Документ

Всего документов: 5844
Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена	12000UZS
Размер	3.0MB
Покупки	0
Дата загрузки	14 Февраль 2024
Расширение	docx
Категория	Информатика и ИТ

Dunyo mamlakatlarining robotlar egallash statistikasi

Aynan qanday mashinalar robot, deb atalishi mumkinligi haqida bahslar
ketayotgan bo lsa-daʻ 4
, odatiy robot quyidagi sifatlarga ega bo lishi kerakligi ʻ
ta kidlanadi:
ʼ
 Tabiiy emas, ya ni ongli mavjudot tomonidan yasalgan.
ʼ
 Atrof-muhitni kuzata oladi (ko rish orqali kuzatishi shart emas; boshqa tur
ʻ
sezgi ham bo lishi mumkin).
ʻ
 Atrof-muhit bilan interfaol munosabatda bo la oladi.
ʻ
 Qandaydir darajada aqlli, ya ni (mustaqil yoki oldindan dasturlangan) qaror
ʼ
qabul qila oladi.
 Dasturlana oladi.
 Aylanish yoki parallel ko chish o qlari bilan harakat qila oladi.
ʻ ʻ
 Epchil manipulatsiyalarni bajara oladi.
 Irodasini namoyish qila oladi (bu sifat muhim emas, zero antropomorfizmga
taalluqlidir[6]).
Robot-bu inson ongining mas’uli, uning o’z ishini ihсhamlashtirishga o’zi
tomonidan yaratilgan prototipi, o’zining ma’lum amallarni bajarishni ta’minlagan
nushasi. U to’liq insonni o’rnini bosa olmasada, ma’lum ishni sifatli va tez
bajarishi mumkin. Robototexnikaning paydo bo’lishi va rivojlanishi insonning
orzu va umidlari bilan bog’liq, bu esa uni yratuvchanlikka va ixtirolar yaratishga
olib keldi. Albatta inson yaratgan ixtirolar o’z davri uchun qimmat bo’lgan inson
ongining mushohidalashi hisoblangan. Bunday ixtirolar doimo inson tomonidan
yaratilib, qolgan odamlarni hayratga tushirgan. Robot ishini inson ishiga
yaqinlashtirish uchun sun’iy intellekt tizimlaridan foydalaniladi. Robot –bu
avtomatik mashina bo’lib, dasturlashtirilgan ilovalarni bajarish instruksiyalarini
qabul qiladi va bajaradi. Ozgina robototexnika va robot yaratilishining tarihiga
nazar solaylik. Birinchi robot E.O. 400-350 yillarda barchaga mehanik injener
sifatida tanilgan Archita tomonidan yaratilgan. U energiyalik bug’ yordamida
kabutarni uchiruvchi qurilma yasagan. Bu robot qush uchishini imitasiya qilgan
birinchi ixtiro hisoblanadi. Milloddan avvalgi. 200 yillarda grek ixtirochisi va
4
What does “robot” mean to YOU?, 12-oktabr 2007-yilda asl nusxadan arxivlandi, qaraldi: 30-oktabr 2007-yil.

chiqarish uchun muhim ustun bo’lishini aytgan edi. Shanxay shahar iqtisodiyot va
axborotlashtirish komissiyasi vakillarining so’zlariga ko’ra, 2025-yilga kelib
Shanxay 10 ta sanoatning yetakchi robot brendini, 100 ta robot mos yozuvlar
ssenariysini quradi va sanoat ko’lamini 100 milliard yuanga (14,76 milliard AQSH
dollar) kengaytiradi.
5-rasm. Xitoyning Xubey provinsiyasi, 2022-yil. Uxan shahrida bo lib o tganʻ ʻ
Xitoyning 5G+ sanoat internet konferensiyasida mehmon odamsimon robot
bilan muloqot qilmoqda.
Kelgusi uch yil ichida Shanxay sanoat korxonalarining aqlli ishlab chiqarishini
o’zgartirishga yordam berish uchun avtomobillar va yuqori darajadagi mashinalar
kabi oltita asosiy sanoatga e’tibor qaratadi.
Maqsad jami 200 ta aqlli zavod qurish, sanoat robotlarini qo’llash
yo’riqnomalarini 20 000 taga oshirish va 10 000 kishiga 100 ta sanoat robotining
zichligini kiritish. Xitoy 2025-yilgacha xalqaro raqobatbardoshlikka ega yetakchi
korxonalar guruhini birlashtirib, xalqaro ta’sirga ega bo’lgan bir nechta sanoat
klasterlarini shakllantirish orqali global robototexnika innovatsion markaziga
aylanishga intilmoqda.

anatomiya deyilgan. Pyer Jaquet-Droz 18-asrning oxirida Shveytsariyalik soat
ishlab chiqaruvchisi edi. U Parij, London va Jeneva shaharlarida yashagan, u erda
firma soatlar va mexanik qushlarni sotishga yordam berish uchun jonli
qo’g’irchoqlar yoki avtomatlar qurgan. 1768-yildan 1774-yilgacha Pier Jaquet-
Droz, uning o’g’li Anri-Louis va Jan Frederik Leschot tomonidan yaratilgan. (6000
dona), The Musician (2500 dona) va Draftman (2000 dona).Uning ajablantiradigan
mexanizmlari dunyoning eng muhim odamlarini: Evropa, Xitoy, Hindiston va
Yaponlarning shohlari va imperatorlarini hayratga soldi. Ayrimodamlar ushbu
qurilmalarni kompyuterning eng qadimgi misollari deb hisoblashadi. 1822yil
Charlz Babbidj (1791-1871) ingliz matematigi, faylasufi, ixtirochisi va
dasturlashtiriladigan kompyuter kontseptsiyasini ishlab chiqqan mexanik muhandis
edi. 1822-yilda u Royal Astronomiya Jamiyatiga o’zining “Differensiya
mexanizmi” prototipini namoyish etadi. Jozef Jacquard ixtirosidan ilhomlangan
kartalardan foydalanish uchun “Analitik mexanizm” loyihasini ishlab chiqishda
ishini davom ettirdi, biroq uning umri davomida hech qachon mashinaning
funktsional versiyasini ishlab chiqmagan. “Kompyuterning Otasi” deb nomlangan
va uning asarlari zamonaviy kompyuterlarning asosi bo’lgan ikkilik raqamlash
tizimi uchun asos bo’lib xizmat qiladi. 1940-yilIssakAsimov “Super Science
Stories” jurnali uchun “A Strange Playfellow” (keyinchalik "Robbi" deb
nomlangan) bilan boshlangan robotlar haqida qisqa hikoyalar chiqaradi. Hikoya
robot va bolaga nisbatan mehr-muhabbat himoya qilishni talab qiladi. Keyingi 10
yil mobaynida u robot haqida ko’proq hikoyalar chiqaradi, ular 1950-yilda “I,
Robot” jildiga qayta nusxa ko’chiriladi.Asimov odatda o’zining "Runaround"
nomli hikoyasida 1942-yilda birinchi marta tilga olingan "Robotik"atamasini keng
targ’ib qiladi. IssakAsimovning robot tarixidagi eng muhim hissasi
"Robotikaninguchta qonunlari" ni yaratdi:
1. Robot insonga zarar etkazmasligi yoki harakatsizligi tufayli insonga zarar
etkazishi mumkin.
2. Agar robot birinchi qonunga zid bo’lsa, robotlar inson tomonidan berilgan
amallarga rioya qilishlari kerak.

ularning keng qo’llanilishi va navlari tufayli o’sib boradi. Bugungi kunda
ishlatiladigan robotlar turlarini bilib olamiz! Robot - bu kompyuterning yordami
bilan insonning ba’zi funktsiyalarini elektron tarzda takrorlash orqali harakatga
qodir bo’lgan mexanik qurilma. Bu funktsiyani (yoki funktsiyalar seriyasini) oddiy
yoki murakkab bo’lishidan qat’iy nazar avtomatik ravishda bajarish uchun
mo’ljallangan. Robot dinamik tizimni modellashtirish va tahlil qilish, matematika,
biologiya, fizika, mashinasozlik, elektrotexnika va elektron texnika, informatika va
muhandislik va avtomatlashtirish texnologiyalari kabi fanlardan foydalanadi.
Robotning turli xil vazifalar va ilovalarni bajarish qobiliyatiga egiluvchanligi uni
bugungi sanoat maydonida juda foydali bo’ldi. Uchuvchisiz samolyotlar :
uchuvchisiz uchadigan samolyot turi (PUA), bu aslida samolyotda odam
uchuvchisi bo’lmagan samolyot. Ushbu turdagi robot dunyoning turli sohalarini
qamrab oldi va ko’plab tadbirlarni o’tkazishda yordam beradi. Masalan, Xitoy
atmosferani tumanni tozalashda yordam berish uchun dronlardan foydalangan. Dji
va Lehmann Aviation samolyotlari aerofotosuratda foydalanilmoqda. Uchuvchisiz
samolyotlar inventarizatsiyani, tibbiy to’plamlarni va hatto pitssani etkazib
berishda ham foydalaniladi (masalan, Domino’s DomiCopter).
Ko’ngilochar robotlar : Ular bizni xursand qilish uchun inson hissiyotlarini
uyg’otish uchun mo’ljallangan. Ba’zi misollar RoboThespian; robot-komik, Navi
Shaman; Disney tematik parki roboti va hamkor; robot musiqachi. Bir necha yil
oldin Pekindagi Milliy San’at Markazida to’rtta ABB roboti sahnaga chiqdi.
Sanoat robotlari: oltita turdagi sanoat robotlari mavjud: bo’g’inli robotlar,
dekartiyali robotlar, SCARA robotlari, silindrsimon robotlar, delta robotlar va
qutbli robotlar.
Ruxsat etilgan robot: u mexanik konfiguratsiyasida inson qo’liga o’xshaydi. Qo’l
bazaga burama birikma bilan bog’langan. Qo’ldagi bog’lamlarni bog’laydigan
aylanadigan bo’g’inlar soni ikkita bo’g’imdan o’nta bo’g’ingacha bo’lishi mumkin
va har bir bo’g’in qo’shimcha erkinlik darajasini ta’minlaydi.
Kartezyen: Dekartiyali yoki portali robotlar deb ham ataladigan, dekartiyali
robotlar dekart koordinatalar tizimidan foydalanadigan uchta chiziqli bo’g’inlarga

3-ilova. Aqlli robot kuchuk.

maqsadida zamonaviy texnologiyalarga yo’naltirilgan rabototexnika kabi
fanlarning qo’shilshi ularning jonli, qiziqarli, interaktiv tarzda o’rganish
xohishining amalga oshishiga olib kelmoqda. Ular nafaqat jadal rivojlanayotgan
texnologiyalar bilan hamnafas bo’lib qolmasdan, balki bu jarayonda bevosita
ishtirok ham etadilar. Robototexnika darslari bolaning jismoniy va aqliy
qobiliyatlarini rivojlantiradi. U matematika, fizika, informatika va mantiq, ijodiy
faoliyat hamda boshqalar bilan muloqot kabi fanlarni birlashtiradi.
Rabototexnika bu – fan va loyihalashtirish, qurish texnologiyasi, inson
vazifalarini taqlid qilishga qodir bo’lgan mashinalar, aqlni qayta yaratishdir.
Hozirgi yutuqlar tufayli robototexnika ilmiy fantastika va ilmiy texnologiyalarga
konseptual sakrashni amalga oshirdi.
Rasim. Rabototexnikaning turlari.
Rabototexnika so’zi birinchi marta 1921- yilda Chex yozuvchisi Karl Kapek
(1890-1938) tomonidan kiritilgan, ammo rus-amerikalik ilmiy fantast yozuvchisi
tomonidan ommalashtirilgan. Isaak Asimov 1941-yilda o’zining “Robot” romanida
robot texnikasining 3 muhim qonunini sanab o’tgan:
Birinchi qonun : “Robot insonga zarar yetkazmaydi yoki harakatsizligi tufayli
insonga zarar yetkazilishiga yo’l qo’ymaydi”;

