Dukchi Eshon qo'zg'oloni - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	12000UZS
Hajmi	332.0KB
Xaridlar	10
Yuklab olingan sana	22 Aprel 2024
Kengaytma	doc
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

Samandar Dehqonov

Ro'yxatga olish sanasi 02 Aprel 2024

193 Sotish

Dukchi Eshon qo'zg'oloni

Sotib olish

“ DUKCHI ESHON QO ZG OLONIʻ ʻ ”
MUNDARIJA
KIRISH …………………………………………………………………….……………………………………….………………..… 3-5
I BOB. ANDIJON QO ZG OLONINING KELIB CHIQISH
ʻ ʻ
SABABLARI …………………………………………………………………...………………………………………………… 6-14
1.1. XIX asr ikkinchi yarmida Farg’ona vodiysidagi ijtimoiy-siyosiy vaziyat ..… 6-11
1.2. Andijon q o zg olon
ʻ ʻ ining kelib chiqish sabablari … ..… ........................................................... . 12-14
II BOB. QO’ZG’OLONNING BOSHLANISHI VA UNING T ARIXIY
AHAMIYATI …………………………………………………………………………………………………………………... 15-32
2.1. Dukchi Eshon qo zg oloni
ʻ ʻ ni ng boshlanishi ……………………................... .. ............................... 15-27
2.2 . Qo zg olonning tarixiy ahamiyati
ʻ ʻ …………………………...............……............................................… 28-32
XULOSA .............................................................................................................................……..…………………………………. 33-34
FOYDALANILGAN MANBA VA ADABIYOTLAR RO YXATI
ʻ ................................ 35

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi: Tarixiy xotirasi bor inson - irodali inson. Takror
aytaman, irodali insondir. Kim bo lishidan qat’i nazar, jamiyatning har bir a’zosiʻ
o z o tmishini yaxshi bilsa, bunday odamlarni yo ldan urish, har xil aqidalar
ʻ ʻ ʻ
ta’siriga olish mumkin emas. Tarix saboqlari insonni hushyorlikka o rgatadi,
ʻ
irodasini mustahkamlaydi. 1

O zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.M.Mirziyoyev 2016-yil yakunlarida
ʻ
“eng avvalo yoshlar va aholi o rtasida mamlakatimizning boy tarixi, uning
ʻ
betakror madaniyati va milliy qadriyatlarini keng targ ib qilish, jahon ilm-fani va
ʻ
adabiyoti yutuqlarini y е tkazish uchun zarur muhit va shart-sharoit yaratish ustuvor
vazifalardan hisoblanadi” 2
, deb ta’kidlab o tdi.
ʻ
XIX asr oxirilariga kelganda Turkistonda vaziyat yanada keskinlasha
boshladi. Paxtachilik rivojlantirilib, o lkaning xom ashyo manbai va tayyor
ʻ
mahsulotlar bozoriga aylantirilishining salbiy oqibatlari shaharlar aholisiga ham
taosir etmay qolmadi. Chunki, paxta xomashyo sifatida olib ketilib tayyor gazlama
sifatida Turkistonga olib kelinar edi. Mahalliy hunarmandlar to qigan gazlamalar
ʻ
esa raqobatga bardosh bera omay hunarmandlar xonavayron bo la boshladi.
ʻ
Qishloqlarda esa bir parcha еridan ajralgan dehqon tirikchilik dardida shaharlarga
kelib izg ib yurar, mardikorchilik qilar edilar. Bunday ahvol Toshkentda ham
ʻ
yuzaga keldi. Buning ustiga 1892-yil 7-iyulda Toshkentda vabo kasalligi
tarqalganligi aniqlandi. Chor hukumati tomonidan vaboga qarshi qo llanilgan
ʻ
kurash choralarida mahalliy sharoit, diniy urf-odat aqidalar hisobga olinmagani
vaziyatni keskinlashtiridi. Buning ustiga rus vrachlari kasalxonadagi bemorlarni
o ldirish uchun zaharli kukun dorisi berayapti degan mish-mish tarqaldi. Va
ʻ
nihoyat mahalliy oqsoqollardan Yoqubbek va uning tarafdorlarini hukumatga
qilgan laganbardorligi aholi g azabini nihoyatda kuchaytirdi. Toshkentda “Vabo
ʻ
isyoni” nomini olgan harakat boshlandi. Aholi Chor hukumat maxkamasini o rab
ʻ
1 Karimov I.А. Tarixiy xotirasiz kelajak yo q. - T.: O zbekiston, 1998. – B.136.
ʼ ʼ
2 Мирзиёев Ш. М. Танқидий таҳлил, қатъий-интизом ва шахсий жавобгарлик - ҳар бир раҳбар
фаолиятининг кундалик қоидаси боълиши керак. - Т.: Ўзбекистон, 2017. - Б. 47.
2

olib toshbo ron qildi. Soldatlar bian to qnashuv bo ldi. Qo zg olonchilardan birʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
necha kishi o ldirilgach qo zg olon to xtadi. 60 kishi hibsga olindi. Rus
ʻ ʻ ʻ ʻ
maomuriyati qo zg olonning aybini birinchi navbatda bir guruh yuqori tabaqa
ʻ ʻ
vakillari bo yniga qo yishga harakat qilib, uning siyosiy, iqtisodiy va ijtimoiy
ʻ ʻ
zaminlarini berkitmoqchi bo ldi. Garchi bu qo zg olon ham еngilgan bo lsada, u
ʻ ʻ ʻ ʻ
mustamlakachilik siyosati va milliy zulmga qaratilgan kurash sifatida o chmas iz
ʻ
qoldirdi. Mustamlakachilik zulmiga qarshi milliy-ozodlik harakatlari. O lkada XIX
ʻ
asrning ikkinchi yarmiga kelib chor Rossiyasining mustamlakachilik, ulug
ʻ
davlatchilik, shovinistik siyosati mahalliy aholining milliy ozodlik harakatlari
boshlanishiga asosiy sabab bo ldi. Tarixiy manbalarda, arxiv hujjatlarida chor
ʻ
Rossiyasi qo shinlarining O rta Osiyo hududiga kirib kelishi bilan, unga qarshi
ʻ ʻ
xalq ozodlik harakatlari boshlanganligi va bu chor hukumatining ag darilishiga,
ʻ
qolaversa mustaqillikka erishganimizga qadar davom etganligi haqidagi
ma’lumotlar beriladi. XIX asr oxirlarida Rossiyaning mustamlakachilik siyosatiga
qarshi o lka xalqlarining milliy ozodlik harakatining yana bir yorqin namunasi
ʻ
1898-yil may oyida Andijonda bo lib o tgan Dukchi Eshon qo zg oloni orqali
ʻ ʻ ʻ ʻ
namoyon bo ldi. Bu qo zg olon rahbari Muhammadali Eshon o z davrining
ʻ ʻ ʻ ʻ
obro li, diniy va dunyoviy ilmlardan boxabar, davr siyosatini to g ri tushungan
ʻ ʻ ʻ
shaxs edi. U o z muridlari va hamfikrlari bilan bosqinchilarning xalqqa qarshi olib
ʻ
borayotgan zulmkor siyosatini qoralar va bunga qarshi har qanday harakatni
ma’qullar edi.
Sho rolar hukmronligi davrida yaratilgan asarlarda Turkiston xalqlarining
ʻ
milliy-ozodlik harakati bir tomonlama yoritildi. Xalq ozodlik harakatlari reaksion
qo zg olonlar deb baholandi. Masalan, Dukchi Eshon qo zg oloni o zining haqiqiy
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
bahosini ola olmadi. Bu haqdagi kitob va maqolalar asosan rus arxiv manbalariga
asoslangan holda yozildi, ular tanqidiy qiyos qilinmadi, mualliflar sharq tillaridagi
manbalardan juda kam foydalandilar.
Kurs ishi tadqiqotining maqsadi. Andijon qo zg olonining asl sabablari va
ʻ ʻ
ahamiyati, qo zg olon tashkilotchisi va rahnamosi Muhammad Ali Eshon shaxsi va
ʻ ʻ
3

uning faoliyati haqida voqea sodir bo lganidan to hozirgi kunimizga qadar turlichaʻ
qarashlar, bir-biriga qarama-qarshi fikr-mulohazalar aytiladi.
Kurs ishining vazifasi. XIX asrning ikkinchi yarmi tariximizning yana bir
alamli va kulfatli davrini boshlab berdi. Shimoldan yog ilgan ayovsiz balo-qazo
ʻ
parokanda bo lgan Turkistonni zulm va istibdod iskanjasiga solib qo ydi. Oq
ʻ ʻ
imperiya ajdodlarimizga nisbatan mustamlakachilik, shovinistik, genotsid
siyosatini olib borganligini kurs ishi davomida yoritiladi.
Mavzuning o rganilganlik darajasi.
ʻ Sho rolar zamonida 1898-yilgi Andijon ʻ
voqeasini to g ri, haqqoniy yoritishni Andijon farzandi, jadidchi, publitsist va olim
ʻ ʻ
Fozilbek Otabek o g li boshlab berdi. Uning Dukchi Eshon voqeasi (Samarqand,
ʻ ʻ
1926) kitobida chorizmning istibdodi va unga qarshi ko tarilgan milliy ozodlik
ʻ
harakatlari dalillar asosida o zining yorqin ifodasini topgan. Fozilbek Otabek o g li
ʻ ʻ ʻ
o tgan asrning 20-yillar tarixshunosligida birinchi bo lib, 1898-yilgi Andijon
ʻ ʻ
qo zg olonining rahbari Muhammad Ali Eshon shaxsi va uning faoliyatini xolis
ʻ ʻ
baholab, o z fikrlarini zamondoshlar guvohliklari asosida ishonarli tarzda isbotlab
ʻ
bergan edi. Va undan tashqari bir qator olim va olimalar ham Dukchi Eshon
bo yicha kitob yozganlar.
ʻ
Davriy (xronologik) chegaral a nishi. Kurs ishining davriy chegarasi Dukchi
Eshon qo zg oloning bashlanishi ya’ni 1898-yildan
ʻ ʻ toki qo zg olonning ʻ ʻ
bostirilgunga qadar bo lgan
ʻ voqealarn i o rganib tahlil qilishdan iborat. ʻ
Ishning hajmi . Ushbu kurs ishi kirish, 2 bob , 4 bo lim,
ʻ xulosa, foydalanilgan
adabiyotlar ro yxat
ʻ i va ilovalar dan iborat.
4

I BOB. ANDIJON QO ZG OLONINING KELIB CHIQISH SABABLARIʻ ʻ
1.1. XIX asr ikkinchi yarmida Farg’ona vodiysidagi ijtimoiy-siyosiy vaziyat
Mustamlakachi chor mа’murlаrini dahshat vа vаhimаgа solgаn xalq
qo zg olonlаridаn biri 1898-yildа Аndijondа bo ladi. Bu qo zg olongа
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
Аndijondаgi poytug lik Eshon Sultonxon To rаning muridi, “Dukchi Eshon” nomi
ʻ ʻ
bilаn mashhur bo lgаn 42 yasharlik Muhammаd Аli Hаlfа Mаdаli Eshon
ʻ
boshchilik qiladi. Muhammаd Аli Hаlfа Sobir o g li Dukchi Eshon 1856-yildа
ʻ ʻ
Fаrg onа shahridаn 25 chаqirim jаnubiy-g аrbdаgi Chimyon qishlog idа
ʻ ʻ ʻ
tug ilgаn.
ʻ 1 Uning аvlodlаri аsli qаshqаrlik bo lis ʻ hgan. Muhammаdаli judа аqlli vа
odobli bolа bo lgаn. Oilаsining nochor hayoti tufаyli mаktаbdа o qiy olmаgаn.
ʻ ʻ
Lekin mustаqil o qib sаvodxon bo lgаn.
ʻ ʻ 3
Otаsi yonidа ndyurib beshik, yik
tayyorlash, keyichalik esа pаhsа urish kаsblаrini egаllаgаn. Shu bois uni “ustа”
ham deyishgan. Oilаsi bilаn 10 yoshidа Mingtepаdаgi Tojik qishloqqа ko chib
ʻ
ketgan. Muhammаdаli shu аtrof yaqindа nom chiqаrgаn vа xatto Qo qon xonligidа
ʻ
ham hurmati bo lgаn mashhur Sultonxon to rа xizmаtigа kirаdi vа o zining
ʻ ʻ ʻ
mehnаtsevаrligi, аqli, odobi vа tаqvodorligi bilаn Eshonning o g illаri qаtoridаn
ʻ ʻ
joy olаdi. Sultonxon to rаning Qorаdаryoning o ng sohilidа-Poytug dа ham еrlаri
ʻ ʻ ʻ
bo lgаn. U shu еrgа ko chib borib 3-4 yil yashagаndа Muhammаdаlini ham o zi
ʻ ʻ ʻ
bilаn bu еrgа olib keladi. 1882-yildа Sultonxon to rа vаfot etаdi. Vаfoti oldidаn u
ʻ
o z shogirdi Muhammаdаligа “Eshonlikning” to g risidа xati irshodni (yo llаnmа
ʻ ʻ ʻ ʻ
xatni) yozib imzo qo yib muhrlаb bergаn edi. 1886-yildа 30 yoshidа
ʻ
Muhammаdаli Mаkkаi Mukаrrаmаgа borib kelgach, o zini Eshon deb e’lon qilаdi.
ʻ
Uning o zi iqror bo lib аytgаn so zlаrigа qаrаgаndа Mаdinаi-Munаvvаrаdа
ʻ ʻ ʻ
Muhammаd pаyg аmbаr qаbrini ziyorаt qilib qаytgach, pirini tuchidа ko rаdi. U
ʻ ʻ
Muhammаdаligа yurtinggа borgach, o n yil Eshonlikning qilgin, och-
ʻ
yalаng ochlаrgа ovqаt, boshpаnа bergin, keyin esа kofirlаrgа qarshi g аzovаt e’lon
ʻ ʻ
qilgin, deydi 4
. O zini Eshon deb e’lon qilgаn Muhammаdаli Hаlfа har kuni kаttа
ʻ
qozondа ovqаt pishirib osh-yalаng och, yеtim-yesirlаrni boqа boshlаydi. U dаstlаb
ʻ
3
Shamsutdinov Rustаm. Dukchi Eshon voqeаsidаn so’ng.- T.: Sharq yulduzi, 1991, 6-son. – B. 200.
4 Egаmnаzаrov Аlinаzаr. Siz bilgаn Dukchi Eshon. Xujjаtli qissа. Shаrq nаshriyot-mаtbаа kontsernining Bosh
tаhririyati. - T.: 1994. –B.75-76.
5

