Dunyoda kechayotgan globallashuv jarayonlari va g’oyaviy-mafkuraviy maqsadlarning namoyon bo’lish xususiyatlari - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokumentlar soni: 616
Foydalanuvchilar soni: 251

Dokument ma'lumotlari

Narxi	9000UZS
Hajmi	62.3KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	23 Sentyabr 2023
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Dunyoda kechayotgan globallashuv jarayonlari va g’oyaviy-mafkuraviy maqsadlarning namoyon bo’lish xususiyatlari

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA
INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
MIRZO ULUG’BEK NOMIDAGI
O’ZBEKISTON MILLIY UNIVERSITETI
IJTIMOIY FANLAR FAKULTETI
“FUQAROLIK JAMIYATI VA HUQUQ TA’LIMI” KAFEDRASI
“MILLIY G’OYA, MA’NAVIYAT ASOSLARI VA HUQUQ TA’LIMI”
YO’NALISHI
“GLOBALLASHUV VA G’OYAVIY-MAFKURAVIY TAHDIDLAR”
FANIDAN
Dunyoda kechayotgan globallashuv jarayonlari va
g’oyaviy-mafkuraviy maqsadlarning namoyon
bo’lish xususiyatlari mavzusidagi
KURS ISHI
Ilmiy rahbar: ____________________
Bajardi: _________________________
TO ShKENT

2Muntarija

Kirish
I. Jahonda kechayotkan globallashuv jarayonlari
1.1. Globallashuv va jahondagi g’oyaviy-mafkuraviy
jarayonlar
1.2. Globallashuv va mintaqaviy mojarolarning g’oyaviy-
mafkuraviy jihatlari
II. BOB Globallashuv jarayonidan g’oyaviy-mafkuraviy
maqsadlar
2.1. Globallashuv jarayonida axborot xurujlari
2.2 . Agressiv millatchilik – g’oyaviy-mafkuraviy tahdid
Xulosa
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxat

3Kirish
Kurs ishi mavzusining dolzarbligi. Globallashuv jarayoni hozirgi dunyoning
muhim xususiyatdir. U murakkab va ziddiyatli, ayni paytda ob’ektiv jarayon
ekanligi bilan harakterlanadi hamda ijtimoiy hayot sohalari bilan bog’liq. Bu bir
tomondan, ijtimoiy hayot talablari, global yutuqlarga bo’lgan ehtiyoji bilan bog’liq
bo’lsa, ikkinichi tomondan globallashuv turli xalqlar, millatlar ijtimoiy hayot
sohalariga turli xil ta’sir ko’rsatmoqda.
Globallashuvning ta’sirini pozitiv va negativ ko’rinishlariga ega ekanligini
ta’kidlash lozim. Buning ham o’ziga xos sabablari mavjud. Globallashuvning
g’oyaviy va mafkuraviy tahdidlari ana shunday ko’rinishlari biridir. Globallashuv
jarayonining g’oyaviy va mafkuraviy hayot sohalarida turli xil g’oyaviymafkuraviy
tahdid ko’rinishlarining sabablarini hamda omillarini, namoyon bo’lish
xususiyatlarini holisona o’rganish, tahlil etish asosida yoshlarda bilim, ko’nikma
va malaka hosil qilish hamda globallashuvning g’oyaviy va mafkuraviy tahdidlari
bilan tanishtirish va uning negativ oqibatlarini yoritish orqali globallashuvning
salbiy ta’sirining oldini olishda g’oyaviy-mafkuraviy immunitetini
mustahkamlashga ko’maklashishdan iborat.
“Globallashuv va g’oyaviy-mafkuraviy tahdidlar” fanini o’rganishda uning
ob’ekti va predmetiga, maqsad va vazifalarini ko’rsatishga alohida e’tibor
qaratiladi hamda g’oyaviy-mafkuraviy tahdidlarni globallashuvning negativ
ko’rinishi sifatida asoslanadi. Undan ko’zlangan maqsadlar va vazifalarni yoritish
orqali tahdidlarni geosiyosiy maqsadlar bilan aloqadorligi asoslanadi. Iqtisodiy-
ijtimoiy hayot sohalarining globallashuvidan nosog’lom maqsadlardan
foydalanishga bo’layotgan urinishlar qiyosiy tahlil etiladi. Globallashuv sharoitida
g’oyaviy-mafkuraviy sohada bo’layotgan o’zgarishlarga e’tibor qaratilib, turli xil
mafkuraviy kurashlarning kuchayish sabablari va uning ayrim guruhlar manfaati
bilan bog’liq ekanligi va uning insoniyat oldida qo’ygan maqsadlarga to’g’ri
kelmasligi asoslab beriladi. Iqtisodiy globallashuv ko’rinishlari va uning ijtimoiy
ahamiyatidan turli xil g’oyaviy va mafkuraviy maqsadlardan foydalanishga
urinishlar mavjud. Shuning uchun ana shu nog’oyaviy maqsadlar uchun turli xil

4ta’sir choralari, bosim o’tkazish, sansiya qo’llash yoki iqtisodiy yutuqlarni buzib
talqin etish holatlari uchrab turibdi. Globallashuv siyosiy sohadagi ko’rinishlari
turli xil darajadagi siyosiy tuzilmalar, xalqaro siyosiy tashkilotlarning faoliyatlari
orqali aniq namoyon bo’layotganligi, ayni paytda, siyosiy globallashuvdan har xil
g’oyaviy-mafkuraviy maqsadlar yo’lida foydalanishga bo’lgan urinishlar, bir
tomonlama ustunlikka erishish, bir qutbli dunyoga da’vo qilishlar ayrim
davlatlarning geosiyosiy maqsadlari va manfaatlarining g’oyaviy-mafkuraviy
ifodasidir. Global o’zgarishlar g’oyaviy-mafkuraviy kurashlarning kuchayib
borayotganligi bilan harakterlanadi va undagi konstruktiv g’oyalar bilan destruktiv
g’oyalarning bir-biriga zid ekanligi asoslanadi. Turli xil mintaqaviy mojarolar,
uning saqlanish sabablari, geosiyosiy maqsadlar va g’oyaviy-mafkuraviy tahdidlar
bilan bog’liq holda ko’rsatiladi. Agressiv millatchilik g’oyaviy-mafkuraviy
tahdidning o’ziga xos ko’rinishi ekanligini, shovinizm va separatizmning
g’oyaviy-mafkuraviy maqsadlari, uning o’ziga xos xususiyatlariga e’tibor
qaratiladi. Globallashuv va liberalizm, uning yangicha ko’rinishlari hamda jamiyat
hayotida yangi liberalizm g’oyalarining boshqa g’oyaviy-mafkuraviy sohalar bilan
aloqadorligi va farqi yoritiladi. Globallashuv va kosmopolitizm g’oyasi o’rtasidagi
munosabat, kosmopolitizm g’oyasining bugungi global dunyoda zararli jihatlariga
e’tibor qaratiladi. Xalqaro terrorizm globallashuv sharoitida kuchayayotgan
g’oyaviy-mafkuraviy tahdid sifatida uning oldini olish omillari, shuningdek,
ekstremizmning g’oyaviy-mafkuraviy tahdid ekanligi,diniy aqidaparastlikning
zararli oqibatlari, haqiqiy din bilan sohta din o’rtasidagi farqli jihatlariga
e’tiborqaratiladi. Shuningdek, o’quv fanida globallashuv va ekologiya, ekologik
ziddiyatlar, ekologik xavfsizlik masalalari, globallashuv va axborot xurujlari,
korrupsiya va jinoyatchilikning g’oyaviy va mafkuraviy tahdidli tomonlari
o’rganilgan. Globallashuv va “ommaviy madaniyat” uning milliy va uimuminsoniy
madaniyatga zid tahdidli ko’rinishlariga e’tibor qaratilgan. Axborot
kommunikatsiya tizimidagi o’zgarishlar, ayni paytda uning yutuqlaridan
foydalanishlarga bo’lgan urinishalr qiyosiy asoslanadi. Bunday sharoitda global
xavfsizligini ta’minlash, uning turli xil ko’rinishlarini oldini olish, yoshlarda