o’sishi kutilmoqda, bu esa qo’shimcha 3 million ish o’rni yaratilishiga olib keladi;
og’ir yuk mashinalari va avtobus haydovchilari; kasbiy ta’lim o’qituvchilari;
mexanik va mexanizmlarni ta’mirlash ustalari; universitet va oliy ta’lim
o’qituvchilari; elektrotexnologiya muhandislari; plitalar va konstruktiv metall
ishchilari; qolipchilar va payvandchilar; maxsus ta’lim o’qituvchilari; yengil yuk
mashinalari yoki yetkazib berish xizmatlari haydovchilari; raqamli transformatsiya
bo’yicha mutaxassislar; qurilish ishchilari; barqarorlik bo’yicha mutaxassislar;
raqamli marketing va strategiya bo’yicha mutaxassislarga talab oshadi. Ta’lim
sohasida ham bo’sh ish o’rinlari 10% ga oshishi kutilmoqda. Demak,
avtomatlashtirish kutilgani kabi ishsizlikning oshishiga sabab bo’la olmaydi.
Ammo ayrim kasblar: kassirlar va chiptachilar 35% ga, buxgalteriya hisobi va
shunga o’xshash ish haqi kotiblari o’rni Yaponiya, Italiya va AQSh kabi
davlatlarda 25% gacha qisqarishiga olib kelishi va butun dunyo bo’ylab million ish
o’rnining yo’qotilishiga olib kelishi prognozlari ham mavjud.
Ish joylarida robotlarni joriy etishning mehnat bozoriga ta’siri xususida juda
ko’p tadqiqotlar va ma’lumotlar o’rganib chiqildi, ammo vaqt o’tishi bilan
robotlarning sifatini o’lchaydigan bir nechta tadqiqotlar ularning afzalliklari va
kamchiliklarini ham tahlil qilmoqda, masalan, Yaponiya robotlari assotsiatsiyasi va
Yaponiya banki ma’lumotlariga ko’ra, so’nggi o’n yil ichida Yaponiyada robotlar
sifati sezilarli darajada pasayganini tahlili e’lon qilindi.
Robotlarning ish joyiga kiritilishi ortib borayotganligi sababli, robotlar
odamlarning ish joylarining yo’qolishiga olib keladi degan xavotir kuchaymoqda.
Ushbu jamoatchilik qo’rquviga javoban, olimlar bu masalani nazariy va empirik
nuqtai nazardan hal qilishdi.
Robotlar makroiqtisodiyotga qanday ta’sir qilishini bashorat qilish uchun,
hozirgi jamoatchilik qarashlarini hisobga olgan holda, robot ishlab chiqarish
taraqqiyoti va robotlar sifatini yaxshilash yo’llarini tushunish juda muhimdir.
Biroq, bugungi kunga qadar hech qanday tadqiqot robotlarning texnologik
taraqqiyot sur’atlarini, ya’ni robotlar sifatini yaxshilanishini o’rganmagan. Agar

necha avlod uskunalaridan iborat 150 dan ortiq markaz jahon bo’ylab
davolanmoqda. 2004-yil 4-yanvar-NASA robotining roviysi Marsda Marsga
joylashadi. 23-yanvar -Ikkinchi rover -Marsdagi Meridium Planumda qulaylik
yaratish. NASAning Mars Exploration Rover missiyasi (MER) -bu ikki robotning
ishtirok etadigan robotli fazoviy missiyasi.Missiyaning ilmiy maqsadi Marsdagi
o’tmishdagisuv harakati haqidagi maslahatlarga ega bo’lgan tog’ jinslari va
tuproqlarning keng doirasini qidirish va tavsiflashdan iborat edi. 2006-yil 2007-
yildan boshlab Yaponiyaning Iqtisodiyot, savdo va sanoat vazirligi tomonidan «Yil
roboti» uchun mukofotlar topshirildi. 2007-yili g’olib M-430iA deb nomlangan
Fanuc kompaniyasining ishlab chiqarish roboti edi. Ushbu ko’p eksa, yaltiroq (va
shuning uchun sanitariya) robot oziq-ovqat va farmatsevtika ishlov berish
tizimining bir qismidir.Ushbu robot to’xtovsiz ishlaydi, kuniga 24 soat, konveyer
bantini siljitib, daqiqada 120 ta mahsulotni to’g’ri yig’adi.Tezlik bilan
rivojlanayotgan Machine Vision texnologiyasini, konveyerda joylashuvidan qat’i
nazar, mahsulotni tanlash uchun ishlatadi. 2006-2007 yildan boshlab Yaponiyaning
Iqtisodiyot, savdo va sanoat vazirligi tomonidan «Yil roboti» uchun mukofotlar
topshirildi. 2007-yili g’olib M-430iA deb nomlangan Fanuc kompaniyasining
ishlab chiqarish roboti edi.Ushbu ko’p eksa, yaltiroq (va shuning uchun sanitariya)
robot oziq-ovqat va farmatsevtika ishlov berish tizimining bir qismidir.Ushbu
robot to’xtovsiz ishlaydi, kuniga 24 soat, konveyer bantini siljitib, daqiqada 120 ta
mahsulotni to’g’ri yig’adi.Tezlik bilan rivojlanayotgan Machine Vision
texnologiyasini, konveyerda joylashuvidan qat’i nazar, mahsulotni tanlash uchun
ishlatadi. 2009-yil g’olibi Omni Zero 1000 transformator robotidir.Omni Zero
1000 yurish qilib, o’zini mashinaga aylantirib, zamin bo’ylab harakatlana
oladi.Dastlab Robot One uchun ishlabchiqarilgan robot tanlovi yiliga ikki marta
o’tkazilib, robot o’zini turli shakllarga aylantira oladi.Ko’chib yurish rejimida
robot boshli qismini ochib, odamni egallab olishni yoki undan ko’pincha uni
yaratuvchisi Takeshi Maedani ko’tarishi mumkin. Bunday Robotning varianti
Volkswagen (VW) zavodida (Germaniya) yaratilgan. “Klaus“ laqabli Robot 2000-
yilda namoyish qilingan. U boshqa Robotlar kabi 2 qo l va 2 oyokdi emas, balki 3ʻ

Ta’lim robotlari – o’quv robotlari maktablarda va boshqa ta’lim
muassasalarida foydalanish uchun mo’ljallangan. Ular o’qituvchilarga darslarga
yo’l-yo’riq ko’rsatishi yoki o’quvchilarga mavzularni qiziqarli o’rganishiga
yordam berishi mumkin. Bu robotlar bolalar uchun maxsus ishlab chiqarilgan,
chunki ular sanoat modellaridan ancha kichikroq, ko’plab xavfsizlik funksiyalariga
ega, ular noto’g’ri ishlasa, zarar yetkazish ehtimoli kamroq va odatda kattaroq
robotlarga qaraganda arzonroq. Ta’lim robotlari odamlarga mashinalar qanday
ishlashini o’rganishga va xavfsiz, boshqariladigan muhitda robototexnika olamini
o’rganishga yordam beradi. Ular bilan boshqa o’qitish usullarida ham foydalanish
mumkin: masalan, agar o’quvchilar oddiy kalitlar va motorlar qanday ishlashini
allaqachon tushunsalar, o’z bilimlarini amalda qo’llash uchun animatronik
figuradan foydalanishni yoqtirishlari mumkin. Ko’pgina ta’lim robotlari yorqin
rangli plastmassadan yasalgan bo’lib, ular bolalar uchun jozibali qilingan. Bundan
tashqari, ular ko’pincha yosh tomoshabinlarni jalb qiladigan miltillovchi chiroqlar
va ovoz effektlaridan foydalanadilar. Eng arzon robotlarning ba’zilarida sinfda
erkin harakatlanish imkonini beruvchi g’ildiraklar yoki izlar ham mavjud bo’lib,
bu har bir darsdan keyin xonani tozalashga hojat qoldirmaydi va shu orqali ularni
bir necha xil usullarda ishlatishga imkon beradi. Ta’lim robotlari allaqachon
ko’pgina dunyo maktablarida keng qo’llanilmoqda.
AI for Good Global Sammiti 2023-yil 6-7 iyul kunlari Jenevada bo’lib
o’tadi. Unda Birlashgan Millatlar Tashkilotining Barqaror Rivojlanish Maqsadlari
sari (SDGs) dasturi asosida 40 dan ortiq zamonaviy robotlarning salohiyatini
namoyish etadigan Robotics for Good ko’rgazmasi bo’lib o’tadi. Yordamchi
“aqlli” robotlar nogironligi bo’lgan imkoniyati cheklangan odamlarga kundalik
faoliyatida yordam berish uchun mo’ljallangan. Ushbu robotlar odamlarga
harakatchanlik, aloqa va shaxsiy parvarish kabi vazifalarni bajarishda yordam
berishi mumkin. Har xil turdagi yordamchi robot qurilmalari mavjud bo’lib,
ularning har biri muayyan vazifalarni hal qilish uchun mo’ljallangan. Ularning
umumiy maqsadi – ayrim imkoniyati cheklangan odamlar duch keladigan

turli sohalarda, ayniqsa tibbiyotda muhimligini hisobga olsak, ularga qanday
umidlar ishonish qiyinligini tasavvur qilish qiyin emas.
Texnologiyalar inson faoliyatining barcha sohalariga chuqur kirib borgan
bo’lsa-da, insonlar va mashinalar haligacha teng hamkorlik asosida o’zaro aloqaga
kirishgani yo’q. Avtozavodda robot va ishchi bir safda turibdi. Ya’ni bitta ishni
robot ham,inson ham bajarmoqda. Mehnatning bunday taqsimoti inson va mashina
uyg’unligida erishish mumkin bo’lgan salohiyatni ancha chegaralab qo’yadi.
Dunyo inson vamashina yakdil texnologiya sifatida ishlaydigan davrga qarab
ketmoqda.Sun’iy idrok – ma’lumotni qabul qilib, uni qayta ishlagan holda
muayyan funksiyani bajaruvchi tizim. Sun’iy idrok insonning o’rnini egallash,
uning vazifalarini batamom tortib olishni maqsad qilmaydi. Balki inson
imkoniyatlarining chegarasini kengaytirishga xizmat qiladi.
Davlatimiz tomondan chiqarilayotgan huquqiy-normativ hujjatlar ham aholi
farovonligi va iqtisodiyotimizni yuksaltirishga qaratilgan qonun va qarorlarida ham
energiya tejamkor yangi aqilli robotlarni ishlab chiqarish va ulardan oqilona
foydalanishni yo’lga qo’yilishi bilan o’z tasdig’ini topmoqda. 2019 – 2021-yillarga
mo’ljallangan O’zbekiston Respublikasini innovatsion rivojlantirish
strategiyasining amalga oshirilishi natijasida iqtisodiyot tarmoqlari va ijtimoiy
sohada, shu jumladan qishloq xo’jaligi, energetika, qurilish, ta’lim, sog’liqni
saqlashda innovatsion va texnologik rivojlanishni ta’minlash va rag’batlantirish
borasida katta yutuqlarga erishildi.
Xususan:
respublikamiz 81 ta indikator bo’yicha baholanadigan Global innovatsion
indeksi reytingida 2015-yilga nisbatan 36 ta pog’onaga ko’tarildi;
innovatsiya va ilm-fan sohalariga Davlat budjetidan ajratiladigan yillik
mablag’lar hajmi 2018-yilga nisbatan 3 baravarga oshirildi va 1,5 trillion so’mga
yetkazildi;
yosh olimlar 2018-yilda 6,5 ming nafar bo’lgan bo’lsa, 2022-yilda ularning
soni 10,8 ming nafarni tashkil etdi, ya’ni bir yarim baravarga o’sdi;

borayotganidir. Jahon mehnat statistikasi byurosining ma’lumotlariga ko’ra, agar
binolarda o’rtacha 2 milliondan ortiq farroshlar ishlasa, ularga tahminan 60
milliard AQSh dollari sarflanishi mumkin. Bunga sug’urta narxining ko’tarilishi
kirmaydi, chunki tozalash hizmati ish joyidagi eng yuqori jarohatlanishga sabab
ishdir. Natijada, ushbu omil prognoz davrida global robototexnika bozorining
o’sishini qo’llab-quvvatlovchi tozalash robotlariga bo’lgan talabni kuchaytirishga
olib kelmoqda.
4-rasm. 2021-yilda robototexnika bozorida Osiyo-Tinch okeani mintaqasi
davlatlari ustunligi.
2021-yilda robototexnika bozorida Osiyo-Tinch okeani mintaqasi davlatlari
ustunlik qildi. Osiyo-Tinch okeani mintaqasidagi robototexnika bozorida Xitoy,
Janubiy Koreya va Hindiston hukmronlik qilgan. Osiyo-Tinch okeani mintaqasida
robototexnika texnologiyalari bozorining o’sishi hukumatning texnologik
o’zgarishlarga qaratilgan doimiy sa’y-harakatlari bilan bog’liq. Bundan tashqari,
Singapurdagi uy-joy kengashi jamoat uylarining qaysi joylarini tozalash
kerakligini aniqlash uchun avtonom dronlar yoki robotlardan foydalanishni
rejalashtirmoqda. Asosiy maqsad – faqat iflos joylarni tozalash orqali suvni tejash.
Bundan tashqari, bozor ishtirokchilari Osiyo-Tinch okeani mintaqasidagi