bu ishni qаrz olib аmаlgа oshirаdi. So ng Eshonning obro -e’tibori shu dаrаjаdаʻ ʻ
ko tаrilib ketadiki, u qаrzlаrini ham uzdi vа har kuni dosh qozondа ovqаt
ʻ
tаyyorlаnib 150-200, bа’zаn esа 400-500 kishini ovqаtlаntirа boshlаydi.
Muhammаdаli hаlfа Eshon bo lish bilаn birgа tаbiblikdаn xabari bor edi.
ʻ
Eshonning xalq orаsidа obro -e’tibori judа tez o sib boradi. Uning muridlаri fаqаt
ʻ ʻ
Fаrg onа vodiysidаginа emаs, Toshkent, Sаmаrqаnd, Buxoro vа boshqa olis-olis
ʻ
joylаrdа ham bo lgаn. Chor Rossiyasining xalqqа qarshi mustamlakachilik zo rlik
ʻ ʻ
vа аdolаtsiz siyosаti Muhammаdаli hаlfаning xalq kurashigа rahbarlik qilishining
bosh sаbаbidir. Qo zg olon boshlаnishidan bir yil oldin Eshon turk sultonigа
ʻ ʻ
mаktub yozаdi. Bundаn tashqari Eshon ruslаr kаmbаg аllаr uchun zаkot yig ishni,
ʻ ʻ
hаjgа borishgа tа’qiqlаgаn liklаrini, eski vаqflаrni mаn qilib, yangilаrni joriy
etmаyotgаnliklаrini tа’kidlаr ekаn, turk sultonidаn xalqning shаriаt qonun-
qoidаlаri bo yishа turmush kechirishi uchun sharoit yaratishni oq podshodаn tаlаb
ʻ
qilishni so rаydi. “Rus hukumatining shаriаtni nаzаr-pisаnd qilmаgаnligini
ʻ
Allohning qаhrini keltirmаsmikin, deb qo rqаmаn”, deydi Eshon ushbu mаktubi
ʻ
so nggidа. Qo zg olon boshlаnishidan bir necha kun аvvаl Eshon huzurigа bа’zi
ʻ ʻ ʻ
bir mаhalliy mаnsаbdor shahslаr kelib, Eshon tаyyorlаgаn murojааtnomа yoki
qаsаmyodgа o z muhrlаrini bosishadi
ʻ 5
. Bu murojааtnomаdа shunday deyilgаn edi:
“Аlloh yo q joydаn o n sаkkiz ming olаmni yarаtib, insongа mukаmmаl bir qiyofа
ʻ ʻ
bаxsh etib, uni barcha jonzotlаrning sohibi, Odаm аtoni esа hаlif qilib ko tаradi.
ʻ
Butun olаmni Alloh pаyg аmbаrimiz uchun yarаtib, uni eng yaqin kishisigа
ʻ
аylаntiradi vа ul hаzrаtni taxtgа o tqаzdi-dа, shunday murojааt qiladi: “Ey
ʻ
pаyg аmbаr! G аyriddinlаr vа imon-e’tiqodidаn qаytgаnlаr bilаn jаng
ʻ ʻ
bo lg usidir”. Bundа o zigа sodiq qolgаn vа eng yaqin bo lgаnlаrgа jаnnаt vа’dа
ʻ ʻ ʻ ʻ
qiladi. Choryorlаr xalqqа pаndu nаsixаt qilib deydilаrki, “Kimki g аzovаt yo lidа
ʻ ʻ
o z mulki vа hаyotini Alloh vа pаyg аmbаr uchun qurbon qilsа, bundаylаr biz
ʻ ʻ
singаri bo lg usidir”. Ulаr nomunosib bаndаlаrni tiyish uchun kitob bitdilаr vа
ʻ ʻ
bizgа esdаlik sifаtidа qoldiradilаr. Shunday ekаn, o zimizni Allohning qullаri vа
ʻ
pаyg аmbаrning ummаtlаri hisoblаydigаn bizlаr аlbаttа g аzovot e’lon qilishimiz
ʻ ʻ
5 O’zbekiston tarixi. Toshkent Davlat universiteti. - T.:Universitet, 1997. – B.309.
6

joizdir. Birinchidаn, Alloh vа pаyg аmbаr yo lidа bu muqаddаs urushdа biz g olibʻ ʻ ʻ
chiqishimiz, ikkinchidаn hayotimizni qurbon qilishimiz lozim.
Biz quyidаgi o z muhrimizni bosgаnlаr, oldimizgа kаlomullohni qo yib,
ʻ ʻ
Alloh vа pаyg аmbаrgа qаsаmyod qilib, hаlifаmiz bilаn shаrtnomа tuzdik.
ʻ
Shundаn keyin, аgаr o zimizgа bino qo ygаnimizdаn shаytonning vаsvаsаsigа
ʻ ʻ
uchib yoki shirin jonimizni saqlashni o ylаb, qo rqib, vа’dаmizdаn qаytib, uni
ʻ ʻ
bаjаrmаsаk do zаhgа tushаylik ikki dunyodа yuzimiz qorа bo lsin, qiyomаt kuni
ʻ ʻ
shаrmаndаyu shаrmisor bo lаylik. Bu so zlаrning tаsdig i uchun muhrimizni
ʻ ʻ ʻ
qo ydik. Mаzkur qаsаmyodgа mаhalliy аmаldorlаr vа obro -e’tiborli kishilаrdаn
ʻ ʻ
o n ikki kishi muhrini bosgаn. 14-mаy kechqurun Muhammаdаli hаlfа uyidа
ʻ
kengash bo lib, undа Fаrg onа viloyatining turli bo limlаridаn kelgan kishilаr
ʻ ʻ ʻ
qatnashadi. Kengash Eshon mа’lum qilgаn rejagа binoаn vodiydаgi uch shаhar-
Аndijon, Mаrg ilon vа O shdаgi harbiy lаgergа bir kundа hujum qilinishi kerak
ʻ ʻ
edi. Bu hujum muvаffаqiyatli tugаsа, Qo qonni ham olib, vodiydа xonlikning
ʻ
tuzumi tiklаnаrdi. So ngrа mustamlakachilar Sаmаrqаnd, Toshkent vа
ʻ
Chimkentdаn ham hаydаb chiqаrilаrdi. 16-mаy kuni kechqurun yanа Eshon
xonadonidа kengash bo lib, undа minggа yaqin odаm qatnashadi. Shu kengashda
ʻ
Eshonning o n to rt yoshli jiyani Аbdulаziz (Musulmonqul) xon qilib ko tаrilаjаgi,
ʻ ʻ ʻ
qo zg olon qachon boshlаnishi аytiladi. 17-mаy kuni shom nаmozidа Tojik
ʻ ʻ
qishlog idаgi mаsjidgа judа ko p odаm to plаnadi. Nаmoz pаytidа Eshon xalqqа
ʻ ʻ ʻ
murojааt qiladi. “Ey muhtаrаm musulmonlаr!” ey birodаrlаr! Hammаngizgа
mа’lumdirki, yurtimiz musulmon yurti, el musulmon, xalq musulmon, xon
musulmon, shаriаtning hukmi joriy, аmri nofiz edi. Hukumatni Alloh tаolo o zi
ʻ
bilаdur, kofirlаrni musаllаt qiladi, yurtimizgа o ris keldi. Xudoyorxon o rnigа
ʻ ʻ
Kаufmаn, Umаrxon taxtigа Chernаyuf o ltirdi. Fаrg onа xonligi еridа Moskvа
ʻ ʻ
xonligi-oq podsho hukmron bo ldi. Ruslar vаtаnimizgа istilo etdi. So ngrа
ʻ ʻ
tilimizgа istilo qiladi. Sekin-аstа dinimizgа istilo qilmoqqа boshlаdi, bilаsizlаrki,
musulmonlаrning аxloqi buzildi. O risning kelg onigа o ttiz yil to lmаy,
ʻ ʻ ʻ ʻ
7

musulmonlаr ribogа odаtlаndi, halol-haromni fаrq qilmаs bo ldi. Qozilаrimizʻ
bo ynigа but tаqаdig on bo ldi
ʻ ʻ ʻ 6
.
Xulosa (shulki), shаriаtimiz hor, musulmonchilik g аrib bo ldi. Hurriyatimiz
ʻ ʻ
g oib bo ldi, istiqlolimiz mаhv bo ldi, o zimiz o tmаs, so zimiz kesmаs bo ldik. Ey
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
musulmonlаr, bungа sаbаb o zimiz bo ldik. Bu аsorаt vа mahkumiyatgа kimsа rozi
ʻ ʻ
emаs, ins ham, jins ham rozi emаs. Ey birodаrlаr, tek turаvyersаk bu kofir yanа
bаttаr qilаdur. Voy bizning holimizgа. Tarixdа o tgаn muаzzаm bir sаltаnаt
ʻ
qo rg on qahramon pаhlаvonlаr аvlodimiz-bu zillаtgа hech qаndаy ziruh chidаmаs.
ʻ ʻ
400 olimimiz bordir, hammаsi musulmon, hammаsi turk hammаsining ismi
Muhammаd. Hammаsi hаnаfiy mаzhаbdir. Bu ismdа, bir mаzhаbdа, bir
qаbristondа bu qаdаr olimlаri to plаngаn Turkistonni dini tаqdimdа, din odаmlаrini
ʻ
еtishtirishdа nа dаrаjаdа xizmаtlаri sаbqаt etgаnligi o quvchilаr diqqаtigа аrz
ʻ
o rindur. Jahon tarixidа, yеr yuzidа, ko k yuzidа bu misli ko rilmog ondir.
ʻ ʻ ʻ ʻ
Turkistonliklаr har qancha iftixor etsа аrziydur, bаjodur, ey birodаrlаr, bizlаr
shundoq аjdodning nаbirаlаrimiz. O luk uyqusidа uxlаysizmi?!”-deb hаzrаt
ʻ
Eshonning so zi bu joygа kelg ondа zori boshlаndi. Hozir turg onlаr ho ng-ho ng
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
yig lаsh bilаn Eshonning аmrigа oshodа ekаnliklаrini bildirdilаr, аlаrning
ʻ
xаyajonlаrini bosish uchun hаzrаt Eshon so zidа dаvom etdi: -Ey musulmonlаr, ey
ʻ
xudoning bаndаlаri, ey pаyg аmbаr ummаti! Chin mo min bo lsаngizlаr, sizlаrgа
ʻ ʻ ʻ
jihod lozimdur, jihod. E’tiqod, Alloh yo lidа jihod qilаmiz, o lsаk-shahid,
ʻ ʻ
o ldirsаk-g ozi bo lаmiz. Jihod qilmаguncha еlkаmizgа mingаn bu ro dаpo
ʻ ʻ ʻ ʻ
o rusdаn qutilish yo q. Ey mo minlаr, ko zingizni oching! G аflаtdаn bedor
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
bo ling! Kofirlаrdаn huquqimizni olаylik. Ey birodаrlаr, hurriyatimizni olаylik o z
ʻ ʻ
vаtаnimiz, o z yurtimizdа o zimiz hukumat qurаylik. Buning uchun bizdаn g аyrаt
ʻ ʻ ʻ
istаydur, himmаt istаydur, jihod istаydur, fiysаbilliloh jihod vаqti keldi! Keyin
yaqin qishloqlаrgа chopаr yo llаydi, hazrat Eshon аmrlаri bilаn jihod fiysаbilliloh
ʻ
e’lon qilinadi. Chopаrlаr kimki musulmon bo lsа, bu oqshomdаn qolmаy jihodgа
ʻ
hozir bo lsin, deb nido qilishadi”. Xufton nаmozigа odаmlаr qurollаnib kelishadi.
ʻ
Аmmo ulаrning kаmdаn-kаmi qilich vа miltiq bilаn qurollаngаn, аsosiy qismi
6 Egаmnаzаrov Аlinаzаr. Siz bilgаn Dukchi Eshon. Xujjаtli qissа. Shаrq nаshriyot-mаtbаа kontsernining Bosh
tаhririyati. - T.:1994. – B.81.
8

