Dorivor mahsulotlarga me’yoriy hujjatlar
![KIRISH
Mе'yoriy xujjatlarni ishlab chiqish, ularning bayoni, rasmiylashtirish,
ekspеrtizadan o’tkazish va tasdiqlashning yagona tartibi mavjud. Mе'yoriy
xujjatlarning turlari ularning orasidagi farq, davlat sifat standartlarining tuzilishi,
chinlik va sifat ko’rsatkichlarini aniqlash usullari dorivor o’simlik xom ashyosining
sifatini nazorat qilish natijasida amalga oshirilib, mutaxassisdan tajriba natijasida
olingan qiymatlarni umumlashtirib, kеrakli tarzda rasmiylashtirishni talab etiladi.
Kеyingi yillarda sintеtik kimyoning yuqori darajada taraqqiy qilishiga va
ko’plab kuchli ta'sir etuvchi dorivor moddalar sintеz yo’li bilan olinishiga qaramay,
ma'lum sabablarga ko’ra butun dunyoda dorivor o’simliklarga ehtiyoj ortmoqda.[1]
Standartlash — bir sohaning faoliyatini tartibga solish maqsadida hamma
manfaatdor bo‘lgan taraflar foydasiga xizmat qiladigan qonunlar (qoidalar) to‘plami
(nizomnoma) va bu qonunlarni ular ishtirokida qo‘llashdir. Fan va texnika
taraqqiyotiga hamda ilg‘or tajribalarga asoslangan holda standartlash texnika
taraqqiyotini tezlatish, ijtimoiy mehnat unumdorligini oshirish va ishlab
chiqariladigan mahsulot sifatini yaxshilashga qaratilgan majburiy normalar, talablar
va qoidalarni davlat korxonalari, muassasalari, tashkilot va idoralariga rejali
ravishda tatbiq etish bilan xalq xo‘jaligini idora qilishga yordam beradi. Bu majburiy
talablar, normalar va qoidalar tegishli me’yoriy-texnik hujjatlarda keltiriladi.
Standartlash bo‘yicha me’yoriy-texnik hujjatlar ma’lum tartibda ishlab chiqilgan va
vakolatli idora tomonidan tasdiqlangan, ayrim sohada bajarilishi majbur bo‘lgan
norma, talablar, qoidalar kompleksini o‘rnatuvchi hujjat. Sog‘liqni saqlash
vazirligida standartlash bo‘yicha ishlarni ilmiy-texnik boshqarma muvofiqlashtiradi.
Dorivor vositalar vadorivor o‘simlik mahsulotlariga me’yoriy-texnik hujjatlarni
tayyorlash va qayta ko‘rib chiqish ishlarini Sog‘liqni saqlash vazirligining
farmakopeya qo‘mitasi boshqaradi. [1,2]
O‘simlik tarkibidagi dorivor moddalar sinteziga, ularning to‘planishini o‘zgarib
borishiga ta’sir etuvchi tashqi muhit omillariga quyidagilar kiradi; o‘simlikni o‘sish
joyi, namlik (havo va tuproqdagi namlik miqdori), tuproqning tarkibi, harorat (havo
3](https://docx.uz/documents/7a4dda8c-bb46-4c7d-afbd-d35f64a1a1b6/page_3.png?v=1)
![va tuproqni issiq-sovuqligi), yorug‘lik va quyosh nurini ko‘p va kam bo‘lishi, iqlim
va boshqalar. Har bir o‘simlik o‘zini o‘rgangan, yashab taraqqiy etgan, o‘ziga xos
sharoit va iqlimda o‘ssa, tegishli o‘ziga xos bo‘lgan biologik faol moddalarni ko‘p
sintez qiladi. Yuqorida keltirilgan o‘simliklarning o‘sish, taraqqiy qilishi va ular
tarkibidagi dorivor moddalarning sintezi va to‘planishiga tashqi muhit (namlik,
issiqlik, yorug‘lik, tuproq tarkibi, o‘sish joyi va boshqalar) ta’sirini bilishni katta
ahamiyati bor va bu hollar dorivor o‘simliklarni tabiiy sharoitdan plantatsiyalarda
o‘stirishga o‘tkazilganda hisobga olinishi zarurdir. Har bir o‘simlik plantatsiyalarda
o‘stirilganda unga o‘ziga xos sharoit va iqlimni iloji boricha tug‘dirish lozim.
O‘simliklar tarkibida biologik faol moddalarning ko‘p to‘planish vaqti yana
o‘simlikning o‘sish davriga ham bog‘liqdir. [2,4]
4](https://docx.uz/documents/7a4dda8c-bb46-4c7d-afbd-d35f64a1a1b6/page_4.png?v=1)
![I. ADABIYOTLAR SHARXI
1.1. Dorivor mahsulotlar to’g’risida
Tibbiyot va farmatsiyada tarkibida kishi organizmiga ta’sir etuvchi kimyoviy
moddasi bo‘lgan dorivor o‘simlik organlari — mahsulotlari ishlatiladi. Dorivor
mahsulotlar sifatida o‘simliklarning ildizi, bargi, po‘stlog‘i, guli, mevasi va boshqa
qismlaridan foydalaniladi.
Ularni kimyoviy birikmalar eng ko‘p yig‘ilgan davrda yig‘ishtirib olish kerak.
O‘simliklarning hamma organlarida kimyoviy moddalar bir vaqtning o‘zida ko‘p
miqdorda to‘planmaydi, shuning uchun ham ularni turli vaqtlarda tayyorlash kerak
bo‘ladi. O‘simlik organlarini quyidagi muddatlarda tayyorlashga to‘g‘ri keladi. [1]
Barglar , odatda, o‘simlik gullashi oldidan yoki
gullaganida yig‘iladi. Barglar juda ohistalik
bilan, iloji boricha o‘simlikka zarar
yetkazmasdan yig‘ib olinadi. Ba’zan o‘t
o‘simliklarning bargini tayyorlash uchun
yerustki qismi o‘rib olinadi, so‘ngra barglari teriladi yoki yerustki qismi quritib
maydalanadi va barglari ajratiladi, poyasi bilan shoxlari tashlab yuboriladi. Bunda
shox va gullar aralashmasi barglarga qo‘shilib ketishi mumkin (yalpiz, gazanda va
boshqa o‘simliklar). [1,2]
O‘simlikning yerustki qismi (o‘t) o‘simlik
gullaganida yig‘iladi. O‘simlikning yerustki qismi
poyaning tagidagi bargoldidan o‘rib olinadi.
