Distilyatsiya kolonnasida issiqlik almashinish jarayonini avtomatlashtirish - Texnika va texnologiya - Diplom ishlar

Dokument ma'lumotlari

Narxi	300000UZS
Hajmi	1.5MB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	26 Iyun 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Diplom ishlar
Fan	Texnika va texnologiya

Sotuvchi

Aslanbek

Ro'yxatga olish sanasi 23 May 2024

2 Sotish

Distilyatsiya kolonnasida issiqlik almashinish jarayonini avtomatlashtirish

Sotib olish

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIM
VAZIRLIGI
TOSHKENT KIMY O – TEXNOLOGIY A INSTITUTI
“OZIQ – OVQAT MAHSULOTLARI TEXNOLOGIY A SI” FAKULTETI
“INFORMATIKA, AVTOMATLASHTIRISH VA BOSHQARUV”
KAFEDRASI
“ DISTILYATSIYA KOLONNASIDA ISSIQLIK
ALMASHINISH JARAYONINI AVTOMATLASHTIRILGAN
BOSHQARISH TIZIMINI SHAKLLANTIRISH ”
mavzu i dagi malakaviy bitiruv ishining
TUSHUNTIRISH XATI
« IAB» k afedra si mudiri : Qarabayev D .T.
Malakaviy bitiruv ishining
raxbari: Usmanov K.I.
Malakaviy bitiruv i shini bajardi: Asadov Sh. O‘ .
TOSHKENT – 202 1
2

MUNDARIJA
1 Kirish............................................................................................. 3
2 Texnologik jarayon
tavsifi........................................................ ...... 9
3 Texnologik jarayon ni
identifikatsiyalash ................................. ....... 17
4 Texnologik jarayonni avtomatlashtirishning funksional
chizmasi va
bayoni........................................................................... .............. 22
5 Avtomatlashtirish vositalarining buyurtma
spetsifikatsiyasi........................................................................... ... 26
6 Prinsipial boshqarish va signallash tizim larini
loyi h ala sh..................................................................................... ..
. 32
7 Elektr manba prinsipial chizmasining
bayoni.......................... ...... 34
8 Avtomatik rostlash tizimining
xisobi.................................... ........ 36
9 Boshqarish tizimini arxitekturasi
bayoni................................ ....... 41
10 Texnik – iqtisodiy xisob
qismi................................................ ....... 45
11 Hayot faoliyati
havfsizligi ............................................................... 5 7
14 Xulosa........................................................................................... 7 3
15 Foydalanilgan adabiyotlar
rо‘yxati.......................................... ....... 7 5
3

KIRISH
Mamlakatimiz rivoji uchun 2017−2021 yillarda О‘zbekistonni
rivojlantirish harakatlar strategiyasining beshta ustuvor yо‘nalishi ishlab
chiqildi. Unga kо‘ra davlat va jamiyat qurilishini takomillashtirish, qonun
ustuvorligini ta’minlash va sud-huquq tizimini yanada isloh qilish, iqtisodiyotni
yanada rivojlantirish va liberallashtirish, ijtimoiy sohani rivojlantirish hamda
xavfsizlik, millatlararo totuvlik va diniy bag‘rikenglikni ta’minlash, chuqur
о‘ylangan, о‘zaro manfaatli va amaliy ruhdagi tashqi siyosat yuritish tamoillari
reja qilib qо‘yildi. Davlatimiz rivoji uchun mazkur tamoillar ichida iqtisodiyotni
yanada rivojlantirish masalasiga aloxida e’tibor qaratish lozim. Iqtisodning
rivoji esa bevosita ishlab chiqarishni rivojlantirish evaziga amalga oshiriladi.
Bugungi kunda О‘zbekistonda jaxon talablariga javob bera oladigan
eksportbob maxsulotlarni ishlab chiqarish eng asosiy masalalardan biriga
aylandi. Maxsulot sifati va uning miqdorini oshirishda ishlab chiqarish
jarayonlarida avtomatlashtirilgan boshqaruv tizimlarining о‘rni beqiyosdir. Shu
maqsadda bir qator oliy ta’lim muassasalarida “Texnologik jarayonlar va ishlab
chiqarishni avtomatlashtirish va boshqaruv” yо‘nalishida muxandis-kadrlar
tayyyorlanishi yо‘lga qо‘yilgan.
Avtomatika — fan va texnikaning alohida sohasi bо‘lib, bu soha
avtomatik boshqarish nazariyasi, avtomatik tizimlar yaratish prinsiplari va bu
4

tizimda qо‘llaniladigan texnik vositalar bilan shug‘ullanadi. Avtomatika s о ‘zi
grekcha s о ‘zdan olingan b о ‘lib, о ‘zi harakatlanuvchan moslamani anglatadi.
Avtomatika fan sifatida XVIII-asrning ikkinchi yarmida, ya’ni ip-yigiruv, tikuv
stanoklari va bug‘ mashinalari kabi birinchi murakkab mashina qurilmalarining
paydo b о ‘lish davrida ishlatila boshlandi. Texnika tarixida birinchi ma’lum
b о ‘lgan avtomatik qurilma Polzunov bug‘ mashinasi (1765-y.) hisoblanadi.
Bu mashina oddiy shamol va gidravlik dvigatellarning о ‘rniga ishlatilgan va
odam ishtirokisiz suvning sathini rostlagan. Avtomatik rostlashning asosiy
prinsiplari ingliz olimi F. Maksvel tomonidan 1868-yilda ishlab chiqilgan.
Texnikaning rivojlanishi va odamlarning og‘ir q о ‘l mehnatidan
b о ‘shashiga qaramasdan ish jarayonlari va mehnat qurollarini boshqarish
kengayib va murakkablashib bordi. Ayrim hollarda esa maxsus q о ‘shimcha
elementlarsiz mexanizatsiyalashgan ishlab chiqarishni boshqarish imkoniyatlari
murakkablashdi. Bu esa о ‘z navbatida avtomatikaning muhimligi va uni
rivojlantirish kerakligini isbotladi.
Avtomatikaning texnik vositalariga nazorat axborotlarini, qabul qiluvchi,
uzatuvchi, о ‘zgartiruvchi, saqlaguvchi, programmalashtirilgan axborot bilan
solishtiruvchi, buyruq axborotini shakllantiruvchi hamda texnologik jarayonga
ta’sir k о ‘rsatuvchi quyidagi uskunalar va texnik qurilmalar kiradi: datchiklar,
relelar, kuchaytirgichlar, logik (mantiqiy) elementlar,
rostlagichlar,stabilizatorlar,ijro mexanizmlari va boshqalar. Bunday texnik
vositalar avtomatika о ‘zgartgichlari deb ham yuritiladi.
Avtomatikaning asosiy tushunchalari quyidagilar: avtomatik nazorat,
avtomatlashtirish, avtomatik boshqarish, avtomatik rostlash .
Avtomatik nazorat – texnologik jarayon haqida operativ ma’lumotlarni
avtomatik ravishda qa’bul qilish va uni qayta ishlash uchun kerakli bо‘lgan
sharoitlarni ta’minlaydi
Avtomatik rostlash – texnologik jarayonlarning tegishli parametrlarini avtomatik
rostlovchi asboblar yordamida talab qilingan sathda saqlanishini nazarda tutadi.
5

Bu holda odam faqat avtomatik rostlash sistemasining (ARS) t о ‘g‘ri ishlashini
nazorat qiladi.
Avtomatik boshqarish – texnologik operatsiyalarni belgilangan
muttasilligining avtomatik ravishda bajarilishini va boshqaruv Obektiga nisbatan
b о ‘ladigan ta’sirlarning muayyan muttasilligini ishlab chiqishdan iborat
Avtomatlashtirish – texnalogik jarayonlarni odam ishtirokisiz
boshqaradigan texnik vositalarni joriy etish demakdir, ya’ni ishlab chiqarish
jarayonidagi odam ishtirok etmagan sanoatni yangi bosqichi b о ‘lib, bunda
texnalogik va ishlab chiqarish jarayonlarini boshqarish funksiyasini avtomatik
qurilmalar bajaradi.
Ishlab chiqarish jarayonlarini avtomatlashtirish mamlakatimizdagi sanoat
korxonalarida mehnat unumdorligini oshirish, ishlab chiqarishni jadallashtirish,
moddiy texnika bazasini yaratish hamda texnikani taraqqiy ettirishda asosiy
y о ‘nalish hisoblanadi.
Avtomatlashtirish vositalarini ishlab chiqarishda q о ‘llash mehnat
unumdorligini oshirib, ishlab chiqariladigan mahsulot sifatini, mehnat sharoitini
yaxshilaydi. Shu bilan bir qatorda ishlab chiqarishning yuqori samaradorligini
ta’minlaydi. Zamonaviy texnika hamda о ‘lchash, rostlash va boshqarish
elementlari bilan jihozlangan. Har qanday texnologik jarayonda ma’lum bir yoki
bir necha texnologik parametr ishtirok etib, ular jarayonning borishida hamda
mahsulot sifatini о ‘zgarishida asosiy о ‘rin egallaydi.
Moddiy ishlab chiqarishni takomillashtirishda sifat jihatdan yangi
hisoblangan avtomatlashtirish bu sohada haqiqiy tub o’zgarishlarni vujudga
keltiradi, texnologik jarayonlarni qayta ishlab chiqishni, ishchi, muhandis-texnik
xodimlarning va xizmatchilarning ixtisoslik boyicha tayyorlashni va boshqarish
sohasida o’zgartirishni talab qiladi. Avtomatlashtirish ilmiy tadqiqotlarga tobora
kengroq kirib borib, fan va texnikani rivojlantirish uchun yangi imkoniyatlar
ochib bermoqda. Bundan tashqari, avtomatlatirish avvallari inson ishga qodir
6

bo’la olmagan yangi, yuqori intensiv jarayonlarni amalga oshirishga, tabiatda
ma’lum bo’lmagan yangi, samarali materiallarni yaratishga imkon beradi.
Texnologik jarayonlar va yordamchi xizmatlarni avtomatlashtirish faqat
ishlab chiqarish texnikasini takomillashtirish va mehnat sharoitlarini yaxshilash
bilangina emas, balki ishlab chiqarish rentabelligini oshirish, birlik mahsulotga
ketadigan moddiy va mehnat xarajatlarini pasaytirib, uning texnik-iqtisodiy
ko’rsatkichlarini yaxshilash bilan bog‘liq. Iqtisodiy omillar avtomatlashtirish
obektini tanlab olishda asosiy omil hisoblanadi. Sanoatda avtomatlashtirishning
iqtisodiy samaradorligini orttirish omillari juda ko’p. Xozirgi sharoitda
avtomatlashtirishning iqtisodiy samaradorligiga xizmat kursatuvchi xodimlar
sonini kamaytirish xisobigagina erishishga ko’p hollarda imkon b о ‘lmaydi,
chunki zamonaviy zavodlar, sexlar, bo’linmalar, uchastkalarga nisbatan kam
miqdordagi odamlar bilan xizmat kursatiladi. Shuning uchun iqtisodiy
samaradorlikni oshirish omillariga quyidagilarni kiritish mumkin: maxsulot
sifatini oshirish, xom ashyo va turli xil energiya sarfini, ishlab chiqarish
chiqindilarini kamaytirish, ishlab chiqarish ritmini oshirish, mehnat
unumdorligini oshirish, chiqarilayotgan maxsulot hajmini oshirish, xizmat
kursatuvchi xodimlarning mexnat sharoitini ishlab chiqarishning kishilar hayoti
va sog‘ligi uchun xavfli bo’lgan uchastkalaridagi zararli ishlarni yoqotish
hisobiga yaxshilash.
Avtomatikaning bizning mamlakatimizda xam о ‘rni juda katta va bu
xozirgi shiddat bilan rivojlanib borayotgan zamonda ayniqsa oshib bormoqda.
Mustaqillik yillarida sanoat va avtomatika ancha rivojlandi, yani
mamlakatimiz agrar davlatdan sanoatlashgan davlatga aylanib bormoqda, bu
albatta avtomatikaning xayotimizga ta’siri qanchalik oshib borayotganini
kursatadi.
Avtomatikaning kelajakdagi istiqboli haqida gapiradigan b о ‘lsam, inson
xayotini bu soxasiz tasavur qilib b о ‘lmaydi deb о ‘ylayman, chunki XXI- asr
texnika asri, xohlaymizmi y о ‘qmi texnika rivojlanishi о ‘sishda va rivojlanishda
7

davom etadi. Masalan oldin inson quli bajargan ishlarni xozirda k о ‘pchiligini
texnika va aqilli mashinalar bajarmoqda, zavodlar oldingiga nisbatan ancha
avtomatlashtirilgan tarzda ishlamoqda.
Hozirgi kunda fan va texnikaning rivojini sanoatni deyarli barcha
tarmoqlarida keng q о ‘llaniladigan polimer materiallarsiz tasavvur qilib
b о ‘lmaydi. Polimerlarni rangli va qora metallarni о ‘rniga q о ‘llaganda
buyumlarni tannarxi va og‘irligi kamayadi. Polimerlar avtomobilsozlik, suv,
havo va yer transportida, radioyelektronika va elektronika sanoatida, qurilishda,
qishloq x о ‘jaligida, tibbiyotda, oziq-ovqat va yengil sanoatda keng
q о ‘llanilmoqda. Ammo sanoat tarmoqlarining polimerlarga b о ‘lgan talabi, ularni
ishlab chiqarish sur’atlaridan ilgarilab ketmoqda. Shunga monand yurtimizda
neft maxsulotlarini ishlab chiqaruvchi va qayta ishlovchi bir qator zamonaviy
texnologoyalar asosida ishlovchi majmualar barpo etilgan va rejalashtirilgan.
Xozirgi paytda respublikamiz boy gaz, gaz kondensat va neft zaxiralariga ega.
Bu esa davlatimizning yutug‘i hisoblanib , Qashqadaryo viloyati neft – gaz va
uni qayta ishlash b о ‘yicha ilg‘or sanaladi. Polimerlarga b о ‘lgan talabning
yuqoriligi sababli ham neft va gaz asosida ishlovchi sintetik polimerlarni ishlab
chiqaruvchi korxonalarning о ‘rni beqiyosdir . Poliyetilen – poliolefin
birikmalarning eng oddiy vakillaridan biri b о ‘lib , etilenni polimerlash y о ‘li
bilan olinadi. Etilen esa aynan shu neft va gaz maxsulotlaridagi etanning pirolizi
orqali olinadi
Shunday korxonalardan «Uzbekneftgaz» milliy xolding kompaniyasiga
qarashli SH о ‘rtan gaz kimyo majmuasi. Mamlakatimizning neft va gaz sanoati
tarmog‘ida tabiiy gaz xom ashyosi komponentlaridan samarali va oqilona
foydalanish, (metan, etan, propan, butan kabi xom ashyo mahsulotlarini ajratib
olish) import о ‘rnini bosuvchi va eksport mahsulotlari ishlab chiqarishga
m о ‘ljallangan korxonalarni qurish maqsadida Vazirlar Mahkamasining 1996 yil
11 noyabrdagi 395-sonli “Poliyetilen ishlab chiqarish b о ‘yicha SH о ‘rtan gaz
kimyo majmuasining qurilishi t о ‘g‘risida” gi qarori qabul qilindi va 2001
8

yilning 21 dekabrda majmuaning ishga tushirilishi b о ‘yicha rasmiy taqdimot
marosimi b о ‘lib о ‘tdi.
SH о ‘rtangaz kimyo majmuasi (SHGKM) 2001 yildan boshlab yiliga 125
ming tonna poliyetilen xom ashyosi, 142 ming tonna suyultirilgan gaz
maxsulotlari, 6 ming tonna buten-1, 102 ming tonna gaz kondensati, ishlab
chiqara boshladi.
Texnologik jarayon tavsifi
DA-3001 rektifikatsiya kolonnasi oqimdagi yengil komponentlar ni
(SN
4 , S
2 N
6 ) ajratib olish uchun m о ‘ljallangan. DA-3001 kolonnasida gi
harorat yuqori bosimli tо‘yingan bug‘ bilan qizdiriluvchi YEA-3007 reboyleri
tomonidan ushlab turiladi. Oqim sarfi ogohlantiruvchi yuqori «N» va quyi
«L» signaliga ega FIC-30903 nazoratchisi yordamida rostlanadi . Rostlash FV-
30903 sarf klapani bilan boshqariladi . Bug‘ liniyasida klapandan oldin UV-
30902 ajratuvchi klapan о ‘rnatilgan. Sarfni FIC-30903 nazoratchi yordamida
rostlash haroratning ogohlantiruvchi yuqori «N» va quyi «L» signal iga ega
TIC-30905 nazoratchi k о ‘rsatkichi b о ‘yicha amalga oshiriladi. YEA-3007 ga
bug‘ kirish yо‘lida 1500 kRa bosimga m о ‘ljallangan PSV-3041 va PSV-3041
S himoya klapanlari о ‘rnatilgan.
Reaktorga retsikl etilenni kirishini ta’minlash maqsadida re tsikl
kolonnasida gi bosim reaktor bosim iga nisbatan yuqoriroq о ‘rnatil gan. DA-
3001 kolonna 2650-2950 kRa bosim da va kolonnaning kub qismida 120-
135 0
S , yuqori qismida 45-70 0
S harorat da ishlaydi. Muhit harorati k olonna
balandligi b о ‘ylab joylashgan TI-30904, TI-30903, TI-30902, TI-30901 lar
bilan о ‘lchanadi.
9