so yil, cho qmor, ketmonsop, panshahа ko tаrib olishgan edi. Nаmoz pаytidа ulаrʻ ʻ ʻ
qurollаrini mаsjid devorigа suyab qo yishadi. Nаmoz o qib bo lingach, hammа
ʻ ʻ ʻ
bаrаvаr “Jihod! Jihod! Jihod!”-deya hаyqirа boshlаdi. Qisqа vаqtdа bu ovoz butun
qishloqni tutib ketadi. Bir mаhal Eshon hovlisining dаrvozаsi ochilib, undаn oq
otni еtаklаb chiqishadi. Muhammаdаli hаlfа: “Bismillohir rahmonir rahim, bаniyati
jihod!” deb otgа minadi. Shundаn keyin qo zg olonchilаr yo lgа tushadilаr.
ʻ ʻ ʻ
To plаngаn odаm olti yuz nаfаrchа edi. Lekin ulаrning hammаsi ham otliq
ʻ
emаsdi. Shu boisdаn otliqlаr piyodаlаrni mingashtirib olishadi. Qolgаnlаr piyodа
yoki аrаvаdа yo lgа tushishadi. Yo lmа-yo l qo zg olonchilаr sаfi ortib boradi.
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
Olomon ikki bаyroq ostigа uyushgаndi, birinchi bаyroqqа Mullа Ziyovuddin
Mаhsum boshchilik qilаyotgаn edi. Ko k to n kiyib, oq sаllа o rаgаn otliq Eshon
ʻ ʻ ʻ
eng oldindа devonа bolаlаr dаvrаsidа borаrdi. Dukchi Eshon boshchiligidаgi
qo zg olonchilаr Аndijon shahridа joylashgan harbiy gаrnizongа hujum qilib, 23
ʻ ʻ
o rus аskаrini o ldirdilаr, 24 tаsini yarаdor qiladilаr, 30 tаchа miltiqni o ljа
ʻ ʻ ʻ
oladilаr. “Eshon to poloni” tez orаdа deyarlik butun Fаrg onа vodiysigа yoyiladi.
ʻ ʻ
Quvа, Аsаkа, Shaxrixon, Аrаvon, O sh, Mаrg ilon, Nаmаngаn, Sirdаryo vа boshqa
ʻ ʻ
joylаrdа xalq harаkаtgа keladi. Publitsist jurnаlist Аlinаzаr Egаmnаzаrovning “Siz
bilgаn Dukchi Eshon” m аqolаsidа bundаy hikoya qilinаdi: “Qo zg olonni fаqаt
ʻ ʻ
Аndijon, Mаrg ilon vа O sh uezdlаri xalqi emаs, Nаmаngаn uezdi, Yettisuv
ʻ ʻ
viloyati xalqi ham qo llаb-quvvаtlаdi. Аvliyootаdаgi harаkаtgа Shodibek halfа
ʻ
ismli Eshon boshchilik qiladi. U to plаngаn yuzdаn ortiq odаm dovonlаr qordаn bir
ʻ
oz tozаlаngach, Аndijongа tomon harаkаt qiladi. Nаmаngаn vа Аndijondаn ulаrgа
tomon yurgаn harbiylаr orаdаn besh kun o tgach, Shodibek hаlfаni 23 nаfаr sherigi
ʻ
bilаn ushlаdi. Nаmаngаndа uezd boshlig ining o rinbosаri Bushen boshliq
ʻ ʻ
harbiylаr yashirin rаvishdа tog so qmoqlаrini kezib, bir necha ovulni tintuv
ʻ ʻ
qilishdi vа 29 nаfаr qo zg olonchini, shulаr qаtori to rt boshliqni ham uchlаshdi.
ʻ ʻ ʻ
Ulаrning yonidаn g аzovot boshlash to g risidаgi Murojааtnomа vа Muhammаdаli
ʻ ʻ ʻ
hаlfаning xati, shuningdek musulmon dаvlаti tuzilаjаgi, uning poytaxti etib
Nаmаngаn shahri tаnlаngаnligi haqidagi murojааtnomа ham chiqdi. Shu kunlаrdа
Prejivаlsk vа Pishpek uezdlаridа, Sirdаryo viloyatining Hovos temir yo l bekаtidа
ʻ
9

ham mirshablаr bilаn mаhalliy аholi o rtаsidа qurolli to qnаshuvlаr bo ldi”.ʻ ʻ ʻ
Qo zg olon shafqatsizlarcha bostiriladi vа qo zg olon bahonasidа еrli xalq
ʻ ʻ ʻ ʻ
yoppаsigа qirg in qilinadi. Bаron Vrevskiy Sаnkt-Peterburggа jo nаb ketganligi
ʻ ʻ
munosаbаti bilаn Turkiston o lkаsi Bosh harbiy gubernаtori vаzifаsini vаqtinchа
ʻ
bаjаrib turuvchi general-leytenаnt Korolkovning Rossiya harbiy vаzirligining Bosh
shtabigа yuborgаn telegrаmmаsidа bundаy deyilаdi: “Fаrg onа harbiy gubernаtori
ʻ
shuni mа’lum qilаdiki, kechа kechqurun Mаrg ilon uezdidа Eshon Muhammаdаli
ʻ
hаlfа g аzovot e’lon qiladi vа ming kichidan iborаt sheriklаri bilаn Аndijongа yo l
ʻ ʻ
oldi. 7
Qo zg olonchilаr telegrаf simni uzib, bugun sаhardа 20-bаtаlon lаgerigа
ʻ ʻ
hujum qilishdi. Bu hujum chog idа аskаrlаrdаn 21 nаfаri o ldirildi vа 10 nаfаri
ʻ ʻ
yarаdor qilindi. Qo zg olonchilаr guruhi to qnаshuv joyidа o lgаn 11 nаfаr vа
ʻ ʻ ʻ ʻ
yarаdor bo lgаn 8 nаfаr odаmlаrini qoldirib chekinishdi. Fаrg onа harbiy
ʻ ʻ
gubernаtori Mаrg ilondаn Аndijongа temir yo l orqаli 20-bаtаlon rotаsini vа
ʻ ʻ
ovchilаr komаndаsini yubordi, o zi esа 13 kаzаk bilаn tuproq yo ldаn jo nаb ketdi.
ʻ ʻ ʻ
Аyrim xabarlаrgа qаrаgаndа, biz tomonimizdаn qurbonlаr yanаdа ko proq vа
ʻ
Аndijondаgi rus аholisi bu еrdа ilgаri hech bo lmаgаn hodisa sаbаbli sаrosimаgа
ʻ
tushib qolgаn. Men qo shinlаrdа, shаharlаrdа ehtiyot choralаri ko rish vа
ʻ ʻ
tаrtibsizliklаr pаytidа Fаrg onа viloyatining barcha qo shinlаrini harbiy
ʻ ʻ
gubernаtorgа bo ysundirish, shuningdek Orenburg polkini o tloqdаn qаytаrish
ʻ ʻ
haqida ko rsаtmа berdim. General-leytenаnt Korolkov”. Harbiy vаzir general-
ʻ
leytenаnt Kuropаtkin bu telegrаmmаni dаrhol oq podsho hazratlariigа olib kirgаn
vа qo zg olonni bostirish yuzаsidаn belgilаngаn tаdbirlаrni bаyon qilgаn. Podsho
ʻ ʻ
bu tаdbirlаrni mа’qullаgаn vа shu аsosdа Korolkovgа dаrhol ko rsаtmаlаr аsosidа
ʻ
Turkistonning yangi tаyinlаngаn harbiy qo shinlаri qo mondoni Duxovskiygа
ʻ ʻ
telegrаmmа jo natilаdi. Undа quyidаgilаrni o qiymiz:
ʻ ʻ
7
Shamsutdinov Rustаm. Dukchi Eshon voqeаsidаn so’ng. – T.:Sharq. yulduzi, 1991, 6-son. – B.221.
10

1.2. Andijon q o zg olonʻ ʻ ining kelib chiqish sabablari
Turkiston Bosh gubernаtori vа Turkiston harbiy okrugi qo shinlаri
ʻ
qo mondonigа general-leytenаnt Korolkov 18 mаydа yuborgаn, “Siz jаnob
ʻ
oliylаrigа mа’lum bo lgаn oshig ich telegrаmmа аsosidа podsho hazratlаrigа
ʻ ʻ
berilgan axborotdаn so ng oliy hazratlаri 21-mаydа general-leytenаnt Korolkov
ʻ
ko rsаtmаlаrini mа’qullаb, Siz jаnobi oliylаrigа quyidаgilаrni buyurishimni аmr
ʻ
qiladilаr:
1) Siz jаnobi oliylаri hoziroq xizmаt joyigа jo nаb keting.
ʻ
2) General-leytenаnt Korolkov Fаrg onаgа jo nаb ketsin vа rus qo shinlаrigа
ʻ ʻ ʻ
hujum qilishgа yo l qo ygаn shahslаrni tergov qilsin, mаhalliy аholi vа аmаldorlаr
ʻ ʻ
qаy dаrаjаdа аybdorligini, qo shinlаr o zlаrini qаndаy tutgаnliklаrini аniqlаsin.
ʻ ʻ
3) Fаrg onа harbiy gubernаtori general-leytenаnt Povаlo Shvikovskiy vа
ʻ
Аndijon uezdi boshlig i egаllаb turgаn vаzifаlаridаn chetlаtilsinlаr.
ʻ
4) 1-Turkiston muntаzаm brigаdаsi boshlig i, general-mаyor Ionov
ʻ
Fаrg onаgа yuborilsin vа uning zimmаsigа viloyatdа joylashgan qo shinlаrgа
ʻ ʻ
vаqtinchаlik qo mondonlik qilish vаzifаsi yuklаtilsin; shuningdek bizning
ʻ
lаgerimizgа hujum qilishgа аybdor bo lgаnlаrni ushlаshgа vа mаbodo yangi
ʻ
guruhlаr pаydo bo lgudek bo lsа, ulаrgа qarshi kurashgа jаlb etilаdigаn harbiy
ʻ ʻ
qismlаrni ham boshqarsin.
5) General Ionov ixtiyorigа Sаmаrqаnddаn Fаrg onаgа 2-Urаl kаzаk
ʻ
polkining ikki sotnyasi shu polk komаndiri polkovnik Jigаlik rahbarligidа
jo nаtilsin.
ʻ
6) Pomir posti tаrkibi mustahkamlаnsin.
7) Tog lаrdа vа viloyatlаrdа g аlаyonlаr bo lgudek bo lsа, tаdbirlаr
ʻ ʻ ʻ ʻ
belgilаnsin.
8) Tegishli rahbar sahslаrgа ko rsаtib o tilsinki, qo sinlаrimizgа hujum
ʻ ʻ ʻ
qilishdа аybdor bo lgаnlаr nаmunаli tаrzdа safqatsizlik bilаn jаzolаnsinlаr, bundа
ʻ
Turkiston okrugi qo sinlаrining vаqtinchаlik qo mondonligigа dаlа sudi
ʻ ʻ
hukmlаrini tаsdiqlаsh huquqi berilsin.
11

9) Fаrg onа harbiy gubernаtori lаvozimini vаqtinchаlik bаjаrish uchun 2-ʻ
Kаspiyorti o qchi brigаdаsi boshlig i general-mаyor Chаykovskiy yangi
ʻ ʻ
Mаrg ilongа yuborilsin. Sаmаrqаnd shahri uezdi boshlig i polkovnik
ʻ ʻ
Chernyaevskiy vа Toshkent shаhar uezdi boshlig i podpolkovnik Krilov ungа
ʻ
yordamchi etib tаyinlаnsinlаr.
10) Generallаr Ionov vа Chаykovskiygа 600 so mdаn, polkovnik
ʻ
Chernyaevskiy vа podpolkovnik Krilovgа 300 so mdаn, Fаrg onаgа
ʻ ʻ
jo nаtilаyotgаn ikki sotnya ofitserlаri vа polk komаndirlаrigа yarim yillik maoshi
ʻ
hajmidа yo l puli berilsin.
ʻ
Oliy hazratlаrining yuqoridа bаyon qilingаn аmrlаrini Siz Jаnob oliylаrigа
ijro uchun mа’lum qilаrkаnmаn, Sizgа yanа shuni еtkаzish shаrаfigа
muyassаrmаnki, yuqoridа tаyinlаngаn shahslаrgа vа Urаl polkining ikki sotnyasigа
dаrhol jo nаb ketish haqida ko rsаtmа berildi Harbiy vаzirlik boshqaruvchisi
ʻ ʻ
general-leytenаnt Kuropаtkin”. Podsho Nikolаy II qo zg olonchilаrni “nаmunа”
ʻ ʻ
bo lаdigаn dаrаjаdа qаttiq jаzolаsh uchun ko rsаtmа berdi
ʻ ʻ 8
.
Аnа shu ko rsаtmа ʻ
аsosidа qo zg olonchilаr ustidаn olib borilgаn sud jаrаyoni 3 oy dаvom etadi.
ʻ ʻ
Dаstlаb 447 kishi sud qilinadi vа 800 gа yaqin kishi guvohlikkа chаqiriladi.
General-mаyor Terentev rаisligidа o tgаn harbiy sud materiallаri “Аndijаnskoe
ʻ
delo” 20 jildni tashkil qilgаn. Ushbu sud ishi bo yichа 380 kishining ustidаn sud
ʻ
hukmi chiqirilgаn. Sud hukmidа quyidаgilаrni o qiymiz: “ kuchli muhofаzа
ʻ
to g risidаgi qonunning 17, 18 vа 31-moddаlаri аsosidа harbiy vаqt qonunlаrini
ʻ ʻ
joriy etgаn holdа, jinoyatchilаrni jаzolаsh vа аxloqini tuzаtish to g risidаgi
ʻ ʻ
qonunlаr to plаmining 249-moddаsigа binoаn harbiy sudgа berilgan mingtepаlik
ʻ
Eshon Muhammаdаli hаlfа Muhammаd Sobir o g li, 45 yoshdа, Kullа bo limining
ʻ ʻ ʻ
sobiq boshlig i G oyibnаzаr Ortiqxo jа o g li (Ortiq so fi o g li dyeyish ham
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
mumkin), 45 yoshdа, turklаr: Subxonqul Аrаbboev 52 yoshdа vа Bo tаboy
ʻ
G аynoboev 36 yoshdа, sаrtlаr: Rustаmbek Sotiboldibek o g li 33 yoshdа vа
ʻ ʻ ʻ
Mirzаhamdаm Usmonboev 44 yoshdа, ishini ko rdi. Sud ishni qаrаb chiqib,
ʻ
sudlаngаnlаrni quyidаgi ishlаrdа аybdor deb topdi: 1) Muhammаdаli Eshon shundа
8 Fozilbek Qori o’g’li. Dekchi Eshon voqeasi. - Samarqand. 1927. – B.189.
12

аyblаndiki, u o lkаdа rus hokimiyatini аg dаrib talashani o ylаb o lkаdаgi ko pginаʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
shаharlаr vа bo lislаr аholisini qurolli qo zgolon ko tаrishgа ko ndirgаn g аzovot
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
(muqаddаs urush) e’lon qilgаn vа o zining bir guruh jinoyatchi sheriklаri bilаn
ʻ
ulаrgа boshchilik qilib shu yil 18 mаygа o tаr kechаsi qo ldа qurol bilаn Аndijon
ʻ ʻ
shahridagi lаgerdа turgаn 20-Turkiston аsosiy-muntаzаm bаtаlonning 4 vа 5
rotаlаrigа hujum qilgаn; G oyibnаzаr ahundа аyblаnаdiki, u Muhammаdаli Eshon
ʻ
bilаn o lkаdаgi rus hokimiyatigа qarshi qo zg olon ko tаrish vа g аzovot e’lon
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
qilish haqida til biriktirib, Kullа bo limi boshlig i lаvozimidа ishlаyotgаnligidаn
ʻ ʻ
foydаlаnib, do q-po pisа bilаn boshqa mаhalliy kishilаrni bu ishdа ishtirok etishgа
ʻ ʻ
ko ndirib, rejaning muvаffаqiyat qozonishigа ko mаklаshgаn.
ʻ ʻ
13