ma’lumotlar berildi. Ma’ruzachilar tomonidan talabalarga C, C++, Objective C,
Swift, Kotlin, Android, VMICRO, Java, Python, RxJava, Firebase, Unity va shu
kabi boshqa dasturlash tillari haqida ham keng tushunchalar berilganligini o’zi
davlat siyosati darajasiga yetganligini ko’rsatmoqda.
Kurs ishining maqsadi: Dunyoda robotlarning statistikasini o’rganish,
sohadagi muammolarning o’ziga xos xususiyatlarini ochib berishdan iborat.
Kurs ishining vazifasi: Robot tushunchasi va uning mohiyatini va uning
uzoq tarixini ochib berish;
Robotlarning rivojlanish bosqichlarini tahlil qilish va xulosalar berish;
Robortlarning dunyoda rivojlanish statistikasini o’rganish va dinamika
qilish.
Kurs ishining ob’ekti: Robotlarni ishlab chiqarish korxonalari va ularning
statistikasi.
Kurs ishining predmeti: Hozirgi zamon yangi texnologiyalarida robotlar va
robototexnik sistemalarni qo’llash yildan yilga oshib bormoqda. Ular yordamida
yangi texnologik jarayonlar o’zlashtirilmoqda, odamlarni toliqtiradigan, bir xil,
og’ir qo’l mehnatidan, sog’liqlari uchun zararli va xavfli ishlardan ozod
qilinmoqdalar.
I. Bob. Robot tushunchasi va ularning paydo bo’lishi
1.1 Robot tushunchasi va ularning mohiyati
Robot (chexcha: robota – “mehnat”) - sun iy mexanik qurilma. U, odatda,ʼ
elektromexanik tizim bo lib, odam mehnatini bajaradi. Robot so zi bilan virtual
ʻ ʻ
dasturiy ta minot agentlariga ham aytilishi mumkin, biroq ularni bot deyish qabul
ʼ
qilingan 2
.
2
Telecom glossary “bot”, 2-fevral 2007-yilda asl nusxadan arxivlandi, qaraldi: 30-oktabr 2007-yil.

Dunyo mamlakatlarining robotlar egallash statistikasi
M U N D A R I J A
Kirish ............................................................................................................................................................ 1
I. Bob. Robot tushunchasi va ularning paydo bo’lishi .................................................................................. 4
1.1 Robot tushunchasi va ularning mohiyati ................................................................................................ 4
1.2 Robotlarning paydo bo’lish tarixi ........................................................................................................... 8
II. Bob. Robotlarning rivojlanish statistikasi ............................................................................................... 12
2.1 Robotlarning turlarini ko’payishi .......................................................................................................... 12
2.2 Robotlarning globallashuvi .................................................................................................................. 25
Xulosa ........................................................................................................................................................ 36
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati: ............................................................................................................ 38
Ilovalar ....................................................................................................................................................... 40
Kirish
Mavzuning dolzarbligi: Robototexnika taraqqiyoti uzoq istiqbolga ega. Agar
biz ushbu sohaning tarixiga nazar tashlasak, robototexnika taraqqiyoti har yili
tezlashayotganini tushunishimiz mumkin. Va avtomatlashtirilgan mashinalarning

ham ularni o’quv jarayoniga yanada chuqurroq jalb etishga undaydi hamda
metakognitiv qobiliyatlarning rivojlanishiga yordam beradi. Robot, shuningdek,
bolalarning o’quv jarayonini kuzatib boradi, kuzatuvchi o’qituvchilarga
rivojlanishni samarali baholashda yordam beradi. Dastur pedagogikada tan olingan
metod o’rganish orqali o’rganishga asoslangan. Bolalar yozishda qiyinchiliklarga
duch kelganda, ular ishonchni osongina yo’qotishi mumkin. Oxir-oqibat, ularning
butun ta’lim olish jarayoniga ta’sir qilishi mumkin. O’quvchilar o’zlarini
o’qituvchining o’rniga qo’yib, o’z bilimlarini tengdoshlariga o’tkazsalar, ular o’z
qadr-qimmatini va motivatsiyasini tiklaydi.
RELab tomonidan ishlab chiqilgan yana bir tibbiy qurilma bu –
ReHandyBot bo’lib, nevrologik buzilishdan keyin qo’l funktsiyasiga yordam
berish uchun maxsus mo’ljallangan zamonaviy stol usti robot qurilmasi.
ReHandyBot ikki faol erkinlik darajasi bilan jihozlangan, bu bilakni ushlash va
pronosupinatsiyani mashq qilish imkonini beradi. Virtual haqiqat interfeysi
foydalanuvchilarga ob’ektlarning mexanik xususiyatlarini rag’batlantiruvchi
instrumental barmoq yostiqchalari bilan ob’ektlarni mashq qilish va
manipulyatsiya qilish uchun interaktiv platformani taqdim etadi. ReHandyBot-ning
qulay interfeysi bemorlarga undan o’zlari foydalanish imkonini beradi, bu esa uni
an’anaviy qo’l terapiyasiga ajoyib qo’shimcha qiladi.Haru – Honda tadqiqot
instituti tomonidan ishlab chiqilgan ijtimoiy robot bo’lib, u his-tuyg’ularni yetkaza
oladi va empatik o’zaro ta’sir orqali uzoq muddatli hamkorlik va ijodkorlikni
o’rgana oladi. Butun dunyodagi bolalar bilan bog’lanish uchun mo’ljallangan Haru
o’zini ifoda etish, ochiq muhokama va jamoatchilik bilan hamkorlik qilish orqali
o’zaro ta’sirni rag’batlantiradi. Bu bolalarni xilma-xillik, tushunish va qabul qilish
kabi qadriyatlar bilan tanishtiradi. Honda tadqiqot instituti Haruni yanada kuchli va
inklyuziv jamoalar qurish uchun qimmatli vositaga aylantirish uchun ko’p tarmoqli
hamkorlar jamoasi bilan hamkorlik qiladi. Indiana universiteti va Toyota tadqiqot
instituti tadqiqotchilari keksa odamlar bilan birgalikda keksa odamlarning ikigai
(yashash uchun sabab) yoki “hayot ma’nosi”ni qariganida qo’llab-quvvatlash
uchun uy robotini yaratish ustida ishlashmoqda. Keksa yoshdagilarning ba’zida

robotlar sifatining yaxshilanish sur’ati sekinlashsa yoki allaqachon sekinlashgan
bo’lsa, robotlar odamlardan ish o’rinlarini oladi degan qo’rquv yo’qolishi mumkin.
Sun’iy intellekt AI mashinalari bajaradigan vazifalarning chastotasi va
kengligi tufayli ishchilarning yangi ta’lim va ko’nikmalarga ega bo’lish orqali
avtomatlashtirishga moslasha olish yoki moslasha olmasligi ham muhim. Masalan,
tibbiyot yo’nalishida: Amerika Qo’shma Shtatlarning Jarrohlik robotlari bozori
hajmi, ulushi va tendensiyalari bo’yicha hisobotida ortopediya, nevrologiya,
urologiya, ginekologiya yo’nalishida Shimoliy Amerika, Yevropa, Osiyo, Tinch
okeani mintaqalari bo’yicha 2023 – 2030 yillar prognozlari o’rganib chiqildi va
unga ko’ra jarrohlik robotlarining global bozori hajmi 2022-yilda 4,4 milliard
AQSh dollarini tashkil etgan bo’lsa, 2023-yildan 2030-yilgacha yillik o’sish sur’ati
(CAGR) 18,0% ga kengayishi kutilayotgani bashorat qilinmoqda. Yangi va
texnologik jihatdan ilg’or jarrohlik robotlarini joriy etishga mintaqaviy va xalqaro
investorlarning investitsiyalari ortib borayotgani ham bozor o’sishiga ijobiy ta’sir
ko’rsatmoqda. 5
5
Surgical Robots Market Size, Share & Trends Analysis Report By Application (Orthopedics, Neurology, Urology,
Gynecology), By Region (North America, Europe, Asia Pacific, LATAM, MEA), And Segment Forecasts, 2023 –
2030.

qariyalar yoki nogironlarga g’amxo’rlik qilish kabi ko’plab vazifalarni bajaradilar.
Uy robotiga misollardan biri Roomba robot changyutgichidir. Bu pol va gilamlarni
tozalash uchun dasturlashtirilishi mumkin bo’lgan kichik avtonom tozalash
robotidir. Roomba 2002-yildan beri butun dunyo bo’ylab uylarda qo’llanilmoqda.
Uy robotining yana bir misoli Mitsubishi tomonidan ishlab chiqilgan Wakamaru
( 14000$ AQSH dollaridan boshlab) robotidir. Vakamaru yolg’iz yashaydigan yoki
harakat qilish qiyin bo’lgan keksa odamlar bilan muloqot qilish uchun
mo’ljallangan. Kichkina o’lchami va do’stona yuzi tufayli Vakamaru “ultra ixcham
robot yordamchisi” deb nomlanadi. U foydalanuvchilarning salomatligi, xatti-
harakati va joylashuvini kuzatish uchun sensorlar va sun’iy intellektdan
foydalanadi. Muammoni aniqlagandan so’ng, Vakamaru oila a’zolaridan yordam
so’rashi mumkin.
Maishiy robotlar butun dunyo bo’ylab uy xo’jaliklarida tobora ommalashib
bormoqda. Bu, asosan, uzoq vaqt mustaqil yashashni xohlaydigan keksa
odamlarning yuqori talabi bilan bog’liq. Bir qator kompaniyalar turli vazifalar,
jumladan, tozalash va muloqot qilish uchun ishlatilishi mumkin bo’lgan uy
robotlarini ishlab chiqishni boshladi. Ko’pgina zamonaviy modellar uyda
foydalanish uchun mo’ljallangan bo’lsa-da, ularni aeroportlar, savdo markazlari va
mehmonxonalar kabi tijorat sharoitida ishlatishga qiziqish ko’proq bo’lmoqda.
Sog’liqni saqlash muassasalarida turli vazifalarni bajarish uchun tibbiy
robotlar ham ishlab chiqilmoqda. Ularni shifoxonalarda, shifokorlar kabinetlarida
va tez yordam mashinalarida topish mumkin. Ular jarrohlik paytida jarrohlarga
yordam beradi, asosan, robotlashtirilgan asboblardan tortib, butun muolajalarni
mustaqil bajaradigan avtonom jarrohlik tizimlarigacha uchratish mumkin. 2007-
yilda dunyoda juda ko’p robotli minimal invaziv operatsiyalar amalga oshirildi.
Tibbiy robotlar tibbiy muolajalarni oson, tez va aniqroq qilish uchun yaratilgan.
Ular o’simtani olib tashlash, igna biopsiyasi va endoskopik muolajalarni o’z ichiga
olgan turli xil jarrohlik vazifalari uchun ishlatilishi mumkin. Tibbiy robotlar
shifokorlar tez-tez takrorlaydigan yoki bajarish qiyin bo’lgan muntazam testlarni