Poyaning bargsiz qismiga tegilmaydi. Bo‘yi
baland o‘simliklarda esa poyaning tepa qismi (10
— 20 sm uzunlikda) va shoxchalari kesib olinadi
(achchiq shuvoq, dalachoy va boshqa o‘simliklar).
Kurtaklar erta bahorda (ochilmasdan ilgari), o‘simlik tanasida suyuqlik yura
boshlagan vaqtda yig‘iladi. Kurtaklarni o‘simliklardan terib olinadi yoki kurtakli
5](https://docx.uz/documents/7a4dda8c-bb46-4c7d-afbd-d35f64a1a1b6/page_5.png?v=1)
![shoxchalarni qirqib olib quritiladi, so‘ngra shoxchalardan kurtaklarni asta-sekin
qoqib to‘planadi.
Po‘stloqlar ham erta bahorda, ya’ni
o‘simlik tanasida suyuqlik yurishib,
yog‘och qismidan oson ajraladigan
davrida poya va yo‘g‘on shoxlaridan
shilib olinadi. Po‘stloq olishni
osonlashtirish uchun poya yoki yo‘g‘on shoxlarni bir-biridan 30 sm masofadagi ikki
yeridan o‘tkir pichoq bilan ko‘ndalangiga, keyin uzunasiga kesiladi va po‘stloq
ajratib olinadi. [1,8]
Gullar o‘simlik qiyg‘os gullaganda yig‘iladi. Ko‘pincha gullar alohida-alohida
kesib olinadi. Ba’zan gul to‘plamining hammasi (dastarbosh,
marjondaraxt va boshqalar) yoki gulning ayrim qismlari
(sigirquyruq o‘simligida faqat gul tojbarglari) yig‘ib olinadi.
Plantatsiyalarda o‘stirilgan yoki yovvoyi holda ko‘p
uchraydigan mayda gulli o‘simliklarning guli maxsus asbob
bilan yig‘iladi (moychechak va boshqalar).
Meva va urug‘lar pishib yetilgan davrda yig‘iladi. Mevalar, odatda, ertalab
yoki kechqurun yig‘ib olinadi, kun isiganda yig‘ilsa, quruq mevalarning urug‘i
sochilib ketishi mumkin. [1,3]
Mevalar turiga qarab tayyorlanadi. Ba’zilari qo‘l bilan bitta-bitta uzib olinadi,
boshqalari esa tayoq bilan qoqiladi.
Urug‘lar ham turli usullar bilan tayyorlanadi. Ba’zi urug‘lar maxsus asbob
bilan mevadan ajratib olinadi (bodom urug‘i va boshqalar). Mayda meva va urug‘lar
esa urug‘lar yetilganidan so‘ng yoki yetilishi oldidan o‘simlikni o‘rib quritib, so‘ngra
xirmonda yanchib tozalanadi (fenxel, arpabodiyon va kashnich mevalari, xantal
urug‘i va boshqalar). [2,5]
6](https://docx.uz/documents/7a4dda8c-bb46-4c7d-afbd-d35f64a1a1b6/page_6.png?v=1)
![Yerostki organlari (ildiz, ildizpoya, tugunak
va piyozlar) odatda, o‘simlik uyquga kirgan
vaqtida — erta bahorda yoki kech kuzda
tayyorlanadi. Ba’zi yerostki organlarni
o‘simlik gullab bo‘lganidan so‘ng yig‘iladi.
Chunki ularning ba’zilarini o‘sayotgan yerida
baland bo‘yli begona o‘simliklar orasida topish qiyin (solab turlari va boshqalar),
ba’zilarini qurib qolganpoyalarini esa shamol sindirib uchirib ketadi (yetmak va
boshqalar). Yerostki organlarini belkurak, ketmon va boshqa asboblar bilan qazib
olinadi. Bir joyning o‘zida o‘simlik ko‘p hamda yerostki organlari yaxshi taraqqiy
etgan bo‘lsa, u holda traktor bilan kovlab olinadi (qizilmiya va boshqalar). Yig‘ilgan
yerostki organlarni loy, tuproq, qum, barg va poyalardan tozalab (ba’zilarini suvda
yuvib), quritish uchun mayda bo‘laklarga qirqiladi. [1,4]
O‘simlikning yerustki qismlarini, masalan, bargi, guli va boshqa qismlarini
shudring ko‘tarilgandan so‘ng, havo ochiq paytda yig‘ib olinadi. Yomg‘ir yoki
ertalabki shudringdan so‘ng yig‘ilgan o‘simliklarni quritish qiyin, ular quritilganida
ham qorayib ketadi. Yig‘ilgan dorivor mahsulotlarni savatlarga bosib yoki bir yerga
uyib qo‘yib bo‘lmaydi, chunki namlik va issiqlik (qizish yoki quyosh harorati)
ta’sirida o‘simlik to‘qimalarida chuqur biokimyoviy o‘zgarishlar ro‘y beradi,
organizmga ta’sir etuvchi kimyoviy birikmalar parchalanib ketib, dorivor mahsulot
o‘z qimmatini yo‘qotadi.[1,3]
1.2.Dorivor o’simlik mahsulotlari tarkibidagi biofaol moddalarning
o’zgaruvchanligi to’g’risida
Hammaga ma’lumki, butun tirik organizm uchun zarur bo‘lgan organik
birikmalarni anorganik moddalardan faqat o‘simliklargina sintez qila oladi. Ana shu
o‘simliklar to‘qimasida sintezlangan organik birikmalar odatda ikki guruhga
bo‘linadi:
7](https://docx.uz/documents/7a4dda8c-bb46-4c7d-afbd-d35f64a1a1b6/page_7.png?v=1)
![1. Birlamchi sintezlangan moddalar — birlamchi metabolitlar. Bularga oqsillar,
uglevodlar, liðidlar, fermentlar va vitaminlar kiradi. Birlamchi metabolitlar hamma
tirik organizmlar uchun juda ham zarur birikmalar bo‘lib, ularsiz hayot bo‘lmaydi.