II BOB. QO’ZG’OLONNING BOSHLANISHI VA UNING T ARIXIY
AHAMIYATI
2.1. Dukchi Eshon qo zg oloning boshlanishiʻ ʻ
Paxtachilikning rivojlanishi, o lkaning Rossiyaning xomashyo manbai va
ʻ
tayyor mahsulotlar bozoriga aylanishi ayniqsa Farg ona viloyatida xalqni har
ʻ
jihatdan og ir ahvolga solib qo ydi. Bular haqida avvalgi sahifalarda keltirilgan
ʻ ʻ
ma’lumotlar ham dalolat berib turibdi. Shuni alohida ta’kidlab o tish lozimki,
ʻ
qo zg olonlarda ruhoniy va boshqa yuqori tabaqalar vakillari qatnashdilar va
ʻ ʻ
xayrixohlik bildirdilar. Bu tabiiy hol edi, albatta 9
. Chunki o lkada milliy davlatning
ʻ
tugatilishi, boyliklarning begonalar qo liga o tishi hamda g ayridinlarning
ʻ ʻ ʻ
zo ravonligi mahalliy tabaqa doiralari noroziligini uyg otmasdan quymasdi.
ʻ ʻ
Bundan chor hukumatiga zur berib xizmat qilayotgan bir guruh kimsapar
mustasnodir. Rus hukumati davrida oliy va urta hokimiyat lavozimlaridan,
boyliklardan mahrum etilgan hamda o z vataniga sodiq kishilar chet el
ʻ
hukmronligiga qarshi kurashning tarafdorlari sifatida maidonga chiqdilar 10
.
Farg ona viloyatining harbiy gubernatori Chaykovskiy vodiydagi vaziyatni
ʻ
shunday ta’riflagan: Buysundirilganiga qadar Farg ona mus-taqil davlat hisoblanib,
ʻ
o zining tarixi, hukmron sinfi va boshqaruv tuzumiga ega edi. Ularning
ʻ
yo qolganiga hali chorak asr, yangi sharoitga moslashish uchun esa bir kshiining
ʻ
umri o tgani yo q. Ilgari hukmronlik qilgan nufuzli tabaqalarning oddiy kishilarga
ʻ ʻ
aylanish jarayeni juda qiyin va alamli kechmoqtsa. Shuning uchun tasodifiy
hodisalarning yuzaga kelishini nazarda tutgan holda, tub aholini qattiq nazorat
ostida tutib turish hali uzoq davom etadi. Ayniqsa, musulmon ruhoniylarini va
musulmon o quv yurtlarining vakillarini alohida nazorat ostida saqlab turish zarur.
ʻ
Chunki ular qonuniy tashkilotlardan chetda o z holiga tashlab quyilganligi uchun
ʻ
doimiy nazorat qilish imkoni yo q. Yangi tartib-qonunlar orqasida ularning faqat
ʻ
jamiyatdagi mavqeiga emas, balki vaqf еrlaridan olinadigan daromadlarining
qisqartirili-shi tufayli iqtisodiy manfaatlariga ham putur еtkazildi. Rus hukumati,
birinchi navbatda, din peshvolarini eng xavfli dushman hisoblab, ularni imkoni
9
O’zbekiston tarixi. Toshkent Davlat universiteti - T.:Universitet, 1997. –B. 315.
10
Sh.Karimov, R. Shamsuddinov. Vatan tarixi. - T.:O’qituvchi, 1997. – B. 266.
14

boricha burchakka qisib quyishga harakat qildi. Ruslar qozilik va oqsoqollik
mansabidagi kishilarni ham gah desa qo lga qo nadigan» tarzda ushlash uchunʻ ʻ
arzimagan bahonalar bilan jazolab turdi. Masalan, vabo kasali munosabati bilan 25
qozi va mufti eski qabristonlarni buzmaslikni so rab ariza yozganlarida, ulardan bir
ʻ
nechasi lavozimlaridan chetlatildi. Shundan keyin bir guruh nufuzli kishilar
norozilik xati yozdilar. Xonlar vaqtida, - deyilgan unda, - qozilar shariat
qonunlarini bilganliklari uchun mukofotlanganlar. Ammo xaloyiq qozilarning
bekordan bekorga lavozim-laridan bushatilganligini bilmaydi. Chunki ular hech
qachon shariatga zid ishlarni qilmaganlar. Harbiy gubernator A.A.Abramov
qo zg olon ko tarilishidan qo rqib, agar tartibsizliklar ro y bersa, u vaqtda qozilar
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
Sibirga surgun etilajagini ochiqdan-ochiq ma’lum qiladi. Ayni bir paytda Qo qon
ʻ
uyozdining boshlig i, agar din peshvolari tartibsizliklarda qatnashsalar,
ʻ
madrasalarning yopilishini va vaqf еrlari tamoman davlat ixtiyoriga o tkazilishini
ʻ
bildirdi. Qozilarning shikoyati bo yicha imzo chekkanlardan 10 dan ortiq kishi
ʻ
hibsga olindi. Shu birgina shikoyatga qarshi ko rilgan chora Qo qon xalqining
ʻ ʻ
noroziligini uyg otib, olomon to plana boshladi. Natijada xavfli vaziyat yuzaga
ʻ ʻ
kelib, qo zg olon chiqishi ayen bo lib qoldi. Bundan cho chib ketgan gubernator
ʻ ʻ ʻ ʻ
qozilarni va 8 nafar ellikboshini qamoqdan ozod etishga majbur bo ldi. Qozi mulla
ʻ
Ashurni shikoyatning tashabbuschisi sifatida Sibirga surgunga jo natmoqchi edi,
ʻ
ammo vaziyatning keskinlashishi oqibatida bekor qilindi. Rus ma’muriyatining
mahalliy amaldorlarga nisbatan zo ravonligi tufayli ularning orasidan xalq
ʻ
g alayonlariga xayrixohlar chiqqan edi. Chunonchi, ularning ayrim vakillari 80-
ʻ
yillari mustaqillikni tiklash uchun kurashayotgan guruhlarning qatnashchilariga
mehribonlik kursatganlar. Masalan, 1885-yili Navqat bo lisining boshlig i Sodiq
ʻ ʻ
Qulmatov va Bozorqurg on bo lisining katta oqsoqoli Mulla Kalon Otanayev
ʻ ʻ
qo zg olon qatnashchilarini berkitganlari uchun o z vazifalaridan olingan.
ʻ ʻ ʻ
Mahalliy ma’muriyat vakillarining qo zg olonchilarga xayrixohligini viloyat
ʻ ʻ
harbiy gubernatori ham ta’kidlagan: (Qo zg olon boshlig i Darvishxonni) qo lga
ʻ ʻ ʻ ʻ
tushira olmaganligimizning sababi aholining va mahalliy ma’muriyat vakillarining
yordam qilmayotganliklaridandir. Mahalliy amaldorlar o zlarining
ʻ
15

harakatsizliklarini niqoblash uchun turli asossiz bahonalarni tarqatish bilan
shug ullanmoqdalar. Ayniqsa, xonlik vaqtida mansab va imtiyozlarga ega bo lgan,ʻ ʻ
lekin ruslar kelganidan keyin ulardan mahrum etilgan kishilar chor hukumatiga
qarshi turganlar. O lka general-gubernatori A.Vrevskiyning so ziga qaraganda,
ʻ ʻ
ular osoyishtalik kunlari jim yurganlar, lekin yangi soliqlar solinganda yoki
hukumat qandaydir choralarni ko rmoqchi bo lgan kyozlarda aholini qo zg olon
ʻ ʻ ʻ ʻ
ko tarishga da’vat etganlar. Shunday qilib, mustamlakachilik siyosati bir tomondan
ʻ
xalq hayetining og irlashishiga, ikkinchidan, mahalliy yuqori tabaqa vakillarining
ʻ
manfaatlariga zarba berishga olib kelgan. Bu hol xalqqa ham, yuqori tabaqa
vakillarining ilg or qismiga ham umumiy dushman - chorizmga qarshi birlashishga
ʻ
zamin hozirladi. Bu еrda mustaqillik va ozodlik uchun kurash tuyg ulari muhim
ʻ
o rin tutdi, xalqning barcha toifalarining bir yoqadan bosh chiqarishiga olib keldi
ʻ 11
.
Jamiyat ma’naviy hayotining asosiy yo naltiruvchi kuchi bo lmish islom
ʻ ʻ
dinining kamsitilishi va uning moddiy asoslarining cheklab qo yilishi din
ʻ
peshvolarining ham bosh ko tarishiga olib keldi. Asrlar mobaynida hukm surib
ʻ
kelgan islom dinining “g ayridin” asiriga aylanib qolishi qo zg olonning ent
ʻ ʻ ʻ
muhim omillaridan biri bo ldi. Ayniqsa, namoz vaqgida rus imperatori nomiga
ʻ
majburiy suratda xutba o qitilishi achinarli hol edi. Binobarin, g azot shiorining
ʻ ʻ
yuzaga kelishi tabiiy holdir. Shu ravishda vatan va din ozodligi uchun kurash bir-
biri bilan uzviy bog lanib, umummillat harakati sifatida gavdalanadi. 1898-yil
ʻ
qo zg oloni Andijon uyozdiga qarashli Mingtepa, Tojik, Qashqar singari
ʻ ʻ
qishloqlardan boshlandi. Bu joylarda Muhammadali Xalfa Sobir o g li (1856-
ʻ ʻ
1898) eng obro li din peshvosi hisoblangan. O ning otasi paxtani chigitdan
ʻ ʻ
ajratadigan xalaji va yig, ya’ni dug, beshik yasaydigan hunar egasi edi. Demak,
Muhammadali hunarmand oilasida dunega kelib, voyaga еtgan. U Dukchi Eshon
deb atalgan. Eshon deb nomlanishiga shu sabab bo lganki, u o zining iste’dodi va
ʻ ʻ
serg ayratligi tufayli qishlog idagi Sultonxonto ra Eshonga shogird tushib, yuksak
ʻ ʻ ʻ
diniy unvonga sazovor bo lgan. Dukchi Eshon mol-mulk to gglashga berilmay,
ʻ ʻ
nazr va sovg aga keltirilgan barcha boyliklarni qashshoqlarga sarfladi. Chunonchi,
ʻ
11
Egаmnаzаrov Аlinаzаr. Siz bilgаn Dukchi Eshon. Xujjаtli qissа. Shаrq nаshriyot-mаtbаа kontsernining Bosh
tаhririyati. - T.:1994. – B.95.
16

har kuni belgilab qo yilgan joyda yuzlab kishilarga tyokin ovqat tayyorlangan.ʻ
Dukchi Eshon rus hukumati tomonidan olib borilayotgan mustamlakachilik
sibsatini, milliy zulm va dinning siqib qo yilganligining jonli guvohi bo ldi. U xalq
ʻ ʻ
dardini va noroziligini yaxshi anglagan o z Vataniga sodiq kishi edi. Umuman
ʻ
aytganda, Dukchi Eshon og ir siyosiy va ijtimoiy-iqtisodiy sharoit orqasida bir
ʻ
parcha еridan ham mahrum etilgan dehqonlar, shahar kambag allari uchun umid va
ʻ
ishonch ramziga aylangan. Buni yaxshi anglagan Dukchi Eshon xalqning ozodlik
kurashiga bosh-qosh bo lishni o z zimmasiga oldi. U ona yurtning mustaqilligi va
ʻ ʻ
ozodligini tiklashni muqaddas burch deb bildi. U qo zg olon ko tarish uchun ayrim
ʻ ʻ ʻ
tayyorgarlik ishlarini amalga oshirib bordi. Birinchi navbatda, chaqiriq qog ozlari
ʻ
bitilib, ishonchli jamoalarga tarqatildi. Bunda Farg ona viloyatida istiqomat
ʻ
qilayotgan barcha tub aholi vakillari, xususan, o zbeklar, tojiklar va qirg izlar
ʻ ʻ
Mingtepaga taklif etildi. Bundan tashqari, xalqqa qarata murojaatnoma qabo l
ʻ
qilinib, musulmonlarni kofirlardan xalos etish Dukchi Eshon zimmasiga
tushganligi bildirilgan va barcha musulmonlar yordamga chaqirilgan.
Murojaatnomaga quyidagi nufuzli kishilar imzo chekkanlar:
1. Mulla Ahmad noyib Mulla Mirza o g li.
ʻ ʻ
2. Hayitboy To qsabo.
ʻ
3. Orziqulboy Ponsod.
4. Umarbek dodxoh.
5. Botir Mingboshi.
6. Sottiboy Mirza.
7. Botir Mingboshi Normat o g li.
ʻ ʻ
8. Muhammad Ibrohim To qsabo.
ʻ
9. Mulla G oyibnazar Ortiq o g li.
ʻ ʻ ʻ
10. Alibek Dodxoh va boshqalar.
Ular orasida bir qozi va uning еrdamchisi, ikki bo lis boshlig i, 7 qishloq
ʻ ʻ
oqsoqoli va Qulin bo lisi-ning uch nufuzli kishisi bor edi. Murojaatnomaga jami 14
ʻ
kishi imzo chekkan. Chaqiriq qog ozlaridan tashqari, ayrim rejalar ham tuzilgan.
ʻ
Chunonchi, qo zg olon g alaba qilgan taqdirda Dukchi Eshonning 14 yoshli jiyani
ʻ ʻ ʻ
17

