Документ

Всего документов: 5844
Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена	15000UZS
Размер	104.3KB
Покупки	0
Дата загрузки	20 Май 2025
Расширение	docx
Категория	Психология

Dislaliyali bolalar shaxs va shaxslararo munosabati xususiyatlari

zaiflashuvi) fonemik tasavvurlarni tekshirish bilan birgalikda baholanadi.
Keyinchalik tashxis qo‘yiladi.
Agar speech terapevt mexanik buzilishlarni sezmasa, u bolani maxsus
mutaxassisga yuboradi. Bu jarroh, ortodontist yoki otorinolaringolog bo‘lishi
mumkin. Oxirgi mutaxassisga, nutq terapevtlari bolaning eshitish qobiliyatiga ega
ekanligiga shubha bilan qarashni tavsiya qilishlari mumkin. Patologik funktsional
shaklda nevrologni ziyorat qilish maqsadga muvofiqdir. U, nutqning umumiy
rivojlanishidan voz kechish uchun, dislaliali bolalarni tekshirib ko‘radi. Dastlabki
tashxisni speech terapevtiga kiritish mumkin.
Ovozni tuzatish bosqichlari:
O‘qituvchi dislaliya kasaliga qo‘yilgan chaqaloq bilan muloqot qilish tizimini
ishlab chiqadi. Bu ish nafaqat ovozli talaffuzni to‘g‘rilashga, balki xotirani,
diqqatni, fonemik eshitishni rivojlantirishga yo‘naltirilishi kerak. Mutaxassis,
shuningdek, nutq vositasi qobiliyatlarini rivojlantirishga harakat qiladi. Ushbu
maqsadlar uchun maxsus nutq terapi massaji amalga oshiriladi. Shuningdek,
sinfning bir qismi gimnastika mashg‘ulotlarini o‘tkazish uchun tayinlangan.
Bolalardagi dislaliyaga tashxis qo‘yilsa, bu majburiydir. Davolash (nutqlar
apparatlarini ishlab chiqish uchun mashqlar) tovushlarning to‘g‘ri talaffuzini ishlab
chiqish, ularni avtomatlashtirish va eshitish differentsiyalash qobiliyatini
rivojlantirishdan iborat.
Ovoz bayonnomasida ularni avtomatlashtirish bo‘yicha ishlar bir vaqtning
o‘zida amalga oshiriladi. Buni amalga oshirish uchun ular shaxsiy she'r va so‘zlar
tarkibida gapirishadi. To‘g‘ri tushuntirish uchun taklit usulini ishlating. Agar u
natija bermasa, maxsus so‘rovli nutq terapisti tilni to‘g‘ri yo‘nalishda ko‘rsatib,
bolaga yordam berishi mumkin.
1.3. Dislaliyali bolalar tovush talaffuzini tekshirish metodikasi
Ovoz talaffuzining buzilishi dislaliya deb ataladi. Bola tovushlarni
bo'g'inlarda o'zgartirishi, ularni boshqalarga o'zgartirishi mumkin. Ko'pincha,
chaqaloqlar so'zlarni talaffuz qilish uchun qulayroq va osonroq bo'ladigan tarzda
12

so’raydi. “Uloqcha qanday yig’lashini bilasanmi?’’ Boladan istalagan tovush
relaksatsiyasini ko’rish mumkin.
Nutqni tushunishini rivojlantirish. Logopedik ta’sirning asosiy vazifasi passiv
lug’at boyligini to’ldirishdan iborat. Bolaga o’yinchoqlari, tana a’zolari, kiyim-
kechaklari, jonivorlar, alohida predmet va hodisalar nomlar va shu kabilarning
nomlarini eslab qolish taklif etiladi. Passiv fe’l lug’ati bolaning o’zi tomonidan
amalga oshiriluvchi xatti harakatlar nomidan iborat bo’lishi lozim (o’tiribdi,
yuribdi, kulayapti va hokazo).
Nutqiy taqlidni faollashtirish. Nutqsiz bolalar bilan olib boriluvchi logopedik
ishda kattalar so’ziga taqlid qilish ehtiyojini tug’dirish mas’uliyatli vazifa
hisoblanadi. Taqlidiy nutqiy reaksiyalar har qanday tovush komplekslarida
ifodalanishi mumkin.Shu sababli logoped shunday bir sharoitni yaratishi zarurki,
bunda bolada aynan bir tovush birikmasini talaffuz qilish (takrorlash) istagi paydo
bo’lish lozim. Nutqi to’liq rivojlanmagan bolalar bilan logopedik mashg’ulotlarda
logoped iltmosiga ko’ra bola hayvonlar va qushlarovoziga taqlid qiladi: ,”mo’-
mo’, ,,ku-ku’’, ,,chi-chi’’ va hokozo.
Nutqi to’liq rivojlanmagan 6-7 yoshli bolalar uchun didaktik o’yinlar.
Kattaroq guruhda nutqni rivojlantirish uchun o'yinlar biroz qiyinroq, chunki bu
yoshga kelib bolalar asosiy nutq ko'nikmalarini egallaydilar va ular buni
yaxshilashlari kerak. "Issiq - sovuq" o’yini ritmik harakat bilan birgalikda qo’shib
bajariladi.Ushbu turdagi maktabgacha yoshdagi bolalar nutqini rivojlantirish uchun
didaktik o'yinlar so'zlarning antonimlarini topishga qaratilgan. Buni amalga
oshirishdan oldin, siz bolaning "boshqa", "qarama-qarshi", "o'xshash", "bir xil"
so'zlarining ma'nosini tushunishiga ishonch hosil qilishingiz kerak. O'qituvchi
bolaga qarama-qarshi ifodani aytishi uchun so'z va iborani beradi (katta to'p -
kichik to'p, uzun lenta - qisqa lenta, oq shakl - qora shakl, yengil kub - og'ir kub,
chuqur hovuz - sayoz hovuz, quvnoq bola - g'amgin bola , havo ochiq - havo
bulutli). Izchil nutqni rivojlantirish uchun didaktik o'yinlarni ritmik harakatlar bilan
parallel ravishda foydalanish uchun maqbul shart-sharoitlarni yaratish yangi yo'l va
33

1.2. Dislaliya nutq kamchiligining kelib chiqish sabablari va turlari
Dislaliya — bu nutq kamchiligi bo'lib, insonlar ma'lum tovushlarni to'g'ri
talaffuz qila olmaydilar. Ushbu muammo turli sabablarga ko'ra yuzaga keladi va
bir necha turga bo'linadi.
Anatomik Sabablar : Og'iz bo'shlig'i va nutq organlari : Tovushlarni
chiqarishga ta'sir etuvchi anatomik xususiyatlar, masalan, tilning shakli, lablarning
pozitsiyasi yoki og'iz bo'shlig'i tuzilishi.
Tibbiy holatlar : Tibbiy muammolar, masalan, ba'zi kasalliklar yoki jarohatlar
natijasida yuzaga keladigan anatomik o'zgarishlar.
Psixologik Sabablar : O'zini tutish va ishonchsizlik : Bolaning o'zligini ifoda
etish qobiliyati, ijtimoiy muhitda o'zini tutishi va ishonchsizlik.
Ijtimoiy omillar : Oila va atrof-muhitda nutqiy faoliyatning kamligi.
Oila va Muammo : Tarbiya va nutqiy muhit : Oila a'zolarining nutqi va
tarbiyasi, bolaga berilgan nutqiy model. Noto'g'ri talaffuzni qabul qilish : Oila
a'zolarining noto'g'ri talaffuzlarini bolada o'rganishi.
Dastlabki Tarbiya : Nutqiy tarbiyaning yetishmasligi : Dastlabki tarbiyada
bolaga to'g'ri talaffuzni o'rgatmaslik.
Dislaliya t urlari :
Fonetik Dislaliya : Tavsif : Tovushlarning noto'g'ri talaffuz qilinishi, masalan,
"l" va "r" tovushlarining o'zaro almashishi. O'ziga xosligi : Bu turda bolalar ma'lum
tovushlarni chiqarishda qiyinchiliklarga duch keladilar.
Fonologik Dislaliya : Tavsif : Tovushlar va ularning kombinatsiyalarining
noto'g'ri ishlatilishi. O'ziga xosligi : Tovushlar o'rtasidagi munosabatlar va ularning
anglanishi bilan bog'liq muammolar.
Artikulyatsion Dislaliya : Tavsif : Tovushlarni aniq va to'g'ri chiqarishda
qiyinchiliklar. O'ziga xosligi : Tovushlar to'g'ri chiqmasligi va nutqning aniqligiga
ta'sir ko'rsatishi.
9

olgan kompleks tadbirlar orqali amalga oshiriladi. Nutqning normal shakllanishi
uchun miya yarim korteksining ma'lum bir yetuklikka erishishi, artikulyar
apparatning shakllanishi va eshitishning saqlanib qolishi kerak. Yana bir ajralmas
shart - bu bolaning hayotining birinchi kunlaridan boshlab to‘liq huquqli nutq
muhiti. 1 yoshdan 6 yoshgacha bo‘lgan nutqni rivojlantirishning asosiy
ko‘rsatkichlari keltirilgan. Nutq buzilishi bo‘lgan bolalar - bu normal eshitish va
buzilmagan aql bilan nutq rivojlanishida og'ish bo‘lgan bolalar. Nutq buzilishlari
xilma-xil bo‘lib, ular talaffuzning buzilishi, nutqning grammatik tuzilishi,
lug'atning kambag'alligi, shuningdek, nutq tezligi va ravonligining buzilishida
namoyon bo‘lishi mumkin. Og'irlik darajasiga ko‘ra, nutq buzilishlarini davlat
maktabida o‘qishga to‘sqinlik qilmaydiganlarga va maxsus tayyorgarlikni talab
qiladigan og'ir kasalliklarga bo‘lish mumkin. “Nutq buzilishi, nutqiy muomalaning
cheklanganligi bola shaxsining shakllanishiga salbiy ta’sir ko‘rsatishi, aslida
bo’lmagan ruhiy buzilishlarni, hissiy-irodaviy sohaning o‘ziga xos xususiyatlarini
keltirib chiqarishi, uning xarakteridagi salbiy fazilatlarning rivojlanishi uchun yo‘l
ochib berishi mumkin”. Bularning barchasi ommaviy bolalar muassasalarida nutqi
buzilgan bolalar ham alohida yordamga muhtoj. Ko‘pgina "umumiy ta'lim" bolalar
bog'chalarida nutq terapiyasi guruhlari mavjud bo‘lib, ularda bolalarga nutq
terapevti va maxsus ta'limga ega o‘qituvchilar yordam beradi. Nutqni tuzatishdan
tashqari, bolalar xotira, diqqat, fikrlash, umumiy va nozik motorli ko‘nikmalarni
rivojlantirish bilan shug'ullanadilar, savodxonlik va matematikani o‘rgatadilar.
Umumta’lim maktablari qoshidagi logopediya markazlarida maktab yoshidagi
bolalarga yordam ko‘rsatilmoqda. Nutq markazlariga talaffuzida nuqsoni bor, nutqi
rivojlanmaganligi sababli yozishda nuqsoni bor, duduqlangan bolalar yuboriladi.
2.3. Dislaliyali nutq nuqsonli bolalar korreksiyasida zamonaviy usullar
Mamlakatimizda nutq kamchiligiga ega bolalar bilan olib boriladigan
korreksion –pedagogik va tarbiyaviy ishlar olib borishda katta e’tibor berilmoqda.
Bolalardagi nutq kamchiliklarini o’z vaqtida oldini olish nerv psixik kasalliklarni
oldini olishdan boshlanadi. Odam nutqi tushunarli va ma’noli bo’lishi uchun nutq
28