DA-3001kolonnada 3 qatlam nasadka bor: yuqori qatlam –3/8 dyuymli
Rashig xalqalari, balandligi 100 0 mm ni tashkil etadi ; ikkinchi va uchinchi
qatlamlari diametri 1 dyuym, qatlam kalinligi 2500 mm bо‘lgan Poll
xalqalaridan tashkil topgan.
Yuqoridagi oqim YEA-3006 suv sovitgichidan о‘tadi va retsikl
kolonnasining sug‘orish idishiga yо‘naltiriladi. DA-3001 dan chiqishdagi
quvurda bosimni ortib ketishini oldini olish maqsadida, belgilangan bosimi
3420 kRa bо‘lgan himoyalash klapanlari PSV-3040 va PSV-3040S lar
о‘rnatilgan. Himoya klapanlaridan tashlash ma’shalaga amalga oshiriladi.
Undan tashqari fakelga tashlash porshenli klapan UV-30903 va sarf
taqsimlagich FO-30904 orqali amalga oshiriladi. YEA-3006 chiqishidagi
harorat TI-30908 indikatorining kо‘rsatgichi orqali nazorat qilinadi. YEA-
3006 dan chiqayotgan sovuq suv yо‘lida bosimni ortib ketishini oldini olish
maqsadida о‘rnatilgan bosimi 700 kRa bо‘lgan PSV-3042 va PSV-3042S
himoyalash klapanlari о‘rnatilgan. Himoya klapanlaridan tashlash ma’shalaga
amalga oshiriladi.
Qurilmani ishga tushirishda, retsikl kolonnasining sug‘orish idishidagi
bosim ortib ketganida, bug‘ oqimi PV-30906 klapan orqali ma’shalaga
tashlanadi. Bosim ogohlantiruvchi yuqori «N» signalga ega RIS-30906
nazoratchi yordamidla klapanlar orqali boshqariladi. Yengil komponentlarni
(metan va etan) yig‘ilib qolishini oldini olish uchun retsikl kolonnasining
sug‘orish idishidan bug‘ning katta bо‘lmagan oqimi FV-30907 klapani orqali
mash’ala tizimiga tushiriladi. Sarfni rostlash ogohlantiruvchi yuqori «N» va
quyi «L» signalga ega FIC-30906 nazoratchi yordamida klapanlar bilan
boshqariladi. Birinchi navbatda etilan bug‘lari oqimi belgilangan bosimda
qaytadan PV-30905 klapani orqali reaktorga beriladi. Sarfning nazorati
klapandan oldin о‘rnatilgan FI-30407 indikator kо‘rsatkichi bо‘yicha olib
boriladi. FA-3014 da bosim PG-30904 monometri bilan joyida о‘lchanadi.
FA-3014 bosimi nazorati ogohlantiruvchi yuqori «N» va quyi «L» signalga
10

ega PIC-30905 nazoratchi tomonidan ushlab turiladi. Rostlash PV-30905
klapani yordamida amalga oshiriladi. Yuqoridagi oqimda S-3013 namuna
olgich о‘rnatilgan. Shu bilan birga metan, etan va buten-1 miqdorini analiz
qilish uchun AI-30901 analizator i о ‘rnatilgan.
FA-3014 sug‘orish idishida sath ikki xil usulda: ogohlantiruvchi yuqori
«N» va quyi «L» signaliga ega LIC-30905 nazoratchi orqali LV-30905
klapani yordamida yoki FIC-30905 nazoratchi orqali FV-30905 klapani
yordamida amalga oshiriladi. Idishdagi sath LG-30906 sath о‘lchagich bilan
joyida о‘lchanadi. Idishda sathning «LL» qiymatiga erishilgach LALL-30907
signalini faollanishi va GA-3012 A/V sug‘orish nasoslarini о‘chiruvchi I-8 va
I-34 blokirovkalarni ishga tushishi sodir bо‘ladi. FA-3014 ning sug‘orish
idishidan chiqqan kub oqimi ikkita oqimga bо‘linadi. Bu liniyada UV-30906
ajratuvchi klapan о‘rnatilgan. Asosiy oqim GA-3012 A/V nasoslarining
sо‘rish qismiga STM-3012 va STM-3013 filtrlari orqali keladi va DA-3001
kolonnasiga sug‘orish uchun beriladi. Nasoslardan chiqishda bosim PG-30907
va PG-30908 monometrlari bilan joyida о‘lchanadi.
Ikkinchi liniya ishga tushirish paytida foydalaniladi va oqim FA-3014
sug‘orish idishida sathni nazorat qilib, YEA-3002 ga beriladi. Nasos
liniyasida FA-3014 da oqimni sirkulyatsiyalaydigan baypas liniyasi bor.
Ushbu oqimning sarfi FO-30913 va FO-30914 sarfni chegaraligichlar bilan
chegaralab turiladi.
DA-3001 kolonna kubidan oqim 120-135 0
S harorat bilan chiqadi va
DA-3002 kolonnasiga beriladi. DA-3001 kolonnasida gi sath ogohlantiruvchi
yuqori «N» va quyi «L» signalga ega LIC-30901 nazoratchi yordamida FV-
30901 klapani orqali ushlab turiladi. FV-30901 sarf klapani LIC-30901
nazorat chi k о ‘rsatkichi qarab FIC-30901 nazoratchi bilan rostlanadi. Sath
о‘rnatilgan qiymatdan tushib ketganda LALL-30903 signalizatsiya ishga
tushib, UV-30901 klapan yopiladi.
11

DA-3002 kolonnasining funksiyasi tayyor buten-1ni og‘ir
komponentlar (S
6+ )dan ajratib olishd ir. Buten-1 bug‘ xolida kolonnaning
yuqori qismida n ajratib olinadi va YEA-3008 suv sovitgichidan о ‘tib, FA-
3015 ga keladi. Kolonnada bosim PIC-31003 nazoratchi orqali PV-31003
klapani bilan rostlanadi.
Kolonnada bosim ortib ketishini oldini olish uchun yuqoridan quvurlar
chiqishida 730 kRa bosimga m о ‘ljallangan PSV-3043 va PSV-3043 S himoya
klapanlari о ‘rnatilgan. Himoya klapanlaridan tashlash ma’shalaga amalga
oshiriladi. Shu bilan birga bosimni mash’alaga tashlovchi UV-31006 va FO-
31009 klapanlari joylashgan liniya mavjud. YEA-3008 ning kirish va
chiqishida harorat TI-31006 va TI-31010 indikatorlar kо‘rsatkichi bо‘yicha
nazorat qilinadi. YEA-3008 dan sovituvchi suvni chiqarib yuborish tizimida
bosim ortib ketishini oldini olish uchun 700 kRa bosimga mо‘ljallangan PSV-
3044 himoya klapani о‘rnatilgan. Himoya klapanlaridan tashlash yerga
amalga oshiriladi. Muhit harorati yuqorida joylashgan TI-31001, TI-31002,
TI-31003, TI-31004, TI-31005, TI-31007 termoparalar bilan о‘lchanadi.
DA-3002 kolonna 350-450 kRa bosimda va kolonnaning kub qismida
110-130 0
S, yuqori qismida 39-46 0
S haroratda ishlaydi. DA-3002 diametri 1
dyuym b о ‘lgan Poll metall xalqalardan iborat kolonna nasadkalarining uchta
paketi bilan ta’minlangan. Kolonnani isitish yuqori bosimli t о ‘yingan bug‘
bilan ta’minla sh , uni YEA-3009 reboylerga berish sur’ati bilan rostlanadi.
Kolonna harorat i ogohlantiruvchi yuqori «N» va quyi «L» signaliga ega TIC-
31004 nazoratchi yordamida FV-31002 klapani orqali ushlab turiladi. FV-
1002 c arf k lapan i TIC31004 nazoratchi k о ‘rsatkichiga k о ‘ra FIC-31002
nazoratchi tomonidan rostlanadi.
Sug‘orish idishidagi sath LG-31004 sath о‘lchagich bilan joyida
kuzatiladi. Idishdagi suyuqlik sathi ogohlantiruvchi yuqori «N» va quyi «L»
signaliga ega LIC-31003 nazoratchi yordamida rostlanadi . Rostlash LV-
31003 klapani bilan bajariladi.
12

FA-3015 sug‘orish idishining quyi qismidan oqim UV-31007 klapani
orqali GA-3013 A/V nasosning s о‘ rish qismiga keladi. Oqimning bir qismi
buten-1 kolonnasini sug‘orish uchun xaydaladi. Sug‘orish uchun oqimning
sarfi ogohlantiruvchi yuqori «N» va «L» signal iga ega FIC-31003 nazoratchi
tomonidan FV-31003 klapani orqali rostlanadi . Oqimning ikkinchi qismi
ishga yaroqli va ishga yaroqsiz b о ‘lgan buten-1ni saqlash uchun FA-3016 va
FA-3017 idishlarga y о ‘naltiriladi. Bu idishlar 8 soatli za h iraga ega. Nasosning
chiqishida AI-31003 analizator о ‘rnatilgan. Saqlashga kelayotgan buten-1
ning sarfining nazorati ogohlantiruvchi yuqori «N» va quyi «L» signal iga ega
FI-31005 k о ‘rsatkichi b о ‘yicha olib boriladi. FA-3015 sug‘orish idishidan
bosimni tushirish NV-31001 klapani orqali bajariladi.
Suyuq mahsulot DA-3002 kolonna kubidan UV-31008 ajratuvchi
klapan orqali olinib, YEA-3010 da sovitiladi va FA-3018 saqlash idishiga
yuboriladi. YEA-3010 sovitgichidan chiqishida gi harorat va sarf ustidan
nazorat TI-31009 va FI-31001 asboblari k о‘ rsa t kichi b о ‘yicha olib boriladi.
FI-31001 asbobi uchun sarfning yuqori «N» va quyi «L» qiymatlarida
ogohlantiruvchi signal berish k о ‘zda tutilgan. DA-3002 kolonnasida sath LIC-
31001 nazoratchi yordamida LV-31001 klapani orqali rostlanadi. Klapandan
keyin S-3014 namuna olgich о ‘rnatilgan.
S
6 + mahsuloti idishi FA-3018 da bosim azot haydash yoki uni mash’ala
tizimiga tushirish bilan nazorat qilinadi. FA-3018 idishida bosim 100-250
kRa , harorat 30-45 0
S da ushlab turiladi. Idishda gi sath ogohlantiruvchi yuqori
«N» va quyi «L» signaliga ega LIC-31101 nazortchi tomonidan rostlanadi .
Rostlash LV-31101 klapani vositasida bajariladi. Chiqishda suyuqlik tarkibini
nazorat qilish uchun S-3017 namuna olish nuqtasi о ‘rnatilgan.
Idishda bosim ortib ketishini oldini olish uchun 500 kRa bosimga
m о ‘ljallangan PSV-3046 va PSV-3046 S himoya klapanlari о ‘rnatilgan.
Himoya klapanlaridan tashlash ma’shalaga amalga oshiriladi . S
6 +
mahsulotlari FA-3018 ning kub qismidan GA-3017 A/V nasoslari bilan
13

tayyor mahsulotlar sexiga beriladi. GA-3017 A, GA-3017 V nasoslarini
himoyalash uchun FA-3018 da suyuqlik idishining minimal sathida nasoslarni
t о ‘xtatuvchi blokirovka о‘rnatilgan . Minimal sathga tushirilganda LSLL-
31103 signalizatsiya ishga tushadi va I-16 va I-36 blokirovkalar faollashadi.
Saqlash idishidagi sath maksimal qiymatga ega bо‘lganida boshqarish pulti
DCS da LAHH-31102 signalizatsiya ishlab ketadi. GA-3017A nasosining
sо‘rish qismida FA-3006 idishiga konteynerdan yengil nafta berish liniyasi
bor.
Ishga yaroqli buten-1 HV-31101 klapani orqali FA-3016 idishiga
beriladi. Ishga yaroqsiz buten-1 li oqim HV-31102 klapan orqali о ‘tadi va
FA-3017 idishiga keladi. FA-3016 idishida sath ogohlantiruvchi yuqori «N»
va quyi «L» signaliga ega LIC-31105 nazoratchi orqali rostlanadi. Rostlash
FV-31104 sarf klapani bilan bajariladi. Idishda haroratning nazorati TI-31102
asbobi k о ‘rsatkichi b о ‘yicha olib boriladi.
Saqlash idishida sathning maksimal qiymatiga erishilganda, DCS
boshqaruv pultida LAHH-31106 signalizatsiya ishlab ketadi . Idishda sath
minimal qiymatga tushganda, I-14 blokirovkani faollashtiruvchi LSLL-31107
signalizatsiyani ishga tushishi sodir b о ‘ladi. FA-3016 da bosim 350-500 kRa ,
harorat 30-45 0
S da ushlab turiladi. Idishda bosim ortib ketishini oldini olish
uchun 720 kRa bosimga m о ‘ljallangan PSV-3047 va PSV-3047 S himoya
klapanlari о ‘rnatilgan. Himoya klapanlaridan tashlash ma’shalaga amalga
oshiriladi .
Ishga yaroqli buten-1 FA-3016 ning kub qismidan GA-3014 va GA-
3015 nasoslari bilan tayyor mahsulot sexining FB-8103 sferik idishiga yoki
polietilen qurilmasining FB- 2451 idishiga beriladi. GA-3014 va GA-3015
nasoslarini himoyalash uchun I-37 va I-38 blokirovkalari k о ‘zda tutilgan
b о ‘lib, ular ishga tushganda nasoslarni tо‘xtatadi . Buten-1 ni tozaligini
nazorat qilish uchun nasoslardan chiqishda S-3017 namuna olish nuqtasi
о ‘rnatilgan.
14

FA-3016 idishi t о ‘lib ketsa, mahsulot FA-3017 idishiga qabul qilinadi
va GA-3015 nasosi bilan RV-8103 sferik idishiga beriladi. FA-3017 idishida
sath ogohlantiruvchi yuqori «N» va quyi «L» signali ga ega LIC-31109
rostlovchi tomonidan rostlanadi . Rostlash FV-31104 sarf klapani bilan amalga
oshiriladi .
Agar ishga yaroqsiz bо‘lgan buten-1mahsulotida S
6+ va og‘ir
komponentlarning miqdori xaddan ziyod kо‘p bо‘lsa, mahsulot GA-3016
nasosi yordamida FV-31107 sarf klapani orqali DA-3002 kolonnasiga
qaytadan yо‘naltirilishi mumkin. Rostlash ogohlantiruvchi yuqori «N» va
quyi «L» signaliga ega FIC-31107 nazoratchi tomonidan amalga oshiriladi.
FA-3017 idishda yig‘ilgan suyuqlikda AI-31003 analizator kо‘rsatkichi
bо‘yicha buten-2 ning va boshqa komponentlarning miqdori ortib ketsa,
mahsulot GA-3016 nasosi bilan tayyor mahsulotlar sexidagi FB-8104 idishiga
beriladi. Sarf nazorati FQI-31108 asbobi kо‘rsatkichi bо‘yicha olib boriladi.
GA-3016 nasosni himoyalash uchun I-39 blokirovka kо‘zda tutilgan, u ishga
tushganda nasosni tо‘xtatadi. Ishga yaroqsiz bо‘lgan buten-1 tarkibini nazorat
qilish uchun nasoslardan chiqishda S-3019 namuna olgich о‘rnatilgan.
Saqlash idishida sathning maksimal qiymatiga erishilganda, DCS
boshqaruv pultida LAHH-31110 signalizatsiya faollashadi. Idishda sath
minimal qiymatga tushganda LSLL-31111 signalizatsiya ishga tushib, I-15
blokirovka faollashadi. FA-3017 da bosim 350-500 kRa, harorat 30-45 0
S da
saqlanib turadi. Idishda bosim ortib ketishidan himoyalanish uchun 720 kRa
ga mо‘ljallangan PSV-3048 va PSV-3048 S himoya klapanlari о‘rnatilgan.
Himoya klapanlaridan tashlash mash’alaga amalga oshiriladi .
15