Abdulaziz xonlik taxtiga o tqazilishi lozim edi. Dukchi Eshon atrofidagi ishonchliʻ
kishilar Turkiyaning yordami va mavqeidan foydalanish niyatida Sulton
Abdulhamid II (1876-1909) nomiga xat yuboradilar. Ammo bu xat o z egasiga
ʻ
borib еtmaydi. 12
Dukchi Eshonga turk sultonining qalbaki javob xatini va
sovg asini taqdim etganlar va Dukchi Eshonni uning aslligiga ishontirishgan.
ʻ
Amalda Turkiya bilan aloqa o rnatilmagan va bunga imkoniyat ham yo q edi.
ʻ ʻ
1898-yili Rus invalidining yozishicha, Abduljalilxo ja degan kishi Qashqardan
ʻ
kelib, Dukchi Eshonga go ye turk sultoni tomonidan yuborilgan xat va tunni»
ʻ
topshirgan emish, lekin uning haqiqatligi tasdiqlanmagan. O sha yili 14-iyunda
ʻ
Turkiston harbiy okrugining shtab boshlig i N.Belyavskiyning bildirishicha, Turk
ʻ
sultonidan hech narsa olinmagan. Abdujalilxujaning Qashqarga borganligi
haqidagi ma’lumotlar ham tasdiqlanmadi. 1899-yili Rossiyaning Qashqardagi bosh
konsuli N.Petrovskiy garchand Abdujalilxuja shaxsi bilan tanish bo lsa-da, lekin
ʻ
uning Qashqarda topilmaganligini Turkiston general-gubernatoriga bildirgan.
Bundan tashqari, uning Turkiston harbiy okrugi shtabi boshlig iga yuborgan xatida
ʻ
shunday deyilgan: Dukchi Eshonga yuborilgan xat sulton farmoni emas, balki xati
irshoddir, ya’ni “so fiylik ta’limoti buyicha o zini qutqarishning to g ri yo li kimga
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
meros bo lib qolganligi haqidagi guvohnomadir. Hujjat, shubhasiz, soxta, sababi -
ʻ
Sulton payg ambar noyibi sifatida sufiylikda bo la olmaydi. Chunki so fiylik bilan
ʻ ʻ ʻ
murosa qilinadi, lekin tan olinmaydi. Sultonning hech kimdan, hech qanday
eshondan (murshiddan) xati irshod olgan bo lishi mumkin emas”. Shu ravishda xat
ʻ
va sovg a Turk sultoniga tegishli ekanligi isbotlanmadi. Bu masala bilan
ʻ
shug ullangan bir muallif ham qo zg olonda musulmon davlatlarining vakillarini
ʻ ʻ ʻ
qatnashganligi isbotlanmadi, - deb yozgan. 1898-yili general-leytenant Korolkov
o zining hisobotida qo zg olonning sabablariga to xtab, Dukchi Eshonning
ʻ ʻ ʻ ʻ
Turkiya bilan aloqada bo lmaganligini isbotladi. U Turkiyaning o lkadagi xalqqa
ʻ ʻ
ta’sir etuvchi kuchini quyidagicha tasavvur etgan: Keyingi vaqtlarda o lkada biron
ʻ
maqsad va hujjatga ega bo lmagan Turkiya fuqarolari paydo bo ldi. Shuningdek,
ʻ ʻ
Turkiyadan turklarning yunonlar ustidan qozongan g alabasini ulug lovchi
ʻ ʻ
12
Shamsutdinov Rustаm. Dukchi Eshon voqeаsidаn so’ng.- T.:Sharq y ulduzi. 1991. 6-son. – B.249.
18

Konstantinopol kitoblari keltirilmoqda. Nihoyat, ko rinib turibdiki, Dukchi Eshonʻ
iseni ko tarilishida Konstantinopolning ta’siri tug ridan-to g ri bo lmagan bo lsa-
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
da, lekin unga yaqin doirada bo lgan. Binobarin, qo zg olon Turkiyaning bevosita
ʻ ʻ ʻ
ta’siri ostida ko tarilganligi haqidagi fikrlar taxminlardan iborat edi, xolos. Aslida,
ʻ
oldingi sahifalarda ko rsatilganidek, qo zg olon og ir sharoitning mahsuli
ʻ ʻ ʻ ʻ
hisoblanishi bilan birga, asrlar osha davom etib kelayotgan axloq-odobning izdan
chiqib borishi ham sabab bo lgan. Bu xususda I.I.Korolkovning hisobotida
ʻ
keltirilgan, Dukchi Eshonning tergovda aytgan so zlari diqqatga sazovordir.
ʻ
Madali Eshonning o zining so zicha, - deyilgan hisobotda, - uni xalqning odob-
ʻ ʻ
axloqi buzilayotganligi hamisha tinchsizlantirib kelgan. Garchi bunday hol Qo qon
ʻ
xonligining keyingi yillarida boshlangan bo lsa-da, lekin buning uchun u xudoning
ʻ
amri bilan halokatga uchradi. Ruslar o lkani urushib olganidan keyin esa ahvol
ʻ
yanada yomonlashdi. Odob-axloqning buzilishi fohishalik, ichkilikbozlik,
qimorbozlik va oila zaiflashishining kuchayishida o z aksini topdi. Umuman,
ʻ
odamlar orasida shariat talab-lariga zid ishlar qilish zo raymoqda. Garchand rus
ʻ
ma’muriyati xalq bilan xushmuomala bo lsa-da, lekin zakot va vaqf tashkilotlarini
ʻ
yo qotdi va Makkaga hajga borishni taqiqladi. Ayni bir paytda u xalq ta’lim-
ʻ
tarbiyasiga e’tibor bermadi. Eshon bu noma’qulchilikni go yo turk sultoniga yozib,
ʻ
undan o rtaga tushishni va hayotni shariat asosida yurgizishni Rus davlatidan
ʻ
so rashini iltimos etgan emish. Bu bilan Eshon rus davlatini xudoning qahr-
ʻ
g azabidan xoli qilmoqchi bo lgan emish.
ʻ ʻ
Aftidan, tergovchi rus ma’muriyati vakillarini markaziy hukumat oldida
qo zg olon uchun javobgarlikdan qutqazish va uning siyosiy yo nalishini bo yash
ʻ ʻ ʻ ʻ
maqsadi-da Eshonning so zlariga ma’muriyatni maqtovchi so zlarni kiritgan. Buni
ʻ ʻ
Eshonning rus tilini bilmasligi tufayli qilish hech gap emas edi. Tergov hujjatlarida
ham Dukchi Eshonning “xalq rus hukumati tomonidan hech qanday siquvlarni
ko rmadi, norozilikning tanho sababi vaqf еrlarining davlat qo liga o tishida»”
ʻ ʻ ʻ
degan ko rsatmasi mavjud. Vaholanki, qo zg olonchilar Dukchi Eshon
ʻ ʻ ʻ
boshchiligida kofirlar hukmronligini ag da-rishni anglatuvchi g azot shiori bilan
ʻ ʻ
harakat qilgan edilar. Bu haqda harbiy prokuror Dolinskiyning Dukchi Eshon
19

xususidagi qoralovchi fikri ham dalolat beradi: Dukchi Eshon ulkada rus
hukmronligini ag darish maqsadida qishloq va shahar aholisini qurol bilan boshʻ
ko tarishga otlantirdi”
ʻ 13
.
A.Egamnazarovning Muso Turkistoniyning asaridan olgan ma’lumotiga
ko ra, 1898-yil 16-mayda kechqurun bir ming kishi qatnashuvida kengash
ʻ
o tkazilib, Dukchi Eshon xalqqa qarata murojaat qilgan: Ey, muhtaram
ʻ
musulmonlar! Ey, birodarlar! Hammangizga ma’lumki, yurtimiz musulmon yurti,
el musulmon, xalq musulmon, shariatning hukmi joriy, amri nofiz edi. Hukumatni
Olloh taolo o zi biladur, kofirlarni musallat qildi, yurtimizga urus keldi.
ʻ
Xudoyerxon o rniga Kaufman, Umarxon taxtiga Chernyayev utirdi. Farg ona
ʻ ʻ
xonligi еrida Maskov xonligi oq podsho hukmron bo ldi. Urus Vatanimizni istilo
ʻ
etdi, so ngra tilimizga istilo qildi. Asta-sekin dinimizga istilo qilmog ga boshladi.
ʻ ʻ
Bilasizlarki, musulmonlarning axloqi buzildi. Urusning kelganiga 30 yil to lmay,
ʻ
musulmonlar riboga aylandi, halol-haromni farq qilmas bo ldi. Qozi-larimiz
ʻ
bo yniga but taqadigan bo ldi. Xulosa (shulki), shariatimiz xor, musulmonchilik
ʻ ʻ
g arib bo ldi. Hurriya-timiz g oyib buddi, istiqlolimiz mahv bo ldi, o zimiz o tmas,
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
so zimiz kesmas bo ldik. Oq podshoning nomidan yangi farmon keldi, Nikolayni,
ʻ ʻ
ya’ni bir o rusning nomini juma namoz xutbasida xutbaga qushib o qilsin, deb, va
ʻ ʻ
yana ko chirma siyosati ila Vatanimizga mujiklarni еrlashtirdi, har tarafni
ʻ
to ng izzor qildi
ʻ ʻ 14
. Quboni Fedchenko, Marg ilonni Gorchakov, Simni Iskobilif, ʻ
Bag dodni Serova, Konibodomni Milnikov deb, hamma shaharlari-mizga biror
ʻ
o rus generalining ismini taqdi. Har shaharda, har qishloqtsa butxonalarning
ʻ
qo ng irog ining jarang-jurung ovozi ko paydi. Banka degan bir riboxona qurildi,
ʻ ʻ ʻ ʻ
dinimizda yo q sudxo rlik, haromlik rivoj topdi. Hammaning hapqumi bo lg ondi,
ʻ ʻ ʻ ʻ
har shaharda yangi shahar degan fisqxona qildi, fisqning hamma navi hozirlandi.
Musulmonlarni yo ldan ozdirdi. Ak-sar musulmonlar yangi shahardagi ichkilik
ʻ
do konlari-ga, oshxonalarga, qimorxonalarga mushtariy bo ldi, fohishaxonalarga
ʻ ʻ
o rgandi, musulmonlarning axloqi buzildi. Mazkur Vatanga sodiqlik tuyg ulari
ʻ ʻ
bilan sug orilgan satrlar shu darajada asosli va еrqin ravishda ifoda etilganki,
ʻ
13 Sh.Karimov, R. Shamsuddinov. Vatan tarixi. - T.:O’qituvchi, 1997. – B. 271.
14
O’zbekiston tarixi. Toshkent Davlat universiteti. - T.:Universitet, 1997. – B.328.
20

izohlashga hojat yo q. Ular qo zg olondan asosiy maqsad Vatan va din ozodlitiniʻ ʻ ʻ
ta’minlashdan iborat bo lganligini yaqqol ko rsatib turibdi. Ularda barchaga
ʻ ʻ
tushunarli oddiy so zlar bilan Turkiston o lkasining boshiga tushgan milliy zulm
ʻ ʻ
va, umuman, misli ko rilmagan fojealar o z ifodasini topgan. Ulkada ruslashtirish
ʻ ʻ
siyosatiga qarshi norozilik bildirilgan. Ey, musulmonlar! - deb so zida davom
ʻ
etgan Dukchi Eshon, - bo larga o zimiz sabab bo ldik. Bu holimizga Olloh taolo
ʻ ʻ ʻ
ham rozi emas, Rasul ham rozi emas. Bu asorat va mahkumiyatga hech kim rozi
emas, ins ham, jins ham rozi emas. Ey, birodarlar, tek turaversak, bu kofir yana
battar qilur! Voy, bizning holimizga!
Tarixda o tgan muazzam bir saltanat qurg on qahramon pahlavonlar
ʻ ʻ
avlodimiz bu zillatga hech qanday ziruh chidamas. Muhammad dinida 400
olimimiz bordir, hammasi musulmon, hammasi turk, hammasining ismi
Muhammad. Hammasi hanafiy mazhabdur. Bir ismda, bir mazhabda, bir qab-
ristonda bu qadar olimlari Turkistonni dini taqdimda, din odamlarini еtishtirishda
na darajada xizmatlari sabqat etganligi o quvchilar diqqatiga arz o landur. Jahon
ʻ ʻ
tarixida, еr yuzida, ko k yuzida bu misli ko rilmagondur. Turkistonliklar har
ʻ ʻ
qancha iftixor etsa arziydur, bahodur, ey, birodarlar, bizlar shundoq ajdodning
nabiralarimiz. Dukchi Eshon o zbeklar jahon taraqqiyetiga ulkan hissa qo shgan
ʻ ʻ
buyuk Turkistonning farzandlari ekanliklarini eslatib o tish bilan birga, ularni chor
ʻ
hukumatining hukmronligi o rnatilganidan so ng har ji-hatdan orqaga
ʻ ʻ
ketganliklarini va jamiyatda buzilish sodir bo layottanini uqtirib o tgan. Dukchi
ʻ ʻ
Eshon uz nut-qini davom ettirib, yana deydiki: Ey, musulmonlar, ey, xudoning
bandalari, ey, payg ambar ummati! Chin mo min bo lsangizlar, sizlarga jihod
ʻ ʻ ʻ
lozimdur, jihod e’tiqod, Olloh yo lida jihod qilamiz, o lsak shahid, o ldirsak g oziy
ʻ ʻ ʻ ʻ
bo lamiz, jihod qilmaguncha еlkamizga mingan bu ro dapo o rusdan qutulish yo q.
ʻ ʻ ʻ ʻ
Ey mo minlar, ko zingizni oching! G aflatdan bedor bo ling! Kofirlardan
ʻ ʻ ʻ ʻ
huquqimizni olaylik! Ey birodarlar, hurriyatimizni olaylik, o z Vatanimiz, o z
ʻ ʻ
yurtimizda o zimiz hukumat quraylik. Buning uchun bizdan g ayrat istaydur,
ʻ ʻ
himmat istaydur, jihod istaydur, fiysabilloh, jihod vaqti keldi. Demak, Dukchi
Eshon xalq huquqlarini, hurriyatni, ya’ni ozodlik va mustaqillikni tiklab, milliy
21