5g’oyaviy va mafkuraviy kurashchanlikni shakllantirish dolzarb muammo
ekanligiga e’tibor qaratiladi. Globallashuv, tinchlik va barqaror taraqqiyotni
ta’minlash va unga erishishning muhim vazifa ekanligi va uni geosiyosiy va
g’oyaviy-mafkuraviy tahdidlar bilan aloqadorligi asoslanib, yoritilib, xavfsizligini
ta’minlash, barqaror va tinch hayotni mustahkamlash umuminsoniy maqsad va
manfaatlar bilan mushtarak ekanligi yoritilgan.
Kurs ishi maqsadi. Mazkur kurs ishi bugungi global o’zgarishlarni va uning
ziddiyatlarini g’oyaviy-mafkuraviy tahdidli jihatlarini bilishga va unga baho
berish, farqlash bilan bog’liq ko’nikma va malakalarni shakllantirishga xizmat
qiladi. Yoshlarda globallashuv to’g’risida, uning g’oyaviy-mafkuraviy tahdidli
jihatlari to’g’risida hamda bunday tahdidli jihatlarini oldini olishda, ijtimoiy hayot
sohasidagi yutuqlarga tayanish milliy g’oyaga bo’lgan ishonch va e’tiqodni
mustahkamlash orqali globallashuv yutuqlarida faqat ezgu maqsadlar yo’lida
xizmat qilishiga ishonch hosil qilish mumkin. Shu jihatdan bu fan muhim
tarbiyaviy vazifani amalga oshiradi.
Kurs ishining tuzilishi: kirish, 2 bob, 4 paragraf, xulosa va foydalanilgan
adabiyotlar ro’yxatidan iborat.
I. BOB. Jahonda kechayotkan globallashuv jarayonlari
1.1. Globallashuv va jahondagi g’oyaviy-mafkuraviy jarayonlar
Bugungi dunyoda inson ongi va qalbi uchun kurash mafkuraviy jarayonlarning
o’ziga xos xususiyati sifatida saqlanib qolmoqda. Hozirgi davr – dunyoda g’oyaviy
qarama-qarshiliklar murakkab tus olgan, mafkura poligonlari yadro poligonlaridan
ham kuchliroq bo’lib borayotgan davrdir.
Bugungi kunda aksariyat rivojlangan davlatlarning mafkurasi umuminsoniy
qadriyatlar va demokratik tamoyillarga asoslanadi. Ularda tinchlik va taraqqiyot,
inson haq-huquqlari va erkinligi, milliy va diniy totuvlik g’oyalari ustuvordir.
Shu bilan birga tahdid soladigan, uni o’z ta’siriga olish, uning ustidan
hukmronlik qilish, uning boyliklaridan o’z manfaati yo’lida foydalanishga
qaratilgan intilish va harakatlar doimiy havf sifatida saqlanib qolishi muqarrar.

6 Butun xalqni birlashtiradigan bayroq bo’lmish mafkurani shakllantirish uchun
insoniyat tarixining turli davrlarida aql-zakovat, iste’dod, kuch-quvvat ato etgan,
yorqin tafakkurga ega bo’lgan buyuk shaxslar Konfutsiy va Mahatma Gandi,
Farobiy va Bahouddin Naqshbandiy larning ilgari so’rgan g’oyaviy qarashlarini
ko’rish mumkin.
XX asr boshlarida jahon mamlakatlari ishlab chiqarish vositalariga umumiy
mulkchilika asoslangan hamda hususiy mulkchilikka asoslangan ikkita yirik
lagerlarga bo’lina boshladi. Shu bilan birga, bu lagerlarda g’oyaviy mafkuraviy
himoya qiladigan ularni suyab turadigan ta’limotlar vujudga keldi va rivojlandi
Bundan tashqari XX asrning 1-yarmida mustamlakaga olingan xalqlarning
mustamlakaga oluvchilarga nisbatan milliy ozodlik kurashi kuchaydi, shu bilan
birga, bu davrda dunyoda o’z gegemonligini o’rnatish maqsadida hamda shu
davrgacha o’z qo’l ostida bo’lgan xalqlarni va millatlarni o’z qaramligida ushlab
turish uchun zo’rlik nazariyasi hukmron mavqega ega bo’ldi.
Ma’naviy-mafkuraviy jarayonlarning globallashuvi - milliy bag’rikenglikni,
millat hayotining ahloqiy asoslarini, uning milliy o’ziga xosligini rad etuvchi
mondualizm g’oyalarini tantana qilishini ta’minlashga asoslanadi.
Bugun ikki qutbli mafkura o’rtasida kurashga barham berilgan bo’lsada, ammo
dunyoda mafkuraviy kurashlar to’xtab qolgani yo’q. Aksincha jahon maydonlariga
mafkuraviy bosim o’tkazishga urinishlari turli yo’llar bilan sodir bo’lmoqda.
Jahon geosiyosatida xalqlarni ma’naviy-mafkuraviy jihatdan tobe etishga va
ta’sir doirasiga olishga urinishlar davom etmoqda. Buning uchun ular hozirgi
zamon
ommaviy axborot vositalari, ularning yutuqlaridan, hamda turli xil markazlar, ayni
paytda o’zaro hamkorlikka yo’naltirilgan ijtimoiy, madaniy, iqtisodiy vositalardan
foydalanish orqali dunyoning turli hududlarida o’zlariga mos mafkuraviy muhitni
shakllantirish maqsadlarini ham ko’zlamoqda.
Bunday urinishlardan biri buyuk davlatchilik shovinizmidir. Buyuk davlatchilik
shovinizmini Birinchi Prezidentimiz I. Karimov ta’kidlaganidek: “Muayyan
kuchlar va davlatlar tomonidan bo’ladigan siyosiy, mafkuraviy va iqtisodiy