TEXNOLOGIK JARAYONNI IDENTIFIKATSIYAL A SH
Bu amaliyotda identifikatsiya masalasi optimizatsiya masalasi bilan
birgalikda asosiy masala h isoblanadi. Umumiy holda bu masalaning xammasi
uchun aniq bir maqsadda yо‘naltirilgan modelni kо‘rish kerak bо‘ladi.
Bu modelni kо‘rish jarayonida identifikatsiyalashdan maqsad eng axamiyatli
xisoblanadi.
Identifikatsiya bu о‘tkazilayotgan tajriba ma’lumotlaridan foydalanib,
jarayonning matematik modelini tuzish tushiniladi.
Boshqarish tizimini modellashtirish quyidagilarni о‘z ichiga oladi.
1. Tajribaviy-statik usul
2. Analitik usul
3. Tajribaviy-analitik usul
Tajribaviy –analitik usulni ikki turi bо‘lib, aktiv va passiv tajriba usulidir.
Passiv tajribada tajriba ma’lumotlari texnologik jarayonlaridan. Labaratoriya
analizlaridan, avtomatlashtirish kо‘rsatkichi va xokazolardan olinadi.
Aktiv eksperement - oldindan tuzilgan dastur yordamida ishlab turgan
apparada о‘tkaziladi Apparatda ishlab chiqarish jarayoni ketayotgani uchun,
chiqish qiymati kо‘rsatkichi texnologiyada kо‘satilgan qiymatdan 25% ortiq
bо‘lishi mumkin.
Mazkur malakaviy bitiruv ishida boshqaruv obyekti sifatida distillyatsiya
kolonnasi kо‘riladi. Bu qurilmada xom ashyo о‘tkir bug‘ yordamida boshlang‘ich
123-125 S dan yakunda 134-136 S gacha qizdiriladi. Obyekt modelini aniqlash
maqsadida uning ustida faol tajriba о‘tkazilib, obyektga pog‘onali turtki signali
berildi. Tajribadan esa quyidagi natijalar aniqlandi.
1.1 – jadval
17

Vaqt 0 5 10 15 20 30
Suyuqlikning
harorati 125 125 125.1 125.15 125.3 125.8
Vaqt 35 40 50 70 80 90
Suyuqlikning
harorati 126.25 127 127.4 129.25 130.2 130.6
Vaqt 100 110 120 130 140 150
Suyuqlikning
harorati 132 132.8 133.4 133.9 134.3 134.6
Vaqt 160 170 180 190 200 210
Suyuqlikning
harorati 134.8 134.9 135 135 135 135
Obyektning о‘tish grafigi esa quyidagicha qurildi.G
az harorati
Vaqt
18

Obyektning о‘tish xarakteristikasi grafigi
Hosil bо‘lgan grafikni silliqlab, unda turtki egriligining о‘zgarish nuqtasi
aniqlanadi va shu nuqtadan egri chiziqqa urunma о‘tkaziladi. Urunmaning obsissa
о‘qi bilan kesishish nuqtasi hamda ordinata о‘qining maksimal qiymati bilan
kesishgan nuqtasidan obsissa о‘qiga perependikulyar tо‘g‘ri chiziq tushuriladi va
rasmda kо‘rsatilganidek belgilab olinadi.gaz harorati
Vaqt
Obyektning о‘tish xarakteristikasi grafigi
Belgilangan masofalar chizg‘ich yordamida о‘lchanadi. Kо‘rilayotgan
misolda T
0a =5, T
ab =20 hamda T
bd =83 ekanligi aniqlandi.
Qiymatlar aniqlangach, (1.1) tenglama bо‘yicha z ning qiymati aniqlanadi.
z=T
ab / T
bd (1.1)
z=T
ab / T
bd =18/110=0.164.
z ning qiymatiga kо‘ra quyidagi parametrlar aniqlanadi (1.2), (1.3):
19

k
1 ={ 17 z + 1 , агар 0 ≤ z ≤ 0.104
7.4 z + 2.1 , агар z > 0.104 (1.2)
k
1 =7.4*0 . 164+2.1= 3.31
k2=7.5 ∗z2+2.1 ∗z
(1.3)
k2=¿
7.5* 0.164 2
+2.1* 0.164 =0. 544
k1
, k2 larning qiymatlari aniqlangach, obyektning doimiy vaqti T (1.4) tenglamaga
binoan aniqlanadi.
T=Tbd/k1
(1.4)
T= 110
3.31 =33.22
Obyektning kechikish vaqti τ
1 quyidagi (5.6) tenglama orqali aniqlanadi.
τ1=k2T
(1.6)
τ
1 = 0.544 ∗ 33.22 = 18.09
Obyektning haqiqiy kechikish vaqti quyidagicha hisoblanadi.
τ=T0a+Tab−τ1
(1.7)
τ = 5 + 18 − 18.09 = 4.91
Uzatish funksiyasining tartibi n esa (5.8) tenglama bilan aniqlanib, uning
qiymatini butun son qilib yaxlitlanadi.
n=2.5 ∗z2+8.6 ∗z+1
(1.8)
n=2.5 ∗0.164 2+8.6 ∗0.164 +1≈2
20

n ning qiymatini butun son qilib yaxlitlanadi.
Obyektning kuchaytirish koeffitsiyenti quyidagicha hisoblanadi (1.9).
k = T
о − T
б
T
б ∗ 100
А (1.9)
k = 135 − 125
125 ∗ 100
7 = 1.143
Obyektning uzatish funksiyasi esa (5.10) tenglama kо‘rinishida ifodalanadi.W = k
(Tp +1)ne−τp
(1.10)
Bizning misolda esa obyektning uzatish funksiyasi W = 1.14
( 33.22 p + 1 ) 2 e − 4.91 p

kо‘rinishga ega bо‘ldi.
21

TEXNOLOGIK JARAYONNI AVTOMATLASHTIRISHNING
FUNKSIONAL CHIZMASI VA BAYONI
DA-3001 distillyatsiya kolonnasida harorat elektr chiqish signaliga ega
bо‘lgan PT100 markali qarshilik termometri (poz.1-1) orqali 4-20 mA tokli signal
kо‘rinishida PLK63-RRRRRR-M markali kontrollerga uzatiladi va kontroller
Sirius 3RT20351NF34 markali (poz.1-2) magnitli yuritgich yordamida klapinni
ochib yopish orqali bug‘ sarfini о‘zgartirish orqali temperatura
rostlanadi.Shuningdek joriy qiymatni bosmaga chiqarish va xotirada saqlash
mumkin.
DA-3001 distillyatsiya kolonnasida harorat 4 ta SITRANS TF2 markali
raqamli despleyli termometr (poz.2-1,3-1,4-1,5-1) yordamida nazorat qilinadi. DA-
3001 distillyatsiya kolonnasida bosim SITRANS p DS III (7mf403x) markali
manometr (poz.6-1) yordamida nazorat qilinadi. DA-3001 distillyatsiya
kolonnasidan chiqqan komponent YEA-3006 sovitgichdan о‘tadi. YEA-3006
chiqishdagi harorat SITRANS TF2 markali raqamli despleyli termometr (poz.7-1)
yordamida nazorat qilinadi.
FA-3014 sug‘orish idishida bosim ortib ketishini oldini olish uchun bosim
QBE2103-P25 markali manometr (poz.8-1) orqali 4-20 mA tokli signal
kо‘rinishida PLK63-RRRRRR-M markali kontrollerga uzatiladi. Kontroller Sirius
3RT20351NF34 markali (poz.8-2) magnitli yuritgich yordamida klapinni ochib
yopish orqali bosim rostlanadi.
FA-3014 sug‘orish idishida bosim SITRANS p DS III (7mf403x) markali
manometr (poz.9-1) yordamida nazorat qilinadi.
FA-3014 sug‘orish idishida sath SITRANS LVL100 7ML5745-1AA01-
1AA0 markali vibratsiyali sath signalizatori (poz.10-1,10-2) yordamida
kontrollerga uzatiladi va kontroller Sirius 3RT20351NF34 markali (poz.10-3)
22

magnitli yuritgich yordamida sath minimal qiymatga yerishganda GA-3012 A/V
nasosni о‘chiradi, maksimal qiymatga yerishganda GA-3012 A/V nasosni yoqadi.
YEA-3008 sovitgichning kirish va chiqishida harorat 2 ta SITRANS TH100
markali termopara (poz.11-1,12-1) yordamida nazorat qilinadi.
DA-3002 distillyatsiya kolonnasida harorat 4 ta SITRANS TH100 markali
termopara (poz.13-1,14-1,15-1,16-1) yordamida nazorat qilinadi.
DA-3002 distillyatsiya kolonnasida harorat elektr chiqish signaliga ega bо‘lgan
PT100 markali qarshilik termometri (poz.17-1) orqali 4-20 mA tokli signal
kо‘rinishida PLK63-RRRRRR-M markali kontrollerga uzatiladi va kontroller
Sirius 3RT20351NF34 markali (poz.17-2) magnitli yuritgich yordamida klapinni
ochib yopish orqali bug‘ sarfini о‘zgartirish orqali temperatura
rostlanadi.Shuningdek joriy qiymatni bosmaga chiqarish va xotirada saqlash
mumkin.
FA-3015 sug‘orish idishida sath SITRANS LVL100 7ML5745-1AA01-
1AA0 markali vibratsiyali sath signalizatori (poz.18-1,18-2) yordamida
kontrollerga uzatiladi va kontroller Sirius 3RT20351NF34 markali (poz.18-3)
magnitli yuritgich yordamida sath minimal qiymatga yerishganda GA-3013 A/V
nasosni о‘chiradi, maksimal qiymatga yerishganda GA-3013 A/V nasosni yoqadi.
FA-3016 sug‘orish idishida sath SITRANS LVL100 7ML5745-1AA01-
1AA0 markali vibratsiyali sath signalizatori (poz.19-1,19-2) yordamida
kontrollerga uzatiladi va kontroller Sirius 3RT20351NF34 markali (poz.19-3)
magnitli yuritgich yordamida sath minimal qiymatga yerishganda GA-3014 A/V
nasosni о‘chiradi, maksimal qiymatga yerishganda GA-3014 A/V nasosni yoqadi.
YEA-3010 sovitgichidan chiqishidagi harorat SITRANS TF2 markali
raqamli despleyli termometr (poz.20-1) yordamida nazorat qilinadi. Sarf esa
SITRANS F5100 markali lektromagnitli sarf ulchagich (poz.21-1) yordamida
nazorat qilinadi.
FA-3017 sug‘orish idishida sath SITRANS LVL100 7ML5745-1AA01-
1AA0 markali vibratsiyali sath signalizatori (poz.22-1,22-2) yordamida
23

kontrollerga uzatiladi va kontroller Sirius 3RT20351NF34 markali (poz.22-3)
magnitli yuritgich yordamida sath minimal qiymatga yerishganda GA-3015 A/V
nasosni о‘chiradi, maksimal qiymatga yerishganda GA-3015 A/V nasosni yoqadi.
24

Avtomatlashtirish vositalarning buyurtma s petsifikatsiyasi
№ poz О‘ zgaruvchi
parametrlar О‘ zgaruvchi
parametrlar
xarakteris
tikasi О‘ rnatish
joyi О‘ lchovchi asbob nomi va
xarakteristikasi Tipi so
ni Tayyorlo
v
zavodi Izo
x
1 2 3 4 5 6 7 8 9
1 -1
TT temperatura ni
rostlash -II- Joyida Qarshilik termometri chiqish
signali
4-20mA,chastotasi γ=50 Gs ,
ishchi bosim R = 0.4MPa PT100 1 Siemens
1-2
NS -II- -II- Shitda Magnitli yuritgich, chastotasi
γ =50 Gs, ishchi quvvati 23 kvt,
о‘lchami 114x55x174 mm Sirius
3RT20351
NF34 1 Siemens
2-1
TI temperatura ni
nazorat qilish -II- Joyida Raqamli despleyli termometr,
о‘lchash diapozini -50 ... +200 °C
4-20 mA SITRANS
TF2 1 Siemens
26

3-1
TI -II- -II- Joyida Raqamli despleyli termometr,
о‘lchash diapozini -50 ... +200 °C
4-20 mA SITRANS
TF2 1 Siemens
4-1
TI -II- -II- Joyida Raqamli despleyli termometr,
о‘lchash diapozini -50 ... +200 °C
4-20 mA SITRANS
TF2 1 Siemens
5-1
TI -II- -II- Joyida Raqamli despleyli termometr,
о‘lchash diapozini -50 ... +200 °C
4-20 mA SITRANS
TF2 1 Siemens
6-1
PI bosimni
nazorat qilish -II- Joyida Manometr chiqish signali
4-20mA, ishchi bosim 0-1 mbar
do 0-700 bar , SITRANS p
DS III
(7mf403x) 1 Siemens
7-1
TI temperatura ni
nazorat qilish -II- Joyida Raqamli despleyli termometr,
о‘lchash diapozini -50 ... +200 °C
4-20 mA SITRANS
TF2 1 Siemens
8 -1
PT bosimni
rostlash -II- Joyida Manometr chiqish signali
4-20mA,chastotasi γ=50 Gs ,
о‘lchash diapozini 0...4 bar /
0...400 kPa QBE2103-
P25 1 Siemens
8-2
NS -II- -II- Shitda Magnitli yuritgich, chastotasi
γ =50 Gs, ishchi quvvati 23 kvt,
о‘lchami 114x55x174 mm Sirius
3RT20351NF
34 1 Siemens
27

9-1
PI bosimni
nazorat qilish -II- Joyida Manometr chiqish signali
4-20mA, ishchi bosim 0-1 mbar
do 0-700 bar , SITRANS p
DS III
(7mf403x) 1 Siemens
10-1
10-2
LT Sathni rostlash
-II- Shitda Vibratsiyali sat h signalizatori,
ishchi bosimi 6400kPab
kuchlanishi 20...72 V, ishchi
quvvati 1.3 Vt SITRANS
LVL100
7ML5745-
1AA01-1AA0 2 Siemens
10-3
NS -II- -II- Shitda Magnitli yuritgich, chastotasi
γ =50 Gs, ishchi quvvati 23 kvt,
о‘lchami 114x55x174 mm Sirius
3RT20351NF
34 1 Siemens
11-1
TI temperatura ni
nazorat qilish -II- Joyida Termopara, chiqish signali 4-20
mA, ulchash diapozoni 1000 0
s
gacha SITRANS
TH100 1 Siemens
12-1
TI temperatura ni
nazorat qilish -II- Joyida Termopara, chiqish signali 4-20
mA, ulchash diapozoni 1000 0
s
gacha SITRANS
TH100 1 Siemens
13-1
TI temperatura ni
nazorat qilish -II- Joyida Termopara, chiqish signali 4-20
mA, ulchash diapozoni 1000 0
s
gacha SITRANS
TH100 1 Siemens
28

14-1
TI temperatura ni
nazorat qilish -II- Joyida Termopara, chiqish signali 4-20
mA, ulchash diapozoni 1000 0
s
gacha SITRANS
TH100 1 Siemens
15-1
TI temperatura ni
nazorat qilish -II- Joyida Termopara, chiqish signali 4-20
mA, ulchash diapozoni 1000 0
s
gacha SITRANS
TH100 1 Siemens
16-1
TI temperatura ni
nazorat qilish -II- Joyida Termopara, chiqish signali 4-20
mA, ulchash diapozoni 1000 0
s
gacha SITRANS
TH100 1 Siemens
17 -1
TT temperatura ni
rostlash -II- Joyida Qarshilik termometri chiqish
signali
4-20mA,chastotasi γ=50 Gs ,
ishchi bosim R = 0.4MPa PT100
1 Siemens
17-2
NS -II- -II- Shitda Magnitli yuritgich, chastotasi
γ =50 Gs, ishchi quvvati 23 kvt,
о‘lchami 114x55x174 mm Sirius
3RT20351NF
34 1 Siemens
18-1
18-2
LT Sathni rostlash -II- Shitda Vibratsiyali sat h signalizatori,
ishchi bosimi 6400kPab
kuchlanishi 20...72 V, ishchi
quvvati 1.3 Vt SITRANS
LVL100
7ML5745-
1AA01-1AA0 2 Siemens
29