2. 2022-yil 2-dekabrdagi 2030-yilgacha O’zbekiston Respublikasining
“Yashil” iqtisodiyotga o’tishiga qaratilgan islohotlar samaradorligini oshirish
bo’yicha chora-tadbirlar to’g’risida” gi PQ-436-son qarori. https://lex.uz/ .
3.
O’zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmon va Qarorlari
1. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining «O’zbekiston Respublikasida
tashqi savdo faoliyatini yanada erkinlashtirish chora-tadbirlari to’g’risida»gi
farmoni 26.09.2003-yil.
2. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmoni, 06.07.2022 yildagi PF-
165-son. 2022 – 2026-YILLARDA O’ZBEKISTON RESPUBLIKASINING
INNOVATSION RIVOJLANISH STRATEGIYASINI TASDIQLASH
TO’G’RISIDA (Qonunchilik ma’lumotlari milliy bazasi, 07.07.2022-y.,
06/22/165/0615-son; 10.02.2023-y., 06/23/21/0085-son; 04.07.2023-y.,
06/23/107/0441-son).
Prezident asarlari
1. Mirziyoev Sh. M. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining Oliy Majlisga
Murojaatnomasi. 28.12.2018//O’zbekiston Respublikasi Prezidentining rasmiy
veb-sayti.
Ilmiy asarlar, Monografiyalar, risolalar
1. Nazarov X.N. Robototexnika asoslari. TOSHKENT “IQTISOD-MOLIYA”
2016, 63 b.
2. Хасанов П.Ф., Назаров Х.Н. Мобильные робототех нические системы.
– Т.: ТашПИ, 1987. 98 с.
3. Робототехника Ю.Г., Андреанов и др. – М.: Машиностроение, 1984.
348 с.
4. Робототехнические системы и комплексы: учебное пособие
(Х.Н.Назаров.; TGTU, - Т.: 2004, 101 стр.
5. Шахинпур Н. Курс робототехники.– М.: Мир, 1990.516с.
6. Зенкевич С.Л. Управление роботами. – М.: Изд-во MGTU, 2000. 456 с.
7. Роботехника и гибкие автоматизированные производства: Учебное
пособие для втузов/под ред. И.М. Макарова. – М.: Высшая школа,
1986. 159с.
8. Хасанов П.Ф., Киселёв О.Д. Адаптивные роботы и системы
технического зрения. Учебное пособие. – Т.: ТашПИ, 1986. 96 с.
9. Nazarov X.N.; Juraev R.; Robototexnik sistemalari ; TDTU., Toshkent:,
2004 , 50- b.
Ilmiy maqolalar
1. Surgical Robots Market Size, Share & Trends Analysis Report By
Application (Orthopedics, Neurology, Urology, Gynecology), By Region
(North America, Europe, Asia Pacific, LATAM, MEA), And Segment
Forecasts, 2023 – 2030.
2. Do workers really need to fear robots? Not according to these charts

Robotni insonning hayoti uchun xavfli sharoitlar (kuchli radiatsiya, yuqori
temperatura va boshqalar)da, odam borishi qiyin bo lgan obyektlarda (suv ostida,ʻ
kosmosda) kishi funksiyasini qisman yoki to la bajaruvchi mashina deb ham
ʻ
atashimiz mumkin. Robot terminini birinchi marta 1920-yilda chex yozuvchisi
Karel Chapek o zining “Robot U. Robot” pyesasida ishlatgan.
ʻ
Robotlar asosan 3 turga bo linadi:
ʻ
1. Qat iy dastur asosida ishlaydigan Robot;
ʼ
2. Odam (operator) boshqaradigan Robot;
3. Sun iy intellektli (integralli) Robot.
ʼ
Ish bajarish turiga qarab ham turlarga bo’linadi.
1. Robot manipulyatorlar;
2. Axborot uzatuvchi Robot;
3. Odimlovchi Robot va boshqalarga bo linadi.
ʻ
Robot atamasi barqarorlikka ega emas. Qo’shimcha so’z (masalan, sanoat
yoki
BEAM) unga deyarli har doim kerak.
Robot uchta tarkibiy qismni o’z ichiga olishi kerak:
1. Sensor - Robot muhitini sezadigan sensor.
2. Reflektor - Dastur, ishlov berish moslamasi, neyron, neyron.
3. Aktuator - Robotning ishlashi muhitida ishlarni bajarishga imkon beradigan
mexanizm.
Robot sensor – reflector - aktuator zanjirida aloqa mexanizmini amalga
oshiradigan ish muhitidan mustaqil bo’lgan avtonom tizimdir. «Robot» so’zining
kelib chiqishi shubhasizdir, ammo juda g’alati, kam ma’lum.
1921-yilda mashhur chex yozuvchisi Karel Shapek «R.U.R.» pyesasini yozdi.
(«Rossum universal robotlar»), ularning qahramonlari odamlar va robotlar -
sun’iy odamlar edi. Apapek robotlari mexanik emas, balki biologik mavjudotlar
edi. Ularga shunchaki insoniy funktsiyalar, xususan, oshiq bo’lish qobiliyati
yetishmayotgan edi. Robotlarning tashqi ko rinishi ham, xattiharakatlari ham
ʻ

Xalqaro robototexnika federatsiyasining (IFR) dekabr oyida e’lon qilgan
“World Robotics-2022” hisoboti natijalariga ko’ra, Xitoyning sanoat
robototexnikasiga yo’naltirilgan katta sarmoyasi mamlakatni robot zichligi
bo’yicha birinchi marta AQShni ortda qoldirdi. Xitoy dunyodagi eng tez
rivojlanayotgan robot bozoriga aylanib ulgurdi. 8
Xulosa
Bugungi kunda robotlar va sun’iy intellekt inson olamiga tobora ko’proq
kirib bormoqda. AQSh, Xitoy, Yaponiya, Yevropa Ittifoqi, Janubiy Koreya
robototexnika masalasiga jiddiy yondashadi va bu kelajakning ishi ekanini rasman
tan olishadi. Shunga ko’ra, robototexnikani huquqiy tartibga solish masalalari
ushbu sohadagi raqobat fonida birinchi o’ringa chiqadi, bu esa aniq texnologik va
8
Shanghai industrial robots output exceeds 75,000 in 2022, scale to reach 100 billion yuan by 2025.

robotlarning ish joylariga kiritilishi yangi ish o’rinlari va imkoniyatlar yaratishi
mumkinligini ham ta’kidlash joiz.
Sanoat robotlari ishlab chiqarish sanoatida, ayniqsa, yuqori tezlik, aniqlik va
chidamlilikni talab qiladigan vazifalar uchun qo’llaniladi. Ular materiallarni
yuklashdan tortib, payvandlash qismlarigacha bo’lgan turli ishlarni bajaradigan
barcha sohalardagi yig’ish yo’nalishlarida uchratish mumkin. Ularning odamlarga
nisbatan asosiy ustunligi – aniqlik, takrorlanuvchi topshiriqlarni bajarishda ham
charchamaydilar va xato qilmaydilar. Bunday robotlar kompyuterlar tomonidan
boshqariladi, ya’ni ularning harakatlarini oldindan dasturlash mumkin. Ular
topshiriqni bajarganlarini va avtomatik ravishda ishlashni to’xtatganini “ko’rish”
uchun bir qator sensorlardan foydalanadilar. Robotning harakatlari, hatto ularning
dasturlashi biroz noto’g’ri bo’lsa ham, har doim aniq bo’lishini kafolatlash
mumkin. Bundan tashqari, sanoat robotlari odamlarga zarar bermasligini
ta’minlash uchun bir qator xavfsizlik choralari o’rnatilgan, masalan, odamlar juda
yaqinlashganda aniqlaydigan sensorlar sabab mashina to’xtab qolishi.
Robotik qo’llar bir xil harakatni qayta-qayta ajoyib aniqlik bilan bajarishi
mumkin, ammo inson qo’li buni qila olmaydi. Shu sababli, sanoat robotlari
qismlarni tozalash yoki qismlarni hech kim takrorlay olmaydigan tezlikda
payvandlash uchun ishlatilishi mumkin. Ular montaj liniyalarida ham ustun,
chunki ular vazifalarni odamlarga qaraganda tezroq va kamroq xatolik bilan
bajarishlari mumkin. Bu shuni anglatadiki, mahsulotlar tezroq ishlab chiqariladi,
bu esa kompaniyalarga foyda keltiradi, chunki ularning narxini pasaytiradi. Ammo,
bu samaradorlikning salbiy tomonlari ham bor: ko’pchilik odamlar dunyo shiddat
bilan sanoat robotlariga haddan tashqari qaram bo’lib borayotganidan xavotirda va
bu ish o’rinlarining yo’qolishiga olib keladi, chunki odamlarning ishlab chiqarish
liniyalarida ishlashiga ehtiyoj qolmaydi deb o’ylashmoqda. Bugungi kunda butun
dunyo bo’ylab zavodlarda millionlab sanoat robotlari mavjud va bu raqam har yili
tez o’sib bormoqda. Ko’pchilik robotlar tez orada dunyoning hamma zavodlarida
bo’lmasa-da, aksariyatida ishlaydi va bu keng tarqalgan ishsizlik va iqtisodiy
tanazzulga olib kelishi mumkinligiga ishonishadi.

Birgalikda ishlaydigan robotlarning paydo bo’lishi. Birgalikda ishlaydigan
robotlar yoki “kobotlar” ish joyida odamlar bilan birgalikda ishlashga
mo’ljallangan. Ular inson mehnatini oshirish va mahsuldorlik, samaradorlik va
xavfsizlikni yaxshilash uchun, ayniqsa, takroriy, ko’p mehnat talab qiladigan yoki
xavfli ishlarni bajarishda qo’llaniladi. Turli sohalarda robototexnikadan
foydalanish kengayishda davom etar ekan, ushbu texnologiyalar samaradorlik va
xavfsizlikni oshirishda qanchalik samarali ekanligini tushunishga qiziqish ortib
boraveradi. Ishlab chiqarish, sog’liqni saqlash, qurilish va qishloq xo’jaligi kabi
turli sohalarda robototexnikadan foydalanishni o’rgangan tadqiqotlarni aniqlash
uchun adabiyotlar ko’rib chiqildi. Ko’rib chiqish shuni ko’rsatdiki,
robototexnikadan foydalanish turli
sohalarda ishlab chiqarish va samaradorlikni sezilarli darajada oshirishi mumkin.
Misol uchun, ishlab chiqarishda robotlar takrorlanadigan vazifalarni izchil va aniq
bajarishi mumkin, natijada hosildorlik oshadi va xarajatlar kamayadi. Xuddi
shunday, sog’liqni saqlash sohasida robotlar operatsiyalarda yordam berishi,
bemorlarni kuzatishi va dori-darmonlarni yetkazib berishi mumkin, bu jarayonni
tezroq va aniqroq qiladi, natijada bemorning natijalari yaxshilanadi. Bundan
tashqari, robototexnikadan foydalanish kimyoviy moddalar bilan ishlash yoki
haddan tashqari haroratda ishlash kabi ishchilar hayotini xavf ostiga qo’yadigan
xavfli vazifalarni bajarish orqali turli sohalarda xavfsizlikni oshirishi mumkin.
Robotlar, shuningdek, tayanch-harakat tizimi kasalliklari yoki baxtsiz hodisalarga
olib kelishi mumkin bo’lgan jismoniy mashaqqatli ishlarni bajarish orqali ish
joyidagi jarohatlarni kamaytirishi mumkin.
Umuman olganda, ish joyida robototexnikadan foydalanish turli sohalarda
mahsuldorlik, samaradorlik va xavfsizlikni oshirishi mumkin. Biroq, uning
samaradorligi turli omillarga bog’liq, masalan, texnologiyaning vazifalarga
muvofiqligi va ishchilarning avtomatlashtirishga nisbatan idroki va munosabati.
Kelajakdagi tadqiqotlar robototexnikani ish joyiga qanday qilib samarali
integratsiya qilishni va uning afzalliklarini maksimal darajada oshirish uchun
ishchilarning muammolarini hal qilishni o’rganishi kerak. Shu bilan birga,

iqtisodiy natijalarga olib kelishi mumkin. Masalan, 2008-yilda Janubiy Koreyada
qabul qilingan “Intellektual robotlarni rivojlantirish va targ’ib qilish to’g’risida”gi
qonun ularni ishlab chiqarishni 80 foizga oshirish va 2016-yilda davlatga 4
milliard dollardan ortiq daromad keltirish imkonini berdi. Shu bois davlat
tomonidan qo’llab-quvvatlansa, rivojlanishni jadallashtirish mumkin. ushbu sohada
va boshqa mamlakatlarda bir vaqtning o’zida yaratilgan standartlarga
yo’naltiriladi. Bu sohaning huquqiy bazasini shakllantirishni “robot”,
“robotexnika” va “sun’iy intellekt” tushunchalarini aniqlashdan boshlash kerak.
Sun’iy idrok ustida ishlovchi novator kompaniyalar inson va mashinaning o’zaro
aloqasini kuchaytirgan holda original simbiozga erishishga intilishmoqda. Mazkur
simbioz quyidagi vazifalarni bajarishi mumkin:
Imkoniyatlarni kuchaytirish. Sun’iy idrokning asosiy maqsadi – insonning tabiat
tomonidan berilgan imkoniyatlarini yanada kengaytirish va kuchaytirishdir. Bu
superkuchga ega kiborgni eslatadi. Deylik, stanok buzilib qolgan taqdirda zavod
ishchisi uni tuzatish uchun mashaqqat chekishi, stanokning ichki mexanizmini
hijjalab o’rganib, shunga qarab ish tutishi kerak. Sun’iy idrok esa qog’oz
yo’riqnomaning o’rnini bosishi mumkin. Misol uchun, aqlli ko’zoynaklarni taqib
stanokning ichki proyeksiyasini ko’rish va nosozlikni darhol bartaraf etsa bo’ladi.
Robodunyoda yangidan yangi kasblar paydo bo’la boshlaydi. Xususan, mashina
bilan o’zaro aloqaga kirishgan holda bir jamoada ishlay olish muhim ko’nikmaga
aylanadi. Hozir ham rezyumening shaxsiy ko’nikmalar degan qismida kompyuter
dasturlari, ijtimoiy tarmoqlar bilan ishlash deb yozish sezilarli ustunlik bera
boshlagan. Inson sun’iy idrok uchun murabbiy, sharhlovchi va chidamlilik
bo’yicha ekspert vazifasini o’tay boshlaydi. Bunday robotlarda boshqarish
qurilmasi sifatida programmali boshqarish qurilmasi yoki kompyuter ishlatiladi.
Birinchi avlod robotlari yetarli darajada universal va ko’p imkoniyatlarga ega
hisoblanadi. Mavjud avtomatlashtirish vositalariga qaraganda, birinchi avlod
sanoat robotlari yangi topshiriqlarni bajarishgatez va yaxshi moslashadi
O’zbekistondagi bog’chalarda dasturlashni o’rgatadigan robotlar paydo bo’ladi.
Yurtimizdagi bolalar bog’chalarida dasturlashni o’rgatadigan robotlar paydo