2. Ikkilamchi sintezlangan moddalar — ikkilamchi metabolitlar. Bularga
o‘simliklar to‘qimasida sintez bo‘ladigan birlamchi metabolitlardan tashqari, qolgan
hamma birikmalar kiradi. Ikkilamchi metabolitlar o‘simliklar to‘qimasida birlamchi
sintezlangan moddalardan hamda ular ishtirokida vujudga keladi. Asosiy dorivor
moddalar ikkilamchi sintezlangan birikmalarga — ikkilamchi metabolitlarga kiradi.
O‘simliklar tarkibidagi dorivor moddalar — biologik faol (aktiv) birikmalar o‘simlik
o‘sish davrida — ontogenezda va turli omillar ta’sirida doimiy o‘zgarishda bo‘ladi.
Ular sintezlanadi, asta-sekin ko‘payadi, ma’lum davrda ko‘p miqdorda to‘planadi,
keyinchalik kamaya boradi va bir vaqt kelib, butunlay yo‘qolib ketishi mumkin. Bu
o‘zgarishlarga faqat o‘simlikni o‘sish davrigina — ontogenez sababchi bo‘lmay,
balki tashqi muhit omillari ham katta ta’sir ko‘rsatadi. Ontogenez har qaysi
o‘simlikni normal hayot kechirish davri bo‘lib, u o‘z ichiga tirik organizmni
tug‘ilishidan to tabiiy holda o‘lishigacha bo‘lgan vaqt va jarayonni oladi. [1,3]
Ko‘pchilik o‘simliklarning yerustki qismi va barglari tarkibida asosiy ta’sir
qiluvchi biologik faol moddalar ular gullashidan oldin va gullash davrida, gullarda
— ularni qiyg‘os gullagan vaqtida, meva va urug‘larda — ular to‘liq yetilganida,
yerostki organlarda — o‘simlik vegetatsiya davri (ontogenezni) oxirida (kech kuzda)
ko‘p miqdorda to‘planadi. O‘simliklarning kimyoviy tarkibi juda ham murakkab
bo‘lib, turli organik va mineral moddalardan tashkil topgan. Ularning hammasi
dorivor bo‘lmaydi va kasalliklarni davolashda shifobaxsh ta’sir ko‘rsatmaydi.
Ayrimlari esa dori turlarini tayyorlashda xalaqit berib, dorivor mahsulotni saqlash
vaqtida ularning sifati buzilishiga olib keladi yoki asosiy ta’sir etuvchi kimyoviy
birikmalarni tez parchalanishiga sababchi bo‘ladi. Shuning uchun dorivor
o‘simliklar tarkibida uchraydigan moddalar tibbiyot va farmatsiya nuqtayi nazaridan
uch guruhga bo‘linadi:
8](https://docx.uz/documents/7a4dda8c-bb46-4c7d-afbd-d35f64a1a1b6/page_8.png?v=1)
![1. Dorivor o‘simliklarning asosiy ta’sir etuvchi biologik faol moddalari.
Dorivor mahsulot tarkibida kasalliklarni davolovchi terapevtik ahamiyatga ega
bo‘lgan biologik faol moddalar bo‘lgani sababli u tibbiyotda va farmatsiyada
ishlatiladi. O‘simlikning terapevtik ahamiyatga ega bo‘lgan shifobaxsh biologik
faol kimyoviy birikmalari asosiy ta’sir etuvchi moddalari deb ataladi. Bu moddalar
ko‘pincha ayrim o‘simliklarga xos bo‘lgan alkaloidlar (belladonna, bangidevona,
mingdevona, skopoliya turlariga xos atropin, giossiamin, skopolamin), glikozidlar
(angishvonagul, strofant, adonis, marvaridgul, erizimum o‘simliklariga xos yurak
glikozidlari, ra’noguldoshlarga xos amigdalin, karamdoshlarga xos sinigrin va
boshqa izotiotsianatlar), kumarinlar, efir moyfari, ftavonoidlar, vitaminlar, lignanlar,
oshlovchi va boshqa moddalar. [4,5]
2. O‘simliklarning ta’sir etuvchi moddalari bilan birga uchraydigan
birikmalar . Bunday moddalarni ayni shu o‘simlikda terapevtik ahamiyati bo‘lmasa-
da, asosiy ta’sir etuvchi birikmalarni ta’sir kuchini o‘zgartirishi (kuchaytirish) hamda
organizmga so‘rilishini, natijada ta’sirini tezlatishi mumkin. Ba’zan asosiy ta’sir
etuvchi modda bilan birga uchraydigan boshqa birikmalar organizmga birgalikda
(kompleks) ta’sir ko‘rsatishi ham mumkin. Masalan, angishvonagul tarkibidagi
steroid saponinlar shu o‘simlikning asosiy ta’sir etuvchi birikmasi — yurak
glikozidlarini organizmga so‘rilishini tezlatib, mahsulotning dorivor preparatlarini
ta’sirini tezlatadi va kuchaytiradi. [1,3]
3. Terapevtik ahamiyati bo‘lmagan , keraksiz, ballast moddalar. Bu moddalar
o‘simliklarning asosiy ta’sir etuvchi va ular bilan birga uchraydigan birikmalar
singari kimyoviy tuzilishi bo‘yicha har xil moddalar bo‘lishi mumkin. Uglevodlar,
smolalar, efir moylari, yog‘lar, organik kislotalar, oqsil, mineral va boshqa moddalar
shular jumlasiga kiradi. Ular ma’lum sharoitda terapevtik ta’sirga ega bo‘lgan
birikma hisoblansa ham, boshqa o‘simlikda ballast (keraksiz); modda sifatida
uchrashi mumkin. Shuning uchun ballast moddalarni doimo bir xil, ma’lum guruhga
kiradigan birikmalar deyish xato bo‘ladi. Masalan, kanakunjut, zaytun, bodom, zig‘ir
va boshqalarning urug‘idan olinadigan moylar asosiy ta’sir etuvchi birikmalar