18-3
NS -II- -II- Shitda Magnitli yuritgich, chastotasi
γ =50 Gs, ishchi quvvati 23 kvt,
о‘lchami 114x55x174 mm Sirius
3RT20351NF
34 1 Siemens
19-1
19-2
LT Sathni rostlash -II- Shitda Vibratsiyali sat h signalizatori,
ishchi bosimi 6400kPab
kuchlanishi 20...72 V, ishchi
quvvati 1.3 Vt SITRANS
LVL100
7ML5745-
1AA01-1AA0 2 Siemens
19-3
NS -II- -II- Shitda Magnitli yuritgich, chastotasi
γ =50 Gs, ishchi quvvati 23 kvt,
о‘lchami 114x55x174 mm Sirius
3RT20351NF
34 1 Siemens
20-1
TI temperatura ni
nazorat qilish -II- Joyida Raqamli despleyli termometr,
о‘lchash diapozini -50 ... +200 °C
4-20 mA SITRANS
TF2 1 Siemens
21-1
FI sarfni
nazorat qilish -II- Joyida yelektromagnitli sarf ulchagich,
aniqlik sinfi 1%, kuchlanishi
20...28 V, chiqish signali
4-20mA SITRANS
F 5100 1 Siemens
30

22-1
22-2
LT Sathni rostlash
-II- Shitda Vibratsiyali sat h signalizatori,
ishchi bosimi 6400kPab
kuchlanishi 20...72 V, ishchi
quvvati 1.3 Vt SITRANS
LVL100
7ML5745-
1AA01-1AA0 2 Siemens
22-3
NS -II- -II- Shitda Magnitli yuritgich, chastotasi
γ =50 Gs, ishchi quvvati 23 kvt,
о‘lchami 114x55x174 mm Sirius
3RT20351NF
34 1 Siemens
31

Uch fazali p rinsipial e lektr manba chizmasi va bayoni
Bu chizmada taqsimlanish tarmog‘iga manba manba tarmog‘ining asosiy
manba tarmog‘idan va unda kuchlanish bо‘lmay qolganda rezerv manba
tarmog‘idan berilishi ta’minlangan. Buning uchun asosiy manba tarmog‘iga
ulangan magnitli yuritgich PM1 va rezerv manba tarmog‘iga ulangan magnitli
yuritgich PM2 va ularning kontaktlaridan foydalaniladi. Asosiy manba tarmog‘ida
kuchlanish mavjud bо‘lsa, PM1 ishlab, о‘zining normal ochiq PM1 kontaktlarini
ulaydi va taqsimlanish manba tarmog‘iga kuchlanish beriladi. Asosiy manba
tarmog‘ining biror fazasida kuchlanish bо‘lmay qolsa, uch fazali kuchlanish relesi
RN1 о‘chib, asosiy manba tarmog‘iga ulangan magnitli yuritgich PM1 zanjirini
uzadi va bunda uning asosiy manba zanjiridagi normal ochiq kontaktlari PM1
uzilib, asosiy manba zanjirini uzadi, rezerv manba tarmog‘idagi normal yopiq PM1
kontakti esa ulanib, rezerv manba tarmog‘idagi magnitli yuritgich PM2 ishlaydi va
о‘zining normal ochiq PM2 kontaktlarini ulab, taqsimlanish tarmog‘iga rezerv
manba tarmog‘ini ulaydi. Asosiy manba zanjiridagi hamma fazalarda kuchlanish
paydo bо‘lishi bilan, yana magnitli yuritgich PM1 zanjiri ulanib, rezerv manba
tarmog‘idagi magnitli yuritgich PM2 zanjirini uzadi va asosiy manba tarmog‘ini
ulaydi.
32

Prinsipial boshqarish va signallash tizim larini loyi h ala sh
Tekshirish tugmasi SV1 bosilganda K1 rele boshqarish о‘ramlaridan tok
о‘tib, K1 normal ochiq kontaktlarilarining ulanishiga sabab bо‘ladi. Natijada,
tovushli signal NA ishlaydi va hamma signal lampalar zanjirini normal yopiq
kontaktlar orqali yoqadi.
Texnologik kontakt SQ1 ulanganda, K2 relening normal ulangan kontakti
orqali ulanib, K1 rele boshqarish о‘ramlaridan tok о‘tadi va bu uning K1 normal
ochiq kontaktlarilarining ulanishiga sabab bо‘ladi. Natijada, VD2 diod orqali K2
rele zanjiri ulanadi K2 normal ochiq kontaktlari yordamida zanjir
blokirovkalanadi. Rele K2 ishlaganda, о‘zining signallash lampasi zanjiridagi K2
normal ochiq kontaktlarini ulab signal lampani N L 1 yoqadi va normal yopiq
kontakt K2 ni uzadi.
Tо‘xtatish tugmasi SV2 bosilganda, K1 rele о‘ramlaridan tok о‘tishi
tо‘xtaydi va K1 normal yopiq kontaktlarini uzadi va signal lampalari о‘chib, faqat
blokirovkalovchi K2 kontakt zanjiridagi signal lampasi yoniq qoladi.
Qolgan tizimlar (5-1; 7-1; 8-1) ham shu tartibda ishlaydi.
34

AVTOMATIK ROSTLASH TIZIMINI HISOBI
Boshqariluvchi obyekt haroratini rostlash jarayoni
35

Ushbu ishini bajarishda obyekt sifatida distillyatsiya kolonnasi tanlab olindi.
Olingan obyektni tizimli tahlil qilib, uning kirish va chiqish parametrlarini
aniqlaymiz:
G
m G’
m
T
m T’
m
G
b G’
b
T
b T’
b
Bu yerda:
G
m -qurilmaga kirayotgan mahsulotning sarfi;
T
m -qurilmaga kirayotgan mahsulotning harorati;
G
b -qurilmaga kirayotgan bug‘ning sarfi;
T
b -qurilmaga kirayotgan bug‘ning harorati;
G’
m -qurilmadan chiqayotgan mahsulotning sarfi;
T’
m - qurilmadan chiqayotgan mahsulotning harorati;
G’
b - qurilmadan chiqayotgan bug‘ning sarfi;
T’
b - qurilmadan chiqayotgan bug‘ning harorati;
Ushbu kо‘rsatkichlar ichidan boshqaruvchi va boshqariluvchi
kо‘rsatkichlarni aniqlab olamiz.
Boshqaruvchi kо‘rsatkich – qurilmaga kirayotgan bug‘ning massaviy sarfi,
kg/soat;
Boshqariluvchi kо‘rsatkich- qurilmadan chiqayotgan mahsulotning
temperaturasi
Ushbu kо‘rsatkichlarni ichidan boshqaruvchi va boshqariluvchi
kо‘rsatkichlarni aniqlab olamiz.
Boshqariluvchi kо‘rsatkich - blanshirlash vannasidan chiqayotgan
mahsulotning harorati -T,˚S.
Boshqaruvchi kо‘rsatkich - suv bug‘ning sarfi – G, m 3
/s.
36Distillatsiya
Kolonnasi

Jarayondagi о‘zgartiriladigan Obektning asosiy kо‘rsatkichi – harorat
bо‘lib, uning о‘zgarish chegarasi t
max = 136 o
C; t
min =134 o
C; t
о‘rt =135 o
C; о‘zgarish
chegarasi  t = ±1 o
C.
 t
max = t
max - t
о‘rt =136-135=1 0
S
 t
min = t
min - t
о‘rt = 134-135=-1 0
S
 t=  1 0
S.
distillyatsiya kolonnasining kompyuter modeli
Biz tanlagan obyekt bir sig‘imli ekanini hisobga olib,uning kompyuter
modelini kuyida keltirilgan “MATLAB” dasturi asosida hosil qilamiz.Buning
uchun dasturning kutubxonasidan kerakli bо‘linmalar olinadi.Natijada ekranda
quyidagicha kompyuter modeli yaratiladi:
Model tuzilgach unga 400 sekund ishlash vaqtini beramiz.Hosil bо‘lgan
dinamik model kо‘rsatkichlari
Avtomatik rostlash tizimini shakllantirish
37

Keyingi bosqichda Obektning optimal boshqarish jarayoni yaratiladi.
Obektni optimal boshkarish uchun unga tо‘g‘ri keladigan rostlagich tanlanadi.
Obektga PI (proporsional-integral) rostlash qonuniga binoan rostlagich tanlanadi.
Haroratni avtomatik rostlash tizimining strukturaviy kо‘rinishi quyidagicha
bо‘ladi:
Haroratni avtomatik rostlash tizimining “MATLAB” dasturi asosidagi blok
sxemasi quyida keltirilgan:
Kompyuter modeli yaratilgach unga kuchaytirish koeffitsiyenti va inersiya
vaqtining qiymatlari kiritiladi va ekranda ularning о‘tish egri chiziqlari hosil
bо‘ladi.Hosil bо‘lgan о‘tish chiziqlari orasidan optimal boshqarish tanlab olinadi:
Kuchaytirish koeffitsiyenti K=0.9,inersiyalash vaqti Ti=0.015.
38

Kuchaytirish koeffitsiyenti K=1.2,inersiyalash vaqti Ti=0.02.
Kuchaytirish koeffitsiyenti K=1,inersiyalash vaqti Ti=0.0175.
39

Kuchaytirish koeffitsiyenti K=0.9,inersiyalash vaqti Ti=0.0191
Demak kuchaytirish koeffitsiyenti K=0.9, inersiyalash vaqti Ti=0.0191 da
optimalga erishiladi.
40

BOSHQARISH TIZIMI ARXITEKTURASI BAYONI
Kimyo va oziq-ovqat sanoatida ishlab chiqarish samaradorligi hamda
mehnat unumdorligini oshirishda ilmiy-texnika taraqqiyotining asosiy
yо‘nalishlaridan biri bо‘lgan texnologik jarayonlarning avtomatlashtirilgan
boshqarish tizimi (TJABT)ni yaratish va tatbiq etishdir. Hisoblash texnikasi
asosida yaratilgan TJABT lar, texnologik komplekslarni boshqarishda
mahsulotning sifat va qiymat kо‘rsatkich-larini ma’lum texnologik va texnika-
iqtisodiy mezonlardan foydalanib, axborotlarni markazlashgan tarzda hisoblaydi.
Kimyo va oziq-ovqat sanoatida о‘zgarib turadigan tashqi muhitning ta’sirlari
sharoitida ishlab chiqarish rezervlaridan foydalanish TJABTning asosiy
masalasidir.
Texnologik jarayonlarning avtomatlashtirilgan boshqarish tizimlarini
sanoatga tatbiq etish ishlab chiqarish unumdor ligini, texnologik uskunalar quvvati
о‘zgarmagan olda mahsulot qiymatining kо‘payishini kо‘rsatadi: xom ashyo,
yarim fabrikatlar va energiya keragicha sarflangan holda tayyorlangan
mahsulotning sifati yaxshilangan. Shunisi diqqatga sazovorki, bu tizimlarni
yaratishga ketgan mablag‘lar, odatda bir, bir yarim yilda о‘zini qoplagan;
mahsulotlarning sifati, iqtisodiy kо‘rsatiichlar yaxshilanibgina qolmay, balki
mehnatning xarakteri va sharoitiga ham ijobiy ta’sir etgan.
TJABT larni quyidagi belgilari bо‘yicha sinflarga bо‘lish mumkin: 1)
avtomatlashtirilayotgan ishlab chiqarishning xarakteri bо‘yicha ;
2) boshqarish obyektlarining murakkabligi bо‘yicha;
3) funksional algoritmik belgisi bо‘yicha(tizim hisoblaydigan boshqarish
masalalari kо‘lami va axborot hajmi);
4) tizimning texnik darajasi bо‘yicha;.
Boshqarishning obyektlarining murakkablik darajasi sifatida nazorat
qilinayotgan parametrlar va boshqaruv ta’sirlarining qiymati ifodalanadi.TJABT
ning nomenklatura asosini oldindan taxminan belgilab beradi va tadqiqot planiga
asos bо‘lib xizmat qiladi.
41

Shuni qayd qilib о‘tish kerakki, TJABT yordamida texno logik jarayonlarni
avtomatik va avtomatlashtirilgan (odam ishtirokida) ravishda tashkil etish mumkin,
uning ishlab chiqarishning ABT sidan prinsipial farqi ham shudir, odam bunda
korxonaning ikdisodiy faoliyatini boshqarish zanjirida ishtirok etadi
Texnologik jarayonlar darajasidagi boshqarish tizim lari real vaqt
masshtabida, ya’ni texnologik jarayonlar bilan bir vaqtda ishlashi lozim. Bu holda
boshqaruvchi hisoblash mashinasiga (BHM) axborotlar hajmi cheklangan
massivlar shaklida emas, balki amalda cheksiz tasodifiy ketma-ketliklar shaklida
beriladi. Axborotlarni qayta ishlash esa chek langan vaqt birligida bajariladi,
ularning qiymati boshqa rish vazifasi va obyektlarning dinamik xususiyatlariga
bog‘liq. Bundan TJABT larni algoritmik ta’minlashda qо‘shimcha talablar vujudga
keladi: ular о‘zlarini iqtisodiy jihatdan oqlashlari lozim, ya’ni birinchidan,
axborotni qayta ishlashga ketgan vaqt bо‘yicha, ikkinchidan esa BHM ning
xotirasidan foy-dalanish hajmi bо‘yicha, boshqacha qilib aytganda kelayotgan
axborotni о‘z vaqtida «kо‘rib chiqish» kerak. Bu talablarga iterativ siklik hisoblash
(staxostik approksimatsiya yо‘li bilan hisoblash, rekursiv regressiya yо‘li va shu
kabilar) usuli javob beradi. Ulardan quyidagi masalalarni hal qilishda foydalanish
mumkin:
1) texnologik nazorat va texnika-iqtisodiy kо‘rsatkichlarni hisoblash vazifalarini
о‘rganganda kerakli foydali signalni ajratib olish;
2) kо‘p о‘lchashli, raqamli boshqarishda;
3) identifikatsiyalash va adaptatsiyalashda;
4) optimallash va koordinatlashda.
Texnik darajasi va murakkabligining ortishiga qarab TJABT ni lokal,
kompleks va integrallangan tizimlarga ajratish mumkin.
TJABT lar murakkab, k о ‘p funksiyali tizimlar turiga kiradi. Bu sinfning
k о ‘p funksiyaliligi qator omillar bilan ifodalanadi, ya’ni: identifikatsiyalash ,
nazorat, himoya va blokirovka, rostlash va boshqarish kabi ayrim funksional
yordamchi tizimlarning borligi; lokal, ayrim boshqarish masalalarining umumiy,
42

global maqsadga b о ‘ysunishining natijasi; yordamchi tizimlar orasidagi( k о ‘p sonli
aloqalarning borligi; ayrim obyektlarni boshqarishning markazlashuvi va, nihoyat,
turli funksiyalarni bajarishda bir xil texnik vositalardan foydalanish imkoniyati
mavjudligidir. TJABT lar bajargan funksiyalarni quyidagi uch guruhga b о ‘lish
mumkin: axborot, boshqaruv va yordamchi.
rasmda TJABT ishining umumlashtirilgan blok-sxemasi berilgan, bunda,U (t)
-kirishda nazorat qilinayotgan boshqaruvchi ta’sirlar; X(t) -kirishda nazorat
qilinayotgan parametrlar;
Z(t) - kirishda nazorat qilinayotgan parametrlar, lekin
boshqarilmaydigan parametrlar;;
Y(t) -texnologik jarayonning chiqishdagi
о‘zgaruvchisi.
Texnologik jarayonning kirish va chiqish parametrlari haqidagi axborot
о‘lchov asboblarining datchigi va axborotni kiritish-chiqarish kompleksi orqali
raqamli hisoblash mashinasiga (RHM) boradi. Bu axborotni (yoki uning bir
qismini) operator ham aloqa qurilmasi orqali RHM ga kiritishi mumkin.
43