fizigi Alexandriyalik Gsebusus ichida turli figuralar mavjud suv soatini yaratdi. Bu
soat vaqtni suv kuchning natijasi sifatida o’lchardi. Bu soatdan shoxlar turli
tadbirlarda va diniy marosimlarda keyinchalik Robot-bu inson ongining mas’uli,
uning o’z ishini ihсhamlashtirishga o’zi tomonidan yaratilgan prototipi, o’zining
ma’lum amallarni bajarishni ta’minlagan nushasi. U to’liq insonni o’rnini bosa
olmasada, ma’lum ishni sifatli va tez bajarishi mumkin.Robototexnikaning paydo
bo’lishi va rivojlanishi insonning orzu va umidlari bilan bog’liq, bu esa uni
yratuvchanlikka va ixtirolar yaratishga olib keldi.Albatta inson yaratgan ixtirolar
o’z davri uchun qimmat bo’lgan inson ongining mushohidalashi hisoblangan.
Bunday ixtirolar doimo inson tomonidan yaratilib, qolgan odamlarni hayratga
tushirgan. Robot ishini inson ishiga yaqinlashtirish uchun sun’iy intellekt
tizimlaridan foydalaniladi. Robototexnika va robot yaratilishining tarihiga nazar
solaylik.
1.2 Robotlarning paydo bo’lish tarixi
Zamonaviy dunyoda biz hamma joyda turli xil turdagi mashinalar va
mexanizmlar bilan o’ralganmiz, ammo robotlar ular orasida juda kamdan-kam
uchraydigan mehmonlardir. Va bu ajablanarli emas, chunki bu birliklarning
boshqalardan asosiy farqi bu hali ham yaratuvchilarning o’zlari tomonidan to’liq
tushunilmagan aql.
Bizning asrimizning 62-yilida Alexandriyalik Heron matematik va
fizik ,injener bo’lgan hamda eramizning 10-70 yillarida yashagan. Suv pastdan
isitilib trubkalar orqali yuqoridagi sferani aylantirib gaz chiqarilgan. Bug’ orqali
issiq suv olish va honani isitish mumkin bo’lgan. 1738-yilda Jacquesde Vaucanson
Fransiyada Grenoblda avtomatni yaratishni boshladi. Uningqurilmasi 3ta hamma
narsada deb atalgan, yani fleyta uyinchisi 12 ta ashulani chola olar edi. Uning
ikkinchi qurilmasi fleyta va dumbira hamda tamburinda cholsa, uchinchi qurilma
ulardan ham imkoniyati ko’proq bo’lgan ekan. Bu qurilmada o’rdakanatomik
mavjudotining imitasiyasi uning g’ag’alashi va qanotlarini qoqishi hamda ovqatni
yeyishini imitasiya qilingan. Bu qurilma tirik mavjudotning harakatini hayotda
amalga oshishiga yaqin tarzda amalga oshirilgan. Ixtironing nomi harakatlanuvchi

1-rasm. AQSH Jarrohlik robotlari bozori 2020 - 2030 – yilgacha yillik o’sish
sur’ati.
Mashinalarning yuksalishi haqiqatan ham boshlandi. Xalqaro robototexnika
federatsiyasi ma lumotlari shuni ko rsatadiki, 2016-yilda dunyo bo ylab har 10 000ʼ ʻ ʻ
xodimga 74 ta sanoat roboti to’g’ri kelgan bo’lsa, rivojlangan davlatlarning ko p
ʻ
qismida bu jarayon tezlashib bormoqda. 2020 yilga kelib bu ko’rsatkich ishlab
chiqarish sohasida 113 taga yetdi, 2025-yilga borib esa Xitoy robot ishlab
chiqarish bo’yicha dunyo yetakchisiga aylanishi kutilmoqda. Ayni payt
mamlakatda 10 000 ishchiga 246 ta robot to’g’ri keladi. Kelajakda Xitoydagi yirik
zavodlarning 70 foizdan ortig’i robotlar xizmatidan foydalanadi, degan taxminlar
bor. Janubiy Koreya ham yetakchilikni qo’ldan bermay kelmoqda, 2020-yilda har
10 000 xodimga 932 ta robot to’g’ri kelmoqda va ishlab chiqarish sanoatida eng
katta sanoat robot zichligiga egadir.
2021-yilda ishlab chiqarish bo’yicha dunyoning eng avtomatlashtirilgan
beshta davlati: Janubiy Koreya, Singapur, Yaponiya, Germaniya va Xitoy
hisoblanadi. Robot zichligi butun dunyo bo’ylab ishlab chiqarish sanoatida
avtomatlashtirishni qo’llashning asosiy ko’rsatkichidir. Sanoat robototexnika
bozori 2021-yilda 14,1 milliard AQSH dollarga baholanib, prognoz davrida
(CAGR) 14,2 foizga o’sishi kutilmoqda. Sanoat robototexnikasiga talabning ortib
borishi bilan bog’liq omillar ishlab chiqarishda malakali ishchi kuchining
yetishmasligi va bir nechta sohalarda kobotlarga bo’lgan talabning tobora ortib
borayotgani bilan baholanadi. 6
6
Industrial Robotics Market Share, Size, Trends, Industry Analysis Report, By Type (Traditional, Collaborative);
By Payload; By Component; By Application; By End-Use Industry; By Region; Segment Forecast, 2022 – 2030.

odamni eslatadi, ya ni ular antropomorf (odamsimon) mashinalar hisoblanadi vaʼ
boshqa mashinalardan shu xususiyati bilan farq qiladi.
Robotlar texnikasining asosiy 2 yo nalishi mavjud:
ʻ
sanoatda ishlatiladigan va favqulodda (ekstremal) sharoitda ishlatiladigan
Robotlar texnikasi.
Sanoatda ishlatiladigan Robot, Mas, Robotmanipulyatorda “mexanik qo llari”
ʻ
va tashqi boshqarish pulti yoki o ziga o rnatilgan dasturli boshqarish qurilmasi,
ʻ ʻ
EHM (kompyuter) bo ladi. Operator P. qo llarining harakatini bevosita yoki
ʻ ʻ
televizor ekranidan kuzatib boshqaradi. Ko pincha Robot avtomatik boshqarish
ʻ
tizimi bilan jihozlanadi. Robotmanipulyatorlar, asosan, kishi salomatligi uchun
xavfli bo lgan (ekstremal) sharoitlarda qo llaniladi. Robotlar jarayonlarni
ʻ ʻ
avtomatlashtirishning eng samarali vositasi hisoblanadi.
Robotlardan foydalanish sohalari borgan sari kengayib bormokda. Masalan,
Yaponiyada 6 ming metrgacha chuqurlikda ishlay oladigan Robot “geolog”, notani
“o qib” elektr gitara chaladigan Robot “mashshoq”, Avstraliyada qo y junini
ʻ ʻ
qirqadigan Robot “sartarosh”, AQSH da suv ostida ishlay oladigan Robot
“g avvos” yaratilgan. Germaniyada esa Robotlar politsiyada ishlaydi (ularga
ʻ
portlovchi moddalar o rnatilgan mashinalarni ochish vazifasi topshiriladi).
ʻ
Avtomobilsozlik rivojlangan barcha mamlakatlarda (shu jumladan, O zbekistonda)
ʻ
Robotlar mashinalarni yig ishda (ayniqsa, payvandlash ishlarida) qatnashadi.
ʻ
Ixtirochilar avtomobilni boshqara oladigan Robotni yasash bilan
shug ullanishmokda. Bunday Robotning varianti Volkswagen (VW) zdida
ʻ
(Germaniya) yaratilgan. „Klaus“ laqabli ushbu Robot 2000-yilda namoyish
qilingan. U boshqa Robotlar kabi 2 qo l va 2 oyokdi emas, balki 3 qo l va 3
ʻ ʻ
oyoqqa ega. Bu Robot 2002-yilgi ko rgazmada ham ishtirok etdi, lekin hali amalda
ʻ
qo llanilganicha yo q. Bunday Robotlar ustida Yaponiyada ham tajribalar olib
ʻ ʻ
borilmoqda. „Soni“ kompaniyasi (Yaponiya) sun iy intellektli Aybo (“O rtoq”)
ʼ ʻ
nomli Robotni yaratdi (2004). U uydagi ko p ishlarni (mebelni surish, oynani
ʻ
artish, telefon jiringlaganda uy egasini chaqirish va boshqalarni) bajaradi 3
.
3
O zME. Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil.
ʻ

amalga oshirishi mumkin. Masalan, qon hujayralarini tekshirish, ko’zni tekshirish
va mamogramma kabi.
Eng keng tarqalgan tibbiy robotlardan biri bu da Vinchi (taxminan 429200$ AQSH
dollari atrofida) jarrohlik tizimidir. Intuitive Surgical tomonidan ishlab chiqilgan
ushbu robot tizimi jarrohlarga bemorlarning tanasidagi mayda kesmalar orqali
minimal invaziv operatsiyalarni amalga oshirish imkonini beradi. Jarrohlar
qurilmani boshqarish uchun robotning ikki qo’liga o’rnatilgan maxsus asboblar va
boshqaruv vositalaridan foydalanadilar. Birinchi qo’llar maxsus jarrohlik
asboblarini ushlab turish va boshqarish uchun ishlatilsa, ikkinchisi jarrohlarga
bemorlarning tanasini aniq ko’rish imkonini beruvchi kameralar, chiroqlar va
boshqa qurilmalarning harakatini boshqaradi. Bunday tibbiy robotlardan
foydalanish jarrohlikning invazivligini kamaytiradi va qon yo’qotilishini
cheklaydi, bu esa uni arzonlashtiradi va bemorlarning jarrohlikdan zararsiz omon
qolish ehtimolini oshiradi. Tibbiy robotlar, shuningdek, jarrohlarga protseduralarni
tezroq bajarishga yordam beradi, ya’ni bemorlar operatsiyadan tezroq tuzalib, ish
yoki oilaviy hayotga qaytishlari mumkin.
Ko’ngilochar robotlar – bu robotlar tomoshabinlarni xursand qilish uchun
yaratilgan. Ular turli shakllarda bo’lishi mumkin, jumladan, animatronik
o’yinchoqlar, masxarabozlar va ilmiy-fantastik filmlar va attraksionlarda paydo
bo’ladigan robot mavjudotlar. Odamlar bunday robotlardan turli sabablarga ko’ra
foydalanadilar: ular odamlarga dam olishga yordam berishi; bolalarni turli
narsalarga qiziqtirishi mumkin. Shu sababli, ko’ngilochar robotlar butun dunyoda
tobora ommalashib bormoqda, ayniqsa, robot o’yinchoqlar. Bunday robotlar
barcha yoshdagi odamlarga robototexnika bilan qiziqarli va intuitiv tarzda tajriba
o’tkazish imkonini beradi. Ushbu o’yinchoqlar mashinani o’rganishni o’z ichiga
oladi, bu ularga vazifalarni bajarish yoki mustaqil ravishda savollarga javob
berishga imkon beradi. Bundan tashqari, ular mobil qurilmalar yoki boshqa
elektronika yordamida masofadan turib boshqarilishi mumkin, bu esa ular tirikdek
taassurot qoldirishiga sabab bo’ladi.