Logoped faoliyatida innovatsion ta'sir o'tkazish usullari nutqida nuqsoni
bo'lgan bolalar bilan korrektsiyalash va rivojlantirish ishlarining istiqbolli
vositasiga aylanmoqda. Ushbu usullar korrektsiyaning eng samarali vositalaridan
biri bo'lib, maktabgacha yoshdagi bolalarda nutqdagi qiyinchiliklarni yengishda
maksimal darajada muvaffaqiyatga erishishga yordam beradi. Har xil logopedik
yordam fonida innovatsion usullar bolalar nutqini to'g'rilash jarayonini
optimallashtiradi va butun tanani sog'lomlashtirishga yordam beradi.
XULOSA
Xulosa qilib aytganda nutqida nuqsoni bo'lgan bolalarning ushbu
xususiyatlarini hisobga olgan holda, logopedik korreksiyalash maqsadida
innovatsion texnologiyalardan foydalanish diqqat, xotira, kognitiv faoliyat, vizual-
majoziy fikrlash, nozik harakatlar (mayda motorika) mahorati va harakatni
muvofiqlashtirish kabi funktsiyalarni qamrab olishi kerak. Buning uchun xotirani,
diqqatni, vizual-majoziy fikrlashni to'g'rilash uchun axborot texnologiyalarini
(o'quv materialini ko'rgazmali bo'lishini, o'zgaruvchanligini va tezkor yaratish
imkoniyatini, bolalarning rivojlanishi va faoliyatini nazorat qilishning qulayligini,
37

almashtirishni amalga oshiradilar. Bolalardagi dislaliya va uni yo'q qilish usullari
nutq terapevti tomonidan belgilanadi. Bu mutaxassis aniq tashxis qo yishi va buʻ
muammoni tuzatish taktikasini ishlab chiqishi mumkin. Buzilishlar nutq apparati
rivojlanishida muammolar bo'lgan bolalarda paydo bo'lishi mumkin: jag'lar, til,
lablar, tishlar. Bunday holda, ular mexanik dislaliya haqida gapirishadi. Nutq
apparati normal rivojlanishi bilan "funktsional dislaliya" tashxisi qo'yiladi.
Organik kasalliklar quyidagi bolalarda uchraydi:
- til va yuqori labning qisqa frenulumi;
- haddan tashqari qalin lablar;
- osmon tuzilishidagi nuqsonlar (u juda baland yoki past bo lishi mumkin);
ʻ
- hamkatta yoki aksincha, kichik til;
- noto'g'ri okklyuzyon;
- harakatsiz yuqori lab.
Bolalarda dislaliya sabablari nutq apparatining strukturaviy xususiyatlari bilan
bog liq bo lmasligi mumkin. Bunday holda, tovush talaffuzining buzilishi quyidagi
ʻ ʻ
sabablarga ko'ra yuzaga keladi:
- kimningdir noto g ri nutqiga taqlid qilish;
ʻ ʻ
- pedagogik e'tiborsizlik;
- oilada noto'g'ri nutq madaniyati;
- tilni to g ri holatda ushlab turolmaslik;
ʻ ʻ
- fonemik eshitishning kam rivojlanganligi;
- tilning bir harakatdan ikkinchisiga tez o tishi.
ʻ
Kasallik qanday namoyon bo lishini tushunish uchun uning shakllari qanday
ʻ
ekanligini tushunish kerak. Muammoli tovushlar soniga qarab, dislaliya oddiy yoki
murakkab bo'lishi mumkin. Bu defektolog tomonidan belgilanadi. Birinchi holda,
chaqaloq 5 tagacha tovushni talaffuz qilmaydi. Dislaliyaning murakkab shakli
bilan 5 dan ortiq bo'ladi. Agar bolalarda dislaliya topilgan bo'lsa, nutq terapevti
ota-onalarga nima qilish kerakligini aytishi mumkin. Uni yo'q qilish usullari ham,
davolanishga yondashuvni aniqlash ham birinchi yig'ilishda muhokama qilinishi
kerak.
13

Tug‘ruqdan keyingi davr - 1 yoshdan 3 yoshgacha bo‘lgan davrda bosh
miyadan turli xil jarohatlarni olish, bosh miyadagi infeksiyalar, turli xil yuqumli
kasalliklar sababli yuzaga keladi.
1. Dislaliya – bu artikulyatsion apparat a'zolari normal innervatsiyasida
yuzaga kelgan logopatsiya bo‘lib, asosan tovushlar talaffuzidagi kamchiliklar va
ba'zan fonematik idrok rivojlanmaganligi bilan namoyon bo‘ladigan yengil nutq
nuqsoni.
2. Dizartriya - bu artikulyatsion apparat a'zolari innervatsiyasining organik
jarohatlanishi natijasida yuzaga keladigan og‘ir nutq nuqsoni bo‘lib, juft
neyronlarning shikastlanishi natijasida yuzaga keladi. Falajlanish asosan bir
tarafdan, chap yoki o‘ng tarafdan bo‘ladi. Bola tili asosan paretik falajlangan
bo‘shashgan yoki spastik, ya'ni tarang falajlanishda bo‘ladi.
3. Alaliya - bu bosh miyaning organik jarohatlanishi natijasida yuzaga
keladigan og‘ir nutq nuqsoni bo‘lib, bu tashxis eshitishi va zakovati me'yorda
bo‘lgan haxslarga qo‘yiladi. Alaliya nutqning 3ta komponenti rivojlanmaganligi
bilan namoyon bo‘ladi.
1. Afaziya- bu bosh miyaning organik jarohatlanishi natijasida shakllangan
nutqning yo‘qolishi. Bolalar afaziyasi tajribada kam uchraydi. Afaziya asosan
insultdan keyin uchraydi. Bolalarda esa miya infeksiyalari, miya rivojlanishi
davrida turli xil kuchli travmalar natijasida yuzaga keladi.
2. Rinolaliya - bu artikulyatsion apparat a'zolarida tug‘ma yoki orttirilgan
nuqsonlarning bo‘lishi yoki artikulyatsion apparat a'zolarida burun, burun halqum
sohasida falajlanishlarning kuzatilishi, burun suyagining qiyshayishi, burun
ohasidagi turli xil o‘simtalar, odenoidlar, poliplar bo‘lishi natijasida yuzaga
keladigan og‘ir nutq nuqsonlari hisoblanadi.
3. Duduqlanish - bu og‘zaki nutq jarayonida artikulyatsion apparat a'zolari
muskullarining tortishishi sababli og‘zaki nutqning tempritmik o‘zgarishi
natijasida yuzaga keladi. Duduqlanish o‘z vaqtida bartaraf etilmasa bolaning ruhiy
rivojlanishiga salbiy ta'sir etadi. Bola o‘z fikrini mustaqil bayon eta olmasligi
natijasida tengdoshlari bilan muloqotga kirisha olmaydi.
8

qiyinchiliklarni imkon qadar tezroq yengib o tishga ko proq yordam berishlariʻ ʻ
kerak.
Ovoz talaffuzini tekshirish uchun materiallarga o'tishdan oldin, nima uchun
kechikish bo'lsa, nutq terapevtiga murojaat qilish kerak degan savolga javob berish
kerak:
1. Onam har doim ham ovozli talaffuz holatini ob'ektiv baholay olmaydi.
Buning bir qancha sabablari bor:
Bolaning gapirish uslubiga odatlanib qoladi. Ya'ni, u endi biron bir nuqson
borligini eshitmaydi. Ona bolasi bilan tez-tez bo'lganida, eshitish keskinligi biroz
zerikarli bo'lib qoladi va bola u yoki bu tovushni to'g'ri talaffuz qiladimi yoki
yo'qmi, har doim ham tushunmaydi. Bolani so'zsiz ham tushuna oladi. Agar bola
tovushlarni biroz noto'g'ri talaffuz qilsa, nima deyishimiz mumkin. Ba'zida
muammo borligini o'zingizga tan ololmaysiz va biroz vaqt olishingiz
kerak.harakatlar. Ba'zan siz tuyaqush kabi boshingizni qumga yashirib, hamma
narsa o'z-o'zidan hal bo'lishini kutishni xohlaysiz. Bundan tashqari, ona ko'pincha
o'zini unga ishontirmoqchi bo'lib tuyuladi, u buni eshitgan yoki bu yoshdir.
2. Yana bir muhim jihat shundaki, talaffuz, sahnalash, tovushni tuzatishda
ba'zi nuanslarni bilish va ma'lum bir ketma-ketlikka rioya qilish juda muhimdir. Bu
bolaga ko'proq zarar bermaslik uchun kerak. Agar artikulyatsiya organlarining,
masalan, tilning holatini ko'rsatish noto'g'ri bo'lsa va bola uni tuzatsa, bu vaziyatni
tuzatish ancha qiyinroq bo'ladi. Ovozni to'g'ri ishlab chiqarish uchun zarur bo'lgan
o'yinlar, mavzular va mashqlarga ota-onalar to'g'ridan-to'g'ri kirishdan oldin,
quloqqa baho berish kerak. Shuning uchun hammasi bolaning diqqatini sifatli
tekshirishdan boshlanadi. Buni bir necha usulda qilish mumkin. Ideal holda,
barchasini bajaring. Birdaniga emas, albatta, bir kunda emas, lekin baribir
mashqlarni bajarishga harakat qiling. Eng muhimi, ota-onaga ham, bolaga ham
moslashishdir. Kichkintoy o'ynashni xohlashi muhim, shunda u yaxshi kayfiyatga
ega bo'ladi. Yana bir bor ta'kidlash joizki, hamma narsani birdaniga va bir kunda
qilish mutlaqo shart emas. Eng asosiysi bu bola uchun qiziqarli va ota-onaning
o ziga zulm qilmasligi.
ʻ
24

to‘g‘ri vaziyatni egallagan holda nafas chiqarishini (qattiq puflashni) so‘raydi.
Kuchli nafas chiqarish natijasida intensiv shovqin hosil bo‘ladi.
Nutq buzilishlarini o‘rganish, tushunish uchun bola nutqining normal
rivojlanish yo‘lini, bu jarayonning o‘ziga xos xususiyatlarini, nutqning
muvaffaqiyatli shakllanishida katta rol o‘ynovchi sharoitni bilish lozim.
Bundan tashqari bola nutqining rivojlanish davrlarini aniq bilish zarur. Bu esa
nutqning rivojlanishi jarayonidagi u yoki bu kamchiliklarni o‘z vaqtida bilish va
aniqlash uchun kerak bo‘ladi.
Maktabgacha tarbiya yoshdagi bolalarning nutq rejimi kattalarning keng
ko‘lamli yordami orqali amalga oshiriladi. Bunda ular bolalarning bir nutq
bosqichidan boshqasiga o‘tishini muntazam nazorat qiladilar. o‘quvchilar,
o‘smirlar va kattalarning nutq rejimi ular tomonidan zarur nutq mashqlarini tanlab
olishni, ular tomonidan to‘g‘ri nutq talablarini, turli sharoitlarda to‘g‘ri nutq
ko‘nikmalarini mashq qildirilishini nazarda tutadi.
To‘g‘ri tashkil qilingan logopedik ish dislaliyaning boshqa turlaridaham
samarali natijaga erishadi. Mexanik dislaliyaning bir qancha hollarida logopediya
va tibbiyotning birgalikda yondashishi natijasida samarali muvaffaqiyatlarga
erishiladi. Logopedik mashg‘ulotlar haftasiga uch marta muntazam ravishda
o‘tkaziladi. Ota-onalar bilan birgalikda uy sharoitida ham mashg‘ulotlar
o‘tkazilishi lozim (logoped topshiriqlari asosida). Mashg‘ulotlarni har kuni (kuniga
2—3 marta) 5—15 minutdan o‘tkazish lozim. Talaffuzdagi nuqsonlarni bartaraf
etish uchun didaktik materiallardan keng foydalanilish lozim. Eng muhumi
bolalardagi har bir davrga e’tiborli bo‘lish lozim, qandaydir kamchilik yoki
sustlikni sezgan ota-onalar zudlik bilan mutahassislar ko‘rigiga olib borishlari
lozim. Har bir narsani o‘z vaqtida oldini olish xavf ostonasidan qaytaradi.
Dislaliya — bu nutq nuqsoni bo‘lib, u so‘zlarni to‘g‘ri talaffuz qila olmaslik
bilan tavsiflanadi. Ushbu nuqsonning kelib chiqish sabablari va turlari
quyidagicha:
Kelib chiqish sabablari: Anatomik sabablar :
26

mutaxassislari bu muammoni chuqur o'rganish orqali bolalarning nutq
rivojlanishini qo'llab-quvvatlashga harakat qilmoqdalar.
"Dislaliya" terminini Yevropada birinchi bo‘lib Vilnyus universitetining
shifokori proffesor I Frank ilmiy muomalaga kiritgan. 1827-yilda chiqqan
monografiyada, u bu terminni umumlashtirilgan ma'noda talaffuz buzilishlarining
hamma turlarini turli etiologiyalarini nomlashda qo‘lladi. Bolalardagi dislaliya
bilan yaqindan tanishamiz. Ovozli talaffuzni buzilishga dislaliya deyiladi.
Ko‘pincha chaqaloqlar so‘zlarni talaffuz qilishni osonlashtiradi. Bolalardagi
disliliya va uni yo‘q qilish usullari nutq terapevtlari tomonidan aniqlanadi. Bu
mutaxassis aniq tashxis qo‘yish va ushbu muammoni bartaraf etish uchun taktikani
ishlab chiqishi mumkin.
Nutq buzilishlarini tahlil qilish tamoyillariga ta‘rif bergan dastlabki
tadqiqotchilardan biri R.YE.Levina hisoblanadi. Bundan oldin ham k о ’pchilik
olimlarnutq buzilishlari, ularning kelib chirqish sabablarini, bartaraf etish hamda
fikr mulohazalar bildirganlar. XIX asr oxiri XX asr boshlarida Yevropa
tibbiyotining nutq buzilishlarini о ’rganish borasida q о ’lga kiritgan
muvaffaqiyatlarining katta ta‘siri b о ’lib, A.Kusmaul nutq buzilishlarining dastlabki
turlari haqidagi yig‘ilgan tasavvurlarini tanqid ostiga oldi; ularni sistemalashtirdi,
atamalarni tartibga keltirdi.
Mutaxassislar nutqning o‘z vaqtida rivojlanmasligi yoki keskin
sekinlashuvining sabablari juda ko‘p ekanligini aniqlashgan:
-Homiladorlik davri (perinatal davri);
- Tug‘ruq davri (natal davri);
- Tug‘ruqdan keyingi davr (postnatal davr).
Homiladorlik davrida turli xil kasalliklarni boshdan kechirish, turli xil
infeksiyalar, intoksikatsiya, homila toksikozi, gepoksiya yoki kislorod yo‘qotish,
qon bosimining oshishi, homilador ayol va homila qon guruhining mos kelmasligi.
Homiladorlik paytida sigaret, alkogol va giyohvandlik moddalarini iste'mol kilish,
o‘z o‘zini davolash, ya'ni ayrim dori-darmonlarni qabul qilish. Homiladorning
homila uchun xavfli bo‘lgan joylarda ishlashi (radiatsiya).
7

