25 nafarini 8-“A” sinf tashkil qiladi.25 nafari esa 9-“A” sinf
tashkil etadi.

Respondedlarimizning 50 % i 9-“A” sinf tashkil etdi. Qolgan 50 % i 8-“A” sinfni
tashkil qildi.
Respondentlarning birlamchi statistik tahili
DARAJ
ASI SINALUVCH
ILAR
SONI FOI
ZI ISHONCHLI
LIK % KUMULYAT
IV %
VALENT
LIGI YUQO
RI 9 18% 18% 18%
O’RTA 23 46% 46% 46%
36

psixofiziologiya fanida miyaning spesifik bo’lmagan tizimsiga oid turli
tuzilishidagi diqqat sholatlarining retikulyar shaklsiya, talamuz, gipotalamuz va
gippokamplarga aloqasi shaqida anatomik, fiziologik va klinik ma'lumotlar
mavjuddir. Ular tog’risidagi muloshazalar keyingi sashifalarda beriladi.
II BOB. DIQQATNING XUSUSIYATLARI
2.1. DIQQATNING NEYROFIZIOLOGIK MEXANIZMLARI
(RETIKULYAR TIZIMSI AKTIVASIYASI)
Shozirgi zamonda diqqatning neyrofiziologik mexanizmlarini tadqiq etish,
ko’p jishatdan psixik jarayonlar kechishining tanlovchanlik xususiyatiga boqliqdir.
U faqat qo’zqalishing optimal darajasi mavjud bo’lgan miya po’stining uyqoq
(tetik) sholati orqaligina ta'minlanishi mumkin. Miya po’stining uyqoqlik darajasi
po’stda zarur mexanizm (tonus) bilangina ta'minlanib, bosh miyaning tepa
stovolida normal munosabatni saqlovchi ko’tariluvchi retikulyar shaklsiyani
aktivlashtirish faoliyati bilan uyqunlikka egadir.
Ko’tariluvchi retikulyar shaklsiyaning aktivasiyasi miya po’stloqiga
organizmdagi jarayonlarning almashishini ta'minlovchi impulslar olib borib,
uyqoqlik sholatini yuzaga keltirib turadi. Bunda ekstroreseptorlar tashqi
qo’zqatuvchilar yordamida tashqaridan kirib keluvchi informasiyalarni oldin
stvolning tepa bo’linmasiga shamda ko’rish tepaligining yadrosiga, keyin esa bosh
miya po’stiga olib boradi.
Biroq miya po’stining optimal tonusi va uyqoqlik (tetiklik) xolatini
ta'minlash faqat ko’tariluvchi retikulyar shaklsiyaning aktivasiyasiga boqliq emas.
Balki bu narsa tushuvchi retikulyar shaklsiya faoliyatiga sham aloqadordir.
Tushuvchi retikulyar tizimning apparati tolalari bosh miya po’stidan boshlanib
(peshona va chakka qismlarining medial va medibazal bo’linmalarida), stvol
yadrosi tomon, so’ng orqa miyaning sharakat yadrosi sari yo’nalishda sharakat
15

Bularga boqliq ravishda diqqatni faoliyat turlarida o’rganish va shar xil
obrazli psixologik muammolar vujudga keladi. O’tkazilgan tekshirishlar asosida
diqqat ko’p funksiyali jarayondir, degan xudlosaga I. V. Straxov keladi. Bu
funksiyalarni praktik bajarish-meshnat, o’qish, ilmiy va boshqa faoliyat turlaridan
birontasining shart-sharoiti mashsuldorligidir. Faoliyatning shar bir turi diqqatga
aloshida mas'uliyat yuklaydi. Shuning uchun uning funksiyasi faoliyatning shu
turiga tog’ri kelishi juda mushimdir.
Diqqat tafakkur bilan birgalikda aks etadi. U bilish jarayonining tiniq va
asosli bo’lishiga sababchidir. Bu planda, ayniqsa ijodiy ilshomlanishning shisobga
olmaganda, diqqatning qidirish orientirovkasi mushim ashamiyatga ega.
Diqqatning nazorat qilish-tuzatish funksiyasi sham kam ashamiyatli emas.
Uning shakllari meshnat va o’quv faoliyatining shar xil davrlarida bir xil
bo’lmaydi.
Diqqat aloshida kishilarning munosabatldarida, kollektivda xarakterli
funksiya bajaradi. Kishining kuzatuvchanligida, boshqa odamlarning psixik
sholatini tushunishda, ziyraklikning aktiv shakllari (meshribonlikda, qamxo’rlikda,
ishdagi yordamda) aks etadi.
Ziyraklikning meshnatda va kishi bilan munosabatda axloqiy-psixologik
ashamiyatga ega bo’ladi. Bunga muvofiq ziyraklikning motivasiyasi o’rganiladi.
Uning aks etishining yaqqol shakllari va tarbiyalash shaqida ko’rib chiqiladi.
Ziyraklikning bunday o’rganilishi uning tashlilida va shaxs psixologiyasida yangi
yo’nalishdir. Ular o’z ishlarida diqqatning o’rganilishi ko’rsatilgan aspektlarini
sintez qilishga sharakat qilishdir.
Yuqorida bayon qilinganlardan ko’rinib turibdiki, I. V. Straxov diqqatning
bilish jarayonidagi ashamiyatiga, uning aktiv psixologik aks ettirish imkoniyatiga
aloshida e'tibor beradi. Shuningdek, diqqat bilish faoliyatining borliq bilan
aloqasida keng va chuqur aks etishida mushim mexanizmdir.
Diqqat shaxsning yo’nalishida to’plangan jarayon sifatida ishlaydi. Keng
ma'noda bu so’z asosida eshtiyoj, qiziqish, qarash, ideal kabi tarkibiy qismlar bor.
Diqqat psixik jarayonlar strukturasida ko’rsatilgan omillardan xosil qilingan
32

Diqqatning neyrofiziologik mexanizmi

Купить