davlat qurish uchun kurashga da’vat etdi. Mazkur so zlar hazrati Dukchi Eshonʻ
og zidan jaranglaganda kengashdagi xaloyiq Vatan va din uchun jonlarini ham,
ʻ
mollarini ham fido etajaklarini bir og izdan izhor etdilar. Dukchi Eshonning kishi
ʻ
qalbini to lqinlantirib, ona-yurt ozodligi uchun kurashga otlantiruvchi jushqin va
ʻ
jangovar so zlari jamoa ahlini oyoqqa turgizdi. Chunki uning so zlari ezilib va
ʻ ʻ
xo rlanib еtgan xalqining yuragidagi dardini va fikrlarini to la ifoda etardi. Dukchi
ʻ ʻ
Eshon va uning safdoshlari amalga oshiriladigan harakatlar xususida ayrim
rejalarni belgilagan edilar. Bunga ko ra, bir vaqtda Marg ilonda Inoyatxon To ra
ʻ ʻ ʻ
va O shda Umarbek Dodxoh boshchiligida qo zg olon ko tarilib, harbiy qismlarga
ʻ ʻ ʻ ʻ
hujum qilinishi lozim edi. Dukchi Eshonning o zi esa, Andijon shahridagi jangga
ʻ
boshchilik etadigan bo ldi. Nihoyat, 1898 yil 17 mayda kech soat 8 da Mingtepada
ʻ
Dukchi Eshon rahbarligida qo zg olon kutarilib, olomon Andijon shahri tomon
ʻ ʻ
yo l oldi. U oq ot mingan holda Qutchi, Barg on, Qoraqo rg on, Oqchi, Kulla,
ʻ ʻ ʻ ʻ
Chig ovul, Xakand, Rabot, Darxon, Sariko y, Ko kcha singari qishloqlarni bosib
ʻ ʻ ʻ
o tdi. Bu еrlarda odamlar qo g olonchilarga qo shildi. Ular orasida Susamir va
ʻ ʻ ʻ ʻ
Norin bo lislaridan kelgan qirg izlar ham bor edi. Ular Andijon shahriga
ʻ ʻ
yaqinlashganlarida Marg ilondan Inoyatxon Tura boshchiligidagi bir guruh kishilar
ʻ
kelib qo shildilar. Chunki еtarli darajada kuch to planmasligi orqasida Inoyatxon
ʻ ʻ
To ra Marg ilonda qo zg olon ko tarishga erisholmadi.
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
Qo zg olonchilar yo lda ayrim zolim mahalliy amaldorlarni jazolashga
ʻ ʻ ʻ
harakat qildilar. Farg ona viloyati harbiy prokurorining ko rsatishicha,
ʻ ʻ
qo zg olonchilar Kulla bo lisining qozisi Mulla Yuldoshni o ldirish uchun uyiga
ʻ ʻ ʻ ʻ
bostirib kirganlar, lekin u qochishga ulgurgan edi. Shundan keyin olomon qozining
uyini talon-taroj qiladi. Dukchi Eshon ming piyoda va ming otliq olomon bilan
shahar harbiy garnizoniga hujum qildi. Bu еrdagi jangni Andijon harbiy
garnizonining boshlig i Mixaylov quyidagi tarzda ta’riflaydi: Do ng qishlog i
ʻ ʻ ʻ
tomonidan mahalliy aholining 1,5-2 mingga yaqin olomoni to la sokinlik
ʻ
vaziyatida lagerga kirib keldi. Oldinda otliqlar, ular oldidan piyodalar harakat qildi.
Ular 20-Turkiston asosiy muntazam bataloni 4-rotasining 42-vzvodi jangchilari
egallagan barak yoniga kelib, darhol qamal qilishdi. Ichkariga har tomondan
22

bostirib kirib, uxlab еtgan harbiylarni “Ur, ur”, deb kaltaklab, so ya boshladilarʻ 15
.
Mahalliy kishilarni birinchi bo lib barakning o ng qanotida turgan dnevalniy,
ʻ ʻ
rotaning oddiy askari Tyutin ko rdi. U benihoya qattiq ovoz bilan baqirdi va o sha
ʻ ʻ
zahoti o ldirildi. Narigi qanotdagi dnevalniy, oddiy askar Maslennikov,
ʻ
shuningdek, 4-rota navbatchisi Jernov va 2-rota bo yicha navbatchi bu vahima
ʻ
sodir bo lishidan oldin 3-vzvodda lampa yorug ida kitob o qib o tirgan unter-
ʻ ʻ ʻ ʻ
ofitser Stepanov baqirig ini eshitgach, bor ovozlari bilan: Turinglar!
ʻ
Qurollaninglar! deyishdi. Mahalliy kishilar esa har tomondan sakrab tushib, bir
zumda butun barakni egallashdi. 4-rota bo yicha navbatchi va dnevalniy o sha
ʻ ʻ
zahoti o ldirildi, ikki rota bo yicha navbatchi miyasidan va еlkasidan bir necha
ʻ ʻ
kaltak еb, orqaga, 5-rotaga qochdi. O rnidan turib qo liga qurol olishga ulgurgan
ʻ ʻ
oddiy askarlar ham 5-rota tomonga o tishga harakat qilishdi. Miltiq nayzasi va
ʻ
qo ndog i bilan o ziga yo l ochgan unterofitser Stepanov 5-rota binosiga kirib
ʻ ʻ ʻ ʻ
baqirdi: “Petka, odamlarni uyg ot, biznikilarni so yishyapti”. Shundan keyin birin-
ʻ ʻ
ketin uyg ongan soldatlar qurollanib, qo zg olonchilarga qarshi jang qildilar.
ʻ ʻ ʻ
Qilich, xanjar, so yil, bolta bilan qurollangan qo zg olonchilar himoyaga o ta
ʻ ʻ ʻ ʻ
boshladilar. Ularning qo lida o ljaga olingan to pponcha va miltiq bilan
ʻ ʻ ʻ
qurollangan kishilar bo lib, dushmanga qarshi o q uzib turdilar. Barak oldidagi
ʻ ʻ
maydon ochilganda, - deydi Mixaylov,- harbiylar barakdan 15 qadam narida turgan
mullani ko rishdi. U qulida Qur’on ushlab, sham yorug ida ko zini ko kka
ʻ ʻ ʻ ʻ
tikkanicha nimalarnidir o qirdi. Uning yonida qizil va oq rangdagi nishon ushlagan
ʻ
o nga yaqin kishilar turardi. Ularning hammasi qo lda to pponcha bilan askarlarga
ʻ ʻ ʻ
qarshi o q uzishardi. Askarlarimiz bu kishilarning barchasini o sha zahotiyoq otib
ʻ ʻ
o ldirishdi. Mahalliy kishilar o lgan va yarador bo lgan sheriklarini olib, juda tez
ʻ ʻ ʻ
chyokinishdi. Askarlarimiz patron еtishmayotganligi sababli ularni ta’qib
qilolmadilar. Shunga o xshash ma’lumotni N.Veselovskiy ham bayen etadi: Bir
ʻ
mahal sartlar (o zbeklar) chekina boshlashdi. Lekin bayroq atrofida bir tudasi
ʻ
qimirlamay turardi. Mulla ko k bayroq ostida baland ovozda Qur’on o qir,
ʻ ʻ
chekinishni istamas edi. Uning yonida baland bo yli yigit bayroq ko tarib turardi.
ʻ ʻ
15 Egаmnаzаrov Аlinаzаr. Siz bilgаn Dukchi Eshon. Xujjаtli qissа. Shаrq nаshriyot-mаtbаа kontsernining Bosh
tаhririyati. - T.:1994. – B.104.
23

Shunda askar otgan o q mullani qulatdi. Bayroqdor uning o ligini qo ltiqlab oldi,ʻ ʻ ʻ
ammo u ham o ldirildi. Askarlar sartlarni nayza va qo ndokdar bilan urishdi. Ular
ʻ ʻ
esa, o z qurollari va bizning qurollar bilan himoya qilishdi, ammo muvaffaqiyat
ʻ
qozonisha olmadi. Shu tarzda shiddatli janglardan so ng soldatlar g olib kelib,
ʻ ʻ
qo zg olonchilardan ko p kishi o ldirildi va yarador qilindi. Bunday bo lishi tabiiy
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
hol edi. Negaki, garnizondagi yaxshi qurollangan 111 kishidan iborat muntazam
qo shinga asosan bolta, xanjar va boshqa oddiy narsalar bilan qurollangan
ʻ
olomonning bas kelishi juda qiyin edi. Shunga qaramay, quzg olonchilar
ʻ
qahramonona jang qilib, 22 soldatni o ldirdilar, 24 kishini jarohatladilar. N.
ʻ
Veselovskiyning aytishicha, jang maydonida qo zg olonchilardan 15 kishining
ʻ ʻ
o ligi qolgan. Ular ko p o lik va yaradorlarni olib ketganlar va yashirganlar.
ʻ ʻ ʻ
1898-yil 19-mayda Farg ona viloyati harbiy gubernatori qushin bilan
ʻ
Andijonga еtib keldi. Shundan keyin Andijon uyezdi bo ylab jazo otryadlari kezib,
ʻ
qo zg olonga daxldor kishilar kaltaklandi va hibsga olindi. Shaxsan uning o zi
ʻ ʻ ʻ
Andijon qamoqxonasida еtgan qo zg olon qatnashchilarini tepkilab uraverdi,
ʻ ʻ
oqibatda ikki kishi chiday olmay o ldi va bir necha kishi qattiq jarohatlandi.
ʻ
Qo zg olonning ta’sir doirasi butun o lkani, ayniqsa, Farg ona vodiysini qoplab
ʻ ʻ ʻ ʻ
oldi. Qo zg olonda Mingtepa, Asaka, Qoratepachi, Quva, Shahrixon, Navqat,
ʻ ʻ
Oqbura, Buloqboshi, Aravon, Segazin, Ichkilin, Yozevon, Yakkatut, Kogot,
Susamir, Kengko l Qoragir va Xakand singari Andijon, Namangan va O sh
ʻ ʻ
uyozdlariga qarashli bo lislarning aholisi faol qatnashdilar. Qo zg olon
ʻ ʻ ʻ
qatnashchilaridan mingga yaqin kishi Andijon va Yettisuv atrofidagi tog larda
ʻ
yashirindilar. Ular andijonliklar tomonidan oziq-ovqat bilan ta’minlanib turilgan.
Qo zg olon qatnashchilaridan ja’mi 777 kishi hibsga olinib, tergov qilindi. Ko p
ʻ ʻ ʻ
kishilar kaltaklashlar va qiynoqlarga chidolmasdan qamoqxonalarda o ldilar
ʻ 16
.
Tergovdan keyin 415 kishi sud qilindi, ulardan 32 kishi oqlandi va 380 kishi o lim
ʻ
jazosiga hukm etildi. Bir kishi umrbod qamoq jazosiga va uch kishi tarbiyaviy
lagerga tortildi. Imperatorning marhamati bilan o limga mahkum etilgan 380
ʻ
kishidan 18 nafari (boshqa bir ma’lumotga ko ra 21 kishi) osib o ldirildi. Qolgan
ʻ ʻ
16 Fozilbek Qori o’g’li. Dekchi Eshon voqeasi. - Samarqand,1927. – B.201.
24

362 kishi turli jazolar bilan almashtirildi: 3 kishi umrbod katorgaga, 147 kishi 20
yilga, 41 kishi 15 yilga, 1 kishi 13 yilga, 1 kishi 8 yilga, 47 kishi 7 yilga, 4 kishi 4
yilga, 15 kishi Sibirga surgun qilishga va 3 yosh bolalar tarbiyaviy qamog gaʻ
hukm etildilar. Sud Qutchi, Tojik va Qashqar qishloqlaridan tub aholini ko chirib,
ʻ
ularning xonadonlarini еr bilan yakson qilib, o rniga rus poselkalarini bunyod etish
ʻ
haqida hukm chiqardi. Bundan tashqari, rus ma’muriyati Mingtepa va Andijon
shahri oralig idagi qo zg olonchilarga qo shilgan 29 qishloqni yo q qilib tashlash
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
haqidagi masalani ko targanlar. Oqibatda Xakand bo lisidagi 5 qishloq buzib
ʻ ʻ
tashlanib, 700 xonadon yo q qilingan. 1898-yil 12-iyun kuni misli ko rilmagan
ʻ ʻ
vahshiylik va fojea sodir bo ldi. Andijon shahrida majburiy suratda aholi, jumladan
ʻ
bolalar to planib, ularning huzurida Dukchi Eshon, G oyibnazar Ortiqxo ja o g li,
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
Subhonqul Arabboyev, Rustambek Sotiboldiyev, Mirza Hamdam O smonboyev va
ʻ
Bo taboy G onboyev singari qo zg olonning yirik vakillari dorga osilib, shu еrga
ʻ ʻ ʻ ʻ
ko mildi va tyokislab yuborildi. Bu mudhish voqeaning guvohi bo lib turgan
ʻ ʻ
bolalarning orasida qo rquvdan hushidan ketganlari va dardga chalinganlari bo ldi.
ʻ ʻ
Xalq ko z o ngida qo zgolonchilarning ko k va qizil bayroqlari yondirildi. Rus
ʻ ʻ ʻ ʻ
hukumati qo zg olonchilarni qattiq jazolash bilan birga, Tojik, Qashqar va Qutchi
ʻ ʻ
qishloqlaridagi barcha xonadonlarni buzib tashlab, 680 oila Qaqir degan dashtga
haydadi. Ularning hammasini qirib tashlash yoki o lkadan surgun qilish haqidagi
ʻ
takliflar aytilgan edi. Ammo imperatorning marhamati bilan ularga o sha dashtda
ʻ
o rnashishga ruxsat berildi. Shuning uchun ular o rnashgan joylarni Marhamat
ʻ ʻ
deyish odat tusiga kirib ketdi. Tojik, Qashqar va Qutchi qishloqlaridagi unumdor
еrlarda esa, Rossiyadan ko chirib keltirilgan 200 rus oilasi o rnashtirildi. Shu
ʻ ʻ
tarzda qo zg olon qatnashchilari jonidan ham, mol-mulkidan ham mahrum etildi.
ʻ ʻ
Qaqirga zo rlab ko chirilgan yuzlab kishilar, - deydi guvohlardan biri, - 2-3 yil
ʻ ʻ
mobaynida juda ko p azob-uqubatlar va qiyinchiliklarni boshdan kechirdilar. Ular
ʻ
g oyatda mashaqqatli mehnat evaziga sun’iy sug orish tarmoqlari, uy-joylar va
ʻ ʻ
bog larni yangidan bunyod etdilar. Endilikda Qaqir bog u bo stonga aylangan.
ʻ ʻ ʻ
Biroq keksa kishilarga rahming keladi. Chunki ular qadimdan ota-bobolari dafn
etilgan va o zlari tug ilib usgan joylarni ezilib yuraklarida saqlaydilar. Men
ʻ ʻ
25