TEXNIK - IQTISODIY HISOB QISMI
Ishlab chiqarish dasturi - mahsulotning yillik
Ishlab chiqarish hajmi (natural va qiymat ifodasida)
№ Mahsulot nomi О‘lcham Bir о‘lcham
narxi sum Natural
ifodasi Qiymat
ifodasi
m .sо‘m.
1 2 3 4 5 6
1 420000
100 0000 4 2 00 00000
Jami
Ushbu jadvalda loyixa bо‘yicha ishlab chiqarishga rejalashtirilgan mahsulot
turi, uning о‘lchami, natural ifodadagi va qiymati bо‘yicha mahsulotning hajmi va
1 о‘lcham mahsulotning sotiladigan narxi qayd etiladi.
Hisob tartibi:
5 grafada loyixa bо‘yicha mahsulotning 1 yillik hajmi qayd etiladi.
6 grafa = 4 grafa x 5 grafaga.
1. Korxona i/ch sarflari va ularning guruxlanishi
Umumiy kо‘rinishda ishlab chiqarish sarf xarajatlar (mahsulot, ishlar,
xizmatlar tannarxi) ishlab chiqarish jarayonida qо‘llanilgan tabiiy resurslar, xom
ashyo, materiallar, yoqilg‘i, quvvat, asosiy fondlar, mexnat resurslari, hamda ishlab
chiqarish va mahsulotni sotishga sarflangan boshqa qolgan xarajatlarning
qiymatlarni aks ettiradi.
Bozor iqtisodiyotiga о‘tish munosabati bilan О‘zbekiston Respublikasi
Moliya Vazirligi tomonidan 27.01.1995 yil №9, 5.02.1999 yili № 54 qarori bilan
takomillashtirilgan “Mahsulot tannarxi (ishlar, xizmatlar) ni tashkil qiluvchi sarflar
tarkibi va mahsulot (ishlar, xizmatlar) ni sotish, moliya natijalarni kelib chiqish
tartibi” tо‘g‘risidagi yangi yо‘riqnoma qabul qilingan.
45

Ushbu yо‘riqnoma bо‘yicha hamma sarflar mahsulot ishlab chiqarish
tannarxiga kiritiladigan va ishlab chiqarish tannarxiga kiritilmaydigan (ammo ular
davr xarajatlar tarkibida qayd etilib, asosiy faoliyat foydasida inobatga olinadilar)
xarajatlarga bо‘linadilar:
- Bundan tashkari sarflar korxona umumxо‘jalik faoliyatining foyda
yoki zarari hisobida inobatga olinadigan moliya faoliyati bо‘yicha xarajatlar;
- Favqulotdagi zararalar (foyda yoki daromadini soliq tо‘laguncha qadar
hisobida inobatga olingan) dan iborat.
Shunga kо‘ra sarf moddalarining guruhlanishi quyidagicha bо‘ladi:
1. Mahsulotning ishlab chiqarish tannarxi;
2. Davr xarajatlari;
3. Moliya faoliyati xarajatlari;
4. Favqulotdagi zararlar.
2. Mahsulot tannarxiga kiritiladigan sarf xarajatlar tarkibi
a) mahsulot tannarxining iqtisodiy mazmuni mahsulot tannarxi asosiy sifat
kо‘rsatkichi bо‘lib, unda korxonalarning xо‘jalik faoliyatlaridagi hamma nuqson
va muvaffaqiyatlari ifodalanadi, mahsulotni ishlab chiqarish va sotishga ketgan
sarf-xarajatlarining pul ifodadagi yig‘indisidir. Mahsulot ishlab chiqarish va
sotishga ketgan sarflar qanchalik kam bulsa, shunchalik ishlab chiqarishning
samaradorligi oshadi.
Mahsulot ishlab chiqarish bilan bevosita bog‘liq bо‘lgan xarajatlarning
puldagi ifodasi esa mahsulot ishlab chiqarish tannarxi deb ataladi.
Tannarx – mahsulot qiymatining asosiy qismini tashkil etib, uni baxosini
belgilashda asos hisoblanadi. Shuning uchun mahsulot tannarxini kamayishi
amalda uni narxini pasayishini ta’minlaydi va foydani kо‘payishida manba
hisoblanadi.
Foyda va mahsulot tannarxining ahamiyati ayniqsa bozor munosabatlari
sharoitida oshib ketdi, chunki foyda korxona faoliyatining asosiy manbaasini
tashkil etadi.
46

b) sarf xarajatlarning kalkulatsion moddalari va iqtisodiy elementlar
bо‘yicha guruxlanishi; Sarflar va xarajatlar shakllanish boshqaruvida xarajatlar
turini inobatga olgan sarflar tasnifi muxim ahamiyatga ega va u kalkulatsion
moddalari hamda sarflar elementlari bо‘yicha kо‘riladi.
Xarajatlarning kalkulatsion moddalari bо‘yicha guruxlanishi ushbu
xarajatlarni xosil bо‘lgan о‘rni (joy) ni aks ettiradi va bir tur yoki bir о‘lcham
mahsulot ishlab chiqarish uchun ketgan sarflarni rejalash, hisobga olish va
aniqlashda qо‘llaniladi.
Xarajatlarning sarf elementlari bо‘yicha guruxlanishi esa xarajatlar qayerda
va qaysi maqsadlarga safrlanishidan qatiy nazar ishlab chiqarishga ketgan sarflar
smetasini tuzishda qо‘llaniladi. Ushbu smeta korxona ishlab chiqaradigan hamma
mahsulotining xajmiga ketgan sarflarni aniqlaydi.
Mahsulotning ishlab chiqarish tannarxini tashkil etuvchi xarajatlar iqtisodiy
mazmundorligiga binoan quyidagi elementlar bо‘yicha guruhlanadilar:
- ishlab chiqarish moddiy sarf xarajatlar (qayta ishlanadigan chiqindilar
qiymati ayrilgan xolda);
- ishlab chiqarish xarakteriga ega mexnat haqi sarf xarajatlar;
- ishlab chiqarishga taluqli ijtimoiy sug‘urta ajratmalar;
- asosiy fondlar va nomoddiy aktivlarning amortizatsiyasi;
- boshqa ishlab chiqarish xarajatlar.
Mahsulotning ishlab chiqarish tannarxi
Mahsulotning ishlab chiqarish tannarxiga uni ishlab chiqarish bilan
bevosita bog‘liq b о ‘lgan xarajatlar kiradi va ular quyidagilardan iborat:
1. T о ‘g‘ri va yon dosh moddiy xarajatlar;
2. Mexnatga doir sarflangan t о ‘g‘ri va yondosh x arajatlar;
3. Qolgan ishlab chiqarishga ta’luqli xarajatlar (shu jumladan ustama
xarajatlar).
Ishlab chiqarish moddiy sarflar tarkibi:
47

1 .1.Chetdan keltirilgan (sotib olin g an) , mahsulot tarkibi da asosini xosil
qiluvchi yoki mahsulot ishlab chiqarish (ishlar ni bajarish , xizmat lar k о ‘rsatish) da
zarur tarkibiy qism hisoblangan xom ashyo va materiallar .
1.2.Sotib olingan materiallar – ishlab chiqarish jarayonida uni normal
xolatda о‘tishini ta’minlovchi va mahsulotni о‘rab-chirmablash uchun
mо‘ljallangan, yoki boshqa ishlab chiqarish maqsadlarda ishlatiladigan materiallar
(sinovlar о‘tkazish, nazorat qilish, asosiy fondlarni ta’mir va ekspluatatsiyasi
uchun), ta’mirlash uchun zarur bо‘lgan zaxira qismlari, instrument, inventar,
moslamalr yemirilishi, maxsus kiyim-boshni emirilishi va shunga о‘xshash mehnat
vositalar (asosiy fondlar tarkibiga kirmagan) boshqa arzon baho ashyolarning
yemirilishi.
1.3.Sotib olingan yarim fabrikat va komplektlash buyumlari (shu
korxonada qо‘shimcha ishlov yoki montajga mо‘ljallangan).
1.4. Tashqi yuridik va jismoniy shaxslar, shuningdek, xо‘jalik yurituvchi
subyektning ichki tarkibiy bо‘linmalari tomonidan bajariladigan, faoliyatning
asosiy turiga tegishli bо‘lmagan, lekin ishlab chiqarish xususiyatiga ega bо‘lgan
ishlar va xizmatlar.
Ishlab chiqarish xarakteriga ega ishlar va xizmatlar – boshqa chet korxona,
xо‘jaliklar yoki asosiy faoliyatiga kirmagan korxonaning xо‘jaliklari bajaradigan
ishlar (mahsulot ishlab chiqarish uchun maxsus aloxida operatsiyalarni amalga
oshirish, xom ashyo va materiallarga ishlov о‘tkazish, chet korxonalarning yuk
tashish uchun transport xizmatlar va x.k.).
1.5.Chetdan sotib olingan yoqilg‘i – texnologik jarayonlarda, turli xil
quvvatlar ishlab chiqarish uchun, binolarni isitish, ishlab chiqarishni transport
xizmat bilan ta’minlash uchun mо‘ljallangan turli yoqilg‘ilar;
1.6.Sotib olingan turli xil quvvatlar – texnologik, transport va boshqa
xо‘jalik ehtiyojlarga sarflanadigan quvvatlar.
48

1.7.Moddiy resurslarning tabiiy yо‘qolish normalari doirasida va ulardan
ortiqcha yо‘qotilishi, yaroqsizlanishi va kam chiqishi. Norma chegarasidan oshmay
tabiiy qurishi va sababli kamomad va aynishi natijasida yо‘qotmalar.
1.8.Moddiy resurslar qiymatiga yana korxonalarning moddiy resurslar bilan
ta’minlovchilar tomonidan keltirilgan tarash va о‘rash materiallari uchun sarf
xarajatlari ham kiradi.
1.9. Xо‘jalik yurituvchi subyektning transporti va hodimlari tomonidan
moddiy resurslarni yetkazish bilan bog‘liq xarajatlar (yuklash va tushirish ishlari),
ishlab chiqarish xarajatlarining tegishli elementlariga kirishi kerak (mehnatga haq
tо‘lash xarajatlari)
1.10. Moddiy sarflardan qayta ishlanadigan chiqindilar qiymati ayriladi –
mahsulot ishlab chiqarish jarayonida butunlay yoki qisman iste’mol sifatini
yо‘qotgan xom ashyo, materiallarning qoldiqlari.
2. Ishlab chiqarishga taaluqli mehnat haqlari uchun sarflar - korxonada
qabul etilgan mexnat haqi tizimiga binoan ishbay rassenka, tarif stavka va okladlar
asosida haqiqatdan bajarilgan ish uchun hisoblangan ish haqlari. Bunga yana
mukofotlar, rag‘batlantirish va kompensatsion tо‘lovlar, shtatida bо‘lmagan, ammo
korxonaning asosiy faoliyatiga jalb qilingan hodimlar ish haqlari kiradi.
1.3. Ijtimoiy sug‘urta bо‘yicha sarflar – belgilangan normalarga binoan
ijtimoiy Davlat sug‘urta idoralar Nafaqa fondi, Davlat va tibbiy fondiga hodimlar
mehnat haqlaridan foiz hisobida majburiy tо‘lovlar.
1.4. Asosiy fondlar va ishlab chikarish ahamiyatiga ega bulgan nomoddiy
aktivlar amortizatsiyasi. Bu modda tarkibiga asosiy fondlarning balans qiymati va
belgilangan normalar asosida ularning tо‘la qayta tiklashga mо‘ljallangan
amortizatsiya ajratmalari kiradi (shu jumladan qonunga binoan fondlar aktiv
qismining tezlashtirilgan amortizatsiyasi).
Korxonaning nomoddiy aktivlar tarkibida yer, suv, boshqa tabiiy resurslar,
sanoat va intellektual (akliy) mulq obyektlar (patent, litsenziya) ga ega bо‘lgan
haqlar aks etadi.
49

Nomoddiy aktivlar yemirilishi ularning boshlang‘ich qiymati va foydali
xizmat davriga binoan xar oy mahsulot tannarxiga о‘tkaziladi. Foydali xizmat
davri aniqlanmagan nomoddiy aktivlar uchun yemirilish normasi 5 yilga
belgilanadi (foydali xizmat davr korxonaning faoliyat davridan oshmasligi shart).
1.5. Boshqa ishlab chiqarish sarflari – bularga oldin qayd etilgan
moddalarga kirmagan sarflar kiradi – soliqlar, tо‘lovlar, maxsus fondlarga
tо‘lanadigan ajratmalar, kreditlar bо‘yicha tо‘lovlar (belgilangan stavkalar,
chegarasida), komandirovkalar bо‘yicha xarajatlar, aloqa xizmati va boshqa ishlab
chiqarish jarayonini ta’minlash bо‘yicha sarflar kiradi.
Mahsulot tannarxiga qо‘shilish usuliga qarab ishlab chiqarish xarajatlari 2
guruxga bо‘linadi:
1. Bevosita (t о ‘g‘ri) xarajatlar.
2. Bilvosita (yondosh) xarajatlar.
Bevosita (t о ‘g‘ri) xarajatlar deb tegishli kalkulyasiya obyektining
tannarxiga t о ‘ppa-t о ‘gri, ya’ni bevosita о ‘tkaziladigan xarajatlarga aytiladi.
Masalan, texnologik maqsadda sarflangan xom ashyo va asosiy materiallar, ishlab
chiqarishda band b о ‘lgan ishchilarning asosiy ish haqi va hokazo.
Yondosh xarajatlar bir necha xil mahsulogni tayyorlash bilan bog‘liq
(energiya, suv, bug‘ va hokazolar sarfi), shuning uchun ular mazkur mahsulot
turlari о ‘rtasida taqsimotning aniq bazalariga mutanosib ravishda taqsimlanadi.
Ishlab chiqariladigan mahsulotning miqdoriga bog‘liqligiga qarab
xarajatlar ikki guruhga b о ‘linadi:
1. О ‘zgaruvcha n .
2. Shartli - о ‘zgarmaydigan.
Ishlab chikarayotgan mahsulot miqdorining k о ‘payishi yoki kamayishiga
qarab о ‘zgaradigan (ular ham k о ‘payadi yoki kamayadi) xarajatlar о ‘zgaruvchan
deyiladi. Bularga xom ashyo, materiallar, texnologik maqsadda ishlatiladigan
yoqilg‘i va elektroenergiya, ishchilarning ish haqi (qisman) , asbob-uskunalarni
saq l ash va foydalanish xarajatlari kiradi.
50

Mahsulot miqdorining о ‘zgarishi ta’sir etmaydigan xarajatlar shartli -
о ‘zgarma y digan xarajatlar deb ataladi. Bularga umumishlab chiqarish xarajatlari
kiradi. Bu xarajatlar tarkibida ham mahsulot mikdorining k о ‘payishi yoki
kamayishiga qarab har xil sanoat tarmoqlarida har xil darajada о ‘zgaradigan
xarajatlar b о ‘lishi mumkin. Lekin bunday xarajatlar umumsex xarajatlari ichida
kam salmoqqa ega yoki ularning о ‘zgarishi uncha sezilarli emas. Shuning uchun
ular shartli - о ‘zgarmaydigan xarajatlar deb nomlangan.
Shartli - о ‘zgarmaydigan xarajatlar mutlaq miqdor b о ‘yicha nisbatan
о ‘zgarmay qolsada, ishlab chiqarish о ‘sganda tannarxni pasaytirishning muhim
omiliga aylanadi, chunki bunda ularning mahsulot birligiga t о ‘g‘ri keladigan
miqdori kamayadi.
Ishlab chiqarish xarajatlari tarkibiga qarab bir turdagi ( о ‘xshash) va har xil
turdagi (kompleks) xarajatlarga b о ‘linadi. Bir turdagi xarajatlarga xom ashyo va
materiallar, ish haqi, yoqilg‘i va energiya xarajatlari kiradi. Kompleks sarflar
tarkibida har xil turdagi xarajatlar yig‘iladi . Masalan, umumishlab chiqarish
xarajatlari, ish haqi, yoqilg‘i, amortizatsiya va hokazo sarflar kiradi.
Ishlab chikarish tannarxiga kiritilgan sarflar mahsulot i shl ab chiqarish
kalkulyasiyasi va ishlab chikarish smetasida aks ettiriladi. Mahsulot ishlab
chikarish kalkulyatsiyasida sarflar moddalar buyicha guruhlanib bir о ‘lcham yoki
bir tur mahsulot ishlab chikarishga ketgan xarajatlarini ifodalab quyidagilardan
iborat:
1. Tugri moddiy sarflar.
2. Mexnatga doir tugri sarflar:
a) i/ch ishchilarning ish haqi
b) ijtimoiy sugurta ajratmasi
3. Materiallarga doir yondosh sarflar.
4. Mehnatga doir yondosh sarflar.
5. Asosiy fondlar va nomoddiy aktivlar amortizatsiyasi.
6. Boshqa, shu jumladan ustama xarajatlar.
51