7hukmronlik deb yoki millatlararo va davlatlararo, mintaqaviy munosabatlarda unga
intilish deb ta’riflash mumkin. Shovinizm ba’zi ko’p sonli millatlarning nafaqat
ko’p millatli imperiya doirasida, balki uni o’rab turgan jug’rofiy-siyosiy makonda
ham o’zining
mutlaq hukmronligini o’rnatish uchun kurashda namoyon bo’ladi” 1

XX asrning o’rtalariga kelib ilm-fan, texnika va texnologiyalarni, shuningdek
harbiy qurol aslahalarning takomillashuvi jahon xalqlari va mamlakatlari siyosiy
maqsadlari va g’oyalarini ham o’zgarishiga olib keldi.
Insoniyat tarixi turli g’oyalar, ular asosida shakllangan mafkuralarning yuzaga
kelishi, rivojlanishi va kurashi tarixidir. Tarixning har bir davrida insoniyat
tarakkiyoti bilan bog’liq g’oya va mafkuralarda ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy va
ma’naviy qarashlar o’z ifodasini topgan.
Liberalizm har bir insonning huquq va erkinliklarini oliy qadriyat deb e lon ʼ
qiladi va ularni ijtimoiy va iqtisodiy tartibning asosi sifatida belgilaydi. Liberalizm
- bu inson ruhiyatini din, urf-odat, davlat va boshqalar tomonidan qo yilgan
ʼ
cheklovlardan ozod qilishga, shaxs va jamiyat erkinligiga qaratilgan ijtimoiy
islohotlarga intilishdir. Shu bilan birga, davlat va cherkovning jamiyat hayotiga
ta sir qilish imkoniyatlari konstitutsiya bilan cheklanadi.
ʼ
Konservatizm — XVIII asrda liberalizmning raqibi o laroq xudo tomonidan
ʼ
o rnatilgan tartiblarning buzilmasligi g oyasining ilgari surdi.
ʼ ʼ
Konservatizm — ijtimoiy va madaniy hayotda an ana va vorislik g oyasiga
ʼ ʼ
tayanuvchi xilma-xil g oyaviy-siyosiy va madaniy oqimlar majmui. Tarixda
ʼ
konservatizm turli shakllarda namoyon bo lgan, lekin, umuman olganda, mavjud
ʼ
va barqaror ijtimoiy tizimlar hamda me yorlarga moyillik, inqilob va keskin
ʼ
islohotlarni qabul qilmaslik — konservatizmga xos asosiy xususiyat hisoblangan.
Sotsial-reformizm 1) evolyutsion rivojlanishga, demokratik sotsializmga
kapitalistik jamiyatni isloh qilish orqali erishishga qaratilgan siyosiy mafkura.
2) ishchilar harakatida - kapitalizmni isloh qilishga intilayotgan siyosiy oqim.
XIX-asrning oxirgi choragida paydo bo ldi. (E. Bernshteyn, G. Vollmar,
ʼ
1
Karimov I.”O’zbekiston XXI asr bo’sag’asida:xavfsizlikka tahdid,barqarorlik shartlari,taraqqiyot kafolatlari” – T.:
1997-yil,53-bet.

8A.Millerand va boshqalar), 2-Internatsional tarkibiga kirgan sotsial-demokratik
partiyalar orasida keng tarqaldi. Oktyabr inqilobi va Birinchi jahon urushidan
keyin u ishchilar
harakatining tashkiliy jihatdan shakllangan siyosiy yo nalishiga aylandi. ʼ
Kommunistik harakatga qarshi chiqdi. 1951 yilda Sotsialistik Internatsional tuzildi.
XX asr insoniyat tarixida «texnika asri», «axborot asri» sifatida alohida ajralib
turadi. Ammo ushbu asrga xos ayrim bo’zgunchi mafkuralarning paydo bo’lishi
insoniyat tafakkuri g’alabasi fan – texnika yutuklaridan o’zlarining g’arazli
maqsadlarini amalga oshirishga xizmat qiladi. Masalan, XX asr 30-yillarida Italiya
va Germaniyadagi fashizm mafkurasi nafakat italyan va nemis xalqining, balki
dunyodagi millionlab insonlarning boshiga cheksiz kulfat solgani tarix varaqlarida
o’z ifodasini topgan.
XX asrning I- yarmi mustamalakachilik siyosatining kuchayishi, unga qarshi
xalqlarning milliy-ozodlik qarashlari va yirik imperialistik davlatlarning er yuzini
bo’lib olishga intilishi bilan kechsa, ikkinchi yarmi kutb O’rtasidagi «sovuq
urushi» va uning avj olishi, har ikki tuzum tarafdorlarining g’oyaviy kurashi,
jahonning deyarli
yarmi hukmronlik qilib kelgan sotsializmning inqirozga yuz tutishi, natijada uning
o’rnida bir kancha davlatlarning mustaqillikka erishuvi bilan harakterlanadi.
XX asrda yuksak ilmiy-texnikaviy taraqqiyot, globallashuv jarayonlari, bir
tomondan, inson akl-idroki imkonyatlariga, kelajakka ishonchini orttirgan bo’lsa,
ikkinchi tomondan Xirosima, Nagasaki, CHernobil fojealari, ommaviy kirgin
qurollari, ekologik haloqatlar, ma’naviy tanazzul kabi umumbashariy muammolar
ham yuzaga keldi.
Bugun turli qarashlar, g’oyaviy kurashlar iskanjasida yashayapmiz. Inson qalbi,
uning ma’naviyatini egallash uchun kurash avj olgan. Dunyoda harbiy qurollardan
ko’ra mafkuraviy ta’sir orqali egalik qilish, o’z gegemonligini o’rnatishga
intilayotgan kuchlar o’zlarining g’arazli maqsadlari yo’lida har qanday usul va
vositalarni ishga solishga intilmoqdalar. Shunday tahlikali davrda mavjud g’oya va
mafkuralar mazmun-mohiyatini anglab etish va unga qarshi qalbimizda