bo’ladi. Bu haqda Maktabgacha ta’lim vazirligida o’tkazilgan tadbirda ma’lum
qilindi, deb yozadi Xabar.uz nashri. Koreya Respublikasida 2021-yil 9-fevralda
bolalarga robototexnika va dasturlash ko’nikmalarini o’rgatishga mo’ljallangan
Albert va Genibot aqlli robotlarini topshirish marosimi bo’lib o’tdi. Koreya
Respublikasidan kelgan hamkorlar O’zbekistonning MTTga 275 ta robot va 350 ta
o’quv qo’llanmasini sovg’a qildilar.
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati:
O’zbekiston Respublikasi Qonunlari
1. 2019-yil 22-avgustdagi “Iqtisodiyot tarmoqlari va ijtimoiy sohaning
energiya samaradorligini oshirish, energiya tejovchi texnologiyalarni joriy etish va
qayta tiklanuvchi energiya manbalarini rivojlantirishning tezkor chora-tadbirlari
to’g’risida”gi PQ – 4422-son qarori. https://lex.uz/ .

tashqari, Sofiya kabi gumanoid robotlar gender tengsizliklarga qarshi chiqish va
ayollar va qizlar uchun ijobiy rol modellarini taqdim etish orqali gender tengligini
targ’ib qilishi mumkin.
Va nihoyat, gumanoid robotlar Barqaror Rivojlanish Maqsadlari sari (SDG9)
dasturining sanoat, innovatsiyalar va infratuzilmaga erishish yo’nalishiga ham
hissa qo’shishi mumkin. Ular barqaror infratuzilmani barpo etish va barqaror
sanoatlashtirishni rag’batlantirishda muhim rol o’ynashi mumkin. Hosildorlikni
oshirish, innovatsiyalar kiritish va barqarorlikni rag’batlantirish orqali insonsimon
robotlar yaxshi kelajak sari taraqqiyotni tezlashtirmoqda.
Global robototexnika texnologiyalari bozorining o’sishi ortida turgan asosiy
omillardan biri bu texnologiya investitsiyalari va moliyalashtirish hajmining
o’sishidir .
Kelajakdagi avtomatlashtirishning ahamiyatli jihati deganda –
avtomatlashtirish yordami bilan innovatsiyalarni o’zlashtirish, qulaylik va daromad
ko’payishi, so’nggi samaradorlikni oshirish va ishchi kuchini yaxshilash demakdir.
Ishchi kuchini yaxshilash deganda, yangi texnologiyalarni qabul qilishga tayyor,
yuqori texnologiyalarni o’qitish uchun investitsiya qilishning zaruriyati, biznes
tahlilini rivojlantirishga e’tibor berishlar kerakligi nazarda tutiladi. Bu jihatlarga
e’tibor qilish bilan mamlakat innovatsiyalarni o’zlashtirishi, daromadini
ko’paytirishi, so’nggi samaradorlikni oshirish va ishchi kuchini yaxshilanishiga
erishishi mumkin. Aynan shu jihatlarga e’tiborli bo’lish biznes rivojiga katta ta’sir
o’tkazadi. So’nggi yillarda biz robotlar qanday qobiliyatlarga ega, ularning
qobiliyatlari, insoniyat uchun qay darajada foydali bo’lishi mumkinligi va
boshqalar haqida ko’p shov-shuvlarni eshitdik. Robototexnika echimlari
odamlarning kundalik hayoti va ish amaliyotini o’zgartirishdan samaradorlik va
xavfsizlik darajasini oshirishga qadar ish va uyning barcha jabhalariga ta’sir qiladi.
Bugungi kunda robototexnika sanoati bir necha milliardga teng bo’lib,
robototexnika uchun global robototexnika bozori CAGR da 10,9% o’sib borishi
natijasida 2019 yilda 47,8 milliard AQSh dollaridan, 2023 yilda 80,2 milliard
AQSh dollarigacha. Yaqin yillar ichida robotlarning tijorat va sanoat qiymati

1-ilova. Hayotda sanoat robatlari.
2-ilova. Aqilli Robot.

qo l va 3 oyoqqa ega. Bu Robot 2002-yilgi 9-ko rgazmada ham ishtirok etdi, lekinʻ ʻ
hali amalda qo llanilganicha yo q. Bunday Robotlar ustida Yaponiyada ham
ʻ ʻ
tajribalar olib borilmoqda. “Soni“ kompaniyasi (Yaponiya) sun iy intellektli
ʼ
“Aybo“ (“O rtoq“) nomli Robotni yaratdi (2004). U uydagi ko p ishlarni (mebelni
ʻ ʻ
surish, oynani artish, telefon jiringlaganda uy egasini chaqirish va boshqalarni)
bajaradi. "Aloft" mehmonxonasida xodimlarning ayrim majburiyatlari
II. Bob. Robotlarning rivojlanish statistikasi
2.1 Robotlarning turlarini ko’payishi
Robototexnika bu – fan va loyihalashtirish, qurish texnologiyasi, inson
vazifalarini taqlid qilishga qodir bo’lgan mashinalar, aqlni qayta yaratishdir.
Robototexnika robotlarni loyihalash, qurish va ulardan foydalanish bilan
shug’ullanadigan texnologiya sohasini anglatadi. Bu vazifalarni avtonom tarzda
yoki inson operatorlari bilan hamkorlikda bajara oladigan robot tizimlarini ishlab
chiqish uchun muhandislik, mexanik va elektr ko’nikmalaridan foydalanishni o’z
ichiga oladi. Robototexnika texnologiyalari ishlab chiqarish, sog’liqni saqlash,
qishloq xo’jaligi va transport kabi turli sohalarda qo’llaniladi. Robototexnika
bugungi dunyoda tobora muhim rol o’ynamoqda, chunki kompaniya va tashkilotlar
vazifalarni avtomatlashtirish va samaradorlikni oshirishga intilmoqda. Jahon
robototexnika bozori keyingi yillarda quyidagi asosiy o’sish omillari tufayli
sezilarli darajada yuqorilashi kutilmoqda.
Sanoatni avtomatlashtirishga talab ortib bormoqda: Robototexnika ishlab
chiqarish jarayonlarini avtomatlashtirishga intilayotgan ishlab chiqaruvchilar
uchun tezda afzal ko’riladigan tanlovga aylanmoqda. Texnologiyadagi yutuqlar
robotlar tomonidan taqdim etilgan yuqori aniqlik bilan bir qatorda, ishlab chiqarish
sanoatida robototexnikani ko’proq qabul qilishga olib keldi.
Mobil robototexnika jadal rivojlanayotgan sanoatning yechimiga yo’naltirilgan
tarmoq: Texnologiyaning rivojlanishi bilan robotlar endi navigatsiya, transport va
logistika kabi keng ko’lamli vazifalarni bajarish uchun ishlatilishi mumkin. Mobil
robototexnikani qabul qilish samaradorlikni oshirish, mehnat xarajatlarini
kamaytirish va xavfsizlikni yaxshilash zarurati kabi omillar bilan izohlanadi.

ega (X, Y va Z). Shuningdek, ular aylanish harakatini ta’minlash uchun
biriktirilgan bilakka ega bo’lishi mumkin. Uchta prizmatik birikma eksa bo’ylab
chiziqli harakatni amalga oshiradi. SCARA: Selektiv muvofiqlikni yig’ish /
bo’g’inli robot yoki qo’l (SCARA) osongina va to’siqsiz o’rnatilishi tufayli butun
dunyoda kengroq yig’ilish maqsadlarida ishlatiladi. Silindrsimon: Ushbu robotlar,
odatda, montaj qilish, spotli payvandlash va dastgohlarni quyish uchun ishlatiladi.
Ularning tagida kamida bitta aylanadigan bo’g’in va bo’g’inlarni ulash uchun
kamida bitta prizmatik birikma mavjud. Aylanadigan qo’shma bo’g’in o’qi bo’ylab
aylanish harakatidan foydalanadi, prizmatik bo’g’in esa chiziqli harakatda harakat
qiladi. Delta robotlar: "o’rgimchak robotlari" deb ham yuritiladi, ular bilakni
joylashtiradigan qo’mondon qo’llarini harakatga keltirish uchun uchta o’rnatilgan
motorlardan foydalanadilar. Asosiy delta robotlar 3 o’qli birliklardir, lekin 4 va 6
o’qli modellar ham mavjud. Polar: Sharsimon robotlar deb ham ataladi, bu
konfiguratsiyada qo’l burama bo’g’in va ikkita aylanadigan bo’g’in va bitta
chiziqli birikmaning birikmasi bilan taglikka bog’langan. O’qlar qutb
koordinatalari tizimini hosil qiladi va sharsimon shaklda ish zarfini hosil qiladi.
Kosmik robotlar: Nomidan ko’rinib turibdiki, ushbu robotlar faqat turli xil kosmik
missiyalarda ishlatilgan. Masalan, Dextre - bu kosmik stantsiyada ishlatiladigan
tashqi kameralar yoki 100 kg akkumulyatorlar kabi kichik jihozlarni o’rnatish va
almashtirish, stansiyaning elektr tizimidagi nuqsonli qismlarni almashtirish va
yangi asbob-uskunalar va robototexnika texnikasini sinash uchun mo’ljallangan
robotlashtirilgan qo’l. Robonaut 2 eksperimentlarni o’tkazishda yordam beradi.
Shuningdek, bizda Dawn singari kosmik tadqiqotlar olib borishda yordam bergan -
mitti sayyorani aylanib chiqadigan birinchi kosmik kemalar. Bu ko’plab
meteoritlarning manbasini kashf etganligi sababli: Vesta ulkan asteroidi. Mars
sayohatchilari - Qiziqish va qat’iyatlilik .
2.2 Robotlarning globallashuvi
Zamon talabiga muvofiq zamonaviy ta’lim ham o’z taraqqiyotining yangi
bosqichiga o’tmoqda. Bolalarni ilm-fanga qiziqtirish, bilim olishga bo’lgan
muhabbatni uyg’otish va ularni yaratish hamda o’ylash istagini kuchaytirish

tibbiyot xodimlarining yukini yanada kamaytirishi mumkin. Keksa odamlarning
maqsad tuyg’usini va mazmunli munosabatlarni shakllantirish qobiliyatini
yaxshilash orqali QT roboti yolg’izlik tuyg’ularini kamaytirishi mumkin.
Bundan tashqari insonga o’xshash robotlarni – sensorlar, aktuatorlar va dasturiy
ta’minot yordamida odamlarning tashqi ko’rinishi va harakatlariga taqlid qilish
uchun mo’ljallangan mashinalarning ham taqdimoti rejalashtirilgan. Gumanoid
robotlar ham hayotni yaxshilash va innovatsiyalar uchun imkoniyatlar ochishi
mumkin bo’lgan sog’liqni saqlash, ta’lim, o’yin-kulgi va tadqiqot kabi turli
maqsadlarga egadir. Sammit to’qqizta odamsimon robotni bir tom ostida
birlashtirib, tarixga kiradi. Ularning har biri o’ziga xos xususiyatlar va
imkoniyatlarga ega, bu ularni o’rganishga yanada qiziqarli qiladi.
Beomni – Beyond Imagination tomonidan ishlab chiqilgan dunyodagi
birinchi to’liq funksional umumiy maqsadli gumanoid robot. Ushbu sun’iy
intellekt roboti odamlar bilan muloqot qilish va ularga turli vazifalarni bajarishda
yordam berish uchun mo’ljallangan. U turli xil harakatlarni amalga oshirishi
mumkin, bu esa dunyoning istalgan nuqtasidan yuqori darajadagi aniqlik bilan
masofadan turib ishlash imkonini beradi.
Gumanoid robotlar barqaror rivojlanishni qo’llab-quvvatlaydi, ular keksalar
va surunkali kasalliklarga chalinganlar uchun do’stona yordamni ko’rsatish va
tibbiyot mutaxassislariga hayotiy belgilarni kuzatish va dori-darmonlarni qabul
qilishni eslatish kabi vazifalarni bajarishda yordam berish qobiliyatiga ega. Greys
va Beonmi shaxsiy parvarish va yordam berish orqali salomatlik va farovonlikni
yaxshilashga yordam beradi. Nadine esa tibbiyot xodimlariga telepresensiya va
virtual yordamchilar orqali bemorlarga yordam ko’rsatadi. Geminoid ta’lim sifatini
oshirish, masofaviy ma’ruzalar va taqdimotlar o’tkazish uchun vosita sifatida
ishlatilsa, Ai-Da talabalarga san’at va texnologiya qanday kesishishini o’rgatishi,
innovatsiya va ijodkorlikni rivojlantirishi mumkin. Ameca va Greys kabi robotlar
o’ndan ortiq maqsadga: sog’liqni saqlash, ta’lim va boshqa xizmatlardan
foydalanishdagi nomutanosiblikni kamaytirish orqali nogironlarga yordam berish
va qo’llab-quvvatlash orqali tengsizlikni kamaytirishga yordam beradi. Bundan