buzilishlarni sezmasa, u bolani maxsus mutaxassisga yuboradi. Bu jarroh,
ortodontist yoki otorinolaringolog bo'lishi mumkin. Nutqni terapevt, agar u
bolaning eshitish qobiliyatiga ega ekanligiga shubha qilsa, oxirgi mutaxassisga
borishni tavsiya qilishi mumkin. Patologiyaning funktsional shakli bilan
nevrologga tashrif buyurish tavsiya etiladi. U nutqning umumiy
rivojlanmaganligini istisno qilish uchun dislaliyali bolalarni tekshiradi. Garchi nutq
terapevti ham dastlabki tashxis qo'yishi mumkin. Mutaxassisning ishi ham tovush
talaffuzini to g rilashga, ham tovushlarni tan olishga, ularni to g ri talaffuz qilishʻ ʻ ʻ ʻ
qobiliyatiga hamda nutqni nazorat qilishga qaratilgan bo lishi kerak. Bolalarda
ʻ
dislaliyani engishning barcha xususiyatlarini bilishingiz kerak, chunki busiz
natijaga erishish mumkin bo'lmaydi. Nutq terapevti-bola juftligi ishini tashkil
qilish uchun qulay shart-sharoitlarni yaratish kerak. Bola o'qituvchiga ishonishi
kerak, ular hissiy aloqada bo'lishi kerak. Buning uchun nutq terapevti bola uchun
qiziqarli shaklda darslarni tashkil qilish haqida g'amxo'rlik qilishi kerak. Ular
kognitiv faollikni rag'batlantirishlari kerak, mumkin bo'lgan charchoqning oldini
oling.
Bolaning ilk rivojlanish davridan boshlab va xomiladorlik davridan onaga
g‘amx о ’rlik qilish keyinchalik bolalarda uchrab turadigan nutq kamchiliklarini
oldini olishga imkon beradi. Bola nutqidagi kamchiliklar о ’zgalar nutqini
tushinishdagi qiyinchilik ularni atrofdagilar bilan muloqatda b о ’lishi о ’z
tengqurlariga q о ’shilib ketishini qiyinlashtiradi. Nutq tafakkur k о ’ra olish
b о ’lganligi sababli bola ulg‘aygan sari atrof muxitdagi tasavvurlari shakillanadi va
uni aks ettirish s о ’z lug‘ati orqali takomillashib boradi. Nutqning rivojlanishda
ta‘lim-tarbiya ijtimoiy hamda biolagik omillarning ta‘siri ham kattadir. Nutq faqat
inson uchun xos b о ’lgan alohida va yuqori darajadagi aloqa shaklidir. Nutqiy aloqa
jarayonida kishilar fikr almashadilar va bir birlariga ta‘sir etadilar. Nutqiy aloqa til
orqali amalga oshiriladi. Til – bu fonetik, leksik va grammatik vositalar
sistemasidir. Gapiruvchi о ’z fikrini bayon etish uchun zarur b о ’lgan s о ’zlarni
tanlaydi, ularni til grammatikasi qoidalariga asoslanib bog‘laydi va nutq a‘zolari
artikulyatsiyasi orqali talaffuz etadi.
15

a’zolarining harakatlari aniq va to’g’ri bo’lishi kerak. Nutqning normal faoliyati
holatida uning psixofiziologik mexanizmlari saqlangan bo’ladi. Nutq buzulishlari
gapiruvchi shaxsning ma’lum til muhitida qabul qilingan nutq faoliyati normal
holda ishlaydigan psixofiziologik mexanizmlarning zaiflashuviga bog’liq holda til
normalaridan chetlashuvi bilan belgilanadi.
Nutqning to'liq rivojlanmaganligida nutqning kechroq paydo bo'lishi,
lug'atning kambag'alligi, agrammatizm, talaffuz kamchiliklari kuzatiladi. Nutqning
to'liq rivojlanmaganligi tushunchasi bola nutqi rivojlanishining aniq holatidan kelib
chiqqan holda, o'zining etiologiyasi bo'yicha nutq rivojlanmaganligining turli xil
ko'rinishlariga yagona pedagogik yondashuv imkoniyati haqidagi ilg'or nuqtayi
nazarga asoslanadi. Nutqning to'liq rivojlanmaganligi termini nutq rivojlanishi
buzilishiga g'oyat chuqur yondashuvni ifodalaydi va uni tahlil qilish pedagog
zimmasidadir. Nutqi tо‘liq rivojlanmagan bolalarni maxsus tekshirish bu
kamchilikning turli xil klinik kо‘rinishlari mavjudligini kо‘rsatdi. Ularni shartli
ravishda uch asosiy guruhga bо‘lish mumkin.
Birinchi guruhdagi bolalarda faqatgina nutqning tо‘liq rivojlanmaganligi
belgilarini kо‘rish mumkin. Ularda nerv-psixik faoliyat buzilishlari kuzatilmaydi.
Bu nutq tо‘liq rivojlanmaganligining murakkab bо‘lmagan shakli hisoblanadi. Bu
bolalarda markaziy nerv tizimining о‘choqli zararlanishi uchramaydi. Ularning
anamnezida homiladorlikning kechishi yoki tug‘ruq paytida yaqqol ifodalangan
kamchiliklarning kо‘rsatilmaganligini kо‘rish mumkin. Onalar bilan tо‘liq suhbat
о‘tkazilganda tekshiriluvchilarning faqat uchdan biridagina homiladorlikning
ikkinchi yarmida yengil toksikozlar yoki tug‘ruq paytida qisqa muddatli asfiksiya
bо‘lib о‘tganligi aniqlangan. Bunday bolalar somatik jihatdan zaif, turli
kasalliklarga moyil b о ‘ladilar. Bu guruhdagi bolalarda parez va paralichlarning
y о ‘qligi, yaqqol ifodalangan p о ‘stloq osti va miyacha buzilishlarining
uchramasligi, ularda nutq- harakat analizatorining birlamchi zonalari saqlanib
qolganligiga guvohlik beradi. Bunday mayda nevrologik faoliyat buzilishlarida
asosan mushaklar tonusida, mayda q о ‘l barmoqlarining differensial harakatlari
shakllanishida, kinestetik va dinamik praksis shakllanishida buzilishlar uchraydi.
29

Ovozli o yinchoqlar bolaning yoniga qo yilishi kerak.ʻ ʻ
Mashqning mohiyati shundaki, siz bolaning ko'zlarini yumishingiz yoki
undan yuz o'girishini so'rashingiz kerak, umuman olganda, u o'zini qulay his qiladi.
Va bundan keyintovush talaffuzini tekshirish uchun materialni olish kerak, bu
holda bu o'yinchoq va u bilan ovoz berishni boshlash kerak. Keyin bola o'girilib,
barcha xazinalarini ko'zdan kechiradi va kattalar o'ynagan asbobni ko'rsatadi.
Albatta, o yin uchun mutlaqo yangi o yinchoqlarni olmaslik kerak. Bola
ʻ ʻ
ob'ektlar tovushni qanday ishlatishini allaqachon bilishi kerak. Agar bu narsa
tugallanmagan bo'lsa, avval siz chaqaloq bilan o'ynashingiz kerak, shunda u u yoki
bu o'yinchoq qanday tovushlarni o'rganadi va eslaydi. Bunday holda, bolaning har
bir tovushga e'tiborini qaratish kerak.
Talaffuzdagi nuqsonlami bartaraf etish uchun didaktik materiallardan
keng foydalaniladi. Talaffuzdagi kamchiliklarni bartaraf etish muddati bir
qancha faktorlarga bog‘liq: nuqsonning murakkablik darajasiga, bolaning yosh va
individual xususiyatiga, mashg‘ulotning muntazamligiga, ota-onalar tomonidan
beriladigan yordamga. Oddiy dislaliyada mashg‘ulotlar bir oydan uch
oygacha, murakkab dislaliyada esa uch oydan olti oygacha o‘tkaziladi.
Maktab yoshidagi bolalarga qaraganda, bog‘cha yoshidagi bolalar talaffuzidagi
nuqsonlar qisqa muddat ichida bartaraf etiladi, katta maktab yoshidagi
bolalarga qaraganda esa kichik maktab yoshidagi bolalarda tezroq bartaraf
etiladi. Logopedik ta‘sir bosqichma-bosqich amalga oshiriladi, har bir
bosqichda logopedik ta‘sir umumiy maqsadiga qarashli bo‘lgan aniq pedagogik
masala yechiladi.
Bolaning nutqi kattalar nutqi asosida rivojlanib boradi. Nutqining to‘g‘ri
shakllanishi atrofdagilar nutqiga, nutqiy tajribaga, to‘g‘ri nutq muhiti va
ta‘lim-tarbiyaga bog‘liq.
Nutq tug‘ma qobiliyat emas, balki hayot davomida bolaning jismoniy va
aqliy rivojlanishi bilan parallel ravishda shakllanib boradi. Logoped,
mashg‘ulot davomida, bola kerakli tovushni talaffuz qilish uchun to‘g‘ri
vaziyatni egalladimi, yo‘qmi tekshiriladi. Buning uchun logoped boladan
25

Ikkinchi guruhdagi bolalarda nutqning t о ‘liq rivojlanmaganligi bir qator
nevrologik va psixo-patologik sindromlar bilan birga kechadi. Bu serebral organic
genezdagi nutq t о ‘liq rivojlanmaganligining murakkab turidir. Bunda
dizontogenetik-ensefalopatik buzilishlarning simptomo kompleksi о ‘rin olgandir.
Ikkinchi guruh bolalarini nevrologik jihatdan puxta tekshirish jarayonida yaqqol
ifodalanuvchi nevrologik simptomatika aniqlanadi. Bu simptomatika markaziy
nerv tizimi shakllanishining kechikishi haqidagina guvohlik bermay, balki alohida
miya tuzilmalarining yengil zararlanishi haqida ham guvohlik beradi. Quyidagilar
ikkinchi guruh bolalarining nevrologik sindromlari ichida bir muncha k о ‘p
uchraydi:
1.Gipertenzion-gidrosefal sindrom- kalla suyagi ichki bosimining oshish
sindromi b о ‘lib, bunda bosh о ‘lchamining kattalashuvi, peshana d о ‘ngalagining
b о ‘rtib turishi, chakka sohalarida vena qon tomirlarining kengayishi kuzatiladi. Bu
sindrom eng avvalo aqliy ish qobiliyatining buzilishida ixtiyoriy faoliyat va bolalar
xulq atvorida, shuningdek, faoliyatning istalgan turidan tez toliqish va zerikishda,
yuqori darajadagi q о ‘zg‘aluvchanlikda, ta’sirlanuvchanlikda, harakatchanlikda
namoyon b о ‘ladi. Ayrim hollarda, telbanamolik va beg‘amlik k о ‘rinishlari bilan
k о ‘tarinki- eyforik kayfiyat kuzatiladi. Bunday bolalar issiq, dim xavoga chidamsiz
b о ‘lib, bosh og‘riqlari va bosh aylanishlaridan shikoyat qiladilar.
2.Serebrastenik sindrom-yuqori darajadagi nerv-psixik toliqish, hissiy
turg‘unsizlik, faol diqqat, xotira funksiyalarining buzilishi k о ‘rinishlarida namoyon
b о ‘ladi. Ayrim hollarda bu sindrom giper q о ‘zg‘aluvchanlik, umumiy hissiy va
harakat notinchligi belgilari k о ‘rinishlari bilan, boshqa hollarda esa
tormozlanganlik, lanjlik, passivlikning ustunligi bilan uyg‘unlashib keladi.
3.Harakat buzilishi sindromlari mushaklar tonusining yengil va monoparezlar,
yaqqol ifodalanmagan muvozanat va harakat koordinatsiyasining buzilishi, q о ‘l
barmoqlari differensiatsiyalashgan motorikasining yetarli emasligi, umumiy va
oral praksisning shakllanmaganligi bilan harakterlanadi. Bunday bolalarda
k о ‘pincha yengil dizartriya k о ‘rinishlariga asos b о ‘luvchi yengilparezlar, alohida
30