9](https://docx.uz/documents/7a4dda8c-bb46-4c7d-afbd-d35f64a1a1b6/page_9.png?v=1)
![hisoblansa, shoxkuya zamburug‘i hamda strofant urug‘ida uchraydigan yog‘lar shu
o‘simliklardan dori turlari tayyorlashda va mahsulotni saqlashda ballast modda
hisoblanadi. Shuningdek, sano bargida smolalar, shoxkuya tarkibidagi sut kislotalar
ham ko‘rsatilgan mahsulotlar uchun ballast moddalardir. Dorivor mahsulotlarni
sinflarga bo‘lishda turli omillar asos qilib olingan: dorivor mahsulotlarning
farmakologik ta’siri, dorivor mahsulotlarning morfologik tuzilishi (yerustki qismi,
bargi, guli, mevasi, yerostki organlar va boshqalar), dorivor mahsulot tarkibidagi
ayrim birikmalarning xossalari (masalan, saponinlarni turg‘un ko‘pik hosil qilishi)
va boshqalar. Natijada o‘z vaqtida dorivor mahsulotlarning farmakologik, botanik
hamda boshqa tasniflari bo‘lgan va shu asosda ular o‘rganilgan. Hozirgi kunda ham
ayrim hollarda dorivor o‘simliklar va mahsulotlarni o‘rganishda farmakologik
tasnifdan foydalaniladi. Dorivor mahsulotlarning asosiy ta’sir qiluvchi moddalari
ajratib olinib, ularning kimyoviy tuzilishi aniqlangandan so‘ng kimyoviy tasnifi
tuzildi. Bu tasnif dorivor o‘simliklarning asosiy ta’sir qiluvchi birikmasining
kimyoviy tuzilishiga asoslangan. [1,5]
Kimyoviy tasnif bo‘yicha dorivor o‘simliklar va ularning mahsulotlari
farmakognoziya fanida quyidagi sinflarga bo‘lib o‘tiladi.
1. Tarkibida polisaxaridlar bo‘lgan dorivor o‘simliklar va mahsulotlar.
2. Tarkibida vitaminlar bo‘lgan dorivor o‘simliklar va mahsulotlar.
3. Tarkibida liðidlar (yog‘lar va yog‘simon moddalar) bo‘lgan dorivor
o‘simliklar va mahsulotlar.
4. Tarkibida terpenoidlar bo‘lgan dorivor o‘simliklar va mahsulotlar.
5. Tarkibida alkaloidlar bo‘lgan dorivor o‘simliklar va mahsulotlar.
6. Tarkibida glikozidlar bo‘lgan dorivor o‘simliklar va mahsulotlar:
a) tarkibida monoterpen glikozidlar (achchiq moddalar) bo‘lgan dorivor
o‘simliklar va mahsulotlar;
10](https://docx.uz/documents/7a4dda8c-bb46-4c7d-afbd-d35f64a1a1b6/page_10.png?v=1)
![b) tarkibida yurak glikozidlari (steroid glikozidlar) bo‘lgan dorivor o‘simliklar
va mahsulotlar;
d) tarkibida triterpen glikozidlari (triterpen saponinlar) hamda steroid saponinlar
bo‘lgan dorivor o‘simliklar va mahsulotlar.
7. Tarkibida fenol hosilalari bo‘lgan dorivor o‘simliklar va mahsulotlar:
a) tarkibida oddiy fenollar, ularning hosilalari va glikozidlari (fenolglikozidlar)
bo‘lgan dorivor o‘simliklar va mahsulotlar;
b) tarkibida lignanlar bo‘lgan dorivor o‘simlik va mahsulotlar;
d) tarkibida antratsen hosilalari va ularning glikozidlari (antraglikozidlar)
bo‘lgan dorivor o‘simliklar va mahsulotlar;
e) tarkibida flavonoidlar bo‘lgan dorivor o‘simliklar va mahsulotlar;
f) tarkibida kumarinlar va xromonlar bo‘lgan dorivor o‘simliklar va
mahsulotlar;
g) tarkibida oshlovchi moddalar bo‘lgan dorivor o‘simliklar va mahsulotlar.
8. Tarkibida kam o‘rganilgan turli biologik faol moddalar bo‘lgan dorivor
o‘simliklar va mahsulotlar.
Farmakognoziya fanining oxirida hayvonlardan olinadigan dorivor mahsulotlar
o‘rganiladi.[1,2]
1.3. MTX lar to’g’risida, ularning kategoriyalari, ularni dorivor mahsulotlarni
standartlashdagi o’rni.
Dorivor mahsulotlar qabul punktlariga tayyorlov idoralari, jamoalar va ayrim
shaxslar tomonidan turli ko‘rinishda, ya’ni standart talabiga javob bermaydigan
holatda kelishi mumkin. S h uning uchun mahsulotlarni idishlarga joylashtirib
(qadoqlab), omborlarga jo‘natishdan oldin ularni ma’lum talablarga javob
beradigan holda keltirish zarur.
11](https://docx.uz/documents/7a4dda8c-bb46-4c7d-afbd-d35f64a1a1b6/page_11.png?v=1)
![Dorivor mahsulotlarni standart holiga keltirish uchun quyida gi ishlar bajariladi:
1. Aralashmalardan tozalash . Tayyorlovchilarning tajribasizli gi yoki shoshilib
va pala-partish ishlashlari sababli qabul punktlariga topshirilgan dorivor
mahsulotlar tarkibida turli aralashmalar bo‘lishi mumkin. Ular organik va mineral
aralashmalarga bo‘linadi. [1,3]
Organik aralashmalarga dorivor o‘simlikka o‘xshagan yoki uning yonida
o‘sadigan boshqa o‘simliklar qismlari, xashak, somon, ko‘mir va boshqalar hamda
shu dorivor o‘simlikning mahsulot bo‘lmagan qismi kiradi. Mineral aralashmalar
odatda kesak, tosh, tuproq, qum hamda shisha, sopol, chinni bo‘lakchalaridan
iborat bo‘ladi.