T о ‘g‘ri moddiy sarflar k о ‘p xollarda kalkulyatsiyadan keyin alohida
jadvalda ochiladi va quyidagi sarflardan tashkil topadi:
1. Xom ashyo va asosiy materiallar – mahsulot tarkibiga kiradigan
komponentlar.
2. Yordamchi materiallar – mahsulot tarkibiga kirmagan, ammo uni hosil
b о ‘lishida ishtrok etgan (katalizator, reagent va xokazo).
3. Qayta ishlanadigan chiqindi (ayriladi).
4. Yoqilg‘i va quvvat sarflari.
Umum xо‘jalik bо‘yicha mahsulot ishlab chiqarishga ketgan sarflar esa
iqtisodiy elementlar buyicha guruhlanib quyidagilardan iborat:
1. Xom ashyo va asosiy materiallar.
2. Yordamchi materiallar.
3. Yoqilg‘i.
4. Quvvat sarflari.
5. Hodimlarning ish haqlari.
6. Ijtimoiy sug‘urta ajratmasi.
7. Asosiy fondlar va nomoddiy aktivlar amortizatsiyasi.
8. Boshqa sarflar.
5. Davr xarajatlari, moliya faoliyati bо‘yicha sarflar va favqulotdagi
zararlar.
Davr xarajatlari — xarajatlar tarkibi tо‘g‘risidagi Yо‘riqnomaga binoan
joriy etilgan korxonaning xarajatlar hisobi tizimida nisbatan yangi kо‘rsatkich.
Bevosita ishlab chiqarish jarayoni bilan bog‘liq bо‘lmagan xarajatlar davr
xarajatlari toifasiga kiritiladi. Ushbu xarajatlarga boshqaruv, tijorat xarajatlari,
umumxо‘jalik maqsadidagi boshqa xarajatlar, shu jumladan ilmiy-tadqiqot va
tajriba-konstruktorlik ishlanmalari xarajatlari kiradi. Ushbu xarajatlar korxonaning
mahsulot ishlab chiqarish faoliyati bilan bog‘lanmagani, lekin mahsulot (ishlar,
xizmatlar) sotish bо‘yicha asosiy faoliyati bilan bog‘langani uchun ular operatsion
xarajatlar, shuningdek umumiy va ma’muriy xarajatlar deb ham ataladi. Ular ishlab
52

chiqarilgan va sotilgan mahsulot yoki tovarlar hajmiga bog‘liq emas, aksincha,
vaqt, xо‘jalik faoliyatining qancha davom etishi bilan kо‘proq bogliq. Ushbu
xarajatlar ular paydo bо‘lgan hisobot davrida yig‘iladi va hisobdan chiqariladi.
Davr xarajatlariga quyidagi xarajatlar kiritiladi:
• mahsulotni sotish xarajatlari;
• boshqaruv xarajatlari;
• boshqa operatsion xarajatlar, shu jumladan ilmiy-tadqiqot va tajriba-
konstruktorlik ishlanmalari xarajatlari, ishlab chiqarish va boshqaruv tizimini
rivojlantirish xarajatlari;
• kelgusida soliq solish bazasiga kiritiladigan hisob davri xarajatlari.
Moliya faoliyati b о ‘yicha xarajatlar - b ularga quyidagilar kiradi:
- Qisqa muddatli bank kreditlari ( О ‘zbekiston Markaziy banki
belgilangan hisob stavkalar chegarasida yoki undan yuqori) b о ‘yicha t о ‘lovlar va
ta’minotchilar kreditlari uchun % t о ‘lovlari.
- u zoq muddatli kreditlar b о ‘yicha t о ‘lovlar;
- u zoq muddatli ijara b о ‘yicha % t о ‘lovlari ;
- chet el valyutalari bilan bog‘liq operatsiyalar b о ‘yicha zarar (ubitok)
va salbiy kurs (raznitsa).
- qi m matli qog‘ozlar chiqarish va tarqatish b о ‘yicha xarajatlar.
- m oliyaviy faoliyat b о ‘yicha xarajatlar.
Favquladagi zararlar - Korxona faoliyatida kо‘zda tutilmagan xodisa va
operatsiyalar natijasida kelib chiqqan g‘ayri tabiiy, kutilmagan xarajatlar.
Mahsulot ishlab chiqarish tannarxining kalkulyatsiyasi
Yillik ishlab chiqarish xajmi- 50000 t/y
Mahsulotning kalkulyatsion о‘lchami- 1 t
№ Sarf moddalar Sarflar qiymati
1 о‘lcham mahsulot
uchun, sо‘m Y illik
xajmi, m.
1 2 3 4
53

1. Tо‘g‘ri moddiy sarflar 233100 233100000
2. Mexnatga doir t о ‘g‘ri sarflar, shu
jumladan: 13320 13320000
a
a) Ishlab chiqarish ishchilarining ish xaqi 10123,2 10123200
b
b) Sug‘urta ajratmalari (yagona ijtimoiy
t о ‘lov -2 4 %) 3196,8 3196800
3
3. Materialga doir yondosh sarflar 49950 49950000
4
4. Mexnatga doir yondosh sarflar 19980 19980000
5. Asosiy fondlar amortizatsiyasi 13320 13320000
6. Boshqa (shu jumladan ustama) sarflar 3330 3330000
Ishlab chiqarish tannarxi 306360 306360000
Davr xarajatlari 26640 26640000
Umumiy sarflar 333000 333000000
Foyda 87000 87000000
Mahsulot rentAbelligi 26 -
Korxonaning ulgurji baxosi 420000 420000000
Kelishilgan (erkin -sotish) baho, - 20%
QQS bilan. 504000 504000000
ASOSIY IQTISODIY KО‘RSATKICHLAR HISOBI
№ Kо‘rsatkichlar О‘ lcham Loyixa bо‘yicha
1 2 3 4
1 Yillik i/ch mahsulot hajmi
a) natural ifoda м 3
100 0000
b) tovar mahsulotining qiymati ming sо‘m 420000000
2 1 о ‘lcham mahsulotning i/ch
tannarxi (ishlab chiqarish sarflari) Sо‘m/о‘lcham 306360
3 Yillik mahsulotning tannarxi ming sо‘m 306360000
4 Mahsulotning erkin-sotish baxosi sо‘m/о‘lcham 504000
5 Yillik foyda ming sо‘m 87000000
54

6 Mahsulot rentAbelligi
(samaradorligi %) % 26
17 7 1 ishlovchining о ‘rtacha- oylik ish
haqi ming sо‘m 1500000
8 1 ishchining о ‘rtacha- oylik ish haqi Ming sо‘m 1100000
HAYOT FAOLIYATI HAVFSIZLIGI
Mehnatni muxofaza qilish
55

Texnologik jarayonni normal sharoitini ishlab turadigan parametrlar bilan
aniqlanadi. Texnologik jarayonni avtomatlashtirish - bu avtomatik tekshirish,
boshqarish, himoyalash, t о ‘siqlash, rejimiga solish va signalizatsiyalashdir.
Korxonani chiqindi tashlash b о ‘yicha SN-245-71ga asosan turi , sanitar-
himoya zonasi. Majmuada hosil b о ‘layotgan is’temol va ishlab chiqarish
chiqindilarini joylashtirish uchun maxsus chiqindixona barpo etilgan b о ‘lib, u
uzluksiz q о ‘riqlanadigan obyekt hisoblanadi. Mazkur chiqindixonada chiqindilarni
joylashtirish uchun tabiatni muxofaza qilish davlat q о ‘mitasidan maxsus
ruxsatnoma rasmiylashtirilgan. Sanoat chiqindilari 4 turi mavjudligini biz bilamiz.
Bular 1- о ‘ta xavfli, 2-yuqori xavfli, 3- о ‘rtacha xavfli, 4-kam xafli sinflarga
farqlanadi. Majmuada 1-sinf xaflilikka ega chiqindilarga ishlatiladigan
lyuminessent lampalarni kiritish mumkin. Bundan tashqari majmua
poliklinikalarida hosil b о ‘layotgan chiqindilar ham davriy ravishda zararsizlantirib
boriladi.Tibbiy chiqindilarni majmuada maxsus prosedura asosida zararsizlantirish
yo’lga q о ‘yilgan. Zavod atrofidagi katta xududda tabiiy filtrlar yani о ‘rmon
x о ‘jaligi tashkil etilgan b о ‘lib, bu tizim majmuaning ish faoliyatida ham, uning
atrof muhitga ta’sirini kamaytirishda ham muhim ahamiyat kasb etadi.
Ma’lumotlarga asosan atrof muhitga chiqadigan zaxarli moddalar hususiyatiga
qarab SN-245-71ga asosan 4-sinfga kirib sanitar himoya zonasi 1000 metrga
tengdir.
Shamol yo’nalishi b о ‘yicha SNIP-2.01.01.93ga asosan korxonani
joylashtirish: Shamol tezligi b о ‘yicha sharqdan g‘arbga va va g‘arbiy – shimoliy
tomonga yo’nalgan b о ‘lib о ‘rtacha yillik 1-3,4m/sek ni tashkil qiladi . Shamol
tezligi may, avgust oylarida intensivlashib, tezlashib 7-12,5m/sek gacha yetadi va
chang miqdorini 34m/sek gacha b о ‘lishiga olib keladi. Korxona Qashqadaryo
viloyati G‘uzor tumanida shamol yo’nalishini hisobga olib SNIP-2.01.93 asosida
loyixalash k о ‘zda tutilgan.
Ushbu loyihada q о ‘llanayotgan texnologiya uzluksiz b о ‘lib bu uzluksizlikni
ta’minlash maqsadida korxonada saqlovchi bunkerlar, kalonnalar A/B shaklida
56

juft-juft qilib о ‘rnatilgan. YA’ni A xolatdagi apparat ishlab turgan vaqt B xolatdagi
apparat turg‘un holatda b о ‘ladi yoki aksincha. Mazkur texnologik jarayon
iqlimning о ‘zgaruvchanligi , havo haroratining bir muncha yuqorilig‘i, ya’ni bu
hududning ch о ‘l zonasiga tegishliligi va yana k о ‘plab boshqa omillarga qarab
tanlangan. Korxonada texnologik jarayon yuqori xarorat va bosimda ishlaydi va,
albatta, bu k о ‘rsatgichlarni nazorat qilish tizimi ham amal qiladi.
Korxonada asbob – uskunalar ham shunga mos ravishda GOST 12.2.03.91,
QMQ-3-05-05-98ga asosan zichligi yuqori, turli ta’sirlarga chidamli materiallardan
yasalgan mustahkam hamda germetikligi tekshirilib tanlangan. Qizib ketishi
mumkin b о ‘lgan yuzalarni past harorat darajasida ushlab turadigan va huddi
shunday bosimni rostlaydigan moslamalar ham mavjud. Uskunalar maxsus himoya
t о ‘siqlari bilan qoplangan SanPIN-0120-01 va SanPIN-122-01 ga asosan asbob
uskunalarni joylashtirish: Shovkin va tebranish hosil qiluvchi asbob-uskunalar
alohida xonalarda joylashtirilishi, shovqin yutuvchi materiallar bilan tusilishi,
tebranish beruvchi asbob-uskunalarni ostiga amartizatorlar quyilishi hisobga
olinadi. Shu bilan birga asbob-uskunalarni vaqtida ta’mirlash statik va dinamik
sinovlardan о ‘tkazish, labaratoriya usullari bilan shovqin darajasini о ‘lchab turib
uning miqdorini, darajasini 80 db dan oshik ketmasligini nazarda tutish kerak.
Texnolgik jarayonni xavfsizligini ta’minlash, ish unumdorligini oshirish,
ishchilar sog‘ligini saqlash, jarohat va baxtsiz hodisalarni oldini olishda, joylarni
tug‘ri va yetarli yoritish katta ahamiyatga ega. Shu tufayli ushbu ishlab chiqarish
korxonasida quyidagi yoritish turlari hisobga olingan: Tabiiy, sun’iy aralashma
avariya uchun m о ‘ljallangan yoritilganlikdir. Tabiiy gaz yoritilganlik koefitsenti
SNIP-2-01-05-98 asosida IV razryad uchun 1,5-2 %. Toza va ish kiyim uchun
garderoblar bilan jihozlanishi, ularning о ‘lchami 175x65x65sm b о ‘lib soni
1-smena uchun ya’ni ushbu loyiha uchun о ‘rtacha 40 taga teng b о ‘lishi hisobga
olingan.
Ushbu ishlab chiqarish xonasi elektr tokiga nisbatan yuqori xavfli binolar
tarkibiga kiradi. (1747-76) shunga asosan elektr asbob-uskunalari ustiga qoplangan
57

maxsus sun’iy yoritgichlar sifatida yonish va portlashga bardosh beradigan b3
G- 100, B3 G-300 yoritgichlar projektorlarni ishlatilishi tavsiya etiladi. Avariya
holatini hisobga olib asosiy ish joylarda evakuatsiya qilish maqsadida sex uchun
m о ‘ljallangan yoritilganlikni 10 % miqdorida akkumlyator orqali ishlaydigan 0,3 –
0,5 lk kuchga ega yoritgichlar о ‘rnatilishi hisobga olinadi.
Ishlab chiqarish xonalarida havo muhitini m о ‘tadil sharoitda ushlab turish
uchun toza havo kirish–chiqarish ventilyatsiyalari xizmat qiladi. SanPIN-0058-96
ga asosan shamollatish, isitish, sovutish uchun maxsus qurilmalar о ‘rnatish
rejalashtirilgan.
Ishlab chiqarish xonalarni maksimal mexanizatsiyalashtirilishi va
avtomatlashtirilishi elektr tokiga nisbatan befarq b о ‘lmaslikni, xavfsizlik chora-
tadbilarni amalga oshirish hayot talabidir. Elektrdan shikastlanishini oldini olish va
ogohlantirishda yerga ulanuvchi himoya simlarini joylashtirilishi katta ahamiyatga
ega. Bunday himoya turi elektr apparatlari uskunalarini, reaktorlarini elektr
о ‘tkazadigan p о ‘lat quvurlar simlarini, metal sim yoki plastinka orqali yerga
bog‘lash bilan amalga oshirishi kuzda tutiladi.
Barcha quvurlar, kompressorlar, yengil alangalanuvchi suyuqliklarni
haydash nasoslari, texnologik jihozlar (idishlar, issiqlik almashinuv apparatlari,
bunkerlar, klassifiqatorlar, filtrlar va h.k.) yerga о ‘tkazib yuborish moslamalari
bilan jihozlangan b о ‘lishi kerak. Shuningdek ventilyatsion (shamollatish)
uskunalar va ularning havo tortuvchilari ham yerga о ‘tkazib yuborish
moslamalariga ega b о ‘lishi kerak. Zaryadlarning oqish jarayoni jihoz tayyorlangan
material va qayta ishlanayotgan moddalarning muhiti, elektrik xossalariga bog‘lik.
Hajmiy elektr qarshiligi 10 5
yuqori k о ‘rsatkichga ega b о ‘lgan modda va
materiallar qayta ishlash va tashish jarayonida statistik elektr zaryadlari t о ‘plash
qobiliyatiga egalar.
Uglevodorod kondensati va tabiiy gaz qabul qilib ishlaydigan reaksiya va
resikl qurilmalari uchun statistik elektr о ‘ta xavflidir, chunki u yong‘in va
58

portlashga olib kelishi mumkin. Yengil yonuvchan suyuqlik tashuvchi
barchaquvurlar, kompressorlar, nasoslar, texnologik apparatlar (reaktorlar,
kolonnalar, idishlar, issiqlik almashinuv jihozlari, bunker, filtr va h.z.) statik elektr
zaryadini yerga о ‘tkazib yuboruvchi moslamalar bilan ta’minlangan b о ‘lishi kerak.
Shuningdek yerga о ‘tkazib yuboruvchi moslamalar bilan ventilyatsiya uskunalari
va ularning xavo о ‘tkazish qismlari ta’minlanadi.
SNIP-2.01.02-85, ONTP-24/86ga asosan ishlab chiqarish korxonasi yonish
va portlashga moyilligi ,,B” kotegoriyaga kiradi. Ish joy b о ‘linmalariga va
atmosferaga portlash xavfi bor va zaxarli gazlarni chiqib ketishini oldini olish
uchun texnologik apparatlar va kommunikatsiya uskunalari germetik yopilgan
b о ‘lishi kerak. Barcha flyansli va salnikli moslamalarni sistematik ravishda
k о ‘zdan kechirib, nosozliklar darhol bartaraf etilishi kerak. Yopiq xonalarda,
ayniqsa katalizator tayyorlash xonasida, muhit avtomatik ravishda portlashga
xavfli signalizatorlar bilan nazorat qilinib, bu signalizatorlar avariya holati
ventilyatsiyasi bilan ulangan b о ‘lishi kerak.
Korxona binolari SNIP -2.09.12-98va SNIP -2.01.02.04 yong‘inga
chidamlilik normasiga asosan yong‘in paytida yuqori haroratga bardosh beradigan
va о ‘z ish faoliyati , k о ‘rinishini ancha vaqtgacha saqlaydigan qurilish materiallari
tanlangan va qurilgan. Tanlangan qurilish materiallarining о ‘tga chidamliligi
darajasi I-II ni tashkil etadi. Materiallarning о ‘tga chidamliligi vaqt birligida,
k о ‘tarish-chidash qobiliyatini pasayishi , t о ‘liq yorilishi – darz hosil b о ‘lishi yoki
sovuq yuza haroratining 140 ˚C dan ortib ketishi bilan baholanadi.
Asbob – uskunalarni, ular о ‘rtasidagi masofa, ularni joylashtirish va
boshqarish qulay b о ‘lishi – tasodifiy vaziyatlarda odamlarni evakuatsiya qilish
sharoitlarini yengillashtirishga yordam beradi. Korxona yong‘in xavfsizligi norma,
qoidalariga asosan evakuatsiya y о ‘llari о ‘tga chidamli materiallardan tayyorlangan,
harakat y о ‘lida begona t о ‘siqlar y о ‘q. Ish joyidan chiqish joyiga masofa SNIP –
2.09.02-85 ga asosan 50 m qilib belgilangan.
59