talaffuz qilishda bo'lishi kerak. Bu ularning aralashishiga olib keladi. Bu erda juda
boshqacha - bolalardagi dislaliya. Va uning usullaribartaraf qilish, shuning uchun
ham turlicha bo'ladi. Belgilangan tashxisga qarab, nutq terapevti bola bilan ishlash
taktikasini ishlab chiqishi kerak. Agar bir guruhga tegishli tovushlarning noto g riʻ ʻ
talaffuzi bo lsa, masalan, hushtak chalish, biz oddiy qoidabuzarliklar haqida
ʻ
gapiramiz. Ularni tuzatish uchun nutq terapevti bilan 2-3 oylik hamkorlik qilish
kifoya qiladi, ba'zida tuzatish olti oy davom etishi mumkin. Ammo bolalarda 5
yoki undan ortiq tovush guruhining talaffuzining buzilishi bilan tavsiflangan
murakkab dislaliya uzoqroq va mashaqqatli mehnatni talab qiladi. Ko'p hollarda,
murakkab shakllar bilan, bolalarda fonemik eshitish buziladi. Tuzatish jarayonida
qiyinchiliklar ko'p sonli tovushlarni "o'rnatish" kerakligi bilan emas, balki bolaning
ularni to'g'ri eshita boshlaganligi bilan yuzaga keladi. Bu ko'p vaqt talab etadi.
Bolaning faqat nutq terapevti bilan emas, balki uyda ota-onalari bilan ham
vazifalarni bajarishi muhimdir. Faqat muntazam va tizimli mashqlar yordamida
nutqni qisqa vaqt ichida tiklash mumkin.
Maktabgacha yoshdagi bolalarda artikulyatsiya pozitsiyalari noto‘g‘ri talqin
qilinganida artikulyatsiya fonetik dislazi bo‘ladi. Shu bilan birga, chaqaloqlar
og‘zaki tovushlarni buzishadi.
Dori-fonsiyali disiliya bilan, bola ma'lum bir tovushning talaffuzi bo‘lishi
kerak bo‘lgan tilning to‘g‘ri pozitsiyasini assimilyatsiya qilmaydi. Bu ularning
aralashishiga olib keladi.
Bu erda juda farq - bolalardagi disiliyalar. Uni yo‘q qilish usullari ham farq
qiladi. Tashxisga qarab, nutq terapevtlari bola bilan ishlashning taktikasini ishlab
chiqishlari kerak. Bolalar tekshiruvi Sinflarga kirishdan oldin nutq terapevtlari
bolaning vokal apparatining harakatchanligini tekshirishlari kerak va onadan
homiladorlik va tug‘ilish haqida o‘rganishlari kerak. Turli didaktik materiallar
mavjud kamchiliklarni aniqlashga va bolalar rivojlanish darajasini aniqlashga
imkon beradi. Bunday tekshiruvdan so‘ng, nutq terapevtlari bolalar
ichkilikbozligining mavjudligini bilib olishlari mumkin. "Simptomlar" (nutqning
11

nafaqat aloqa vositasi, balki shaxsning ijtimoiylashuvi va ichki dunyosining
ifodasidir.
Shu sababli, shaxs va shaxslararo munosabatlarni psixologik jihatdan
o‘rganishda bolaning nutq holati, ayniqsa, nutq nuqsonlarining mavjudligi, alohida
e’tibor talab etadi. Dislaliya kabi nutq buzilishlari bolaning o‘z-o‘zini ifodalashi,
ijtimoiy holati va atrofdagilar bilan muloqoti jarayoniga sezilarli darajada ta’sir
ko‘rsatishi mumkin.
Nutq — insonning asosiy ijtimoiy faoliyatlaridan biri bo‘lib, uning fikrlash,
o‘zini ifodalash va shaxslararo munosabatlar o‘rnatishdagi asosiy vositasidir.
Nutqning buzilishi yoki cheklanishi nafaqat aloqa jarayoniga, balki shaxsiy
rivojlanishga, emotsional holatga va ijtimoiy moslashuvga ham salbiy ta’sir
ko‘rsatadi.
Nutq nuqsonlari deganda, inson nutqining fonetik, grammatik, semantik yoki
kommunikativ jihatdan to‘liq bo‘lmagan shakllari tushuniladi. Nutq buzilishlari
tug‘ma yoki orttirilgan omillar sababli yuzaga kelishi mumkin. Eng keng tarqalgan
nutq buzilishlaridan biri bu dislaliya hisoblanadi.
Dislaliya — bu eshitish, aqliy rivojlanish va nutq apparatida organik
nuqsonlar bo‘lmagan holda, tovushlarning noto‘g‘ri talaffuzi bilan bog‘liq fonetik
buzilishdir. Dislaliya ikkiga bo‘linadi:
Oddiy dislaliya (funktsional) — talaffuz nuqsoni nutq organlarining
noto‘g‘ri ishlashi (masalan, tilning noto‘g‘ri harakati) bilan bog‘liq;
Mexanik (organik) dislaliya — nutq apparatidagi anatomik nuqsonlar
(masalan, qisqa til bo‘g‘imi, noto‘g‘ri tish tuzilishi) natijasida yuzaga keladi.
Dislaliya bolalarning ruhiy va ijtimoiy rivojlanishiga turlicha darajada ta’sir
qiladi. Quyidagilar dislaliyaning psixologik oqibatlaridandir:
O‘ziga ishonchsizlik – bola o‘z nutqidagi nuqsonni sezib, o‘z fikrini erkin
ifodalashdan tortinadi;
Ijtimoiy chekinish – tengdoshlari bilan muloqotda noqulaylik sezadi, ajralib
qolish ehtimoli ortadi;
18

O‘zini tanishtirish, salomlashish, fikr bildirish, yordam so‘rash kabi oddiy
kommunikativ ko‘nikmalarni o‘rgatish;
Muloqot qoidalarini o‘rgatuvchi ssenariyli o‘yinlar va mashqlar.
3. Ijodiy va sport faoliyatlariga jalb qilish
Bolaning nutqqa bog‘liq bo‘lmagan iqtidorlarini ochishga yordam berish
(rasm, raqs, konstruktor o‘yinlari, sport);
Ushbu faoliyatlar orqali o‘zini namoyon qilish, ijtimoiylashuvni
osonlashtirish.
Shunday qilib, dislaliyali bolalar bilan ishlashda psixologik yondashuv va
ijtimoiy moslashuvni ta’minlash orqali ular jamiyatga to‘laqonli tarzda qo‘shila
oladi. Vaqtida berilgan psixologik yordam nafaqat nutqiy kamchilikni yengishga,
balki bolada ijobiy shaxsiy sifatlarni shakllantirishga xizmat qiladi.
2.2. Dislaliyali bolalar tovush talaffuzini rivojlantirish metodikalari
Dislaliyali bolalarda tovush talaffuzini rivojlantirish, nutq muammolarini
bartaraf etish va ularning ijtimoiy muloqot qobiliyatini oshirish uchun muhimdir.
Dislaliyali bolalarda tovush talaffuzini rivojlantirish metodikalari, bolalarning nutq
ko'nikmalarini oshirishga, ularning o'zini ifoda etish qobiliyatini yaxshilashga
yordam beradi. Ushbu metodikalar orqali bolalarga qiziqarli va samarali tarzda
nutq rivojlanishini ta'minlash mumkin. Ovozlarning talaffuzi dastlab nomukammal
bo'lib, siz bolaga ularni rivojlantirishga va ularni to'g'ri qo'yishga yordam
berishingiz kerak. Bu esa har bir ota-onaning qo‘lida.Nutqdan tashqari tovushlar
atrofdagi dunyoning barcha tovushlaridir, nutqning o zidan tashqari. ʻ Masalan, bu
shamolning shovqini, qarsillab turgan qor, yomg'ir tomchilari va hokazo.
Nutqni eshitish allaqachon bir so'zning qayerda tugashini va boshqasi
boshlanishini farqlash, sur'atni, intonatsiyani, ya'ni nutqning barcha nozik
tomonlarini aniqlash qobiliyatidir. Mavzuni chuqurroq tushunish uchun siz
Konovalenkoning “Ovoz talaffuzi bo'yicha tadqiqot” asarlarini o'qishingiz
mumkin. Bolada qandaydir kechikish bo lsa, xoh u alohida tovushlarning botishi
ʻ
yoki umumiy tovush talaffuzining buzilishi bo ladimi, ota-onalar bolaga
ʻ
23

Tana tuzilishi: tishlar, til, lablar yoki yumshoq to‘qimalarning anormalliklari.
Yuqori og‘iz bo‘shlig‘ida muammolar.
Funktsional sabablar : Til va og‘iz mushaklarining noto‘g‘ri ishlashi. So‘zlarni
talaffuz qilishda ko‘nikmalarni rivojlantirishdagi qiyinchiliklar.
Psixologik sabablar : O‘ziga ishonchsizlik, stress yoki travma. Oila va atrof-
muhit ta'siri. O‘qitish va rivojlanish sabablari :
Nutq rivojlanishining kechikishi. O‘zaro aloqa va muloqotda yetishmovchilik.
Turlari: Fonetik dislaliya : Harflarni yoki tovushlarni noto‘g‘ri talaffuz qilish.
Masalan, "r" harfini "l" ga almashtirish.
Fonologik dislaliya : So‘zlardagi tovushlarni o‘zaro almashtrish yoki
yo‘qotish. Masalan, "katta" o‘rniga "kakka" deb aytish.
Artikulatsion dislaliya : Tovushlarni shakllantirishda qiyinchiliklar. Masalan,
tilning noto‘g‘ri holatda bo‘lishi.
Semantik dislaliya : So‘zlarni noto‘g‘ri tanlash yoki bo‘shliqlar bilan
to‘ldirish.
Dislaliya muammosi bilan shug‘ullanish uchun mutaxassislar tomonidan nutq
terapiyasi va maxsus mashqlar tavsiya etiladi.
Inson husni chiroyli bo‘lishi go‘zallikni to‘liq ta’minlab bera olmaydi.
Chiroyli talaffuz, nutqning ravonligi ham ko‘rk aslida. Lekin mana shu ko‘rkka
ziyon yetkazuvchi va zararlovchi omil bu – nutq buzilishidir. Dunyo miqyosidagi
statistik ma’lumotlarga ko‘ra nutq nuqsonlarining soni ko‘payib bormoqda,
shuning uchun bolalar va o‘smirlarda nutq kamchiliklarini oldini olish dolzarb
muammo bo‘lib qolgan. Bizning mamlakatimizda nutq kamchiliklariga ega bolalar
bilan olib boriladigan korreksion-tarbiyaviy va pedagogik ishga katta e’tibor
qaratilmoqda. Nutq kamchiliklarini erta aniqlash, korreksion ta’lim va tarbiyani
tashkil qilish va ta’lim-tarbiyaning uslublari masalasini hal qilish bo‘yicha ma’lum
miqdorda yutuqlarga erishilgan. Ko‘p hollarda maxsus ta’sir etish yo‘llari orqali
bolalardagi turli xil nutq patologiyalarini oldini olishga erishilmoqda. Bolalardagi
nutq kamchiliklarini o ‘z vaqtida oldini olish nerv- psixik kasalliklami oldini olish
bilan uzviy bog'liqdir. Bu davolash, pedagogik va ijtimoiy ta’sirlami o‘z ichiga
27