Mahsulotni standart holatga keltirish uchun uni aralashma lardan tozalash
kerak. Buning uchun u mashinalar yordamida yoki qo‘lda elanib, aralashmalardan
tozalanadi va navlapga ajratila di, ayrim hollarda esa (o‘simlikning er ustki
qismidan gul va barglarning aralashmasini ajratib olish uchun) mahsulot avval
mashinalarda yanchilib, so‘ngra elanadi, poya va shoxlar ajratib tashlanadi.
2. Mahsulotning nuqsonli qismlarini ajratish . Agarda dorivor mahsulot yomg‘ir
yog‘ib turgan vaqtda, yomg‘ir yog‘ib o‘tgan, lekin o‘simlik hali qurimagan va
havoda namlik ko‘p vaqtda, o‘simlikdan ertalabki shudring hali ko‘tarilmaganda
tayyorlansa, u quritish paytida sarg‘ayib yoki qorayib qolishi mumkin. Mahsulot
to‘g‘ri, havo quruq vaqtda tayyorlansa, lekin noto‘g‘ri quritilsa ham ular sarg‘ayib
yoki qorayib qolishi mumkin. Bu nuqsonlar tegishli GOST larda ma’lum miqdorda
ruhsat etiladi. Agar ular ko‘rsa tilgan miqdordan ortiq bulsa, bu mahsulot sifatiga
ta’sir kiladi. SHuning uchun dorivor mahsulot navlarga ajratilib, qoraygan va
sarg‘aygan qismlardan tozalanadi. [2,6]
3. Mahsulotni maydalangan qismdan tozalash . Dorivor mahsulot tarkibida
maydalangan qismning miqdori tegishli GOST da chegaralangan bo‘ladi. CHunki
mahsulotni tarkibida maydalangan qismi me’yoridan ortiqcha bo‘lsa, uning sifati
past hisoblanadi. SHy sababli dorivor mahsulotni standart talabiga javob beradigan
qilish maqsadida uni mayda qismidan tozalanadi. Buning uchun mahsulot tegishli
GOST talabiga binoan kerakli teshikli elaklarda elanadi.[1]
12](https://docx.uz/documents/7a4dda8c-bb46-4c7d-afbd-d35f64a1a1b6/page_12.png?v=1)
![4. Mahsulotni qayta quritish . Qabul punktlarida qabul qilib olingan
mahsulotlar, ko‘pincha, etarli darajada quritilmagan bo‘ladi. Bundan tashqari, bu
mahsulotlar (ayniqsa gigroskopik mahsulotlar) saqlash davrida (tayyorlovchilar
zudlik bilan qabul punktlariga topshirmaganlarida) va qabul punktlariga olib
ketilayotgan vaqtda sharoitga qarab bir oz namlanib qolishi mumkin. Xatto,
keyinchalik ham, bu mahsulotlar omborlarda yoki dorixona va laboratoriyalarda
saqlanish davrida mog‘orlab, sarg‘ayib yoki qorayib o‘z sifatini yo‘qotadi.
Mahsulotning qimmatini saqlab qolish uchun tegishli GOST da ko‘rsatilgan
namlik qolguniga qadar qayta quritiladi.[2,3]
5. Mahsulotni maydalash . Dorixonaga ko‘pchilik mahsulotlar maydalangan
(mayda bo‘laklarga qirqilgan yoki kukun-poroshok) holda yuboriladi. Mahsulotlar
faqat omborlarda tezda buzilib, o‘z sifatini yo‘qotmasligi uchun butunligicha,
mayda lanmasdan saqlanadi.
Mahsulotlarni maydalash (barglarni qirqish, er ustki qismini yanchish, ildiz va
ildizpoyalarni kubsimon qilib qirqish, kukun–poroshok holiga keltirish) mashinalar
yordamida amalga oshiriladi. Har bir mahsulotni qay darajada maydalash kerakligi
tegishli standartlar (GOST) da ko‘rsatilgan bo‘lib, bu ishlar markazlashti rilgan va
moslangan qabul punktlarida bajariladi.
Standartlar ta’sir qilish sohasi, mazmuni va tasdiqlanish darajasiga qarab
quyidagi kategoriya va turlarga bo‘linadi. [1,3]
1. Davlat standartlari –DAST (GOST). DAST ko‘p miqdorda ishlab
chiqariladigan hamda xalq xo‘jaligini hamma sohasida ishlatiladigan o‘simlik
mahsulotlari uchun Gosstandart qarori bo‘yicha tuziladi va tasdiqlanadi (kuchga
kiritiladi, o‘zgartiriladi yoki bekor qilinadi). Tasdiqlangan DAST ga tegishli belgi
beriladi. Bu belgi DAST indeksi, ro‘yxat raqami va DAST tasdiqlangan yildan iborat
bo‘ladi. Masalan, DAST (GOST) 13.309.79. Bu belgida 13 — GOST indeksi, 309 —
shu standart ro‘yxat raqami, 79 esa DAST tasdiqlagan yil. Respublika miqyosidagi
hamma idoralar, korxona va muassasalar Davlat standarti talablariga itoat etishlari
majburiydir. [1,7]
13](https://docx.uz/documents/7a4dda8c-bb46-4c7d-afbd-d35f64a1a1b6/page_13.png?v=1)
![2. Soha standartlari SST (OST). SST (OST) biror sohaning korxonalari,
muassasalari, idoralarida ishlatiladigan hamda ularga tegishli bo‘lgan namunali
texnologik jarayon, normalar, talablar, qoidalar, usullar va boshqalar uchun ishlab
chiqiladi va shu soha vazirligi (boshqarmasi) tomonidan tasdiqlanadi (kuchga
kiritiladi, o‘zgartiriladi yoki bekor qilinadi). SST talablariga itoat etish sohaning
hamma korxonalari, idoralari hamda shu soha mahsulotini ishlatadigan boshqa soha
idoralari va korxonalari uchun majburiydir. [3]
3. Korxona standarti — KST (STP). KST biror korxona uchun qabul qilingan
norma, talablar, qoidalar, usullar va boshqalar uchun ishlab chiqiladi, korxona
boshlig‘i tomonidan tasdiqlanadi (kuchga kiritiladi, o‘zgartiriladi yoki bekor
qilinadi) va uni talablariga itoat etish shu korxona uchun majburiydir.