9mafkuraviy immunitetni hosil etmoq uchun bu buzg’unchi g’oya, mafkuralarning
kelib chiqishi, tarixiy negizi, amal qilish tamoyilini, insonga nechog’li ta’sir
kuchini o’rganish muhimdir.
XX asrda inson huquqlari uchun kurash asri, siyosiy ong va mafkuralarning
rivojlanishi asri bo’lib kirdi. Insoniyat tarixida ilk bor BMT tomonidan «Inson
huquqlari Umumjahon Deklaratsiyasi» hujjatining qabul qilinishi mustamlaka va
yarim mustamlaka xalqlariga mustaqillik berish masalalari har qachong`idan ham
dolzarb masala ekanligidan dalolat edi.
Bu asrda Buyuk Britaniya, Fransiya, Germaniya, Avstraliya, Vengriya, Usmonli
Turklar, Portugaliya kabi davlatlar o’z mustamlakalaridan ajraldilar, shuningdek
mustamlakachi imperiya sobiq Sovet davlati quladi. XX asr mustamlakachi
imperiyalarning yemirilishi va qulash asri bo’lib ham tarixda o’chmas iz qoldirdi.
XX asr insoniyat boshiga misli ko’rilmagan azob-uqubatlarni olib keldi. Birinchi
va ikkinchi jahon urushlarida millionlab odamlar qirilib ketdi. Urushdan so’ng
yuzaga kelgan bir-biriga dushman ikki qutbning o’rtasidagi davom etgan «Sovuq
urush» ayanchi tufayli insoniyat sivilizatsiyasini bir emas, bir necha bor yo’q qilib
tashlashga qodir qurollar yaratildi. Garchi, Sovet davlati qulab 1991-yil tarixda
qutblar o’rtasidagi kurashga barham bergan bergan bo’lsada insoniyat uchun
dunyodagi xavf-hatar butunlay tugamadi. «Dunyo hamon mo’rtligicha qolmoqda».
Insonning qalbi, ma’naviyatini egallashga intilayotgan har qanday g’oya, mafkura
albatta muayyan
maqsadga asoslanib ish ko’radi. Shuningdek XX asrdan XXI asrga yetib kelgan
g’oya mafkuralar ildizi insoniyatning tarixi, uzoq o’tmishi bilan bog’liq tarixiy
taraqqiyot jarayoniga ham ega g’oyalardan biri kosmopolitizm va individualizm
g’oyalaridir
Bizga ma’lumki, xalqaro terrorizm kundan-kunga kuchayib, insoniyat hayoti
uchun eng xavfli tahdidga aylanib bormoqda. Terrorizm XX asrda ham insonlar
boshiga ko’p kulfatlar keltirgan. Agar uning tarixiga nazar solsak, bu buzg'unchi
mafkura uzoq davrni boshidan kechirgan va rivojlanib borgan. Terrorizm
terrorchilik-zòrlik va jaholat mafkurasi, u bir necha asrlar oldin shakllangan.U

10jamiyat taraqqiyoti yaxlitligi va xavfsizligi nuqtai nazaridan har doim vayronkorlik
g'oyalariga asoslandi.XX asr oxirlariga kelib turli-tuman ijtimoiy sabab-oqibatlar
va bahona-yu nayranglar asosida u xalqaro hodisa jarayoniga aylandi.
Terrorizm bugun oshkora ravishda siyosiy tus olgan. Xalqaro jarayon sifatida
insoniyatning tinchligiga katta xavf tug'dirmoqda. «Terrorizmning hozirgi bosqichi
avvalgilaridan ancha farq qiladi. Bu farqlar terroristik harakatlarni sodir etish
taktikasi va ularni amalga oshirish vositalari, jinoyatchilikning boshqa turlari bilan
uyģunlashib ketishda uning faqat siyosiy emas, balki ijtimoiy yo'naltirilganligida
ham yaqqol ko'rinadi. Bugungi kunda terrorizmning rivojlanishiga fan-texnika
yutuqlari
qo'l kelmoqda. Terroristlar zahar, xanjar, revoler, yasama bombalardan qurol va
portlovchi moddalarning yangi turlariga o'tishmoqda. Terrorizm muhim ob'ektlarni
nishonga olib turibdi. Bu ro'yhatga yadroviy ob'ektlar, elektron stansiyalar, suv
omborlari, to'g'onlar,aeroportlar,harbiy ob’ektlar va turar joy binolari, ishlab
chiqarish vositasi, inshootlari kiritilgan» 2
Terrorizmga qarshi kurash bugun xalqaro kurashga aylandi. Insoniyat o’z
tinchligi va xotirjamligini saqlash uchun xalqaro terrorizmning ildiziga bolta urish
usul va vositalari ustida izlanish yo’lida qiyinchiliklarni boshidan kechirmoqda.
Dunyoning buzg'unchi kuchlari esa o'zlarining g'arazli maqsadlari yo’lida
terrorizmdan
foydalanib, uni quvvatlantirib, boshqarib turibdi. Terrorizmga qarshi kurashish
davomida jahon hamjamiyati davlatlarining milliy qonunchiligida alohida o’rin
ajratilgan. O’z qonunchiligida terrorizmga qarshi maxsus qonunlar joriy etgan
davlatlar orasida Buyuk Britaniya, Italiya, Turkiya, Germaniya, AQSH kabi bir
qancha davlatlar bor.
G’arbda terrorizmga qarshi kurash ayniqsa 2001-yil 11-sentyabr voqealaridan
so’ng keng tus oldi.
2
U.Ubaydullayev.”Xalqaro terrorizm tarixi va zamonaviy muammolari”.T. “Universitet”2002-yil 137-bet.

11 2001-yil voqeasidan so’ng bu haqda Birinchi Prezidentimiz Islom Karimov
bergan bayonotdagi Ushbu fikrlarni keltiramiz: «Bugun butun insoniyatga katta
tahdid
solib turgan bu illatga barham berish borasidagi kurashidan hech qaysi davlat
chetda qolmasligi tabiiy. Jahondagi yuzdan ortiq davlatning mazkur masalasi
bo’yicha fikr va qat’iy pozitsiyasini bayon qilgani ham haqiqatni tasdiqlaydi.
Bunday kuchlar va davlatlarni birlashtirayotgan hamjamiyatning qat’iyatligi tobora
mustahkamlanib, bu kurash, bu harakat oxirigacha olib borishga hech qanday
shubha qolmayapti»
Terrorizm buzg`unchi mafkura, vayronkorlikka asoslangan harakat sifatida uning
kuchayishi dunyo davlatlariga bosimi, tahdidi kun tartibiga unga qarshi
harakatlarni kuchaytirish, mavjud va kelajakda kelib chiqishi ehtimoli bo’lgan
jinoiy harakat va xavflarga keng chora-tadbirlar ko’rish masalasini ko’ndalang
qilib qo’ymoqda.
XX asr xos siyosiy mafkuralar jarayoni doimo o’zgarib, rivojlanib turdi. Asrning
oxiriga kelib esa kosmopolitizm, individualizm singari g’oyalar yanada jonlandi.
Dunyoda davlatlarning mavqe alohida o’rin egalladi. Globallashuvning kuchayishi,
turli mafkuraviy kurashlar, g’oyaviy tahdidlar XX asr oxiriga kelganda insoniyatni
chuqur uylantirayotgan masalaga aylandi.
Terrorizm o’sib, xalqaro terrorizmga ko’tarilishi XX asr klassik mafkuralarining
evolyutsiyasiga yorqin misol bo’la oladi. Insoniyat taraqqiyoti singari mafkuralar
rivoji tarixiy jarayon sifatida namoyon bo’lmoqda.
Shunday ekan, bugungi avlod atrofda bo’layotgan siyosiy jarayonlar beparvo
yashay olmaydi. Zero, qayerda beparvolik, loqaydlik bor ekan, o’sha yerda
insonning
hayotiga salbiy ta’sir kursatuvchi g’oyalar, mafkuralar taxdidi kuchayadi. Insoniyat
bugun o’zini turli yot va begona g’oyalardan himoya qilib yashashga
mahkum.Shunday ekan, bugun har birimizdan dunyoda sodir bo’layotkan har bir
voqea,o’zgarishlar jarayoniga nisbatan teran tafakkur bilan nazar tashlash talab
etilad