II BOB. DISLALIYALI BOLALAR SHAXSIYATI VA SHAXSLARARO
MUNOSABATLARINING NAZARIY ASOSLARI
2.1. Dislaliyali bolalarda shaxsiy rivojlanish xususiyatlari
Shaxs tushunchasi psixologiyada eng muhim va murakkab tushunchalardan
biri bo‘lib, u insonning individual psixologik xususiyatlari, dunyoqarashi, xatti-
harakati va ijtimoiy muhit bilan o‘zaro munosabatini o‘z ichiga oladi. Shaxs
insonning tug‘ma va orttirilgan xususiyatlari majmuasi sifatida uning jamiyatdagi
o‘rnini belgilaydi.
Psixologik nuqtai nazardan, shaxs quyidagi asosiy tarkibiy qismlarga ega:
- Motivatsion soha – ehtiyojlar, qiziqishlar, maqsadlar;
- Kognitiv soha – bilish jarayonlari, tafakkur, xotira;
- Emotsional soha – his-tuyg‘ular, affektiv holatlar;
- Iroda – qaror qabul qilish, o‘zini boshqarish qobiliyati.
Shaxslararo munosabatlar esa — ikki yoki undan ortiq insonlar o‘rtasidagi
ijtimoiy-psixologik aloqalar va o‘zaro ta’sir jarayonidir. Ular o‘z ichiga
quyidagilarni oladi:
- Kommunikativ tomon – axborot almashinuvi;
- Perseptiv tomon – bir-birini tushunish va baholash;
- Interaktiv tomon – faoliyatdagi hamkorlik va ta’sir ko‘rsatish.
Shaxslararo munosabatlar rivojlanishida oilaviy tarbiya, maktab muhiti,
tengdoshlar guruhi va shaxsning nutqiy imkoniyatlari muhim o‘rin tutadi. Ayniqsa,
bolaning nutqiy rivojlanishi bu munosabatlar sifatiga bevosita ta’sir qiladi. Nutq
17

muloqotga bo‘lgan motivatsiyasini oshiradi. Aksincha, tanqidiy, befarq yoki
bosimga asoslangan munosabat bolaning ichki tortinchoqligini kuchaytiradi.
3. Tengdoshlar guruhi bilan munosabat
Bola o‘z tengdoshlaridan ajralib qolmasligi uchun maktabgacha va maktab
yoshida ijtimoiy muhitga moslashishi muhim. Dislaliya sababli bolani masxara
qilish, kamsitish yoki inkor etish hollari shaxslararo munosabatlarda salbiy iz
qoldiradi va ijtimoiy izolyatsiyaga olib keladi.
4. Pedagogik yondashuv
O‘qituvchilarning dislaliyali bolaga nisbatan individual, mehribon va
tushunishga asoslangan yondashuvi ijtimoiy moslashuvni yengillashtiradi. Agar
o‘qituvchi bolaning nutqidagi kamchiliklarga e'tibor bermay, umumiy salohiyatini
qadrlasa, bu uning sinfdoshlar orasidagi o‘rnini mustahkamlaydi.
5. Bolaning emotsional-irodaviy rivojlanish darajasi
Ba'zi bolalar tabiatan faol, ijtimoiy va o‘zlariga ishongan bo‘lishi mumkin.
Bunday hollarda dislaliya mavjud bo‘lsa-da, bola o‘zini muloqotda erkin tutadi.
Aksincha, hissiyotga beriluvchan, tortinchoq bolalar bu nuqsonni chuqurroq
kechirishadi va o‘z-o‘zini cheklash holatlari ko‘proq kuzatiladi.
6. Logopedik va psixologik yordamning mavjudligi
Vaqtida va sifatli ko‘rsatilgan mutaxassis yordami (logoped, psixolog,
defektolog) bolani ijtimoiy muhitga muvaffaqiyatli integratsiyalashga xizmat
qiladi. Nutqdagi buzilishlarni bartaraf etish bilan birga, bolani ijtimoiylashuvga
tayyorlash ham asosiy maqsad bo‘lishi lozim.
Shunday qilib, dislaliya bolaning shaxslararo munosabatlariga murakkab,
lekin tuzatiladigan ta’sir ko‘rsatadi. Muhimi, bu jarayonda ijtimoiy va psixologik
yondashuv uyg‘unligi ta'minlansa, bola to‘laqonli ijtimoiy aloqalarni
shakllantirishi mumkin.
Dislaliyali bolalar bilan ishlashda faqat logopedik mashg‘ulotlar yetarli
emas, balki psixologik va pedagogik jihatdan ham to‘g‘ri yondashuv talab etiladi.
Chunki nutqiy nuqson bolaning faqat tovush talaffuziga emas, balki uning shaxsiy
va ijtimoiy rivojlanishiga, jamiyat bilan munosabatlariga ham ta’sir ko‘rsatadi.
21

Tadqiqotchilar innovatsion logopedik texnologiyasini "uning sifatini
oshirishga qaratilgan tuzatish ishlarining zamonaviy, yangi usullari va uslublarini
joriy etishga asoslangan puxta o'ylangan texnologiya" deb tushunadilar.
Texnologiyaning "innovatsionligi" ning asosiy mezonlari uni qo'llash orqali o'quv
jarayoni samaradorligini oshirishdir. Ta'kidlash joizki, logopedlik amaliyotidagi
innovatsion texnologiyalar - bu umumiy qabul qilingan, vaqt sinovidan o'tgan
texnologiyalarga qo'shimcha (diagnostika texnologiyasi, ovozli sahna
texnologiyasi, nutqning talaffuz tomonlarini turli xil buzilishlari uchun nafas olish
texnologiyasi va boshqalar) usullar hisoblanadi.
Innovatsion logopediya texnologiyalarining tasnifi turli asoslarda amalga
oshiriladi:
a) ta'sir qilish maqsadiga ko'ra quyidagilar mavjud:
- rivojlanish texnologiyalari (emotsional, sensorimotor ta'lim; mnemotexnika,
fikrlash jarayonlari treninglari va boshqalar);
- psixokorrektsion texnologiyalar (art terapiya, ertak terapiyasi, kulgi
terapiyasi, rang terapiyasi, psixo-gimnastika va boshqalar);
- sog'liqni saqlash texnologiyalari (gipoksiterapiya, logopedik va barmoq
massaji, su-jok terapiyasi, aromaterapiya, nafas olish texnikasi va boshqalar);
b) ta'sir qilish vositalari bilan ajralib turadigan:
- axborot-kommunikatsiya texnologiyalari;
- masofaviy ta'lim texnologiyalari;
v) innovatsionlilik darajasiga ko'ra quyidagilar ajratiladi:
- defektologiyada noan'anaviy usullardan foydalanadigan texnologiyalar
(aromaterapiya, xromoterapiya, biblioterapiya, kriyoterapiya va b.);
- aralash texnologiyalar - yangiliklardan foydalangan holda an'anaviy
logopedik texnologiyalari.
Umumiy somatik zaiflik va lokomotor funktsiyalarining sekin rivojlanishi
bilan birga, harakatlanish sohasi rivojlanishida ham ma'lum bir kechikish xosdir:
35

3. “Ilk qadam” davlat o‘quv dasturi O‘zbekiston Respublikasi Maktabgacha
ta’lim vazirligining 2023-yil 4-Fevral hay’at yig‘ilishi qarori bilan tasdiqlangan
va nashr etilgan dasturi.
4. Achilova S.J. Maxsus maktabgacha ta’lim muassasalarida dizartriya nutq
kamchiligini bartaraf etishda logopedik ish turlari. “Maktab va hayot” ilmiy
metodik jurnali. – T.: 2021, 1 son.
5. Ayupova M.Y., Aripova Sh.D. .,,Logopediya to’g’ri talaffuz qilamiz va
yozamiz’’ O’zbekiston faylasuflari milliy jamiyati .Toshkent-2015
6. M.U. Xamidova. Maxsus pedagogika. - Т .: «Fan va texnologiya»
nashriyoti, 2018.
7. Abdullaeva, M. (2018). Dislaliya va nutq buzilishlari psixologiyasi.
Toshkent: “Fan” nashriyoti.
8. Karimov, O. (2020). Dislaliyali bolalarning psixologik xususiyatlari.
Toshkent: “Akademnashr”.
9. Islomova, N. (2019). Shaxs va shaxslararo munosabatlar psixologiyasi.
Toshkent: “Yangi asr avlodi”.
10. Rasulova, D. (2021). Bolalar nutq nuqsonlari va ularning ijtimoiy
muammolari. Toshkent: “Ta’lim”.
11. Sobirov, A. (2017). Maktabgacha yoshdagi bolalarda nutq buzilishlari.
Toshkent: “O‘zbekiston”.
12. Zokirov, B. (2016). Logopediya asoslari. Toshkent: “Fan va
texnologiya”.
13. Xolmirzaev, S. (2018). Psixologik yordam va ijtimoiy moslashuv.
Toshkent: “Ilm-fan”.
14. https://fayllar.uz
15. https://cyberleninka.com
16. www.arxiv.com
17. www.ziyo.com
39

I BOB. MUAMMONING ILMIY NAZARIY ASOSLARI
1.1. Dislaliya nutq nuqsonning olimlar tomonidan o‘rganilganligi
Dislaliya — bu nutq nuqsonlaridan biri bo'lib, unda insonlar ma'lum
tovushlarni to'g'ri talaffuz qila olmaydilar. Bu muammo ko'plab olimlar va
mutaxassislar tomonidan o'rganilgan va tadqiqotlar olib borilgan. Dislaliyaga oid
dastlabki tadqiqotlar 19-asrda boshlanib, nutq patologiyasi nazariyasi
shakllanishiga olib keldi. Bu davrda mutaxassislar nutqning turli nuqsonlarini,
jumladan, dislaliyani tahlil qilishga harakat qildilar. 20-asrning o'rtalarida Sovet
Ittifoqida dislaliya va boshqa nutq nuqsonlari bo'yicha ko'plab tadqiqotlar amalga
oshirildi. Psixologlar va logopedlar bolalarning nutq rivojlanishidagi
muammolarni chuqur o'rganishdi. Dislaliya termini grekcha so'zdan olingan bo'iib,
(dis — buzilish, lalia - nutq) degan ma'noni anglatadi 3
. Hozirgi davrda "dislaliya"
termini xalqaro xarakterga ega bo‘ldi (uning mazmuni hamda u aniqlagan buzilish
turlari doimo mos kelmasa ham). Bu kelishmovchilik buzilishlarni aniqlashda
tadqiqotchilarning qanday ta'riflashni asos qilib olishiga bog'liq: anatomo-
fiziologik, psixologik yoki lingvistik. Klinik mezonlarni odat bo'yicha ta'rifiashda
dislaliya turlarini turli talaffuz buzilishlari ko'pincha qator qo'yilgan deb ko'riladi.
Psixologik va lingvistik mezonlar asosiga qo'yilgan dislaliya tushunchasiga, goh
uning turli forma va turlari, goh fonetik va fonetiko-fonematik talaffuz buzilishlari
kiritiladi (masalan, R.Ye Levina ishlarida). Noto'g'ri talaffuz nutq kamchiligi
haqidagi birinchi ma'lumotlar qadimgi
grekolimlari Plutarx , Gippokrat , Kladiya , Galen vaboshqalaming ishlarida bayon
qilindi. Yuqoridagi m ualliflar noto‘g‘ri talaffuzni davolashni talab qiluvchi
kasallik deb qaraydilar. Ularning fikricha, tovushlami noto‘g‘ri talaffuz qilish til,
lab, qattiq va yumshoq tanglayning zararlanishi bilan bog‘liq deb ko'rsatadilar.
Logopedik ta'sirning asosiy maqsadi, nutq tovushlarini to‘g‘ri shakllantirishdir.
Nutq tovushlarini to‘g‘ri tiklash uchun bola quyidagilarni bilishi lozim: nutq
tovushlarini bilishi va ularni idrokida aralashtirib yuborishi kerak emas , bir
tovushni ikkinchisidan akustik belgisi bo'yicha ajrata bilishi; normal talaffuz
3
Ayupova M.Yu. Logopediya. -T.: O’zbekiston faylasuflar milliy jamiyati, 2007.
5