ularning yuzlaridagi g am-g ussani ko rdim, baxtsiz va xo rlangan holati sezilibʻ ʻ ʻ ʻ
turibdi. Mening savollarimga ular xursinib unchalik xohish bildirmay javob
berardilar. Ularning hammasi 732 kishi, har bir oilaga bir desyatinadan ortiq еr
vaqtinchalik foydalanish uchun berilgan edi. Ular ko p vaqtdan buyon azob-uqubat
ʻ
tortayotganliklarini va nahotki, bo larning nihoyasiga еtmasligi haqida nolib
ʻ
gapirdilar. Men keksa yoshlarning qo llarini ko kraklariga qo yib ta’zim
ʻ ʻ ʻ
qilganlarini va boshlaridagi oq sochlari titrayotganini ko rdim. Chor hukumati
ʻ
qo zg olon natijasida halok bo lgan soldatlarning oilasi va boshqa ziyon ko rgan
ʻ ʻ ʻ ʻ
kishilarga moliyaviy yordam tashkil qildi: o z davri uchun katta mablag
ʻ ʻ
hisoblangan. 16.095 so m xayriya puli to plandi. Buxoro xoni 1600 so m yuborgan
ʻ ʻ ʻ
edi. Bu mablag lar tegishli kishilarga tarqatildi. Yordam puli qo zg olon
ʻ ʻ ʻ
qatnashchilarining mol-mulkini musodara etish hisobiga to ldirilib borildi.
ʻ
Garchand qo zg olon tor-mor etilgan bo lsa-da, lekin u o zbek, qirg iz va
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
boshqa tub aholi vakillarining mustaqillik va ozodlik uchun olib borgan
qahramonona kurashlarining eng yorqin namunasi sifatida tarix sahifalariga oltin
harflar bilan bitildi. Uning eng muhim ahamiyatlaridan biri shundaki,
qo zg olonchilar, birinchi navbatda, mustamlaka siyosati va milliy zulmning
ʻ ʻ
posboni bo lmish harbiy garnizonni yo q qilishni maqsad etib qo ydi. Xalq
ʻ ʻ ʻ
g alayonlari tarixida bunday shiddatli va kamolotga еtgan harakat kamdan-kam
ʻ
uchraydigan holdir. Shuning uchun ham Andijon qo zg oloni rus hukumatini
ʻ ʻ
larzaga solib, ko p tashvishlantirgan, vahshiylarcha jazolashga otlantirgan. Kamina
ʻ
Sibir arxivlarida ko p yillar mobaynida ma’lumotlar to plash bilan
ʻ ʻ
shug ullanganman. Mana shu ish jarayonida uzoq Tobolsqdagi qamoqxonada
ʻ
umrlari chiritilgan 1898-yil qo zg oloni qatnashchilariga doir ayrim hujjatlarni
ʻ ʻ
qo lga kiritgan edim. Bularga ko ra, o sha qamoqxonada quyidagi qo zg olon
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
qatnashchilari ushlab turilgan:
1. Boyev Masoli Ismoyil (33 yoshda).
2. Maznayev Sultonqul usta (27 yoshda).
3. Ne’matullayev Mulla Izzatulla (36 yoshda).
4. Polvonov Madraim G oziy (38 yoshda).
ʻ
26

5. Abduqodirov Abdusattor (26 yoshda).
6. Tojiboyev Yo ldoshboy (23 yoshda).ʻ
7. Toshmatov Ahmadali (23 yoshda).
Qamoqxona hujjatida ko rsatilgan kishilar “За участийе в бунте против
ʻ
правителства”, ya’ni hukumatga qarshi isyonda qatnashganliklari uchun
jazolanganligi uqtirib o tilgan. Ular eng xavfli kishilar sifatida nihoyatda qattiq
ʻ
nazorat va og ir sharoitda ushlab turilganligi, shuningdek, mahbuslarga berilgan
ʻ
o lim hukmi uzoq katorgaga almashtirilganligi ham qayd etilgan. Men Tobolskda
ʻ
bo lganimda o sha qamoqxonaning mudhish qiyofasini ko rib aziz
ʻ ʻ ʻ
vatandoshlarimning ozodlik uchun jonlarini fido etganlariga yana bir bor ishonch
hosil qildim.
27

2.2. Qo zg olonning tarixiy ahamiyatiʻ ʻ
Sud аybdor deb tаn olingаn sudlanuvchilar jinoiy xatti-harаkаtning
xususiyatini аniqlаshgа vа qonun bo yichа jаzo belgilashgа kirishib, sudlаngаn olti
ʻ
jinoyatchining barchasi jinoiy xatti-harаkаti jinoyatchilаrni jаzolаsh vа аxloqini
tuzаtish Qonunlаr to plаmining 244-moddаsidа ko zdа tutilgаn Oliy hokimiyatgа
ʻ ʻ
qarshi til biriktirib, qo zg olon qilishdаn iborаtdir vа shu bois, barcha mol-
ʻ ʻ
mulkidаn mahrum etilib, o lim jаzosi berilаdi
ʻ 17
. Sudlаngаnlаr kuchli muhofаzа
to g risidаgi Qonunning 17-moddаsi аsosidа, harbiy vаqt qonunlаrini joriy etgаn
ʻ ʻ
holdа (jinoyatning oldini olish vа tugаtish to g risidаgi Ustаvning I-moddа, I-
ʻ ʻ
kodeksigа ilovа) sudgа berilganliklаri uchun Harbiy qonunlаr to plаmining 1869-
ʻ
yildаgi 2-nashridagi kitobda 10-moddаsigа binoаn sud jаmi sudlаngаnlаrgа o lim
ʻ
jаzosi berib, ulаrning barchasigа bu jаzoning osib o ldirilаdigаn turini belgilаydi.
ʻ
Barcha bаyon qilingаnlаr аsosidа sud qаror qilаdi: sudlаngаn Eshon
Muhammаdаli, G oyibnаzаr Ortiq xo jа o g li (Ortiq so fi o g li deyish ham
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
mumkin), Subxonqul Аrаbboev Rustаmbek Sotiboldibek o g li, Bo tаboy
ʻ ʻ ʻ
G аynаboev vа Mirzаhamdаn Usmonboev Oliy hokimiyatgа qarshi qo zg olon
ʻ ʻ ʻ
ko tаrgаnliklаri uchun barcha mol-mulklаridаn mahrum etilib, oltovi ham osib
ʻ
o ldirilsinlаr. Ish bo yichа аshyoviy dаlillаr:
ʻ ʻ
1) g аzovotning qon sаchrаgаn yashil bаyrog i;
ʻ ʻ
2) tаyoqdаgi qizil nishon;
3) sudlаngаn vа ulаrning barcha sheriklаridаn tortib olingаn qurollаr
musodаrа qilinsin; qolgаn аshyoviy dаlillаr quyidаgilаr: muqаddаs urush haqidagi
shаrtnomа, quronlаr vа boshqalаr tergov tugаgungа qаdаr ishdа qoldirilsin.
Harbiy sud Ustаvining 1128-1155-moddаlаrigа binoаn, sud harаjаtlаri barcha
sudlаngаnlаrdаn teng miqdordа undirilsin, mаbodo ulаrning bungа qurbi kelmаgаn
sharoitdа xаzinа hisobidаn to lаnsin. 20-Turkiston аsosiy-muntаzаm bаtаlonining
ʻ
22 nаfаr o ldirilgаn harbiylаri oilаlаri zаrаri, boquvchisidаn аyrilgаn har bir oilаgа
ʻ
yiligа 200 so m hajmidа, yillik dаromаddаn 4 foizini kаpitаlgа аylаntirib-bir
ʻ
pаytdа har bir oilаgа 5000 so mdаn Harbiy qonunlаr to plаmining 1868-yildаgi 2-
ʻ ʻ
17 Shamsutdinov Rustаm. Dukchi Eshon voqeаsidаn so’ng. – T.:Sharq. Yulduzi. 1991. 6-son. – B.254.
28

nashrining XXII kitob, 62-moddа, I-bаndigа аsosаn sud qilingаnlаr vа ulаrning
merosxo ridаn undirilsin.” Turkiston Bosh harbiy gubernаtori Duhovskiyʻ
qo zg olonning аsosiy аybdorlаri osib o ldirilgach, shаhar qаl’аsi ishigа ko milsin
ʻ ʻ ʻ ʻ
vа ustigа hojаtxonа qurilsin, deb buyruq bergаn, Oxirgi pаytdа bu qаror o zgаrgаn.
ʻ
Dorlаr qurilgаn mаydon ancha notekis edi. Qo zg olonchilаr shu еrgа ko milib,
ʻ ʻ ʻ
ustidаn so ndirilmаgаn ohаk keyin tuproq tortilgаn. So ng qаtl etilgаnlаr qаyergа
ʻ ʻ
ko milgаnligi bilinmаsligi uchun butun mаydon tekislаb yuborilgаn. General
ʻ
Duhovskiy Аndijongа kelganidа uni vokzаl mаydonidа 10 ming kishigа yaqin
аholi еr uzrа bosh egib kutib olishgа mаjbur bo lgаn. Shundа general uezd
ʻ
boshlig idаn, nega bu odаmlаr yuzini еrgа qаrаtib, egilib turibdi, deganidа uezd
ʻ
boshlig i ungа: “Oliy hazratlаri, bu аvom xalq Rossiya hukumati oldidа yuzi qorа,
ʻ
gunohlаrigа iqror bo lib, qo l qovushtirib, bosh egib turibdi”, deb jаvob qilgаn.
ʻ ʻ
Non-tuz bilаn turgаn bir guruh yahudiy vа аrmаnilаr bilаn sаlomlаshib, general
Duhovskiy izvoshgа o tirib qаrorgа qаrаb yo l olаdi. Bundаy xo rlаnish аholining
ʻ ʻ ʻ
qаlbi vа ongidа kuchli jarohat bo lib sаqlаnib qolgаn edi. Xatto, 1925-yil
ʻ
O zbekiston SSR Sovetlаrining 1-qurultoyidа 1898-yilgi o shа mudhish
ʻ ʻ
xo rlаnishni esgа olgаn edi: “Fаrg onа yaqin kunlаrdа ham nihoyatdа og ir
ʻ ʻ ʻ
kunlаrni boshidаn kechirdi. 1898-yildа jаfokаsh Fаrg onа xalqi uch kun
ʻ
mobаynidа boshini еr qаdаr egib tiz cho kib turishgа mahkum etildi, sаbаbi, bu
ʻ
еrgа oq podshoning аmаldorlаridаn biri general kelgan edi”. Sud hukmi bilаn 362
kishi otib o ldirilgаn, 341 kishi turli muddаt bilаn qаmаlgаn. 16 kishi oilаsi bilаn
ʻ
uzoq vа dahshatli Sibirgа surgun qilingаn. Qo zg olon mаrkаzi Mingtepа, Tojiq
ʻ ʻ
Qаshqаr qishloqlаri uch kun dаvomidа tinimsiz to pgа tutilib kultepаgа
ʻ
аylаntirilgаn. Sudsiz so roqsiz o zboshimchаlik bilаn yondirilgаn qishloqlаr qirib
ʻ ʻ
yuborilgаn, gunohsiz fuqаrolаr bu hisobgа kirmаydi.
“Hozir Mаrhamаtdа yashayotgаn keksаlаrning hikoya qilishlаrichа, deb
yozаdi Аlinаzаr Egаmnаzаrov o zining yuqoridа tilgа olingаn mаqolаsidа,-ertаsi
ʻ
Аndijongа qo shimchа harbiy kuchlаr kelgach, ishgа kirishib, O qshi
ʻ ʻ
qishlog igachа borib, yo ldа uchrаgаn erkаkni otishgan. O qshidа bir аyolning
ʻ ʻ ʻ
voyagа еtgаn to rt o g li bo lаrkаn. Chor аskаrlаri shu to rt аkа-ukаning
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
29