SNIP-2-04.02.86ga asosan yong‘inga qarshi vositalar ta’minoti: Yong‘inni
oldini olish chora-tadbirlari Absorberda ishlatiladigan tabiiy gaz portlash va yonish
xavfli b о ‘lgani uchun portlash va yonishni oldini olish va va kerak b о ‘lganda uni
о ‘chirish maqsadida 42% xajm konsentratsiyadagi karbonat angidrid va 52 % xajm
konsentratsiyada azot gazipni ishlatish tasiya etiladi. Tabiiy gaz tez yonuvchan va
portlash xususiyatiga ega b о ‘lgani uchun va qurilmadagi bosim yuqori 5mga
b о ‘lgani uchun portlash va yong‘inni oldini olish va о ‘chirish uchun kimyoviy
kupik va mayda tomchi-xolatdagi suvdan foydalanish, tavsiya etiladi.
Bulardan tashqari birlamchi о ‘t о ‘chirish vositalari (OXP – 10, OP-5)
karbonat angidridli (0,4-5,098) quruq paroshokli (OPS-1,OPS-100) yong‘indan
habar beruvchi moslama tufayli ishga tashuvchi avtomatik sprinklar qurilmalar
о ‘rnatish tavsiya etiladi. Shu bilan birga ushbu ishlab chiqarish xonasi portlovchi,
yonuvchi «A» kategoriyaga kirgani uchun xonani tashki tomonidan yong‘inga
qarshi gidrometlar va ichki tomondan q о ‘shimcha suv jumraklari о ‘rnatilishi
tavsiya etiladi. Ushbu ishlab chiqarish korxonasi atrof-muhitga zaxarli moddalarni
tarqatish darajasi bilan SN 24571 asosida II-sinfga kiradi.
SNIP-2.04.09-07, GOST 12.2.2002.89ga asosan yong‘in texnikasi va
signalizatsiyasini avtomatik ravishda yoqilishida q о ‘llaniladigan anjomlar loyihasi.
Qurilma yong‘indan xavflilik darajasi b о ‘yicha «A» kategoriyaga kiradi.
Qurilmalar telyefon tarmog‘i va elektr yong‘in signalizatsiyasi bilan ta’minlangan.
Qurilmalarda yong‘in sistemasi va signalizatsiyasi yoqilishining avtomatik rejimi
k о ‘zda tutilgan. Qurilma maydonlarida yong‘in sodir b о ‘lish hodisasi va
portlashgacha konsentratsiya signalizatorlari о ‘rnatilgan b о ‘lib ular zarur paytda
yong‘inni о ‘chirish jamoasiga darxol xabar berishga m о ‘ljallangan. Yonishni
tarqashini oldini olish (lokalizatsiyalash) maqsadida apparatlar uchun suv bilan
bostirish sistemasi k о ‘zda tutilgan.
SHGKM da k о ‘ngilli о ‘t о ‘chirish drujinasi tashkil etilgan b о ‘lib, ular
yong‘in sodir b о ‘lgan vaziyatlarda maxsus о ‘t о ‘chirish b о ‘limi hodimlariga
kerakli yordamni berishadi.
60

Ushbu loyixa ishlab chiqarish korxonasida atmosferada hosil b о ‘layotgan
statistik zaryadlardan ximoyalash maqsadida SNIP-2.01.03-96 ga asosan sterjenli
yashin qaytargich о ‘rnatish rejalashtirilgan.

Fuqoro muxofazasi
SH о ‘rtan Gaz Kimyo majmuasi (SHGKM) Qashqadaryo viloyati, G‘uzor
tumanida, Qarshi shahriga 35 km uzoqlikda janubda, G‘uzor shahriga nisbatan
61

Korxona rahbari
FM shtab boshlig’i
Xizmatlarni tashkil qilish
Yong’inga qarshi Qidiruv
Aloqa Avariyaviy texnika
Tartibni saqlash Umumiy oziq ovqat
ta’minoti
Tibbiy xizmat40 km uzoqlikda janubi-g‘arbda joylashgan. Majmuadan 1,7 km shimoliy-sharq
tomonda ishchilar shaharchasi joylashgan, shuningdek hududda zaxira suv
manbasi sifatida Qarshi bosh kanalidan t о ‘yinuvchi 11,5mln m 3
li suniy suv
ombori tashkil etilgan. Viloyatning boshqa yirik korxonalardan biri
SH о ‘rtanneftgaz USHKsi majmuasi shimol tomonda 27 km hamda g‘arbdan 20 km
uzoqlikda Talimarjon GRES korxonasi joylashgan.
Fuqaro muhofazasini tashkil etish sxemasi:
Tabiiy ofatlar ishlab chiqarishda sodir bо‘lganda avariya va halokatlar
oqibatlarini bartaraf etishda shu xududda joylashgan favqulotda vaziyatlar Davlat
tashkilotlari tuzilmasi jalb etiladi. Zarurat paydo bо‘lsa FM boshlig‘ining
kо‘rsatmasiga binoan chegaradosh hududlar, shaxarchalar panagohlarida
62

saqlanadilar va amal qiladilar. SHGKMda ishchi va xizmatchilarni shaxsiy
xavfsizligini va avariya holatlarini yuzaga kelish oldini olish uchun, reaksiya va
resikl uskunalarini ishlatilish jarayonida «Gazni qayta ishlash sanoatida
xavfsizlikni saqlash qoidalari» ga qat’iy rioya qilinishi zarur. Bunda ishchi va
xizmatchilar uchun xavf tug‘diruvchi omillar quyidagilar bilan bog‘liq:
a) Yong‘in va portlash xavfi bо‘lgan xonalarda ishlash; yuqori bosim va
harorat ostida ishlaydigan jixozlar, separatorlar, nasos, kompressor va shu kabi
jihozlar bilan ishlash.
b) Ishchi suyuqliklaridan inson zaxarlanishi mumkin bо‘lgan gaz –
komponentlar ajralib chiqishi, ba’zi hollarda esa portlash yoki yong‘in xavfi
tug‘ilishi.
c) Texnologik jarayonlarda zaxarli kimyoviy moddalar qо‘llanilishi, о‘lchov
nazorat uskunalarida korroziya ingibitorlari qо‘llanilishi.
d) Havfli gaz vaolov bilan bajariladigan ishlar texnologik jihoz yonginasida
olib borilishi.
Korxona binolarining о ‘tga chidamliligi darajasi I-II ni tashkil etadi.
SH о ‘rtan Gaz Kimyo Majmuasi yong‘inga va portlashga xavfliligi b о ‘yicha "A"
kategoriyaga mansub b о ‘lib, korxona binolari yonishi b о ‘yicha P-1, P-3 ,
portlash b о ‘yicha esa V-1 va V-1g sinflangan . Korxonada kommunal tizimlardan
biror - biri buzilgan taqdirda shu qismda tezkorlik bilan tuzatish jaryoni ketadi,
chunki bu korxona gigant korxonalar sirasiga kirib, bu yerda barcha tizimlar о ‘zaro
chambarchas bog‘liq. Obyektdagi KTZM borligi, miqdori, ularni saqlash tartibi,
fizik-kimyoviy va toksikologik tavsiflari.
FV r о ‘y berganda korxonadagi ishchi xizmatchilarga va yaqin atrofdagi
aholiga xabar tartibi : bunday hollarda eng avvalo korxonadagi FV r о ‘y berganda
xabar beruvchi sezuvchi signalizatorlar ishga tushadi, s о ‘ngra telyefon orqali yoki
FV r о ‘y berganda aholiga xabar beruvchi hodimlar tomonidan axoli
ogohlantiriladi.
Q о ‘llanadigan shaxsiy himoya vositalari :
63

Qurilmalarda xavfsiz ishlashni ta’minlash uchun ishchilarga quyidagi
shaxsiy himoyalash anjomlari beriladi:
1. Maxsus kiyim:
a) Brezent kostyum;
b) L – 1 (apparat ichini tozalash uchun);
v) katalizatorlar bilan ishlaganda kiyiladigan himoyalanish kiyimi:
- katalizator bilan ishlash kostyumi;
- kemtyuji (kombinezon, q о ‘lqop, ustki kostyum, kopyushondan iborat);
- balandligi 15 dyum (38 sm) b о ‘lgan rezina saqlash etigi;
g) sokatalizatorlar bilan ishlashda talab qilinadi:
- shim uchun pasti alyuminlangan yechiluvchan qism;
- alyuminlangan ishchi xalat;
- alyuminlangan kopyushon;
- kafti saqlangan alyuminlangan q о ‘lqop.
2. Maxsus oyoq kiyim: rezina tagli charm botinka.
3. Q о ‘lni saqlash anjomi: brezent q о ‘lqop.
4. Boshni saqlash anjomi: ichki qismi b о ‘lgan saqlash kaskasi.
5. K о ‘zni saqlash anjomi: saqlovchi k о ‘zoynak.
6. Nafas olish organlarini saqlash anjomlari:
a) changga qarshi respirator;
b) BKF, U, M rusumli filtrlovchi protivogazlar;
v) PSH – 1 va PSH – 2 rusumli shlangli protivogazlar;
g) ASV – 2 rusumli saqlovchi apparat.
Reaksiya va resikl uskunasida yongin va portlashni oldini olish, gaz va suyuqlik
oqib chiqib ketishi natijasini oldini olish uchun ishchi va xizmatchilar
quyidagilarga amal qilishi shart:
1.Texnologik jihoz, о ‘lchov – nazorat uskuna va asboblari mexanizmi, bug‘
va issiq suv quvurlari, nasos jixozlari bilan ishlash b о ‘yicha q о ‘llaniladigan
nizomlarga t о ‘liq amal qilish.
64

2. Ish joylari va ishlab chiqarish maydonlarida texnika xavfsizligi
qoidalariga amal qilish, texnologik jarayonni va atmosferaga tashlanayotgan
chiqindilarni texnologik rejim asosida olib borish.
3. Texnologik rejimda belgilangan meyordan chetga chiqish holatlari r о ‘y
bersa, buni о ‘z vaktida t о ‘g‘irlash, о ‘lchov va nazorat uskuna va apparatlarini
t о ‘g‘ri ishlatishini doimiy nazorat qilish va r о ‘y bergan buzilishlarni darxol
bartaraf etish.
4. Past bosimli separatorlarda, kolonnalarda kondensat va t о ‘yintirish
idishlaridagi satxning texnologik rejimda belgilangan meyordan k о ‘payib yoki
kamayib ketishiga y о ‘l q о ‘ymaslik.
5. XCA ning va nasos jihozlarining meyorda ishlashini nazorat qilish, о ‘z
vaqtida zahira jihozlariga о ‘tkazish.
6. Berkituvchi, rostlovchi va saqlovchi armaturalarning sozligini о ‘z vaqtida
tekshirish; rostlovchi armaturaning berkituvchi sozlovchi sifatida q о ‘llanilishi
mumkin emas.
7. Jihozlar t о ‘xtatilgan vaqtda, asbob va quvurlardagi yopqich (surgich) va
ventillarni doimo aylantirib, moylab turish kerak. Armaturani ochish yoki yopish
uchun boshqa turdagi moslamalardan foydalanish man etiladi.
8. Quvurlar ichidagi gidravlik urilishlar oldini olish uchun berkituvchi va
rostlovchi armaturalar asta – sekinlik bilan oxista ochilishi kerak. Bunga rioya
qilinmaslik quvur, armatura asosi uzilishiga, kuvurning egilib ketishiga va h.k. olib
kelishi mumkin.
K о ‘tilmaganda va birdan yuzaga kelgan xavfli vaziyatlarda (yong‘in
portlash, halokat, yer qimirlashi) korxonadan barcha ishlovchilarni tezda va xavfsiz
evakuatsiya qilish talab qilinadi. Bunday sharoitda, qisqa vaqt ichida barcha
ishlovchilarni bino yoki xonadan tashqariga y о ‘naltirish kerak b о ‘ladi.
Eng uzoq ish joylaridan evakuatsiya eshigigacha b о ‘lgan masofa ishlab
chiqarishning toifasiga, binoning о ‘tga chidamlilik darajasiga va uning necha
qavatligi ekanligiga bog‘liq. Evakuatsiya y о ‘llarining eni 1 m dan eshiklarning eni
65

0,8 m buyi 2 m dan kam b о ‘lmasligi kerak. Evakuatsiya y о ‘llari b о ‘lgan karidorlar
zinapoyalar odamlar soniga qarab hisoblanadi. Zinapoyalarda t о ‘tun
t о ‘planmaydigan b о ‘lishi, yani t о ‘tunning chiqarib yuborishi uchun tashqi tomoni
ochiq yoki havoni chiqarib yuborishni ta’minlovchi texnik vositalarga ega b о ‘lish
kerak yoki zina kataklari ichkari tomondan yong‘in chiqishi mumkin b о ‘lgan
binodan ajratilgan b о ‘lib tashqi tomondan yoritiladigan b о ‘lishi mumkin. Har xil
balandlikdagi binolar uchun yong‘inga qarshi narvonlar о ‘rnatilishi kerak.
Evakuatsiya y о ‘llari har qanday korxona yoki tashkilot uchun kamida 2 ta b о ‘lishi
kerak.Yong‘in sodir b о ‘lgan taqdirda binodan insonlar (ishchilar esa korxona yoki
fabrika xonasidan) eng qisqa y о ‘l orqali belgilangan ma’lum vaqt ichida chiqib
ketishlari zarur.
Xom ashyo, yarim tayyor mahsulot va tayyor mahsulotlarning xavfsizligini
ta’minlash va zararsizlantirish:
Erituvchi yoki suyuq q о ‘shimchalar t о ‘kilganida, ularni kuchli suv oqimi
bilan kanalizatsiyagya yuvib tashlash zarur; Agar erituvchi kam miqdorda
t о ‘kilgan b о ‘lsa, ustiga qum sepib, s о ‘ng erituvchini shimgan qumni xavsiz joyga
olib tashlash kerak.
Atrof muhit muxofazasi
Taraqqiyotning hozirgi bosqichlarida inson bilan tabiatning о ‘zaro ta’siriga
oid bir qator muammolarni xal etish faqat bir mamlakat doirasida chegaralanib
qola olmaydi. Ularni butun sayyoramiz birgalikda hal qilishi zarur. Atrof muhitni
ifloslanishdan saqlash, tabiiy boyliklardan tejab tergap foydalanish k о ‘p jihatdan
insonlarning ekologik savodxonlik darajasiga va ekologik madaniyatiga bog‘liqdir.
66