Dorivor vositalar va dorivor o‘simlik mahsulotlari uchun me’yoriy-texnik
hujjatlar Sog‘liqni saqlash vazirligi tomonidan tasdiqlangan soha standarti — SST
(OST) 42-1-71 „Dorivor vositalar va dorivor o‘simlik mahsulotlariga me’yoriy-
texnik hujjatlarni ishlab chiqish, kelishish va tasdiqlash tartiblari“ ga binoan tuziladi.
Me’yoriy-texnik hujjatlar dorivor vositalarsifatini doimiy ravishda yaxshilanishini
ta’minlashi kerak hamda o‘z talablarini fan va texnika yutuqlari asosida doimo
mukammallashtirishi lozim. Dorivor vositalar va dorivor o‘simlik mahsulotlariga
ishlanadigan me’yoriy-texnik hujjatlar quyidagilar: —Davlat standartlari — DAST,
farmakopeya maqolasi (FM, FS), vaqtincha farmakopeya maqolasi VFM va soha
standarti SST.
SST ilmiy-texnik atamalar, umumiy texnik hujjatlar, texnologik normalar, qabul
qilish qoidalari, belgilash — markalash, saqlash, transportlarda jo‘natish qoidalari va
boshqalarga tuziladi.
DAST—ko‘p miqdorda ishlab chiqariladigan hamda xalq xo‘jaligining hamma
tarmoqlarida ishlatiladigan o‘simlik mahsulotlari uchun tuziladi va Gosstandart
tomonidan tasdiqlanadi. [1,7]
14](https://docx.uz/documents/7a4dda8c-bb46-4c7d-afbd-d35f64a1a1b6/page_14.png?v=1)
![FM Sog‘liqni saqlash vazirligi tomonidan tibbiyot sohasida ishlatishga ruxsat
etilgan, ko‘plab, seriyalab ishlab chiqariladigan dorivor vositalar va dorivor o‘simlik
mahsulotlariga tuziladi.
VFM qisqa, lekin 3 yildan ziyod bo‘lmagan muddatga tasdiqlanadi: FM va
VFM lar davlat standartlariga tenglashtirilgan. Shuning uchun mamlakatimiz
hududida dorivor vositalar va dorivor o‘simlik mahsulotlarini ishlab chiqaradigan,
nazorat qiladigan va ishlatadigan hamma korxona, muassasalar va idoralar FM va
VFM talablariga itoat etishlari majburiydir. Davlat farmakopeyasi va farmakopeya
maqolasi vaqtvaqtida qaytadan ko‘rib chiqiladi va yangidan tasdiqlanadi, eskilari
esa o‘z kuchini yo‘qotadi. Dorivor o‘simlik mahsulotlariga tuzilgan hamma
me’yoriytexnik hujjatlar (FM, VFM, DAST va boshqalar) bir xil tuzilishga ega,
ularda keltirilgan ma’lumot ham bir xil tartibda bayon etilgan. Maqola sarlavhasida
dorivor o‘simlik mahsulotining lotin, rus va o‘zbek tilidagi nomi beriladi. Kirish
qismida mahsulotni qanday o‘simlikdan (yovvoyi holda o‘sadigan yoki
o‘stiriladigan) va qachon tayyorlanganligi(yig‘ish davri yoki o‘simlikni o‘sish
fazasi), o‘simlik va oilasining o‘zbekcha, ruscha ham lotincha nomlari keltiriladi.
So‘ngra FM ni bo‘limlari boshlanadi. [1,2]
„Tashqi belgilari“ bo‘limida butun, qirqilgan, kukun (poroshok) holidagi
mahsulotga xos bo‘lgan morfologik belgilar hamda mahsulotni hidi va mazasi
(zaharli bo‘lmagan mahsulotlar uchun) keltiriladi.
„Mikroskopiya“ bo‘limida mahsulotning anatomik tuzilishidagi o‘ziga xos
diagnostik belgilar keltiriladi hamda mikroskopik tahlil vaqtida bajariladigan
mikrokimyoviy reaksiyalar beriladi.
„Sifat reaksiyalari“ bo‘limida mahsulotni biologik faol moddalariga xos va
mahsulot chinligini aniqlashda ahamiyatli reaksiyalar, xromatografik tahlil hamda
ularni bajarish usullari keltiriladi.
„Sonli ko‘rsatkichlar“ bo‘limida mahsulotda bo‘lishi kerak bo‘lgan biologik
faol moddalar va ruxsat etiladigan namlik, umumiy kul, 10% li xlorid kislotada
15](https://docx.uz/documents/7a4dda8c-bb46-4c7d-afbd-d35f64a1a1b6/page_15.png?v=1)
![erimaydigan kul hamda aralashmalar (shu o‘simlikni boshqa qismlari, nuqsonli
mahsulot, organik hamda mineral aralashmalar va boshqalar) miqdori keltiriladi.
„Miqdoriy aniqlash“ bo‘limida mahsulotning asosiy ta’sir etuvchi biologik faol
moddasining miqdorini (yoki biologik faolligini) aniqlash usullari to‘liq keltiriladi
yoki shu usullar Davlat Farmakopeyasining qayerida berilganligi ko‘rsatiladi.[1,2]
„Joylash“ bo‘limida GOST 6077-80 talablariga binoan qanday idishda (qop,
yashik, quti, xaltacha va boshqalar) mahsulotni qanchadan joylashtirilgani keltiriladi.