Ikkinchi qonun : “Robot odamlar tomonidan har qanday berilgan buyruqlarga
bo’ysunishi kerak, faqat bu buyruqlar birinchi qonunga zid bo’lmasa ”;
Uchinchi qonun : “Robot o’z himoyasini birinchi va ikkinchi qonunlarga zid
bo’lmaydigan darajada himoya qilishi kerak”.
Robototexnikaning ushbu uchta qonuni xavfsiz o’zaro ta’sir qilish g’oyasini
belgilaydi. Inson va robot qanchalik yaqin bo’lsa, munosabatlar qanchalik
murakkab bo’lsa, inson jarohati xavfi ortadi. Hozirgi vaqtda rivojlangan
mamlakatlarda robotlardan foydalanadigan ishlab chiqaruvchilar bu muammoni
odamlar va robotlarning istalgan vaqtda ish joyini birgalikda ishlatishiga yo’l
qo’ymaslik orqali hal qilishadi. Bunga lidar datchiklari (asosan uskunalarni
aniqlash, narsalarni aniqlash, narsalarni o’lchash, to’qnashuvning oldini olish va
himoya qilish uchun ishlatiladi) yoki temir panjaralar yordamida xavfsiz zonalarni
belgilash orqali erishiladi. Shunday qilib, robot ishlayotgan vaqtda uning ish joyida
odamning bo’lishi butunlay taqiqlanadi.
Robotlarning birinchi avlodi manipulyatorlardan, to’rtinchi avlod “aqlli”
robotlargacha inson ehtiyojlariga xizmat qiluvchilardir.
Ilg’or robototexnika joriy etilishi mehnat bozoriga qanday ta’sir qilishini baholash
uchun Boston Consulting Group 2019-yil boshida 1314 ta global kompaniyaning
bosh direktorlari va menejerlari o’rtasida so’rov o’tkazdi.
2019-yil ma’lumotiga ko’ra tadqiqotlar shuni ko’rsatdiki, Xitoy
kompaniyalarining 67 foizi avtomatlashtirish hisobiga xodimlar sonini qisqartirishi
mumkinligi, shuningdek, Polshada 60 foiz va Yaponiyada 57 foizgacha
qisqarishlar kutilayotgani haqida ma’lumotlar berilgan edi. 2023-2027 yillar
raqamli texnologiya rivojlanishi uchun muhim yillar bo’lishi hisobga olinsa, biznes
vazifalarining avtomatlashtirilishi darajasi 35% dan 65% gacha o’sishi va bu
jarayon tashqi xarajatlarda tejamkorlikning ortishiga olib kelishini tadqiqotchilar
ta’kidlashmoqda. Ish o’rinlarining qisqarishi barobarida yangi ish o’rinlarining
oshishiga ham erishiladi. Jahon Iqtisodiy Forumining “Ish o’rinlari kelajagi
tadqiqoti – 2023”da xalqaro mehnat tashkiloti (XMT) kasbiy bandlik statistikasi
ma’lumolariga ko’ra: qishloq xo’jaligi texnikasi operatorlari , taxminan 30% gacha

2-rasm. Mintaqalar bo’yicha sanoat robototexnika bozori hajmi, 2018-2030-
yil oralig’ida.
Covid-19 pandemiyasi tufayli barcha sanoat korxonalari yopildi, bu robotlar ishlab
chiqarishda ishlatiladigan butlovchi qismlarni ishlab chiqarish va sotishni to’xtatdi.
Global robototexnika texnologiyalari bozorining hajmi 2021-yilda 79,5 milliard
AQSH dollarga baholangan edi va 2022-yildan 2030-yilgacha bo’lgan prognoz
davrida ro’yxatdan o’tgan CAGRda 2030-yilga kelib taxminan 225,6 milliard
AQSH dollardan oshishi kutilmoqda.

robototexnika bozorining o’sishiga turtki bo’lgan turli strategiyalarni amalga
oshirishdir. Adibot robotli dezinfeksiya tizimi xavfli mikroorganizmlarning DNK
va RNKsini yo’q qilish orqali maxsus sirt va havoni dezinfeksiya qilish uchun
Ubtech robototexnika va sun’iy intellektni UV-C texnologiyasi bilan birlashtiradi.
Boshqa tomondan, Yevropa ham eng tez sur’atlarda rivojlanishi kutilmoqda.
Buyuk Britaniya Yevropadagi robototexnika bozorida ustunlik qiladi. So’nggi
yillarda Yevropada ta’lim robotlari, sanoat robotlari, interaktiv ko’ngilochar
robotlar va xizmat ko’rsatish robotlariga talab katta. Daniya, Germaniya, Shvetsiya
va Italiya Yevropaning yetakchi mamlakatlari bo’lib, ularda sanoat robotlari keng
qo’llaniladi. Sanoat va maishiy sohalarda robotlardan foydalanishning o’sishi
natijasida Yevropa mintaqaviy bozori o’sib bormoqda. Mintaqaviy bozor ilg’or
robototexnika texnologiyalarining kengayishi va rivojlanishi hisobiga taraqqiy
etmoqda. 7
Umuman olganda, robototexnika savdosidan tushgan daromad 2024-yilda
pandemiyadan oldingi darajadan oshib ketishi kutilmoqda, bunda 2022-2027-yillar
oralig’ida yillik o’sish sur’ati 5,1% ni tashkil etadi. Sanoat robototexnikasi uchun
eng muhim bozorlar Xitoy, Yaponiya va Germaniya bo’lib, 2022-yilda tegishli
ravishda 1,5 milliard, 1,2 milliard va 710 million AQSH dollar daromad keltirdi.
Yaponiya nafaqat sotish bo’yicha, balki ushbu robototexnikani ishlab chiqarish
bo’yicha ham muhim bozor hisoblanadi. 2020-yilda sanoat robototexnika ishlab
chiqaruvchi yetakchi kompaniyalarning yettitadan to’rttasi Sharqiy Osiyo davlatida
joylashgan bo’lib, Mitsubishi Electric 2020/2021- yilda taxminan 12 milliard
AQSH dollar daromad bilan yetakchilik qildi. Natijada robotlar tomonidan
bajariladigan vazifalar ulushi 2025-yilga borib hozirgi o’rtacha 10 foizdan 25
foizgacha oshishi kutilmoqda.
Shanxay misolida ko’radigan bo’lsak, shtat rasmiylari Shanxayda sanoat
robotlarining yillik ishlab chiqarilishi 2022-yilda 75 000 donadan oshib ketishini,
bu o’tgan yilning mos davriga nisbatan olti foizga oshishini, shaharda aqlli ishlab
7
Robotics Technology Market (By Component: Hardware, Software, Service; By Robot Type: Traditional industrial
robots, Cobots, Professional service robots, Others; By Application: Manufacturing, Healthcare, Aerospace &
Defense, Media & Entertainment, Logistics, Others) – Global Industry Analysis, Size, Share, Growth, Trends,
Regional Outlook, and Forecast 2022-2030.

3. Agar robot Birinchi yoki Ikkinchi Qonunga zid bo’lmasa, robot o’zining
mavjudligini himoya qilishi kerak.
1960-yil Birinchi sanoat qo’mondon robot -Unimate -joriy etildi. General
Motors assembly liniyasida takrorlanuvchi yoki xavfli vazifalarni bajarish uchun
mo’ljallangan.Unity 1961-yilda Nyu-Jersi shtatidagi General Motors konveyerida
ishlaydigan birinchi industrial robot edi. 1950-yillarda Jorj Devol o’zining original
patentidan foydalangan holda yaratilgan. Devol, Jozef Engelberger bilan
birgalikda, dunyodagi ilk robot ishlab chiqaruvchi kompaniya Unimationni
boshladi. Mashina assimilyatsiya chizig’idan qoldiqlarni tashish va bu qismlarni
avtotransport uchun payvandlash ishini bajarishdi -ishchilar uchun xavfli vazifa
bo’lib, ular gazdan zaharlangan bo’lishi mumkin yoki ehtiyot bo’lmasa, qo’lni
yo’qotishi mumkin. Tadqiqot ASIMO ning yaratilishiga imkon berdi va yuqorida
o’ng tomonda joylashgan. P3-ning YouTube-ning klipini ko’rish uchun yuqoridagi
rasmni bosing. 1997-yil NASA Pathfinder missiyasi Marsga joylashadi. Uning
robotik rover Sojourner, iyul oyining boshida bir rampani va Mars tuprog’iga
tushiradi. Mars sirtidan ma’lumotlarni sentyabr oyigacha efirga uzatadi.Mart
oyining bir necha kunlaridan so’ng NASA inspektorlari Sojournerning xavf-
xatarlardan qochish tizimini ishga solib, o’z qarorlarini qabul qilishni so’rashdi.
Ushbu xavfni oldini olish tizimi roverni fazoni tadqiq qilgan barcha boshqa
mashinalardan ajratib qo’ydi. Sojourner, belgilangan joylar orasida yo’llardagi
to’siqlarni ogohlantirish uchun batafsil ma’lumot foydasiz holda sayohat qildi.
1998-yil Tiger Electronics Rojdestvo o’yinchoqlari bozoriga Furby ni taklif
qiladi.Tez mavsumga erishish uchun tezda "o’yinchoq" bo’ladi.Turli xil
sensorlardan foydalangan holda, bu "animatronik chorva" atrof muhitga ta’sir
ko’rsatishi va ingliz tilida 800dan ortiq iboralar va o’z tilida "Furbish" so’zlari
bilan muloqot qilishi mumkin. 2000-yil Honda 1986-yildan buyon insoniyat
robotining 12-versiyasini -ASIMO-ni ishga tushiradi. 2001-yil Avgust oyida FDA
Cyber Knife-ni tanadagi har qanday joyda shishlarni davolash uchun tozalaydi.
CyberKnife tizimi radiatsiya terapiyasini yetkazib berish usuli bo’lib, standart
rezistentatsiyaga qaraganda, davolanishni yanada aniqroq maqsadga qaratilgan. Bir

Kundalik ko’pgina robotlar avtonom ishlashga mo’ljallangan bo’lsa-da, bir
qator kompaniyalar hamkorlikda ishlaydigan robotlarni ishlab chiqishni
boshladilar. Birgalikda ishlaydigan robotlar, ya’ni kobotlarni inson operatori
boshqarishi mumkin, bu ularni fabrikalarda va odamlar bo’lgan boshqa ish
joylarida foydalanish uchun xavfsizroq qiladi. Kobotlar vazifalarni bajarish uchun
odamlar bilan hamkorlik qilganligi sababli, ularni robotlashtirilgan ishchi kuchini
oshirish deb ham atashadi. Bu odamlarga avtonom robot bilan birga ishlamasdan
murakkabroq vazifalarni bajarishga imkon beradi. Birgalikda ishlaydigan robotlar
odatda sanoat sharoitida, fabrikalarda, omborlarda yoki uyda qo’llaniladi. Biroq,
ularni savdo markazlari yoki aeroportlar kabi boshqa ish joylarida ham topish
mumkin. Birgalikda ishlaydigan robotlar mahsuldorlikni oshirishi va ish joyidagi
baxtsiz hodisalarni kamaytirishi mumkin. Ko’pgina ekspertlarning fikricha,
hamkorlikdagi robotlar kelgusi yillarda biznesning muvaffaqiyati uchun juda
muhim bo’ladi.
Birgalikda ishlaydigan robotning bir misoli Baxter robotidir ( 22,000$
AQSH). Bu ish joyida osongina harakatlanishi mumkin bo’lgan kichik yengil
robot. Uning ikkita qo’li bor va uni inson operatori boshqarishi mumkin. Baxter
vazifalarni bajarish uchun odamlar bilan ishlashga mo’ljallangan bo’lib, uni
fabrikalarda va boshqa ish joylarida xavfsiz foydalanish mumkin. Baxterni hech
qanday maxsus tayyorgarliksiz turli vazifalarni bajarish uchun dasturlash mumkin.
Bu robotlar ish joyida tezda joylashtirishga ortiqcha urinish talab qilmagani sabab
korxonalar uchun ideal yordamchi. Kobotlarning boshqa tipik misollari – avtonom
o’zini boshqaradigan avtomobillar, harbiy dronlar, avtomatik changyutgichlar yoki
iPhonelarda Siri yoki Windows telefonlarida Cortana kabi shaxsiy
yordamchilaridir.
To’rtinchi avlod “aqlli”, ya’ni sun’iy intellekt AI robotlari inson
ehtiyojlariga xizmat qiluvchilardir. Bular uy robotlari – maishiy robotlar,
shuningdek, shaxsiy xizmat robotlari yoki yordamchi robotlar sifatida ham
tanilgan, uy ishlarida yordam berish uchun mo’ljallangan. Maishiy robotlarni
odamlarning uylari va ish joylarida topish mumkin. Ular tozalash, kir yuvish,