Ekologiya va tabiyatni muhofaza qilish muammolari keskinlashib о ‘ta
ziddiyatlashib hozirgi davrda tabiat va jamiyat о ‘rtasidagi munosabatlarni
muvozanatga keltirish asosiy vazifalardan hisoblanadi. Ulardan oqilona
foydalanish zarur va ular davlat muxofazasidadir, deb ta’kidlangan.
О‘zbekiston Prezidenti Shavkat Mirziyoyev ning 2017 yil 7-fevrald agi
farmoni bilan 2017—2021-yillarda О‘zbekistonni rivojlantirishning beshta ustuvor
yо‘nalishi bо‘yicha h arakatlar strategiyasini tasdiqladi. 2017−2021 yillarda
О‘zbekistonni rivojlantirishning beshta ustuvor yо‘nalishi bо‘yicha harakatlar
strategiyasida atrof muhit muxofazasi masalalariga ham aloxida e’tibor qaratilgan,
jumladan “ Iqtisodiyotni rivojlantirish va liberallashtirishning ustuvor
yо‘nalishari’deb nomlangan uchinchi strategiyada - Qishloq xо‘jaligini
modernizatsiya qilish va jadal rivojlantirish: global iqlim о‘zgarishlari va Orol
dengizi halokatining qishloq xо‘jaligi rivojlanishi hamda aholining hayot
faoliyatiga salbiy ta’sirini yumshatish bо‘yicha tizimli chora-tadbirlar kо‘rish
zarurligi haqida aytib о‘tilgan.
Undan tashqari О‘zbekiston Respublikasi Konstitsiyasining 50-moddasida
«Fuqoralar atrof tabiiy muxitni ximoya qilishga majburdirlar» deb kо‘rsatib
о‘tilgan.
Atrof muhitni muxofaza qilish borasida О‘zbekiston Respublikasida quydagi
qonunlar qabul qilingan:
 1992-yil 9-dekabrda "Atrof muhitni muxofaza qilish " tо‘g‘risida .
 1993-yil 6-mayda "Suv va suv resurslaridan foydalanish"tо‘g‘risida.
 1996-yil 27-dekabrda "Atmasferani muxofaza qilish "tо‘g‘risida.
Hozirgi kunda tabiatni muxofaza qilish masalasi tinchlikni saklashda keyingi
о‘rinda turadigan eng dolzarb muammolardan biridir. Atrofimizdagi tabiat
millionlab yillar davomida yuzaga kelgan, hamda о‘zining murakkab qonunlariga
rioya qilgan holda yashaydi. Ana shu tabiat bilan inson orasida murakkab
muvozanat mavjud.
67

О‘zbekiston Konstitusiyasining 55-moddasiga binoan «Yer, yer osti
boyliklari, suv о‘simlik va hayvonot dunyosi hamda boshqa tabiiy zahiralar umum
milliy boylikdir. Har qanday zamonaviy, ilg‘or ishlab chiqarish jarayoni atmosfera
havosiga va oqova suvlarga va atrof muhitga zararli chiqindilar chiqarib ziyon
yetkazadi. SHо‘rtan gaz kimyo majmuasida ishlab chiqarish jarayonida
atmosferaga chiqariladigan zaxarli moddalarning tasirini kamaytirish maqsadida
majmua atrofida bir necha ming gektar yerda kо‘kalamzorlashtirilgan hudud barpo
etilgan. Chunki bunday daraxtzorlar tuproq erroziyasining tuproqning shamol yoki
suv tasirida unumdor qatlamining yo’qolib ketishini oldini oladi.
Korxonada atmosferani antropogen ifloslanishini oldini olish maqsadida bir
qancha chora tadbirlar mavjud bо‘lib ularning eng muhimlari quyidagilar;
Atmosfera ifloslanishini oldini olish uchun sanoat korxonalaridan chiqayotgan
tutun gazlar manbalarini balanligini oshirish, yoqilgining ekologik toza turlariga
о‘tish va tozalash inshootlari о‘rnatish. Buning natijasida atmosferaga tushayotgan
chang, qurum, tutun va zaxarli gazlar miqdori kamayadi.
Atmosfera havosini muxofaza qilishninii bu ishlab chiqarishda chiqindisiz
texnologik jarayonlarni tashkil qilish hisoblanadi. Bunda texnologik jarayonni
о‘zgartirish orqali chang va zaxarli gazlarni atmosferaga chiqarmasdan ulardan
foydali maqsadlarda foydalanish mumkin. Atmosfera havosini toza saqlashda
sanoat obyektlarini geografik sharoitga qarab joylashtirish muhim ahamiyat kasb
etadi. Bunda yirik sanoat obyektlari va kommunal korxonalari alohida sanoat
zonasida aholi punktlaridan uzoqda bо‘lishi kerak.
Atmosfera xavosini changdan tozalash uchun quyidagi usullar qо‘llaniladi.
1.Gravitatsion
2.Quruq inersion va markazdan qochma kuch ta’sirida tozalash.
3.H о ‘llash
4.Filtrlash
68

5.Elektrostatik
6.Tovush va ultratovush yordamida koagullash
Atmosfera havosini zaxarli gazlardan tozalashda quyidagi usullar
q о ‘llaniladi.
1.Absorbsion
2.Adsorbsion
3.Katalitik
4.Termik
5.Sanoat korxonalarida suvdan xom ashyo sifatida, energiya manbai sifatida,
sotuvchi agent, erituvchi, ekstragent sifatida foydalaniladi. Sanoat korxonalarida
turli moddalar bilan ifloslangan oqava suvlar hosil b о ‘ladi.
Sanoat korxonalarida suvdan foydalanish tizimini takomillashtirish uchun
ishlab chiqarishga yangi texnologiyalarni q о ‘llash, suvning aylanma tizimini
tashkil qilish zarur.
Hosil b о ‘layotgan oqova suvlarini tozalash uchun quyidagi usullar
q о ‘llaniladi.
1. Mexanik – suzib olish, tindirish, filtrlash
2. Fizik-kimyoviy-koagulyatsiya, flakulyatsiya, flotatsiya, adsorbsiya, ion
almashtirish.
3. Kimyoviy – ekstraksiya, xaydash, rektifikatsiya, oksidlash, termooksidlash.
4. Biokimyoviy – kislorodli va kislorodsiz muxitga tozalash
Korxonalarda hosil b о ‘layotgan qattiq chiqindilar sohalar b о ‘yicha
sinflashadilar: Kimyo sanoati, metallurgiya sanoati, neft va neftni qayta ishlash
sanoati chiqindilarini qayta ishlash va foydalanishni tashkil qilish uchun quyidagi
usullar q о ‘llaniladi.
1. Mexanik
69

2. Mexano –termik
3. Termik
SH о ‘rtan gazni qayta ishlash korxonasida quyidagi zaxarli gaz-chang
chiqindilari chiqadi .
Vodorod sulfid rangsiz xidli gaz b о ‘lib kuchli zaxarlar qatoriga kiradi.
R. E. CH.M.-10
Atmosferaga tashlanayotgan ifloslantiruvchi moddalarning chegaraviy mumkin
bо‘lgan miqdorlarini hisoblash
1. Chang h avo aralashmasining xajmi:
V
1 = π ∗ D 2
4 ∗ W = 3.14 ∗ 1.5 2
4 ∗ 10 = 17.6 m 3
/ s
D-chiqindilar amnbasini diametric
W-Chang havo aralashmasini manbadan chiqishining о‘rtacha tezligi, m/s
2 . Sovuq chiqindilar uchun CHMCH quyidagicha aniqlanadi :ChMCh = (ChMM −C f)∗H 2∗3√V1∗∆T
A∗F∗m∗n
¿ ¿
ChMCh CO = (ChMM −C f)∗H 2∗3√V1∗∆T
A∗F∗m∗n
¿ = (5−1.5 )∗13 2∗3√17 ∗36
200 ∗1∗1∗1 =60.3 g/s¿
ChMCh SO
2
=
( ChMM − C
f ) ∗ H 2
∗ 3 √
V
1 ∗ ∆ T
A ∗ F ∗ m ∗ n
¿ =
( 0.5 − 0.1 ) ∗ 13 2
∗ 3 √
17 ∗ 36
200 ∗ 1 ∗ 1 ∗ 1 = 0.05 g / s ¿
ChMCh NO 2= (ChMM −C f)∗H 2∗3√V1∗∆T
A∗F∗m∗n
¿ = (0.5 −0.2 )∗13 2∗3√17 ∗36
200 ∗1∗1∗1 =1.5 g/s¿
S
f - zax a rli moddaning fon mi q dori, mg/m
1-jadval
70

ATMOSFERAGA TASHLANAYOTGAN GAZ-CHANG
Atmosfe
-raga
tashlana
-yotan
gaz yoki
chang
chiqindi
larining
manbala
ri Gaz-
chang
chi q indi -
larning
tarkibi Chiqindilarnin
g miqdori
m 3
/soat Gaz-chang
chiqindilarnin
g miqdori
m 3
/soatCH
M
CH Qо‘llanila
-yotgan
tozalash
usullari,
tozalagich
jihozlar Gaz-
chang
chiqindil
arning
rekupera
tsiyasiGazs
imon Chang Atmos
feraga
tozalan
masdan
tashlan
a -
yotgan Toza
-
lashga
berila-
yotga
n
1 2 3 4 5 6 7 8 9
CO
NO
2
SO
2 - 48
25
1 - 48
25
1 0.05
60.3
1.5 Ab
sorbsiya,
nasadkali
absorber Qayta
ishlatila
di
2-jadval
Korxonaning suv bilan ta’minlanishi
Suv bilan
ta’minlash
manbai Suvdan foydalanish meyori,
m 3
/soat Aylanma
harakatdagi
suvning hajmi,
m 3
/soat Toza suvni
tejash, %
Loyiha
bо‘yicha Aslida
Shahar suv
ta’minoti 5.4 3 .5 2 .5 71 %
Korxonada xosil bolayotgan oqova suvlar jadvalda keltirilgandek tozalanadi.
3-jadval
Oqova suvlar va ularni tozalash
Oqova
suvlarning
turlari Oqova suvning hajmi,
m 3
/soat Iflosliklar
tarkibi, g/l Tozalash
usullari Tozalagich
moslamalar
va
uskunalar Tozalangan
suvning
ishlatilish
yо‘llariTozalana-
yotgan Tashlab
yuborilayot
71

gan
Maishiy
oqova
suvlar 0.3 - Erigan
organik
moddalar Biologik Aerotenk Kanalizatsiyaga
yuboriladi
SHо‘rtan gaz kimyo majmuasida qattiq chiqindilar hosil bо‘lmaydi.
XULOSA
Xulosa qilib aytadigan bо‘lsak, mazkur malakaviy bitiruv ishida
distillyatsiya kolonnasida issiqlik almashinish jarayonini shakllantirish ishlab
chiqildi. Bu qurilmada harorat necha gradusda bо‘lishi, undagi bosim, kabi
parametrlarning kо‘rsatkichlari о‘rganildi.
Texnologik jarayonlarni avtomatlashtirish bо‘limida avtomatlashtirish
nazariyasi va uni amaliyotga tadbiq yetish masalalari kо‘rib chiqildi.
Texnologik jarayonni avtomatlashtirishning funksional chizmasi prinsipial
elektr manba chizmasi ham shakllantirildi.
72

Shuningdek, distillyatsiya kolonnasida issiqlik almashinish jarayonini
shakllantirishda turli xil yangi uskuna va jihozlardan foydalanish yо‘lga qо‘yildi
hamda bu uskunalar haqida ma’lumot berildi.
Jarayonda о‘lchovchi va boshqaruvchi qurilmalar sifatida hozirgi zamon
texnologiyasi asosida ishlab chiqarilayotgan SIEMENS firmasining о‘lchov
uskunalaridan foydalanildi.
Rostlovchi qurilma koeffitsiyentlarini tо‘g‘ri tanlash maqsadida boshqarish
tizimi MATLAB programmasida kompyuter programmasi tuzildi. Texnologik
jarayonlarni kompyuter yordamida boshqarish arxitekturasi taxlil etildi.
Iqtisodiy qism , ekologiya , mexnat muxofazasi va fuqaro muxofazasi kabi
bо‘limlar kо‘rib chiqildi.
Biz mazkur malakaviy bitiruv ishida kо‘rsatilgan texnologiya orqali
jarayonini avtomatlashtirishni tavsiya qilamiz.
73

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RО‘YXATI
1. Yusufbekov N.R. Muhamedov B.I. G‘ilomov SH.N. “Texnologik
jrayonlarni n azorat qilish va avtomatlashtirish” – Toshkent: О‘qituvhi, 2011.-576
b.
2. Клюев А.С. и др. Проектирование систем автоматизации
технологических процессов; 2-е издание. М.: Энергоатомиздат, 1990, 464с.
3. Трегуб и др. Проектирование, монтаж и эксплуатация
систем автоматизации в пищевой промышленности. М.: Агропромиздат,
1991, 352с.
4. Yusufbekov N.R. va boshqalar , Texnologik jarayonlarni boshqarish
sistemalari, – Toshkent: О‘qituvhi, 1997, 704 bet.
5. Волошенко А.В., Горбунов Д.Б. Проектирование систем
автоматического контроля и регулирования. Издательство Томского
политехнического университета. 2011.
6. Мартыненко И.И. и др. Проектирование систем автомати-зации.
2-е издание, .М.: Энергоатомиздат, 1991, 231 с.
7. Белик В.Г. Проектирование систем автоматического контроля и
регулирования. Под редакцией Белика В.Г. Томск. Томский политехнический
институт. 2011.108с.
8. Втюрин В.А. Проектирование автоматизированных систем.
С.Петербург. 2009.
9. Регламент Шуртанского газо-химического комплекса.
10. Бояринов А.И., Кафаров В.В. Методы оптимизации в химической
технологии. М.: Химия, 1995.
11. P. Sultonov. Ekologiya va atrof – muhitni muhofaza qilish asoslari.
Toshkent 2007.
12. О‘. Yо‘ldoshev, U. Usmonov, O. Qudratov. Mehnatni muhofaza
qilish. Toshkent 2001.
74

13. О‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining ishlab
chiqarishdagi baxtsiz xodisalarni va xodimlar salomatligining boshqa xil
zararlanishinitekshirish va hisobga olish tо‘g‘risidagi Nizomni tasdiqlash
haqidagi 1997 - yil 6 – iyundagi 286 – sonli Qarori.
14. Дудников Е.Г. Автоматическое управление в химической
промышленности. - М.: Химия, 1987.- 368 с.
15. Полоцкий Л.М., Лапшенков Г.И. Автоматизация химических
производств. - М.: Химия, 1982.- 295 с.
16. Akramov B.SH., Umedov SH.X.”Neft qazib olish bо‘yicha
ma’lumotnoma”, Toshkent, “Fan va texnologiya” -2010, 368 bet.
17. Akramov B.SH., Sidiqxo jaev R.K. “Neft va gaz ishi asoslari”,‟
Toshkent, TDTU-2003. 203 bet.
18. Analiz sostoyaniya razrabotki neftegazokondensatnogo
mestorojdeniya Kruk i vidacha rekomendatsiy po stabilizatsii dobichi nefti:
Otchet o NIR / OAO “О‘ZLITINEFTGAZ”; Otvetsvenniy ispolnitel’
Shaxnazarov G.A. – Toshkent, 2009.
19. Yuldashev T.R., Eshkabilov X.Q. “Neft va gaz konlari mashina va
mexanizmlari”, O quv qo llanma, Qarshi, “Nasaf” -2013.
‟ ‟ 426 bet .
20. Favqulotda vaziyatlarda fuqaro muxofazasi. O.Qudratov, T.G‘aniev,
T. «Yangi asr avlodi» 2005y
21. Fuqora muxofazasi – dolzarb masala”.Toshkent . FMI ”2008–
ˮ
yil.127-bet
22. О‘zbekiston Respublikasining «Mahsulot tannarxi (ishlar, xizmatlar)
ni tashkil qiluvchi sarflar tarkibi va mahsulot (ishlar, xizmatlar) ni sotish,
moliyaviy natijalarni hosil bо‘lish tartibi tо‘g‘risida»gi Yо‘riqnoma. Toshkent,
1999. 235 bet
75

Distilyatsiya kolonnasida issiqlik almashinish jarayonini avtomatlashtirish

Sotib olish