Semantik Dislaliya : Tavsif : So'zlarning ma'nosini noto'g'ri tushunish va ularni
ishlatish. O'ziga xosligi : So'z boyligini rivojlantirish va nutqdagi aniq ifoda etish
qobiliyatini oshirish zarurati.
Dislaliya — bu nutq kamchiligi bo'lib, unda insonlar ma'lum tovushlarni
to'g'ri talaffuz qila olmaydilar. Tovushlarni chiqarish jarayonida og'iz bo'shlig'i, til,
lablar va boshqa organlarning noto'g'ri yoki aniq shakli. Tibbiy muammolar,
masalan, og'iz bo'shlig'ida yoki quloqlarda yuzaga keladigan kasalliklar. Bolaning
atrofidagi ijtimoiy muhit va oilaviy sharoitlar nutqning rivojlanishiga ta'sir qiladi.
O'zini ifoda etish va ishonchning pastligi. Psixologik holatlar, stress yoki travmatik
tajribalar, nutq muammolarini keltirib chiqarishi mumkin.
Dislaliya, turli sabablarga ko'ra kelib chiqadigan nutq kamchiligi bo'lib, uning
turlari va sabablarini aniqlash, bolalarning nutq rivojlanishida muammolarni erta
aniqlash va bartaraf etish uchun zarurdir. Bu jarayonda mutaxassislar, logopedlar
va psixologlarning roli juda muhimdir. Nutqiy muammolarni hal qilishda erta
yordam ko'rsatish bolalarning ijtimoiy va psixologik rivojlanishini qo'llab-
quvvatlaydi.
Tekshiruv davomida nutq terapevti nutq buzilishining eng aniq belgilarini
aniqlaydi. Bu sizga nutq terapevtining ishini muvofiqlashtirish va uni yanada
samarali qilish imkonini beradi. Mutaxassislar funktsional dislaliyaning quyidagi
turlarini ajratib ko'rsatishadi:
akustik fonemik;
artikulyatsion-fonetik;
artikulyatsion-fonemik.
Birinchi holatda nutqni eshitishning yomon rivojlanishi muammolarga olib
keladi. Shu sababli, akustik xususiyatlariga o'xshash tovushlar aralashtiriladi.
Ba'zida ularning idrokining pastligi bolaning nutqida ularni sog'inishiga olib
keladi. Maktabgacha yoshdagi bolalarda artikulyatsion-fonetik dislaliya artikulyar
pozitsiyalar to’g’ri o’zlashtirilmaganida yuzaga keladi. Shu bilan birga,
chaqaloqlar og'zaki tovushlarni buzishni boshlaydilar. Artikulyatsiya-fonemik
dislaliya bilan bola tilning to'g'ri pozitsiyasini o'rganmaydi, bu ma'lum bir tovushni
10

jamiyatda o'zini ifoda etishdagi qiyinchiliklar. Oila va muhit: Oila a'zolari va atrof-
muhitning nutq rivojlanishiga ta'siri, masalan, noto'g'ri talaffuzni qabul qilish yoki
kam nutqiy muhit. Dastlabki tarbiya: Bolaning dastlabki tarbiyasida nutqning
rivojlanishiga e'tibor bermaslik. Fonetik dislaliya: Tovushlarning noto'g'ri talaffuz
qilinishi, masalan, "l" va "r" tovushlarining o'zaro almashishi. Fonologik dislaliya:
Tovushlar va ularning kombinatsiyalarining noto'g'ri ishlatilishi. Artikulyatsion
dislaliya: Tovushlarni to'g'ri chiqara olmaslik yoki talab etilgan darajada aniq
ifodalay olmaslik. Semantik dislaliya: So'zlarning ma'nosini to'g'ri anglay olmaslik
va ularni noto'g'ri ishlatish. Dislaliya — bu nutq rivojlanishidagi qiyinchiliklar
bo'lib, unda insonlar ayrim tovushlarni yoki so'zlarni to'g'ri talaffuz qila
olmaydilar. Bu holat ko'pincha bolalikda paydo bo'ladi va nutqning o'z vaqtida
rivojlanishiga salbiy ta'sir ko'rsatishi mumkin. Dislaliya bilan bog'liq muammolarni
aniqlash va bartaraf etish uchun erta diagnostika va mutaxassislar yordami juda
muhimdir. Nutq terapevtlari va boshqa mutaxassislar bolaga to'g'ri yo'l ko'rsatishda
muhim rol o'ynaydi.
Bolalar nutqidagi kamchiliklar nutqini tushinishdagi qiyinchilik ularni
atrofdagilar bilan muloqatda bo‘lishi o‘z tengqurlariga qo‘shilib ketishini
qiyinlashtiradi. Nutq tafakkur quroli bo‘lganligi sababli bola ulg‘aygan sari atrof
muxitdagi tasavvurlari shakillanadi va uni aks ettirish so‘z lug‘ati orqali
takomillashib boradi. Til tufayli kishi o‘z bilimi, aql idrokini, zakovotini til, so‘z
orqali bildiradi degan fikrlarini uqtiradilar. Nutq faqat inson uchun xos bo‘lgan
alohida va yuqori darajadagi aloqa shaklidir. Nutqiy aloqa jarayonida kishilar fikr
almashadilar va bir birlariga ta’sir etadilar. Nutqiy aloqa til orqali amalga
oshiriladi. Til - bu fonetik, leksik va grammatik vositalar sistemasidir. Gapiruvchi
o‘z fikrini bayon etish uchun zarur bo‘lgan so‘zlami tanlaydi, ularni til
grammatikasi qoidalariga asoslanib bog‘laydi va nutq a’zolari artikulyasiyasi
orqali talaffuz etadi. Odam nutqi tushunarli va ma’noli bo‘lishi uchun nutq
a’zolarining xarakatlari aniq va to‘g‘ri bo‘lishi kerak. Shu o‘rinda ta’kidlash
lozimki, maktab va maktabgacha ta'lim tashkilotlarida ta’lim oluvchi har bir bolani
zamon talabi asosida shakllangan shaxs bo‘lib, jamiyat ishlarida faol qatnashishida
3

til mushaklarining majburiy harakatlari k о ‘rinishidagi artikulyatsion motorika
buzilishlari kuzatiladi.
Bu guruhdagi k о ‘pgina bolalar umumiy motor kamchiligi bilan farq qiladilar,
ular bir harakat turidan ikkinchisiga qiyinchilik bilan о ‘tadilar. U yoki bu harakatli
vazifalarni avtomatik tarzda bajara olmaydilar va hattoki oddiy ritmlarni ham
amalga oshira olmaydilar. Umumiy va oral praksisning buzilishi bunday bolalar
uchun harakterlidir. K о ‘rsatilgan buzilishlar, odatda, fonematik idrok buzilishi
bilan uyg‘unlashadi. Bunday bolalarda hissiy-irodaviy sohaning shakllanmaganligi
aqliy ish qobiliyatining pastligi, harakat q о ‘zg‘aluvchanligi, yuqori affektiv
q о ‘zg‘alish, k о ‘pincha telbanamo iliqlar va eyforiya turi b о ‘yicha k о ‘tarinki
kayfiyat ustunligi holati bilan birgalikda namoyon b о ‘ladi. Ularning ayrimlari
uchun aksincha, yuqori darajadagi tormozlanganlik, ishonchsizlik, sustlik, mustaqil
emaslik harakterlidir. Bu bolalar, odatda, lanj, tashabbussiz, kam harakat
b о ‘ladilar.
Uchinchi guruh bolalarida klinik jihatdan motor alaliya kabi belgilanuvchi,
birmuncha о ‘ziga xos va turg‘un nutq rivojlanmaganligi kuzatiladi. Bir qator
xorijiy mualliflar terminologiyasi b о ‘yicha nutq patologiyasining bu shakli
«rivojlanish afaziyasi» yoki «tug‘ma afaziya» singari nomlanadi. Bu termin
kattalardagi motor afaziyaga anologik holda vujudga kelgan. «Kattalardagi motor
afaziya singari, bolalardagi nutq patologiyasining bunday shaklida ham bosh miya
p о ‘stloq nutqiy zonalarining zararlanishi yoki rivojlanmaganligi kuzatiladi va
bunda birinchi navbatda broka zonasi zararlanadi» - bu taxminga asoslanib
mualliflar yuqoridagi termini kiritganlar. Kattalardagi afaziyadan farqli ravishda,
alaliyada bosh miya nutq zonalarining erta zararlanishi (nutqqacha b о ‘lgan davrda)
natijasida nutq rivojlanmay qoladi. Nutqning t о ‘liq rivojlanmaganligini
R.Ye.Levina uch daraja bilan belgilaydi: nutqiy aloqa vositalarining umuman y о ‘q
b о ‘lishidan to fonetik-fonematik va leksik-grammatik jihatdan rivojlanmaganlik
elementlariga ega b о ‘lgan mukammal nutq buzilishigacha. Korreksion - tarbiyaviy
faoliyat bolaning idrok etish imkoniyatlarini o’zgartirish, uning
emotsionalirodaviy, individual-shaxsiy sifatlarini yaxshilash, qiziqish va
31

Nuqsonning xususiyatiga qarab, dislaliyaning bir nechta kichik turlari alohida
ajratiladi:
- lambdasizm: qattiq va yumshoq "l" talaffuzi bilan bog'liq muammolar;
- rotasizm: bola qattiq va yumshoq "p" ni noto'g'ri talaffuz qiladi;
- sigmatizm: shivirlash talaffuzining buzilishi;
- kappasizm: qattiq va yumshoq "k" bilan bog'liq muammolar;
- Jotasizm: "y" ning noto'g'ri talaffuzi;
- gitizm: "x" talaffuzining buzilishi;
- Gammatsizm: “g”ni talaffuz qilishda muammo;
- tovushlarning yumshashi va qattiqligidagi nuqsonlar: bola qattiq undoshlarni
juftlashgan yumshoq undoshlar bilan almashtirishi mumkin va aksincha;
- kar va ovoz chiqarish nuqsonlari: jarangli undoshlar unsizga va aksincha.
Dislaliya bolalarda shunday namoyon bo'ladi. Ammo bu tashxisdan
qo'rqmang: ota-onalar va nutq terapevtining to'g'ri ishlashi bilan nutq buzilishlarini
tuzatish mumkin. Nutq apparati bilan bog'liq muammolar bo'lgan bolalarda tovush
talaffuzini to'g'rilash uchun patologiyaning rivojlanishining sababini yo'q qilish
kerak. Agar tilning yoki yuqori labning frenulumi juda qisqa bo'lsa, uni kesish
kifoya - va bola to'g'ri gapira boshlaydi. Buzilishlar noto'g'ri okklyuzion tufayli
yuzaga kelgan hollarda vaziyat biroz murakkabroq. Bunday holda, ortodontist
bilan maslahatlashish talab etiladi. Bu maxsus jihozlar yordamida haddan tashqari
tishlashni tuzatishga yordam beradi hatto erta yoshda ham. Agar buning iloji
bo'lmasa, u holda nutq terapevtining mashaqqatli ishi boshlanadi. Ushbu
kasalliklarga chalingan bolada kerakli akustik effektni olishga qaratilgan bo'lishi
kerak. Mashqlarni boshlashdan oldin nutq terapevti bolaning nutq apparatining
harakatchanligini tekshirishi va onadan homiladorlik va tug'ish jarayoni haqida
so'rashi kerak. Turli didaktik materiallar mavjud nuqsonlarni aniqlash va
bolalarning rivojlanish darajasini aniqlash imkonini beradi. Bunday tadqiqotdan
so'ng, nutq terapevti bolalarda dislaliya bor-yo'qligini aniqlashi mumkin.
"Semptomlar" (ochiq nutqning buzilishi) fonemik xabardorlik testi bilan birgalikda
baholanadi. Shundan keyingina tashxis qo'yiladi. Agar nutq terapevti mexanik
14

MUNDARIJA
Kirish ........................................................................................................................2
I BOB. MUAMMONING ILMIY NAZARIY ASOSLARI .................................5
1.1. Dislaliya nutq nuqsonning olimlar tomonidan o‘rganilganligi..........................5
1.2. Dislaliya nutq kamchiligining kelib chiqish sabablari va turlari........................9
1.3. Dislaliyali bolalar tovush talaffuzini tekshirish metodikasi.............................12
II BOB. DISLALIYALI BOLALAR SHAXSIYATI VA SHAXSLARARO
MUNOSABATLARINING NAZARIY ASOSLARI ..........................................17
2.1. Dislaliyali bolalarda shaxsiy rivojlanish xususiyatlari.....................................17
2.2. Dislaliyali bolalar tovush talaffuzini rivojlantirish
metodikalari......................23
2.3. Dislaliyali nutq nuqsonli bolalar korreksiyasida zamonaviy usullar................28
Xulosa .....................................................................................................................37
Foydalanilgan adabiyotlar
ro‘yxati ......................................................................38
1

- barmoqlarning, qo'llarning etarli darajada muvofiqlashtirilmasligi, mayda
motorika mahoratining kam rivojlanganligi (masalan, tugmachalarni ochishda va
tugmachalarni bosishda, tasmalarni bog'lashda va echishda);
- sekinlik, bitta holatga tushib qolish;
- bolalar motorli vazifani aniq takrorlashda normal rivojlanayotgan
tengdoshlaridan makon-vaqt parametrlari bo'yicha orqada qolish, harakat
elementlari ketma-ketligini buzish bilan farqlanadi. Masalan, to'pni qo'ldan qo'liga
aylantirish, uni qisqa masofadan uzatish, navbatma-navbat navbat bilan polga
urish, o'ng va chap oyoqlariga sakrash kabi harakatlar ular uchun qiyindir.
Nutqida nuqsoni bo'lgan bolalarning ushbu xususiyatlarini hisobga olgan
holda, logopedik korreksiyalash maqsadida innovatsion texnologiyalardan
foydalanish diqqat, xotira, kognitiv faoliyat, vizual-majoziy fikrlash, nozik
harakatlar (mayda motorika) mahorati va harakatni muvofiqlashtirish kabi
funktsiyalarni qamrab olishi kerak. Buning uchun xotirani, diqqatni, vizual-
majoziy fikrlashni to'g'rilash uchun axborot texnologiyalarini (o'quv materialini
ko'rgazmali bo'lishini, o'zgaruvchanligini va tezkor yaratish imkoniyatini,
bolalarning rivojlanishi va faoliyatini nazorat qilishning qulayligini, nutqning
akustik tarkibiy qismlarini vizuallashtirishni, og'zaki bo'lmagan vazifalar doirasini
kengaytirishni ta'minlaydi) ishlatish kerak; mnemotexnika (yodlashni
osonlashtiradigan va qo'shimcha uyushmalar tashkil etish orqali xotira hajmini
oshiradigan usullar tizimi) kabilarni qo'llash lozim.
Harakatlanish funktsiyalarini to'g'rilash uchun tanaga yo'naltirilgan
usullardan, masalan, bioenergoplastika (artikulyatsiya apparati harakatlarini qo'l
harakatlari bilan birlashtirish), logopedik massaj (qo'l, nuqtali, barmoq, tosh,
metall, to'p bilan kaft yuzalarini massaj qilish), yong'oq, kashtan bilan massaj;
munchoq bilan massaj; su-jok terapiya asboblari bilan massaj va hk.dan
foydalanish kerak. Logoritmika (logopedik korreksiya maqsadida musiqiy-motorli,
nutq-motorli va musiqiy-nutq o'yinlari va mashqlari tizimi) hamda kriyoterapiya
ham ijobiy natija beradi. Hissiy sohani barqarorlashtirish uchun art-terapevtik
usullardan foydalanish kerak: musiqiy, izo, ertak, qum terapiyasi.
36