3-rasm. Global robototexnika texnologiyalari bozori hajmi, 2021-2030-yil
oralig’ida (AQSH dollar hisobiga).
Global robototexnika texnologiyalari bozorining o’sishi ortida turgan asosiy
omillardan biri bu texnologiya investitsiyalari va moliyalashtirish hajmining
o’sishidir. Xalqaro robototexnika federatsiyasining World Robotics hisobotiga
ko’ra, robotlarga bo’lgan talab yangi avtomobil ishlab chiqarish imkoniyatlariga
sarmoya kiritish va sanoat hududlarini modernizatsiya qilish hisobiga
kuchaymoqda. Bundan tashqari, sanoat robotlariga bo’lgan talab ortib borayotgani
global robototexnika bozorining o’sishiga turtki bo’lmoqda. Masalan, BMWAG
2020-yilda KUKA (Robotlarga asoslangan aqlli avtomatlashtirish yechimlari
bo’yicha dunyodagi yetakchi yetkazib beruvchi tashkilot) bilan butun dunyo
bo’ylab yangi ishlab chiqarish liniyalari va zavodlari uchun taxminan 5000 ta robot
yetkazib berish bo’yicha shartnoma imzoladi. KUKA ma lumotlariga ko ra, ushbuʼ ʻ
sanoat robotlari butun dunyo bo ylab BMW Groupning xorijdagi ishlab chiqarish
ʻ
maydonlarida hozirgi va kelajakdagi avtomobil modellarini ishlab chiqarish uchun
joylashtiriladi.
Global robototexnika bozorining o’sishiga turtki bo’lgan yana bir muhim omil – bu
butun dunyo bo’ylab xizmat ko’rsatish robotlaridan foydalanishning ortib

diqqatni yo’qotish, jamiyatda mazmunli ishtirok etishning yetishmasligi kabi katta
qiyinchiliklarga duch kelishi kuzatiladi. Keksalik davrida hayot sifatini yaxshilash
ularning kundalik faoliyatini mazmunli bajarish, shaxslararo munosabatlarni
saqlash, jamiyatda faolroq ishtirok etish va hissa qo’shish ehtiyojlarini qondirish
orqali ularning maqsadlarini saqlab qolish va ba’zan kuchaytirishning yo’llarini
taqdim etadigan ijtimoiy robotdir. Tadqiqotning maqsadi robotlarga qariyalar
o’zlari mazmunli deb hisoblagan faoliyat va munosabatlarni aniqlash va mulohaza
yuritish hamda mazmunli faoliyat va ijtimoiy aloqalarni rivojlantirish uchun
qo’shimcha imkoniyatlar taqdim etish orqali ularga ikkigai (yashash uchun sabab)
tuyg’usini oshirishga yordam berishdir. Bundan tashqari, loyiha oilalar va
qarovchilarga foyda keltirishi mumkin.
Furhat – Furhat Robotics tomonidan ishlab chiqilgan ilg’or ijtimoiy robot. Bu juda
moslashuvchan robot yuz dizayni, etnik kelib chiqishi, jinsi, tili va hatto tashqi
ko’rinishini moslashtirish imkonini beradi, bu esa foydalanuvchilarga arzon
narxlarda turli maqsadlar uchun qulay. Furhat Software’ning so’zlashuv operatsion
tizimi asosida ishlaydigan robot – interaktiv va qiziqarli tajribani ta’minlash uchun
nutqni aniqlash, kompyuterda ko’rish, nutq sintezi, animatsiya va dialoglarni
boshqarishda ilg’or texnologiyalardan foydalanadi. Bundan tashqari, har bir Furhat
roboti dasturlarni yaratish, joylashtirish va tahlil qilish uchun kuchli vositalar
to’plamini o’z ichiga olgan dasturiy ta’minot ishlab chiqish to’plami bilan birga
keladi. Yordamchi robot qurilmalari Birlashgan Millatlar Tashkilotining Barqaror
Rivojlanish Maqsadlari sari (SDG)ga erishishga hissa qo’shish usullaridan biri bu
nogironlarning salomatligi va farovonligini yaxshilash va shu orqali Barqaror
rivojlanish maqsadlari SDG 3 ni qo’llab-quvvatlashdir. ReHandyBot an’anaviy
terapiyadan tashqari, bemorlarning tezligi va muvaffaqiyatini tezlashtirishi,
sensorimotor vazifasini tiklashi mumkin. RELab Tenoexo, ayniqsa, orqa miya
shikastlanishidan tuzalgan bemorlar uchun foydali bo’lib, foydalanilganda darhol
funksional foyda ko’rsatadi. Ayniqsa, kundalik vazifalarni bajarish haqida gap
ketganda, bu ikkala qurilma ham bemorlarga ko’proq mustaqil va munosib yashash
imkonini beradi. Ularni nazoratsiz reabilitatsiyada qo’llash imkoniyati sabab

to’siqlarni yengib o’tishga qaratilgan bo’lib, shaxsga kundalik hayotida ishonch va
mustaqillik bilan yondashish uchun yangi imkoniyatlar berishdir.
RELab Tenoexo – bu ETH Tsyurix-Tsyurixning Shveytsariya oliy texnik
maktabi Reabilitatsiya muhandislik laboratoriyasida (RELab) ishlab chiqilgan
qo’lga kiyiladigan robotqo’l ortezi. Yengil va qulay dizaynga ega bo’lgan ushbu
qo’lroboti qo’l sensorimotor nuqsonlari bo’lgan odamlarga qo’llarini ochish va
yopishga yordam berish uchun maxsus ishlab chiqilgan. Uning jismoniy
biriktiruvchi tizimlari, tutqich turlari va tugmalar, ovozli boshqaruv va mobil
telefon ilovalari kabi maqsadni aniqlash strategiyalari uni individual foydalanuvchi
ehtiyojlariga moslashtirishga imkon beradi. RELab reabilitatsiyaning turli
bosqichlarida bitta qurilma yordamida qo’l funksiyasini tiklashga qaratilgan. Robot
qo’lning bolalar uchun pediatrik versiyasi ham bo’lib, u pediatrik terapiyada
qo’llanilishi mumkin.
RELab tomonidan ishlab chiqilgan yana bir tibbiy qurilma bu –
ReHandyBot bo’lib, nevrologik buzilishdan keyin qo’l funktsiyasiga yordam
berish uchun maxsus mo’ljallangan zamonaviy stol usti robot qurilmasi.
ReHandyBot ikki faol erkinlik darajasi bilan jihozlangan, bu bilakni ushlash va
pronosupinatsiyani mashq qilish imkonini beradi. Virtual haqiqat interfeysi
foydalanuvchilarga ob’ektlarning mexanik xususiyatlarini rag’batlantiruvchi
instrumental barmoq yostiqchalari bilan ob’ektlarni mashq qilish va
manipulyatsiya qilish uchun interaktiv platformani taqdim etadi. ReHandyBot-ning
qulay interfeysi bemorlarga undan o’zlari foydalanish imkonini beradi, bu esa uni
an’anaviy qo’l terapiyasiga ajoyib qo’shimcha qiladi.
iReCHECk – bu EPFL CHILI Lab, ya’ni Lozanna Federal Politexnika
maktabi loyihasi bo’lib, unda bolalar robotni yozishga o’rgatadi. iReCHECk
odamsimon roboti yozishni o’rganishi orqali bolalarning o’zi sezmagan holda
yozish ko’nikmalarini yaxshilanishiga yordam beradi. Bola robotni o’rgatish uchun
bor kuchini sarflaydi… aslida o’zining yozish qobiliyatini mukammallashtirganini
tushunmaydi. Robotni boshqarayotganda, ular bir vaqtning o’zida o’z qo’l
yozuvlarini mashq qiladilar. Bu ham bolalarning o’ziga bo’lgan hurmatini oshiradi,

3. Industrial Robotics Market Share, Size, Trends, Industry Analysis Report,
By Type (Traditional, Collaborative); By Payload; By Component; By
Application; By End-Use Industry; By Region; Segment Forecast, 2022 –
2030.
4. Robotics Technology Market (By Component: Hardware, Software, Service;
By Robot Type: Traditional industrial robots, Cobots, Professional service
robots, Others; By Application: Manufacturing, Healthcare, Aerospace &
Defense, Media & Entertainment, Logistics, Others) – Global Industry
Analysis, Size, Share, Growth, Trends, Regional Outlook, and Forecast
2022-2030.
5. Shanghai industrial robots output exceeds 75,000 in 2022, scale to reach 100
billion yuan by 2025.
Internet saytlari
1. https://president.uz
2. . www.kun.uz
3. www.gilos.uz
Ilovalar

oxirgi 4 yilda innovatsion faoliyatni moliyalashtirish bo’yicha maxsus
institutlar (innovatsion jamg’armalar, venchur tashkilotlar va boshqalar) soni 28
taga yetkazildi 1
.
Axborot texnologiyalari va kommunikatsiyalarini rivojlantirish vazirligi
tashabbusi bilan Amiti universitetida robototexnika bo’yicha taqdimot, ko’rgazma
va mahorat darslari tashkil etildi. Dastlab, talaba yoshlarga axborot texnologiyalari
tizimi oldida turgan dolzarb vazifalar, yoshlarni axborot va kommunikatsiya
sohasiga bo’lgan qiziqishini yanada oshirish, dasturlash asoslari, robototexnika,
kompyuter o’yinlari va kibersportni rivojlantirish ishlariga keng jalb qilishga qulay
shart-sharoitlar yaratish, ularga zamonaviy raqamli texnologiyalar, elektron tijorat
yo’nalishlarini o’rgatish maqsadida amalga oshirilayotgan yirik loyihalar xususida
batafsil ma’lumot berildi.
Shuningdek uchrashuvda Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyevning 2019-yil 27-
dekabrda Muhammad al-Xorazmiy nomidagi ixtisoslashtirilgan maktabda yoshlar
bilan uchrashuvi chog’ida yoshlarni qo’llab-quvvatlashga doir bildirgan takliflari
ham o’rganildi. Davra suhbatida Prezidentimiz tomonidan ilgari surilgan 5 ta
muhim tashabbusning 3-yo’nalishi doirasida qilinayotgan ishlarga alohida to’xtalib
o’tildi. Tadbirda “Robotics lab” kelajak texnologiyalari kompaniyasi va
Muxammad al-Xorazmiy nomidagi AKT yo’nalishiga ixtisoslashtirilgan maktab
o’quvchilari o’z qo’llari bilan yasagan turli xildagi robotlari bilan ishtirok etdilar.
Mutaxassislar tomonidan bugungi kunda yoshlarni robototexnikaga qiziqtirish
yo’lida olib borilayotgan ishlar, yoshlar tomonidan ishlab chiqarilgan robot va
texnikalar, ularni harakatga keltirish uchun dasturlar, dasturlash tillari haqida keng
tushunchalar berib o’tildi.
Shuningdek jahon miqyosida robotlarga bo’lgan talab, ularni inson xayotidagi
ahamiyati, iqtisodiyotning turli jabhalarida, ya’ni inson yetib borishi qiyin bo’lgan
joylarda robotlardan foydalanish ish unumdorligini oshirishga katta foyda
keltirishi, algoritmlash, dasturlash va robomuhandislik to’g’risida ham
1
O ‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmoni, 06.07.2022 yildagi PF-165-son. 2022 — 2026-YILLARDA
O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASINING INNOVATSION RIVOJLANISH STRATEGIYASINI TASDIQLASH
TO‘G‘RISIDA (Qonunchilik ma’lumotlari milliy bazasi, 07.07.2022-y., 06/22/165/0615-son; 10.02.2023-y.,
06/23/21/0085-son; 04.07.2023-y., 06/23/107/0441-son).

Dunyo mamlakatlarining robotlar egallash statistikasi

Купить