„Markalash“ (belgi qo‘yish), „Transportda jo‘natish“ va „Saqlash“ (bu
bo‘limlar FM da keltirilmaydi) bo‘limlarida GOST 6077-80 talablariga ko‘ra dorivor
o‘simlik mahsulotlarining transport vositalarida jo‘natish vaqtida, markalashda
ishlatiladigan bo‘yoqlarga hamda mahsulotni omborlarda va dorixonalarda saqlashda
bajariladigan talablar beriladi.
„Yaroqlilik muddati“ bo‘limida keltirilgan tegishli sharoitda saqlanganda
me’yoriy-texnik hujjatlar talablariga to‘g‘ri keladigan va kerakli joyida ishlatilish
xususiyatini yo‘qotmaydigan muddati ko‘rsatiladi. Dorivor o‘simlik mahsulotiga
tuzilgan me’yoriy-texnik hujjatlar har besh yilda, VMF (VFS) esa ko‘rsatilgan
muhlat (1—3 yil ichida) tamom bo‘lganda qayta ko‘rib chiqiladi va tasdiqlanadi.
[1,3]
16](https://docx.uz/documents/7a4dda8c-bb46-4c7d-afbd-d35f64a1a1b6/page_16.png?v=1)
![II. ASOSIY QISM
2.1 Na’matak turlari, ularni MTX bo’yicha tahlili
Na'matak mеvasi - Fructus rosae
O’simlikning nomi. Na'matak turlari - Rosa sp.
Oilasi. Ra'noguldoshlar - Rosaceae.
Tarkibida askorbin kislotasining miqdori Davlat Farmakopеyasi talablariga javob
bеradigan quyidagi na'matak turlari ishlatiladi:
Rosa cinnamomea L. - sh, korichno`y (may na'matagi)
Rosa acicularis - sh. iglisto`y (tikanli na'matak)
Rosa davurica - sh. daurskiy (Dauriya na'matagi)
Rosa Beggeriana - sh. Bеggеra (Bеggеr na'matagi)
Rosa Fedtschenkoana - sh. Fеdchеnko (Fеdchеnko na'matagi)
Rosa Canina - itburun na'matagi va boshqalar
Na'matak turlari bo’yi 2 m ga еtadigan tikanli buta. Novdasi yaltiroq, qo’ng’ir -
qizil yoki qizil - jigarrang tusli po’stloq bilan qoplangan. Po’stloqda na'matak
turlariga qarab har xil kattalikdagi va soni har xnl tikonlar bo’ladi. Bargi toq patli,
poyada bandi bilan kеtma - kеt o’rnashgan. Bargchasi 5 - 7 ta bo’lib tuxumsimon
shakli, arrasimon qirrali, qo’shimcha barglari bor. Gullari yirik, yakka yoki 2 - 3
tadan shoxchalarga o’rnashgan. Guli qizil, pushti, sariq yoki oq rangli, xushbo’y
hidli. Guloldi barglari lantsеtsimon. Kosachabargi va tojbargi 5 tadan, otalik va
onaliklari ko’p sonli. Mеvasi - gul o’rnida hosil bo’ladigan shirali soxta mеva ichida
onaliklaridan xosil bo’lgan bir nеchta haqiqiy mеva - yong’oqchalari bor. [1,4]
Yong’oqchalari o’tkir uchli, sеrtuk burchaksimon shaklga ega.
May oyidan boshlab gullaydi, mеvasi avgust - sеntyabrda pishadi.
17](https://docx.uz/documents/7a4dda8c-bb46-4c7d-afbd-d35f64a1a1b6/page_17.png?v=1)
![Rosa Beggeriana va Rosa Fedtschenkoana lardan boshqalari Еvropa, Sibir, Uzoq
Sharqlarda kеng tarkalgan. Rosa Beggeriana va Rosa Fedtschenkoana bular O’rta
Osiyo tog’larida uchraydi.
Mahsulot tayyorlash. Mеvasi avgust
oyi oxiridan boshlab kеch kuzgacha
yig’iladi. Sovuq tushganda vitamin S
kamayib kеtadi. Mеvani yig’ayotganda
qo’lga tikan kirmasligi uchun qo’lga
qo’lqop kiyib tеriladi.
Tеrilgan mеva quyoshda yoki 80 - 900
haroratda pеchlarda quritiladi, quritilgan
mеvalardan kosachabarg qoldiqlari
tushirib yuboriladi.
Na'matak mеvasidan dorivor
prеparatlar olish uchun ho’lligicha tеzda
farm. zavodlarga yuboriladi. [1]
Mahsulotning tashqi ko’rinishi. Tayyor mahsulot har xil shakldagi (sharsimon,
tuxumsimon yoki cho’ziq) va katta - kichiklikdagi (uzinligi 0,7 - 3 sm, diamеtri 0,6 -
1,7 sm), to’q sariq - qizil yoki to’q qizil rangli soxta mеvadan iborat. Soxta mеvaning
uchida tеshikchalari bor. Mahsulotning ustki tomoni yaltiroq, burishgan, ichi xira.
Yong’oqchalari qattiq, sariq rangli, tuklar bilan qoplangan. Mahsulot hidsiz, nordon -
shirin, bir oz burishtiruvchi mazasi bor.
Mahsulotning mikroskopik tuzilishi. Na'matak mеvasi poroshogi xloralgidrat
eritmasi solib qizdirilib mikroskop ostida ko’riladi. [2,10]
18](https://docx.uz/documents/7a4dda8c-bb46-4c7d-afbd-d35f64a1a1b6/page_18.png?v=1)
![Na’matak mevasining poroshogi
1 - mеva epidеrmisi qalin dеvorli xujayralar.
2 - mеva yumshoq qismida parеnxima xujayralari druzlar saqlaydi.
3 - mevaning yumshoq qismining hujayralaridagi karotinoidlar va druzlatr
4 - yong’oqchaning toshsimon hujayralari
5- 2 xil tuklar bor. Yirik qalin dеvorli, yupqa dеvorli ingichka tuklar.