121.2. Globallashuv va mintaqaviy mojarolarning g’oyaviy-
mafkuraviy jihatlari
O’tgan asrda ikki mafkuraviy tuzumning kurashi va bu kurashning xalqaro
xayotning hamma sohalariga soya tashlashi ostida o’tgan kuchli qarama-qarshilik
barham topdi. Ammo shundan keyin ham bizni qurshab turgan dunyo, ko’plar
kutganidek, osoyishtaroq, bo’lib qolgani yo’k. Unda mojarolar kamaymadi.
Dunyoda yangi tartiblarni shakllantirish jarayoni mintaqalar darajasidagi va
mintaqalar ichidagi eskidan saqlanib kelayotgan, zimdan tugab yotgan, har xil
tarixiy, etnik, siyosiy, diniy va boshqa sabablarga ega bo’lgan mojarolarning
keskinlashuvi bilan birga yuz berdi. Bu mojarolar ilgari ikki tuzumning dunyo
miqyosidagi qarama-qarshiligi doirasida
ko’pincha u yoki bu kuchlar qutbining manfaatlari yo’lida “bostirib kelingan” edi.
Bundan tashqari, yangi mintaqaviy mojarolarning vujudga kelishi va ularga turli
tashqi kuchlar o’z jug’rofiy-strategik intilishlari doirasida jalb etilishidan iborat
xavflar ham mavjud.
So’nggi yilllarda mash’um mazmunga ega “mintaqaviy mojaro” degan ibora
hammaning qulog’iga o’rnashib, oddiy bir holga aylandi. Mintaqaviy mojarolar
dunyoning rivojlangan mintaqalariga ham, rivojlanayotgan mintaqalariga ham xos
tus oldi.
Mintaqaviy mojarolar - mamlakatlar (mamlakatlar guruhlari) o rtasidagi siyosiy, ʼ
iqtisodiy va mafkuraviy qarama-qarshiliklarning mintaqaviy darajada o tkir
ʼ
namoyon bo lishidir. Ular ochiq qurolli to qnashuvlarda, jumladan, keng ko lamli
ʼ ʼ ʼ
to qnashuvlarda (masalan, Eron-Iroq mojarosi), harbiy xavf o choqlarining
ʼ ʼ
mavjudligida (masalan, arab-isroil mojarosida) ifodalanadi. Ko pgina mintaqaviy
ʼ
ziddiyatlarning paydo bo lishi va hal bo lmasligining asosiy sabablaridan biri
ʼ ʼ
imperialistik «bo lib tashla va hukmronlik qil» ish siyosatidir. Mintaqaviy
ʼ
mojarolar - bu alohida davlatlar, ularning koalitsiyalari yoki davlat ichidagi
ijtimoiy qarama-qarshilikning alohida mintaqa sub ektlari o rtasida yuzaga
ʼ ʼ
keladigan nizolardir.
Mintaqaviy mojarolarning xususiyatlari:

131. Ular global qarama-qarshilik bilan bevosita bog liq. Bir tomondan, ular ʼ
yaqinlashib kelayotgan global mojarolarning shakllaridan biri sifatida tushuniladi.
Boshqa tomondan, ular global mojarolarning yetilishini tezlashtirishi mumkin;
2. Mintaqaviy mojarolar iqtisodiy, siyosiy, diniy va mafkuraviy
qaramaqarshiliklarga asoslanganligi sababli ular milliy-etnik va diniy
to qnashuvlar shaklida namoyon bo ladi. Ular uzoq davom yetadi va xalqaro
ʼ ʼ
munosabatlarning butun tizimiga bevosita ta sir qiladi;
ʼ
3. Mintaqaviy nizolar sub ektlar (ma muriy-hududiy birliklar, yetnik guruhlar,
ʼ ʼ
davlatlar yoki koalitsiyalar) tarkibiga ko ra farqlanadi. Sub ektlar orasida asosiy
ʼ ʼ
rolni siyosiy, iqtisodiy va milliy elita egallaydi;
4. Mintaqaviy konfliktlar tarqalish zonalari bilan farqlanadi. Ular katta geografik
hududlarni (mintaqalarni) va muhim aholi massasini qamrab oladi;
5. Mintaqaviy ziddiyatlar dinamik. Shunday qilib, ziddiyatli vaziyat imidjini
shakllantirish yelita tomonidan boshqariladi va ommaviy axborot vositalaridan,
ba zan esa - axborot urushi vositalari va usullaridan faol foydalanish bilan amalga
ʼ
oshiriladi. Ochiq konfliktli o zaro ta sir urush, qurolli to qnashuv, iqtisodiy
ʼ ʼ ʼ
sanktsiyalar va
mafkuraviy qarama-qarshilik shaklida bo lishi mumkin.
ʼ
Mintaqaviy mojarolar to rtta yo nalish bo yicha tasniflanadi, xususan:
ʼ ʼ ʼ
1. Miqyosi bo yicha:
ʼ
1.1. Davlatlar va koalitsiyalar o rtasidagi ziddiyatlar;
ʼ
1.2. Davlat ichidagi ijtimoiy sub ektlar o rtasidagi ziddiyatlar;
ʼ ʼ
2. Geografik joylashuvining o ziga xos xususiyatlariga ko ra:
ʼ ʼ
2.1. Osiyodagi mojarolar;
2.2. Afrikadagi mojarolar;
2.3. Lotin Amerikasidagi ziddiyatlar;
2.4 Yevropa mojarolari.
3. Ko rinish sohasiga ko ra:
ʼ ʼ
3.1. Iqtisodiy nizolar;
3.2. Siyosiy qarama-qarshiliklar;

143.3. Ma naviy-mafkuraviy ziddiyatlar; ʼ
3.4. Harbiy mojarolar.
4. Milliy va etnik xususiyatlariga ko ra:
ʼ
4.1. Etnik nizolar;
4.2. Diniy nizolar;
4.3. Etnosiyosiy mojarolar.
Siyosiy mojaro – bu bir-birini istisno qiluvchi ma lum siyosiy manfaatlar va
ʼ
maqsadlar bilan shartlangan qarama-qarshi ijtimoiy kuchlarning to qnashuvidir.
ʼ
Siyosiy mojaroning xususiyati jamiyatda yoki xalqaro maydonda siyosiy ta sir
ʼ
o tkazish uchun kurashdir. Siyosiy mojarolar tashqi va ichki siyosiy mojarolarga
ʼ
bo linadi.
ʼ
 Shaxslararo darajadagi mojarolar;
 Guruhlar darajasidagi mojarolar;
 Jamiyat siyosiy tizimosti darajasidagi mojarolar;
 Mintaqaviy va global darajadagi mojarolar.
Telereporterlarning hissiz sharhlari va gazetalarning jangovar to’qnashuvlarda
ro’y bergan navbatdagi qurbonlar haqidagi katta sarlavhalari ortida millionlab
kishilarning taqdiri, ularning dard-alamlari va chekayotgan jafolari ko’milib
ketmoqda. BMTning hozirgi vaqtda bugun dunyoda qariyb 50 million qochoq
borligi
haqidagi so’nggi ma’lumotlari kishini befarq qoldirishi mumkinmi? 1996 yilda
boshqa mamlakatlarda boshpana topgan 13 million kishi ro’yxatga olingan.
Fuqarolar urushi tufayli 30 millionga yaqin odam o’zi yashab turgan joylarini
tashlab, boshqa mamlakatlarga qochoq, sifatida ketishga majbur bo’lgan. O’z
chegaralaridan uzoqda bo’lsada, zo’ravonlikka va butun-butun xalqlarning qonli
fojialariga jamiyatning ko’nikib qolishidan ham daxshatlirok narsa bormi o’zi?
Muayyan bir shaxsning yo tushunib etmaslik, yoki xotirjamlikka berilishi tufayli
kelib chiqadigan bunday fuqarolik pozitsiyasining xavfi ochiqdanochiq kuch