hammаsini otib tashlashgаn. Onа sho rlik bu fojeаni ko tаrаolmаy jinni bo libʻ ʻ ʻ
qolgаn”. Chor mа’murlаri qo zg olonni bostirishdа vа isyonchilаrni uchlаshdа
ʻ ʻ
xizmаt qilgаn harbiylаr, millаt vа yurtni mаlаylаrgа sotgаn mаhalliy millаt
vаkillаrini tаqdirlаshni ham unutmаdilаr. Qo zg olon bo lishi haqida O sh uezdi
ʻ ʻ ʻ ʻ
boshlig ini o z vаqtidа ogohlаntirgаn Qorаbek Hаsаnov Oltin medаl vа yiligа 300
ʻ ʻ
so mdаn bir umrlik nаfаqа bilаn tаqdirlаnadi. Muhammаdаli Hаlfаni ushlаshdа
ʻ
jonbozlik ko rsаtgаn Izboskаn noibi, shtab-kаpitаn Og аbekov 4-dаrаjа Muqаddаs
ʻ ʻ
Vlаdimir ordeni bilаn, uning yigitlаri Yoqub Ibrohim o g li, Musа Mаsodiq o g li
ʻ ʻ ʻ ʻ
“Jаsurligi uchun” yozuvi bo lgаn, ko krаkdа Georgiy lentаsi qаdаb tаqib
ʻ ʻ
yurilаdigаn kumush medаl vа yuz so mdаn pul bilаn podporuchik Kаrshelаdze 4-
ʻ
dаrаjа Muqаddаs Vlаdimir ordeni vа qilish bilаn mukofotlаndilаr 18
. Аndijon harbiy
gаrnizoni boshlig i Mixаylov podpolkovnik edi, polkovnik bo ldi. Oddiy
ʻ ʻ
аskаrlаridаn ham o n kishi tаqdirlаnadi. Аyniqsа, Dukchi Eshonni uchlаb
ʻ
bergаnlаrgа kаttа muruvvаt ko rsаtiladi. Muhammаdаli hаlfа hozirgi Jаlolobod
ʻ
viloyati Bozorqo rg on tumаni hududidа joylashgan Аrslonbob yo lidа Chorbog
ʻ ʻ ʻ ʻ
qishlog idа Qodirqo l mingboshi vа qo rboshi Mаtyoqub tomonidаn hiyla nаyrаng
ʻ ʻ ʻ
bilаn uchlаb beriladi. O shаndа Dukchi Eshon bu millаt xoinlаrigа qаrаtа
ʻ
“Ikkoving o lаr vаqtdа jinni bo lib o lgin. Bizni rusgа tutib bergаn qo llаring bilаn
ʻ ʻ ʻ ʻ
o zingni tishlаb o lgin” deb qаrg аgаn edi. Milliy qahramonning qаrg ishigа
ʻ ʻ ʻ ʻ
qolgаn Mаtyoqub besh oy o tmаsdаnoq vаfot etgаn. 1889-yil 12-iyundа Harbiy
ʻ
gubernаtor, general mаyor Tsiklovskiyning rаportidа shunday deyilgаn: “Аndijon
uezdining Qo qon qishlog idа yashovchi, o tgаn yili ming tepаlik Eshonni qo lgа
ʻ ʻ ʻ ʻ
tushirgаnligi uchun mаzkur uezdning Mаyg ir bo limi boshqaruvchisi lаvozimigа
ʻ ʻ
tаyinlаngаn Mаdyoqub Mаdrahimov besh oy xizmаt qilgаndаn keyin, 1898-yil 14-
noyabrdа qаzo qiladi. Uning xotini vа ikki bolаsi yashash uchun hech nаrsаsi
qolmаdi. Shuning uchun uning xizmаtlаrini, oilаsining o tа qashshoqlаnib
ʻ
qolgаnligini inobаtgа olib, siz jаnobi oliylаrigа iltimos qilаmаnki, o z
ʻ
tаsаrrufingizdаgi mаblаg hisobidаn bu bevаgа pul nаfаqаsi tаyinlаsh mumkin, deb
ʻ
hisoblаy olаsizmi?Yanа shuni qo shimchа qilib аytаmаnki, men Mаdrahimovаgа
ʻ
18 Egаmnаzаrov Аlinаzаr. Siz bilgаn Dukchi Eshon. Xujjаtli qissа. Shаrq nаshriyot-mаtbаа kontsernining Bosh
tаhririyati. T.:1994. – B.115.
30

fаvquloddа hollаr uchun mаblаg idаn 25 so m berdim”. Аndijon uezdi boshlig iʻ ʻ ʻ
mа’lumotigа qаrаgаndа, Mаdyoqub Mаdrahimovning bevаsi moddiy jihatdаn to lа
ʻ
tа’minlаngаn bo lib, ungа eridаn 10 desyatinа еr, uy jihozlаri, 500 pudgа yaqin
ʻ
guruch meros qoldirgаni, mahrumning ikki bolаsi bo lib, ulаrdаn biri Qo qon
ʻ ʻ
qishloq bo limi boshqarmаsidа xizmаt qilаyotgаni, Mаdrahimovаning moddiy
ʻ
muxtojligidаn emаs, bаlki marhum erining xizmаtlаri uchun ungа 10 so m
ʻ
miqdoridа nаfаqа to lаsh zаrurligi аytilgаn. Аndijon uezdi, Fаrg onа viloyati,
ʻ ʻ
Turkiston o lkаsi Mustamlakachi mа’murlаri, аmаldorlаri, xatto Rossiya sаltаnаti
ʻ
harbiy vаziri shaxsan imperаtorning o zi Mаdyoqub Mаdrahimov oilаsigа 5 yil
ʻ
muddаt bilаn har yildа 50 so mdаn nаfаqа tаyinlаdi. Bu bilаn mustamlakachilar
ʻ
“Fаrg onа аholisining ko z oldidа rus mа’muriyati o zigа sodiq odаmlаrning
ʻ ʻ ʻ
xizmаtini munosib tаqdirlаb borishlаrini” isbotlаmoqchi bo ladi. Qo zg olon
ʻ ʻ ʻ
shafqatsizlarcha bostirilgach, o lkаgа Russiyadаn ko plаb rus oilаlаrini ko chirish
ʻ ʻ ʻ
siyosаti yanаdа kuchаyadi. Turkiston general-gubernаtori Duhovskiy podsho
Nikolаy II gа yo llаgаn xatidа: “Qo zg olonchilаr bizning uyqudа yotgаn 22
ʻ ʻ ʻ
soldаtimizni o ldirgаnliklаri uchun buning hunigа isyonshilаrdаn 22000 kishigа
ʻ
o lim jаzosi berilib, 300 kishi qаtorgаgа hukm etiladi. Qo zg olonchilаr rahbari
ʻ ʻ ʻ
yashagаn joy tep-tekis qilinib, u еrgа 200 oilаli rus qishlog i qurildi”, degan edi.
ʻ
Huddi shuningdek Аndijon shahri аtrofidаgi Hаkаnd, Hаrtum qishloqlаridаn ham
еrli аholi ko chirilib, ulаrning еrlаri rus oilаlаrigа beriladi. Bu еrlаr fаqаt 1925-26
ʻ
yillаrdаginа o z egаlаrigа qаytаrib beriladi. Xullas, otа-bobo аvlod-аjdodlаrimiz
ʻ
chor Russiyasi mustamlakachilik zulmi sharoitidа ham erksevаr xalqimizning
tarixiy аn’аnаlаrini muqаddаs sаqlаb dаvom ettirdilаr vа kelgindi bosqinchigа
qarshi qonuniy vа аdolаtli kurash olib borgаnlаr.
31

XULOSA
Dukchi eshon yoki yikchi eshon nomi bilan shuhrat qozongan kishining nomi
Muhammadali bo lib, Marg ilon shahriga tobe Shaxidon qishlog ida o rtahol birʻ ʻ ʻ ʻ
dehqon oilasida tug ilib, otasi Muhammad Sobir eshonlar xizmatida ko p yurgan
ʻ ʻ
va xalifalik laqabini olgan bir chala mulla bo lib, o g li Muhammadalini yosh
ʻ ʻ ʻ
vaqtida Buxoroda asli qo qonlik domla Usmonxo ja oxund degan kishiga
ʻ ʻ
topshirib, savod o qitib, qoriga berib, biroz qiroat ilmini o qitib, o g li 14 yoshda
ʻ ʻ ʻ ʻ
G ijduvon qishlog iga imomlik qilib. Ikki yil bu joyda turib o g lini shu eshonga
ʻ ʻ ʻ ʻ
topshirgan. Ikki yildan so ng otasi o gli yoniga qaytib, shu еrda vafot etadi. Bu
ʻ ʻ
vaqtda Muhammadali 18 yoshda bo lgan holda, ikki yil “Mulla Usmon oxund
ʻ
sudur”ning xizmatida qolib, keyin shu eshonning ijozat va irshodi bilan 20 yoshida
o zining vatani bo lgan Farg ona viloyatining Andijon shahriga qarashli Mingtepa
ʻ ʻ ʻ
va boshqa qishloqlarga dong i ketgan Sultonxon to ra xizmatida turib qoldi.
ʻ ʻ
Shahrixonsoyning 40-50 sarjinlik baland quruq еrlaridagi daraxtlarga suv tashib
quyib, ko kartirdi va bu yo ldan o tguchi yo lovchilarga “ob xudoyi” deb suv
ʻ ʻ ʻ ʻ
berib, xalqning xurmatiga sazovor bo ldi. Xususan, Ko gart, Ketmontepa, umumiy
ʻ ʻ
elatiya qirg izlar ichida shuhrati ziyoda bo lib, katta boylar va elning boshliqlari
ʻ ʻ
kelib, eshonni ziyorat qiladigan darajaga еtdi. Shu tariqa xalfalar Muhammadali
eshonga o zi tug ilib o sgan Mingtepa qishlog idan hovlijoy qilib berishdi. Eshon
ʻ ʻ ʻ ʻ
yangi hovliga ko chib kelgach, odamlar unga nazr-niyoz qilib keltirgan narsalarni
ʻ
xalqqa bo lib bera boshladi bu esa, uning obro sini yanada oshishiga va xalqning
ʻ ʻ
unga ixlos qilishiga olib keldi. Muhammad xalifa (yikchi eshon) ning surati:o rta
ʻ
bo yli, echki soqolli, ozg in, bug doy rang, qoshi tutashgan, tojiklarga o xshab
ʻ ʻ ʻ ʻ
ketuvchi, halim, kam gap, kulib turuvchi, ovozi mayin bir kishi edi. Hamma vaqt
bo z ko ylak va ishton bilan malla to n kiyar edi. Hech vaqt yangi va ipak to n
ʻ ʻ ʻ ʻ
kiymas edi. Eshon shu darajada sermulozamat bo lgan ekanki, aksariyat uni ziyorat
ʻ
qilib kelganlar uchun o zi dasturxon yozgan ekanlar. Barcha eshonlar o z kasb
ʻ ʻ
korlari orqali ro zg or tebratganlar. Muhammadali eshon ham otasidan ip yigirish
ʻ ʻ
uchun yog ochdan yik yasashni o rganib olgan va aynan, shu hunari orqali ro zg or
ʻ ʻ ʻ ʻ
tebratgan. Hazrat eshonning mehmonxonalari ichida bir mehmonxonani
32

“Karomatli mehmonxona”deb atashgan. Buning karomati shu ediki, aksar shak
keltirgan muridlar bu mehmonxonaga chiqqanda bir parcha o t devordan uzatibʻ
ularning yuziga urilar va soqol-mo ylovini kuydirar edi. Bu esa shunday karomat
ʻ
ediki, devorning ichidan (oshxonadan) quvur qo yib o sha mehmonxona
ʻ ʻ
yo lagidan o tkazilgan edi. Bazi qora xalqdan ibrat olmagan ishonmagan kishilarni
ʻ ʻ
muridlar bu xonaga olib kirar edilar. Quvurning orqasida bo lgan kishi, quvur
ʻ
qarshisiga kelgan haligi odamga qaratib quvur og zini birdan to sib qo ysa,
ʻ ʻ ʻ
zinapoyadagi (devordagi) quvur teshigidan o t alangasi gup etib tegar va quvurni
ʻ
ochib yuborsa to xtar edi. Eshonning yana bir karomatlaridan biri beolov osh
ʻ
pishirish edi. U qo shnisining oshxonasi orqali quvur o tkazib, o zi qurdirgan
ʻ ʻ ʻ
oshxonaga olib kelgan. Oshxonada uchta qozon bo lib, quvurdan chiqqan olov
ʻ
qozonni qizidirar, olov odamlarga ko rinmas edi. Palovning masalliqlari oldindan
ʻ
qaynatib pishirib qo yilar va kelgan odamlar ko z o ngida palov tayyorlanar va
ʻ ʻ ʻ
xalq bu “mo jiza”ga ishonishgan. Yana bir karomat shu ediki, eshon bir necha
ʻ
odamlarni chaqirib, birini ot, ikkinchisini qo y, uchinchisini echki, to rtinchisini
ʻ ʻ
tuya, beshinchisini ho kiz, oltinchisini bug doy, еttinchisini arpa, sakkizinchisini
ʻ ʻ
cho ri, to qqizinchisini sigir, o ninchisini pul deb nom qo ygan. Bular hovlida har
ʻ ʻ ʻ ʻ
doim hozir bo lib turishgan. Masalan, bir ziyoratchi eshonga ot olib kelsa, uni
ʻ
taomlantirishgandan so ng, aynan ot hadya uchun mas’ul bo lgan xizmatkor kelgan
ʻ ʻ
kishini eshon huzuriga olib kirgan. Eshon ziyoratchi bilan ahvol so rashib
ʻ
bo lgach, keltirgan otingiz uchun rahmat deb aytgan hamon kelgan kishilarning
ʻ
unga bo lgan ixloslari yanada ortgan. Bunday karomat va mo jizaviy holatlar oxir-
ʻ ʻ
oqibat xalq orasida eshonning obro yi oshishiga va xalqning unga ergashishiga olib
ʻ
kelgan. Ammo, shuni aytish joizki, mana shunday uddaburonlik bilan xalqni etirofi
va e’tiboriga sazovor bo lish hammamizning ham qo limizdan kelmasa kerak deb
ʻ ʻ
o ylayman. Har ne bo lganda ham Muhammadali eshon yurtimizning mustaqilligi
ʻ ʻ
uchun kurashgan qahramonlardan desak mubolag a bo lmaydi. Zero, biz bugun
ʻ ʻ
yashayotgan ozod yurtimizning mustaqilligi yo lida ularning ham xizmatlari bor
ʻ
deb o ylayman.
ʻ
33

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR VA MANBALAR RO YXATIʻ
Rahbariy adabiyotlar:
1. Karimov I.А. Tarixiy xotirasiz kelajak yo q. - T.: O zbekiston, 1998.
ʼ ʼ
2. Мирзиёев Ш. М. Танқидий таҳлил, қатъий-интизом ва шахсий
жавобгарлик - ҳар бир раҳбар фаолиятининг кундалик қоидаси боълиши
керак. - Т.: Ўзбекистон, 2017.
Asosiy adabiyotlar:
1 . Egаmnаzаrov Аlinаzаr. Siz bilgаn Dukchi Eshon. Xujjаtli qissа. Shаrq
nаshriyot-mаtbаа kontsernining Bosh tаhririyati. - T.:1994.
2 . Shamsutdinov Rustаm. Dukchi Eshon voqeаsidаn so ng. – T.: Sharq
ʻ
yulduzi, 1991, 6-son.
3. Fozilbek Qori Otabek o g li. Dekchi Eshon voqeasi. – Samarqand, 1927
ʻ ʻ
4. O zbekiston tarixi. 1-qism.
ʻ - T.: O qituvchi, ʻ 1 994.
5. O zbekiston tarixi. - T.:Yangi
ʻ asr avlodi, 2003
6 . O zbekiston tarixi - Toshkent Davlat universiteti - T.:Universitet, 1997.
ʻ
7. Sh.Karimov, R. Shamsuddinov .Vatan tarixi. - T.:O qituvchi, 1997.
ʻ
34

Dukchi Eshon qo'zg'aloni

Sotib olish