Nutq faqat inson uchun xos bo‘lgan alohida va yuqori darajadagi aloqa
shaklidir. Nutqiy aloqa til orqali amalga oshiriladi. Til —bu fonetik, leksik va
grammatik vositalar tizimidir. Gapiruvchi o‘z fikrini bayon etish uchun zarur
so‘zlarni tanlaydi, ularni til grammatikasi qoidalariga asoslanib bog‘laydi va
nutq a‘zolari artikulatsiyasi orqali talaffuz etadi. Odam nutqi tushunarli va
ma‘noli bo‘lishi uchun nutq a‘zolarining harakatlari aniq va to‘g‘ri bo‘lishi kerak.
Shu bilan birga bu harakatlarni maxsus ixtiyoriy kuch ishlatmasdan ro‘yobga
chiqarish mumkin bo‘lgan avtomatik bo‘ishi lozim. Aslida ham xuddi shunday
bo‘ladi. Talaffuz buzilishlarni bartaraf etish uchun logopedik ta‘sir lozim.
Logopedik ta‘sirning asosiy maqsadi, nutq tovushlarini to‘g‘ri shakllantirishdir.
16

usullarni izlab topish imkonini beradi, bu esa, o'z navbatida, maktabgacha
yoshdagi bolalarni yuqori sifatli o'qitish uchun zamin yaratadi.
Izchil, uyg'un nutq - bu odamlarning muloqotini va o'zaro tushunishini
ta'minlaydigan semantik batafsil bayon (mantiqiy birlashtiruvchi jumlalar qatori).
Izchil nutq yuqori aqliy funktsiyalar, so'z boyligi, grammatika, fonetika
rivojlanmaganligining barcha xususiyatlarini aks ettiradi. Nutqida nuqsoni bo'lgan
bolalarning aksariyatida biz izchil nutqning past darajada rivojlanishini
kuzatishimiz mumkin. Ba'zan bolalar uchun ob'ekt haqida qisqacha tavsiflovchi
hikoya tuzish juda qiyin, ular uchun ijodiy hikoyalar tuzish yanada qiyinroq.
Bolalar muloqotni olib borishda, rasmdan hikoyalar tuzishda va spontan
bayonotlarda qiyinchiliklarga duch kelmoqdalar. Bolalarning izchil nutqini
shakllantirmaslik, barcha nutqiy fikrlash faoliyatining rivojlanishiga salbiy ta'sir
qiladi, ularning kommunikativ ehtiyojlari va kognitiv imkoniyatlarini cheklaydi.
Nutqning uyg'unligini shakllantirish, so'zlarni mazmunli va mantiqiy tuzish
ko'nikmalarini rivojlantirish maktabgacha yoshdagi bolaning nutq tarbiyasining
asosiy vazifalaridan biridir. Shuning uchun izchil nutqni shakllantirishning yangi
maxsus uslubiy usullari va vositalarini izlash muhimdir.
So'nggi bir necha yil ichida O'zbekiston jamiyatining e'tibori innovatsion
ta'lim texnologiyalariga yo'naltirildi. Ayniqsa, 2020 yilda barcha sohalarni
raqamlashtirish, COVID-2019 pandemiyasi sharoitida ta'lim tizimini onlayn
o'qitishga o'tkazilishi bu borada innovatsion texnologiyalar ahamiyatini oshirdi.
Nutqida nuqsonlari bo'lgan maktabgacha yoshdagi bolalar nutqdagi nuqsonlarni
bartaraf etish borasida innovatsion technologiyalarni qo'laash muammolari o'qitish
metodikasini takomillashtirishning dolzarb muammosi sifatida ilgari surilmoqda.
Barcha o'qituvchilar, shu jumladan, logopedlarning o'z kasbiy faoliyatiga
innovatsion xarakter berish istagi ta'limning shaxsga yo'naltirilgan pedagogika
pozitsiyasiga o'tishi bilan bog'liq. Logopedlar korrektsiya va pedagogik ishdagi
yangiliklardan foydalangan holda, nutqida nuqsoni bo'lgan bolalarda ularning
individual qobiliyatlarini, shu jumladan til qobiliyatini rivojlantirishga intilishadi,
dasturiy bilimlar, ko'nikmalar va malakalarni shakllantirish bilan cheklanmaydilar.
34

Nevrotik holatlar – davomli ruhiy bosim va noqulaylik hissi natijasida
xavotir, uyatchanlik yoki agressivlik paydo bo‘lishi mumkin;
O‘qishga motivatsiyaning pasayishi – o‘zini yetarlicha ifoda eta olmaslik
sababli o‘quv faoliyatiga qiziqish yo‘qoladi.
Shuning uchun dislaliyali bolalar bilan ishlashda nafaqat logopedik yordam,
balki psixologik yondashuv ham muhim ahamiyatga ega. Bu yondashuv bolaning
ichki dunyosini tushunish, o‘ziga bo‘lgan ishonchini tiklash va ijtimoiy muhitga
moslashishini yengillashtirishga yordam beradi.
Dislaliya bilan og‘rigan bolalarda shaxsiy rivojlanish odatiy rivojlanayotgan
tengdoshlariga nisbatan bir qadar murakkabroq kechadi. Chunki nutq — bola
shaxsini shakllantiruvchi asosiy psixik funksiyalardan biri hisoblanadi. Bola o‘z
fikrini erkin ifoda eta olmagan holatda, u o‘zini jamiyatda to‘liq namoyon qila
olmaydi, bu esa uning ichki dunyosi, o‘zini baholashi va shaxsiy fazilatlariga
bevosita ta’sir ko‘rsatadi.
Dislaliyali bolalarda quyidagi shaxsiy rivojlanish xususiyatlari kuzatiladi:
1. O‘z-o‘zini baholashda noaniqlik
Dislaliyali bolalar ko‘pincha o‘z nutqidagi kamchiliklarni anglab yetadi. Bu
esa ularning o‘ziga bo‘lgan ishonchini pasaytiradi. O‘z-o‘zini baholashda ikkita
holat kuzatilishi mumkin: haddan tashqari past baholash yoki himoya reaktsiyasi
sifatida haddan tashqari yuqori baholash.
2. Emotsional beqarorlik
Nutqiy muloqotdagi muvaffaqiyatsizliklar bolada salbiy his-tuyg‘ular —
xavotir, uyat, tortinish, ba'zida esa agressivlikni keltirib chiqaradi. Bu holatlar
bolaning kayfiyati va hissiy holatini tez-tez o‘zgaruvchan qilib qo‘yadi.
3. Muloqotga nisbatan passivlik
Nutqiy cheklovlar sababli dislaliyali bolalar muloqotga kamroq kirishadi,
ijtimoiy faolliklari past bo‘ladi. Ba’zi hollarda ular suhbatdan qochadi yoki faqat
ishonchli yaqin insonlar bilan muloqotga kirishadi.
4. Ijtimoiy moslashuvda qiyinchiliklar
19

Psixologik yondashuvning asosiy yo‘nalishlari:
1. Individual psixologik yordam
Bola shaxsini chuqur o‘rganish (psixodiagnostika orqali);
Nutqiy nuqson bilan bog‘liq emotsional ziddiyatlarni kamaytirish;
O‘ziga bo‘lgan ishonchni mustahkamlashga qaratilgan mashg‘ulotlar
(masalan, “men qobiliyatliman” deb nomlangan mashqlar);
Muloqotga kirishishni rag‘batlantirish (rol o‘ynash, dramatizatsiya, dialoglar
orqali).
2. Guruhli psixokorrektsion mashg‘ulotlar
Dislaliyali bolalarni kichik guruhlar ichida jamlash orqali ularni tengdoshlari
bilan ochiq muloqotga o‘rgatish;
Ijtimoiy rollarni o‘ynash, o‘z fikrini erkin bayon etishga o‘rgatuvchi
o‘yinlar;
Hamjihatlikni oshirishga qaratilgan mashqlar orqali ijtimoiy moslashuvni
yaxshilash.
3. Oila bilan ishlash
Ota-onalarga maslahat berish, bolaning nutqiy kamchiligini to‘g‘ri qabul
qilishni o‘rgatish;
Uy sharoitida muloqotni ko‘paytirish, bolaning nutqiga e’tibor bilan
yondashishni yo‘lga qo‘yish;
Oilada ijobiy emotsional muhitni yaratish va bolaning qobiliyatlarini
rag‘batlantirish.
Ijtimoiy moslashuv imkoniyatlari:
1. Ta’lim muassasasida inklyuziv muhit yaratish
Dislaliyali bolalarni tengdoshlari bilan birgalikda mashg‘ulotlarga jalb
qilish;
Ular uchun moslashtirilgan o‘quv topshiriqlarini berish;
Maktab psixologi va logopedi bilan doimiy hamkorlikda ishlash.
2. Ijtimoiy ko‘nikmalarni shakllantirish
22

nutqning to‘g‘ri va to‘liq rivojlanishi juda muhimdir. Nutqdagi asosiy
funksiyalarning buzilishi kishi faoliyatiga albatta salbiy ta’sir ko‘rsatadi, uning
faolligini pasaytiradi, og‘ir ruxiy kechinmalar kelib chiqishiga sabab bo‘ladi.
Kurs ishining maqsadi: Dislaliyali bolalarning shaxsiy rivojlanish va
shaxslararo munosabatlaridagi o‘ziga xos xususiyatlarni aniqlash, ularni
shakllantirishga ta’sir etuvchi omillarni o‘rganish hamda psixologik-pedagogik
yordam ko‘rsatish yo‘llarini tahlil qilish.
Kurs ishining predmeti: Dislaliyali bolalarning shaxsiy rivojlanishi va
shaxslararo munosabatlariga ta’sir qiluvchi psixologik va ijtimoiy omillar hamda
ularning muloqotdagi o‘ziga xosliklari.
Kurs ishining vazifasi:
1. Dislaliya va nutq nuqsonlari haqida nazariy ma’lumotlarni o‘rganish.
2. Dislaliyali bolalarning shaxsiy rivojlanish xususiyatlarini aniqlash.
3. Dislaliyali bolalarning shaxslararo munosabatlariga ta’sir etuvchi omillarni
tahlil qilish.
4. Dislaliyali bolalar bilan ishlashda psixologik yondashuv va ijtimoiy
moslashuv imkoniyatlarini o‘rganish.
5. Tadqiqot natijalariga asoslanib, amaliy tavsiyalar ishlab chiqish.
Kurs ishining tarkibiy qismi: Kirish, 2 ta bob, 6 ta bo’lim, xulosa va
foydalangan adabiyotlar ro’yxatidan iborat.
4