15ishlatish bilan tahdid qilishdan kam emas-ku, axir. Bunday pozitsiya mamlakatimiz
fuqarolari va rahbarlari uchun mutlaqo nomaqbuldir. 3
Mavjud mintaqaviy tanglik sharoitida O’zbekistonning xavfsizligiga tahdid
xayoliy emas, balki yaqqol mavjuddir. Mintaqaviy mojaroni faqat taraflarning
belgilab qo’yilgan doiralardagi qurolli qarama-qarshiligi, shu jumladan tinch aholi
o’rtasida ko’plab qurbonlarga olib keladigan qarama-qarshiligi deb hisoblamaslik
kerak. U muayyan jamiyat va qo’shni davlatlar hayotiga ta’sir ko’rsatadigan
qarama-qarshilikdir. Agar masalaga shu nuqtai nazardan qaraladigan bo’lsa, bu
tahdidning
haqiqatan mavjudligi yaqqol ayon bo’ladi.
Insoniyat sivilizatsiyasining rivojlanish tarixi, ayniqa har jihatdan bir-biriga
bog’liq bo’lib qolgan hozirgi dunyo sharoitida, shundan aniq dalolat berib
turibdiki,
alohida olingan bir davlatdagi har qanday mojaro uzoq vaqt davomida milliy
chegaralar doirasida qolib keta olmaydi. Bir qancha sabablarga ko’ra bunday
mojaro nazorat qilib bo’lmaydigan darajada yoyilib ketishi muqarrar. Bu esa
ertami, kechmi qo’shni davlatlar oldiga barcha salbiy oqibatlari bilan birga qator
muammolarni ko’ndalang qo’yadi. Hatto mintaqadagi vaziyatni beqarorlashtirish
darajasigacha borib etadi. Shu nuqtai nazardan qaraganda, mojaroning yashirin va
oshkora
baynalmilallashuvi tanglikni chuqurlashtiradi. Chunki turli maqsadlarni
ko’zlaydigan va tanglik chiqqan hududda o’z manfaatlarini ta’minlashga
intiladigan tashqi kuchlar hamma vaqt shay turadi.
Shunday qilib, alohida olingan davlatdagi ichki mojaroni, shu mojaro bilan
qo’shni mamlakatlar o’rtasidagi o’zaro aloqani bir-biriga bog’lik bo’lmagan
hodisalar deb hisoblash xato bo’lur edi. Afg’onistondagi harbiy-siyosiy
tanglik,Tojikistondagi beqarorlik butun Markaziy Osiyodagi mintaqaviy
barqarorlik xolatiga ham, jumladan, O’zbekistonning milliy xavfsizligiga ham
salbiy ta’sir ko’rsatmay qolmaydi.
3
I.Karimov. Xavfsizlik va barqaror taraqqiyot yo’lida. 6-tom. – T.:O’zbekiston,1998-yil. – Bet 41-42.

16 Bizning sharoitimizda ushbu xulosani tasdiqlash uchun teran nazariy fikrlar
bildirish yoki boshqa mintaqaviy mojarolarning tarixini dalil sifatida keltirish
zarurati bo’lmasa kerak, deb o’ylayman. Ishonchim komilki, Afg’onistonda 1996-
yilning sentyabr-oktyabr oylarida vaziyat yana shiddatli tus olib, uning shamollari
dimog’imizga urush hidini olib keldi. Bu hol respublikadagi tinchlik va xalq
xotirjamligining qadri haqida o’ylashga majbur qildi. Bu hol ana shu ko’p qirrali
muammoning dolzarbligi va keskinligini yana bir karra namoyish etdi. Shu
jihatdan olganda, mintaqaviy mojarolar hal qilinmas ekan, Markaziy Osiyodagi
davlatlarning birontasi o’zini xavfdan holi deb hisoblamaydi va ishonch bilan olg’a
bora olmaydi, degan fikrni davom ettirish mantiqan to’g’ri bo’lur edi.
Hozirning o’zidayoq ko’zga tashlanayotgan va keyinchalik vujudga kelishi
mumkin bo’lgan xavf-xatarlar ko’lami keng.
Birinchidan, vaziyatning rivojlanishi natijasida qurolli yoki boshqacha tarzdagi
qo’poruvchilik faoliyati ataylab yoki beixtiyor qo’shni davlatlar hududiga o’tishi
mumkinligi jiddiy e’tiborni talab qiladi. Chunki afg’on va ma’lum darajada tojik
mojarolari amalda nazorat qilib bo’lmaydigan holatga kelib qoldi. Bunday
sharoitda Markaziy Osiyoning hamma davlatlarida turlicha nisbatlarda
yashayotgan, turli sohalarda va turli darajalarda ko’p asrlardan beri tarkib topgan,
tarixiy o’zaro aloqalari (shu jumladan, ko’p sonli qarindosh-urug’chilik aloqalari
ham) namoyon bo’lib turgan asosiy etnoslarning joylashish xususiyatini ham
hisobga olish kerak bo’ladi.
Mintaqadagi har bir davlat etnik jihatdan rang-barang bo’lgani sababli, har
qanday tanglik keskinlashib, qo’shni mamlakatlar fuqarolari o’rtasidagi totuvlik va
barqarorlikka putur etkazadi. Ayrim buzg’unchi guruhlarning ziddiyatlar olovini
yoqishga va chegaradosh davlatlar aholisi orasidagi kam sonli etnik guruhlar milliy
tuyg’ularini uyg’otish orqali uni qo’shni mamlakatlarga ko’chirishga urinishi katta
tashvish tug’diradi.
Hozirgi zamon tarixi shuni yaqqol ko’rsatmoqdaki, o’zlarining siyosiy va boshqa
maqsadlari yo’lida milliy masalani dastak qilib olishga intiladigan kuchlar, eng