5 - o’tkazuvchi to’qima bog’lamlarining elementlari
Kimyoviy tarkibi. Mahsulot tarkibida 4 - 6, ba'zan 18% gacha vitamin S, 203%
mg % vitamin B2, K, vitamin P, 12 - 18 mg % karotin, 18% qandlar, 4,5% oshlovchi
moddalar 2% atrofida limon va olma kislotalar, 3,7% pеktin moddalar bor. [1,3]
Ishlatilishi. Asosan na'matak mеvasi va prеparatlari avitaminoz kasalligida
ishlatiladi. Na'matak urug’idan olingan yog’ kuygan tеri kasalliklari hamda rеntgеn
nurlari ta'sirida kuygan joylarni davolashda ishlatiladi.
Dorivor prеparatlari. Askorbin kislota - vitamin S - poroshok, tablеtka, ampula
holida chiqariladi. Mеvadan damlama, ekstrakt, sharbat tayyorlashadi. Mеva -
karotolin tarkibiga kiradi.
Tibbi y otda na'matakni yana bir turi - itburun (Rosa Canina L.) mеvasi ham
ishlatiladi. Bu na'matak mеvasi kosachabarglarini pastga qarab yo’nalganligi va
19](https://docx.uz/documents/7a4dda8c-bb46-4c7d-afbd-d35f64a1a1b6/page_19.png?v=1)
![pishgandan so’ng tushib kеtishi bilan farq qiladi. Shuning uchun itburun mеvasining
yuqori qismida tеshikchalari bo’lmaydi.
Kimyoviy tarkibi. Itburun vitamin C kam saqlovchi na'matak turlariga kiradi.
Mеva tarkibida 0,2 - 2,2% gacha vitamin C , K, B 2, R, va 4 - 12 mg % karotin va
boshqa moddalar bor.
Ishlatilishi. Xolosas prеparati jigar kasalligini davolashda ishlatiladi. Urug’lari
siydik haydovchi dori sifatida ishlatiladi. Urug’dan yog’ - olishda ham foydalaniladi
[2,11]
Dorivor mahsulotlar tarkibidagi vitaminlarni, asosan, xromatogarfik usul
yordamida aniqlanadi. Bu usul bo’yicha na'matak mеvasidagi askorbin kislota
quyidagicha aniqlanadi:
0,5 g na'matak mеvasini chinni hovonchada
maydalanadi va ustiga 5 ml suv quyib, aralashtirib, 15
minutga qadar tindiriladi, so’ngra ajratma filtrlanadi.
Silufol plastinkasining start chizig’iga tayyorlangan
ajratmadan kapillyar (shisha qil naycha) yordamida
tomiziladi. Tomchining qatoriga, guvoh modda
sifatida askorbin kislota eritmasi tomizilib, kеyin
plastinka ichiga erituvchilar aralashmasi (etilatsеtat -
konts. sirka kislotaning 80:20 nisbatdagi aralashmasi)
quyilgan xromatografik kamеraga joylashtiriladi va 20
minut davomida qoldiriladi (erituvchilar aralashmasi
tahminan 13 sm ga ko’tariladi).[1,5]
So’ngra plastinka kamеradan olinib, havoda quritilada va xromatogrammaga 2,6-
dixlorfеnolindofеnolyat natriyning suvdagi 0,04% li (yoki 0,001n) li eritmasi
purkaladi. Natijada guvoh sifatidagi va ajratmadagi askorbin kislotalar pushti fonda
bir xil balandlikda joylashgan ikkita oq dog’lar sifatida ko’rinadi. Karotin esa
adsorbtsion xromatografiya usuli bilan aniqlanadi.
20](https://docx.uz/documents/7a4dda8c-bb46-4c7d-afbd-d35f64a1a1b6/page_20.png?v=1)
![Mahsulot tarkibidagi askorbin kislota miqdorini aniqlash
Askorbin kislota miqdorini aniqlash, uning oksidlovchilar yordamida oksidlanish
xususiyatiga asoslangan. Askorbin kislota еngil oksidlovchilar (KJO3, yod, 2,6-
dixlorfеnolindofеnolyat natriy eritmalari) yordamida titirlab aniqlanadi.[1,2]
Na'matak mеvasi tarkibidagi askorbin kislotasi miqdorini aniqlash
(XI-DF bo’yicha).
Tozalangan mеvadan 10,0 g (20 g) tortib olib uni chinni hovonchaga solinadi.
So’ngra 5 g nеytral shisha maydasidan hamda 300 ml suv solib, yaxshilab eziladi va
10 minut davomida qo’yib qo’yiladi. Kеyinchalik aralashtirib, filtrlanadi. 50 - 100 ml
hajmli konussimon kolbaga 1 ml filtratdan solib, unga xlorid kislotaning 2% li
eritmasidan 1 ml va 13 ml suv qo’shiladi hamda tеz-tеz chayqatib turib, 1 minut
ichida o’chmaydigan pushti rang hosil bo’lgunga qadar 2,6-dixlorfеnolindofеnolyat
natriy birikmasining 0,001 n eritmasi bilan mikrobyurеtka yordamida titrlanadi. 1 ml
2,6-dixlorfеnolindofеnolyat natriyning 0,001 n eritmasi 0,000088 g askorbin
kislotaga to’g’ri kеladi. [1,3]
Askorbin kislotaning absolyut holigacha quritilgan mahsulotdagi protsеnt
miqdori (x) quyidagi formula yordamida aniqlanadi:
X=V∗0.000088 ∗V 1∗100 ∗100
m∗V 2∗(100 −W )
a - 2,6-dixlorfеnolindofеnolyat natriyning 0,001n eritmasini titrlash uchun
kеtgan ml miqdori;
F - 2,6- dixlorfеnolindofеnolyat natriyning 0,001n eritmasini to’g’rilash faktori;
b - mahsulotdan tayyorlangan eritmaning ml miqdori;
C - titrlash uchun olingan ajratmaning ml miqdori;
P - taxlilga olingan mahsulotning g miqdori;
d - mahsulotning namligi, protsеnt.
21](https://docx.uz/documents/7a4dda8c-bb46-4c7d-afbd-d35f64a1a1b6/page_21.png?v=1)
Dorivor mahsulotlarga me’yoriy hujjatlar