qilingan tovushdan noto‘g‘ri talaffuz qilingan tovushni ajrata bilishi; o‘zi taiaffuz
qilgan tovushni eshitib nazorat qila bilishi va sifatini baholashi; tovushni normal
effektini akustik effektini hosil qiluvchi artikulatsion holatni bajara olishi;
nutqning hamma turlarida tovushlardan o'rinli foydalanishi lozim. Logoped bolani
to‘g‘ri talafiuzga o‘rgatishi uchun nihoyatda samarali yo‘l topishi lozim. To‘g‘ri
tashkil qilingan logopedik ish dislaliyaning boshqa turlarida ham samarali natijaga
erishadi. Mexanik dislaliyaning bir qancha hollarida logopediya va tibbiyotning
birgalikda yondashishi natijasida samarali muvaffaqiyatlarga erishiladi. Logopedik
ta'sirning muvaffaqiyatli shart-sharoitlari talaffuzdagi kamchiliklarni bartaraf etish
uchun yaxshi sharoitlar yaratib beradi: logopedning bola bilan emotsional kontakti;
mashg'ulotlarni qiziqarli shaklda tashkil qilish va charchashga yo‘l qo'ymaydigan
ish tizimida olib borish. Logopedik mashg'ulotlar haftasiga uch marta muntazam
ravishda o'tkaziladi. Ota-onalar bilan birgalikda uy sharoitida ham mashg'ulotlar
o‘tkazilishi lozim (logoped topshiriqlari asosida). Mashg‘ulotlarni har kuni (kuniga
2—3 marta) 5—15 minutdan o‘tkazish lozim. Talaffuzdagi nuqsonlarni bartaraf
etish uchun didaktik materiallardan keng foydalaniladi.Talaffuzdagi kamchiliklarni
bartaraf etish muddati bir qancha faktorlarga bog'liq: nuqsonning murakkablik
darajasiga, bolaning yosh va individual xususiyatiga, mashg‘ulotning
muntazamligiga, ota-onalar tomonidan beriladigan yordamga. Oddiy dislaliyada
mashg'ulotlar bir oydan uch oygacha, murakkab dislaliyada esa uch oydan olti
oygacha o'tkaziladi. Maktab yoshidagi bolalarga qaraganda, bog'cha yoshidagi
bolalar talaffuzidagi nuqsonlar qisqa muddat ichida bartaraf etiladi, katta maktab
yoshidagi bolalarga qaraganda esa kichik maktab yoshidagi bolalarda tezroq
bartaraf etiladi 4
.
O'zbekistonda dislaliya va boshqa nutq nuqsonlari bo'yicha tadqiqotlar olib
borilishi davom etmoqda. Logopedlar va psixologlar bolalarning nutq
rivojlanishiga e'tibor qaratishmoqda. Shuningdek, o'zbek tilining fonetik va
fonologik xususiyatlarini o'rganish dislaliya muammolarini hal qilishda muhim
ahamiyatga ega. Dislaliya — bu murakkab nutq nuqsoni bo'lib, uning o'rganilishi
turli fanlar doirasida olib borilmoqda. Olimlar, psixologlar, logopedlar va tibbiyot
4
Pulatova P.M. Maxsus pedagogika. -T.: Fan va texnologiya. 2013 y.
6

Dislaliyali bolalar maktab yoki bog‘chadagi faoliyatga qo‘shilishda
qiynalishi mumkin. Tengdoshlar bilan integratsiyalashish kechikadi, ba'zida ularni
masxara qilish yoki inkor qilish holatlari yuz beradi. Bu esa bolada ijtimoiy
ajralganlik hissini kuchaytiradi.
5. Kognitiv rivojlanishda farqlar
Ko‘pchilik dislaliyali bolalarda aqliy rivojlanish normal bo‘lsa-da, nutq bilan
bog‘liq vazifalarda (masalan, hikoya tuzish, tafakkur orqali fikr ifodalash)
qiyinchiliklar kuzatiladi. Bu ularning o‘quv jarayoniga bo‘lgan munosabatini ham
shakllantiradi.
Shuni ta'kidlash joizki, dislaliyali bolalarda yuqoridagi holatlar har doim
ham og‘ir shaklda kuzatilmaydi. Bu holatlarning yuzaga chiqishi bolaning
individual psixik xususiyatlari, oiladagi muhit, pedagogik yondashuv va psixologik
qo‘llab-quvvatlash darajasiga bog‘liq bo‘ladi.
To‘g‘ri tashxis, tizimli logopedik va psixologik yordam orqali bunday
bolalarning shaxsiy rivojlanishini ijobiy yo‘nalishga burish mumkin.
Shaxslararo munosabatlar — bolaning jamiyat bilan o‘zaro ta’siri, o‘zini
anglash va ijtimoiy o‘rni shakllanishida muhim omildir. Dislaliya kabi nutqiy
nuqsonlar bu jarayonni sezilarli darajada murakkablashtiradi. Bunday bolalarning
tengdoshlari, ota-onalar, pedagoglar va boshqa ijtimoiy muhit bilan bo‘lgan
munosabatlariga bir nechta omillar ta’sir ko‘rsatadi.
Dislaliyali bolalarning shaxslararo munosabatlariga ta’sir etuvchi asosiy
omillar quyidagilardan iborat:
1. Nutqiy buzilish darajasi
Nutqdagi tovush buzilishlari qanchalik ko‘p va aniq bo‘lsa, bola muloqot
jarayonida shuncha ko‘proq qiyinchilikka duch keladi. Og‘ir dislaliya shakllari
bolani o‘z fikrini ifodalashdan tiyilishiga olib keladi, bu esa shaxslararo
munosabatlarni cheklaydi.
2. Oila muhitining psixologik holati
Ota-onaning dislaliyali bolaga nisbatan munosabati hal qiluvchi ahamiyatga
ega. Qo‘llab-quvvatlovchi, sabrli va ijobiy yondashuv bolada ishonch uyg‘otadi va
20

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi. Maktabgacha yoshdagi davr - bu bolaning og‘zaki
nutqni faol egallashi, nutqning barcha jihatlari fonemik, leksik, grammatik
shakllanishi va rivojlanish davri hisoblanadi. Shu boisdan maktabgacha ta’lim
tashkilotlarini rivojlantirish bo’yicha mamlakatimizda bir qancha chora-tadbirlar
amalga oshirilmoqda. 2017-yil 16-avgust kuni bo‘lib o‘tgan yig‘ilish maktabgacha
ta’lim tizimi tarixida qoladigan yig‘ilish bo‘ldi'. Shu kuni mamlakatimiz Prezidenti
davlat milliy genofondini mustahkamlash borasida gapirib, ta’limning ilk
bosqichini rivojlantirishning ko‘plab yo‘nalishlarini belgilab berdi. “O‘zbekiston
Respublikasi Maktabgacha ta’lim vazirligi faoliyatini tashkil etish to‘g‘risida”gi
qarorga muvofiq bu sohada yangi tizim yaratildi. Shunga ko‘ra, O‘zbekiston
Respublikasi maktabgacha ta’lim tizimini 2030-yilgacha rivojlantirish
konsepsiyasi ishlab chiqilib, uni amalga oshirishni ko‘zlovchi “Yo‘l xaritasi”da
2019-2024 va 2025-2030-yillarda maktabgacha ta’lim tizimini rivojlantirishning
maqsadli ko‘rsatkichlari belgilandi. Xususan, maktabgacha ta’lim tizimini tarkibiy
jihatdan tubdan isloh qilish, mazkur muassasalarga bolalami to‘la qamrab olish
bo‘yicha muhim vazifalar qo‘yildi. Zero, maktabgacha ta’lim tashkilotlariga faqat
sog’lom bolalar emas, balki maxsus ehtiyojli bolalar (aqli zaif, ko’rishda va
eshitishda nuqsoni bo’lgan bolalar, nutq nuqsonli bolalar) ham qamrab olinadi 1
.
Dislaliya — bu nutqning rivojlanishidagi muammolarni ifodalovchi bir holat
bo'lib, unda odamlar ma'lum tovushlarni to'g'ri talaffuz qilolmaydilar. Bu muammo
ko'pincha bolalik davrida yuzaga keladi va nutqning normal rivojlanishiga salbiy
ta'sir ko'rsatishi mumkin. Anatomik omillar: Tovushlar talaffuziga ta'sir etuvchi
og'iz bo'shlig'i, til, lablar va boshqa organlarning anatomik xususiyatlari 2
.
Psixologik omillar: Bolaning psixologik holati, masalan, o'zini ishonchsizlik yoki
1
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 30-sentabrdagi PQ-3305-son “O‘zbekiston Respublikasi
Maktabgacha ta’lim tashkilotini tashkil etish to‘g‘risida”gi qarori.
2
Ayupova M.Y., Aripova Sh.D. .,,Logopediya to’g’ri talaffuz qilamiz va yozamiz’’ O’zbekiston faylasuflari
milliy jamiyati .Toshkent-2015
2

nutqning akustik tarkibiy qismlarini vizuallashtirishni, og'zaki bo'lmagan vazifalar
doirasini kengaytirishni ta'minlaydi) ishlatish kerak ; mnemotexnika (yodlashni
osonlashtiradigan va qo'shimcha uyushmalar tashkil etish orqali xotira hajmini
oshiradigan usullar tizimi) kabilarni qo'llash lozim.
Dislaliya — bu nutq kamchiligi bo'lib, unda insonlar ma'lum tovushlarni
to'g'ri talaffuz qila olmaydilar. Bu muammo turli sabablarga ko'ra yuzaga keladi va
bir necha shaklga bo'linadi.
Nutq organlarining anatomik tuzilishi (masalan, til va lablar) va ularning
funksiyalaridagi muammolar. Bolaga to'g'ri talaffuzni o'rgatmaslik va nutqiy
faoliyatning kamligi. Tovushlarning noto'g'ri talaffuz qilinishi (masalan, "l" va "r"
tovushlarini almashish). Tovushlar va ularning kombinatsiyalarining noto'g'ri
ishlatilishi. Tovushlarni aniq va to'g'ri chiqarishda qiyinchiliklar. So'zlarning
ma'nosini noto'g'ri tushunish va ularni ishlatish.
Dislaliya nutq rivojlanishidagi muhim muammo bo'lib, uning sabablari va
shakllarini aniqlash, bolalarning nutq ko'nikmalarini rivojlantirishda muhimdir.
Erta diagnostika va mutaxassislar tomonidan yordam ko'rsatish bolalarning
ijtimoiy va psixologik rivojlanishini qo'llab-quvvatlaydi.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI
1. “2017-2021 yillarda Maktabgacha ta’lim tizimini yanada takomillashtirish
choratadbirlari to’g’risida”. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2016 yil 29
dekabrdagi PQ-2707-sonli qarori.
2. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 30-sentabrdagi PQ-3305-son
“O‘zbekiston Respublikasi Maktabgacha ta’lim tashkilotini tashkil etish
to‘g‘risida”gi qarori.
38

layoqatlari, mehnat, badiiy, estetik va boshqa qobiliyatlarini rivojlantirishga
qaratilgan pedagogik xattiharakatdir. Logopedik mashg’ulot jarayonida bolaga
ta’sir ko’rsatishning asosiy vazifasi istalgan tovushning namoyin bo’lishi shaklida
bolalarning taqlidiy nutqini faoliyatini hosil qilish, nutqni tushunish hajmini
kengaytirishdan iborat. Bu bosqich gapirmaydigan bolalar bilan olib boriluvchi
logopedik ish uchun mo’ljallangan. Bunday bolalarning faol nutqi alohida
so’zlardan iborat: bolaga yaqin tanish kishilarni nomlash, tovush taqlidi, so’z
qismlardan iborat (da yoki dada, bo yoki bobo, bi-bi yoki moshina va hokazolar).
Gapirmaydigan bolalarda qoidaga ko’ra kattalar so’ziga taqlid qilish ehtiyoji
hali bo’lmaydi. Agar nutqiy taqlid faolyati mavjud bo’lsa u holda bu jarayon 2-3 ta
to’g’ri artikulyatsiyalanuvchi tovushlardan tuzilgan bo’g’in komplekslari orqali
amalga oshiriladi: undosh+unli yoki aksincha unli+undosh. Gapirmaydigan bolalar
bilan olib boriladigan logopedik ishga umumiy tavsiyalar. Mashg’ulotni imkon
qadar kichik guruhlarda (3 kishidan oshmagan) o’tkazish lozim. Yetakchi
mashg’ulot shakli o’yindir. Mashg’ulotlar ayniqsa ishning dastlabki bosqishlarida
noan’anaviy topshiriqlar bilan ta’minlangan bo’lishi zarur. Logopedik ta’sirda
aynan bir so’z materialni ko’p marotaba takrorlash va gapirmaydigan bola bilan
bevosita hissiy aloqa o’rnatish zaruriy sharoit hisoblanadi. Bu bosqichda bola
nutqning har qanday ko’rinishni rag’batlantirish muhim. Bolani biron narsa
aytishga yoki takrorlashga majburlash kerak emas. Ayt, takrorla kabi so’zlardan
foydalanmaslik kerak, chunki bolada bu iltimoslarga negativ ta’sirlanish yuzaga
keladi. Bu so’zni mos keluvchi savollarga yoki so’zlarga almashtirish foydalidir,
(o’ylab ko’rchi, topchi). Yoki bir tomonlama dialog ham yaxshi samara beradi,
bunda katta odam savol beradi, ham o’zi javob beradi. Bola tomonidan xozirgina
talaffuz etilgan tovush taqlidini bir ikki takrorlash juda yaxshi samara beradi.
Masalan: bola bilan o’yinchoqni javon oldiga borib, hayratomuz so’raladi:
“Qarachi, bu yerda kim paydo bo’ldi? Uloqcha?’’. Uloqchani tomosha qila turib,
bir necha marotaba uloqcha ovozini immitatsiya qilish lozim: ,,Me-meme’’
uloqchaning burni, qulog’i, dumchasini bolaga ko’rsata turib, logoped qiziqib
32

Dislaliyali bolalar shaxs va shaxslararo munosabati xususiyatlari

Купить