17avvalo, odamlarni yuksak darajada safarbar etadigan hissiyotlarga umid
bog’laydilar. Keyinchalik ularni har qanday siyosiy donishmandlik va sog’lom
fikrni inkor etadigan jangari tajovuzkorlik yo’liga burib yuborish mumkin, deb
o’ylaydilar.
Ikkinchidan, so’nggi yillarda voqealar fojiali tus olganligining yana bir sababi
shundaki, afg’on mojarolariga, ma’lum etnik nizolardan tashqari, yana diniy tus
ham berildi. Islomning keskin siyosiylashuv jarayoni sodir bo’lmoqda. U o’ta
radikal tus oldi - hokimiyat tepasiga chiqishga da’vogarlik qilish va barcha
dindoshlarni
madadga chaqirgan holda bunga qurolli yo’l bilan erishishga ochikdan - ochik
urinish yuz bermoqda. Dinimizning insonparvarlik g’oyalari va asoslariga hech bir
aloqasi bo’lmagan ana shu jarayon Tog’li Badaxshondan tortib to Kaspiygacha
bo’lgan juda katta hududdagi ijtimoiy-siyosiy vaziyatga bevosita yoki bilvosita
salbiy ta’sir
ko’rsatdi. Mintaqadagi davlatlarda afg’on ssenariysini o’z xalqlariga zo’rlab qabul
qildirishga tayyor turgan ekstremistik kayfiyatdagi unsurlar topilib qoldi.
Afg’oniston voqealari esa qanday fojiali oqibatlarga olib kelganligiga hali biz ham
baho beramiz, kelgusi avlodlarimiz ham baho beradi.
Uchinchidan, hokimiyatga intilayotgan turli afg’on guruhlarining etnik-diniy
da’volari asosida kelib chiqqan Afg’oniston mojarosining markazdan qochuvchi
to’lqinlari butun mintaqaga salbiy ta’sir ko’rsatishda davom qilmoqda va muayyan
shakl kasb etmoqda. Bu hol tojik-afg’on chegarasidagi qurolli ig’vogarliklarda
yaqqol namoyon bo’lmoqda. Bu ig’vogarliklar Afg’oniston Islom davlati
hududidan turib olib borilayotgan qo’poruvchilik faoliyatining boshqa ko’rinishlari
bilan birga Tojikistondagi va butun mintakadagi vaziyatni tegishlicha jiddiy izdan
chiqarmoqda. Ana shunday sharoitda turli-tuman “din uchun kurashuvchilar” o’z
xatti-harakatlari va niyatlarini oqlash uchun diniy shiorlardan foydalanmoqdalar.
Xalqlarimizga va ularning ma’naviy dunyosiga xos bo’lmagan ideallar va
qadriyatlarni zo’rlab qabul qildirishga urinmoqdalar. Fitna va o’rta asr

18jaholatparastligi urug’larini sochishga, bizni insoniyat sivilizatsiyasidagi munosib
o’rnimizdan mahrum qilishga
intilmokdalar.
Nihoyat, alohida e’tiborga molik bo’lgan yana bir potensial xavf-xatar haqida.
Mojarolarning davom etishi ba’zi bir kimsalarga “ajratib yuborilgan xalqlar”
muammosini zo’r berib avj oldirishga imkon bermoqda. Bunda ko’pincha,
masalan, Afg’oniston bilan chegaraning ikki tomonidagi tojiklar yoki o’zbeklarni,
yo
bo’lmasa, pushtun qabilalarini birlashtirish foydasiga sun’iy dalillar to’planmoqda.
Mavjud chegaralarni etnik asosda o’zgartirish yo’lidagi har qanday urinish qanday
oqibatlarga olib kelishini tasavvur qilishning o’zi dahshatli. Mintaqamizdagi
chegaralarni o’zgartirish butun jahon hamjamiyati uchun dahshatli oqibatlarni
keltirib chiqarishi mumkin. Hatto Bosniya va Gersegovinadagi mojarolar bu
mudhish voqealar oldida “xolva” bo’lib qolishi hech gap emas. Umuman olganda,
cho’zilib ketgan mintaqaviy mojarolar atrofdagi davlatlar uchun (tabiiyki,
O’zbekiston ham bundan mustasno emas) aynan hozir keng doiradagi muammolar
manbaiga aylandi.
Keyinchalik esa ular siyosat, mafkura, millatlararo munosabatlar va boshqa
sohalarga ham zimdan salbiy ta’sir etishi, putur etkazishi mumkin.
II.BOB. Globallashuv jarayonidan g’oyaviy-mafkuraviy maqsadlar
2.1. Globallashuv jarayonida axborot xurujlar
Axborotlashgan jamiyat sharoitida axborotning inson va jamiyat hayotiga ta’siri
oshib bormoqda. Ayni paytda axborotdan turli xil maqsadlarda foydalanishga
urinishlar mavjud. Insoniyat axborot texnologiyalari yordamida ma’lumotlarni
to’plash, qayta ishlash va uzatish bilan chegaralanmay, jamiyatda iqtisodiy,
siyosiy, harbiy va boshqa sohalarni boshqarish, ularga ta’sir etish va istiqbolini
belgilash imkoniyatiga ham ega bo’lib bormoqda.
Bu jarayonlar negizida davlatlararo hamkorlik yangi bosqichga kiritib, o’zaro
munosabatlarning bir-biriga nisbatan bog’liq holatlarni kuchaytirmoqda. Shu bois,

19axborot davlatning milliy boyligi, xalqaro maydonda esa strategik resursga
aylangan. Ammo, zamonaviy axborot texnologiyalari jamiyat hayotida ko’plab
qulaylik va imkoniyatlar yaratishi bilan birga, ayrim muammolarni ham keltirib
chiqarmoqda. Aksariyat hollarda ushbu muammolar axborot komunikatsiya
vositalaridan va ularning imkoniyatlaridan g’arazli maqsadlarda foydalanish
oqibatida yuzaga chiqmokda. Bu esa axborot xurujlariga qarshi kurashning zarur
yo’nalishlarini ishlab chiqish, axborot xavfsizligini ta’minlashning yagona tizimini
yaratish, atrofimizda ro’y berayotgan o’zgarishlarni har taraflama chuqur tahlil
qilish va axborot sohasida ilmiy izlanishlar olib borish vazifasini qo’yadi.
O’zbekiston Respublikasida xavfsizlikni ta’minlashning ustuvor vazifalaridan biri
axborot ko’lamining ortishi sharoitida
jahon axborot tizimiga integratsiyalashish, axborotni erkin olishning kafolatini
yaratish va axborot tahdidlariga qarshi kurashishning samarali tizimini ishlab
chiqishdir. Har bir davlatning axborot makoni shaxs, jamiyat va davlatning
manfaatlaridan kelib chiqqan holda, ularga tegishli bo’lgan axborotni o’zgartirish,
ruxsatsiz tarqatish, ma’naviy va ruhiy borlig’iga ta’sir ko’rsatish, konstitutsiyaviy
tuzumga qarshi bo’lgan g’oyalardan millatlararo va diniy konfessional, kuch
ishlatish va
boshqa ko’rinishdagi harakatlardan qonuniy ravishda himoyalangan.
Axborot xavfsizligi milliy xavfsizlikning ajralmas qismi sifatida tarmoqlararo
hususiyatga ega, ya’ni siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy, harbiy, madaniy sohalarda ham
axborot xavfsizligini ta’minlanganligi ushbu yo’nalishlarning barqaror
rivojlanishiga xizmat qiladi. Bizga ma’lumki, globallashuv davrida voqelik hech
nima, aloqa esa hamma narsadan ustun. Sivilizatsiyalarning taqlidi esa axborot
yetkazib berish tezligiga bog’liqhisoblanadi. O’z vaqtida axborotga va uni yetkazib
berish, tarqatish
texnologiyasiga ega bo’lgan davlat eng qudratlidir. Ayrim nazariyalarga ko’ra
davlatning qudrati moddiy boyliklar bilan emas, balki o’zga davlatlar axborot
hududi (o’z hududining himoya qilinganligi) va fuqarolarning ongini egallaganligi
bilan farqlanib turadi.

20 Axborot urushi - bilimlar va e’tiqodlar urush.
Axborot urushi - bu dushmanning bilim va e’tiqod tizimining istalgan qismiga
qarshi qaratilgan dushmanlik harakati, o’z navbatida axborot xurujini ushbu
tizimga qarshi qaratilgan aniq harakat sifatida belgilaydi.
“Axborot urushi” atamasi ilk bor 1967 yil tilga olingan bo’lib, bu iboraning
muallifi sobiq sovet Ittifoqiga qarshi boshlagan axborot urushining asoschilaridan
biri Allen Dallesdir. Axborot urushi nazariyasining asoschilaridan yana biri Uinn
Shvartou fikricha: "Zamonaviy jamiyat axborotga asoslanganligi sababli, ertami,
kechmi, har kim axborot hurujining qurboniga aylanadi”, -deb ta’kidlaydi. Uinn
Shvartou axborot urushini olib borishda barcha xatti-harakatlarning uchta
sub’ektga
qaratilganligini ta’kidlaydi: shaxsga (individual holatda), tashkiliy tuzilmaga
(tashkilot-muassasaga qaratilgan) va global ko’rinishda (davlatlar o’rtasidagi
ziddiyatga qaratilgan).
Axborot xuruji murakkab va ko’p qirrali hodisa bo’lib, inson ongi tomonidan
shakllantiriladi va unga yo’naltiriladi:
Axborot xurujlari ikki turga bo’linadi: to’g’ridan-to’g’ri (to’g’ridan-to’g’ri) va
bilvosita (bilvosita).
To’g’ridan-to’g’ri axborot hujumi dushmanning axborot maydoniga to’g’ridan-
to’g’ri aralashish, uning muhitiga noto’g’ri ma’lumotlarni kiritishdan iborat.
Bilvosita - dushman haqiqat uchun qabul qiladigan ishonchsiz ma’lumotni
yaratishda. SHu bilan birga, dushmanning axborot maydoniga ichki aralashuv
yo’q. Strategik darajada, agar shaxs o’ziga ta’sir o’tkazayotganini anglamasa,
axborot hujumi muvaffaqiyatli amalga oshirilgan deb tan olinadi.
Axborot xurujining ta’sir potensialini tavsiflash va uning ontologik
xususiyatlarini G. Lassuell tomonidan ishlab chiqilgan va "5W" dan iborat chiziqli
aloqa modeli qo’llaniladi:
1. Kim - xabarni tarqatuvchi kommunikatorni bildiradi;
2. Nima deydi - xabar mazmuni;
3. Qaysi Kanalda - uzatish vositasi;

214. Kimga - individual qabul qiluvchiga yoki ommaviy aloqa auditoriyasiga;
5. Qanday effekt? - xabarning natijasi + "ta’sir" jamoatchilik bilan aloqalardagi
fikr-mulohazalarni ham anglatadi.
“Axborot xuruji” iborasi birinchi marta 1976 yil Tomas Ronning "Boeing”
kompaniyasi uchun mo’ljallangan "qurollar tuzumi va axborot urushi ” nomli
hisobotida qayd etilgan. Tomas Ron AQSH iqtisodiyotida infratuzilma asosiy
komponent bo’lib, keyinchalik uning harbiy, siyosiy sohalar kabi zaif nuqta bo’lib
qolishini
ta’kidlaydi. Axborot xurujining muhim jihati esa "qarshi davlatning korxonalari
rahbarlariga, a’zolariga psixologik bosim o’tkazib, ularni "kerakli” qarorlarni qabul
qilishga majbur qila bilishdir” deydi. Shunga ko’ra “axborot xuruji” nima, degan
savolga javob berish mumkin. Axborot xuruji bu raqib sanalgan shaxsga,
jamiyatga va davlatga siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy va madaniy sohalarda qabul
qilingan qarorlarga ta’sir ko’rsatish, ijtimoiy faktlar va
jamoatchilik ongini o’ziga kerakli yo’nalishda shakllantirishga urinishdir. Axborot
xurujlarining amalga oshirishda raqiblar asosan quyidagi usullardan foydalanadi:
- dezinformatsiya (yolg’on axborot tarqatish) - psixologik ta’sir ko’rsatishning bir
ko’rinishi bo’lib, raqib tarafni chalg’itish maqsadida yolg’on axborot tarqatiladi.
Bunda haqiqiy axborot bilan yolg’on axborot aralash ko’rinishida bo’ladi;
- manipulyatsiya (omma ongini boshqarish) - omma ongini tuli g’oyalar,
ko’rsatmalar, motivlar, stereotiplar, taqlid orqali sub’ekt manfaatlariga
moslashtirish. Voqelikni noto’g’ri idrokqilish orqali soxta, yolg’on tushuncha yoki
tasavvur hosil qilinadi;
- targ’ibot - omma ongida OAV yordamida ma’lum g’oyalarni tarqatish va
ommalashtirish;
- inqirozli holatlarni boshqarish - asosan iqtisodiy va siyosiysohalarga qaratilgan
bo’lib, ma’lum guruh yoki davlat qiziqishlarini ko’zlaydi. Avvaldan tanlab olingan
shaxslarga yashirin ko’rinishida ta’sir ko’rsatiladi;
- ig’vogarlik - ma’lum guruhlar va shaxslar tomonidan davlatning konstitutsion
tuzumiga yoki qonuniy asoslariga qarshi harakatlarni amalga oshirish;

22-tuxmat (bo’hton)-biror ob’ektni obro’sizlantirish, sha’nini bulg’ash maqsadida
yolg’on ma’lumotlarni tarqatish;
- diskreditatsiya (obro’sizlantirish) - omma orasida davlat raxbarlari, jamoat
tashkilotlari, ayrim shaxslar obro’sini, siyosiy echimlar, tadbirlar ahamiyatini
tushuntirish va ularga salbiy ta’sir ko’rsatish;
- omma diqqatini jalb etish - biror voqea, hodisa, ish yuzasidan huquqiy ma’lumot
panada qoldiriladi, shov-shuvga sabab bo’ladigan tadbirlar amalga oshiriladi;
- mish-mish gaplarni tarqatish - mavjud bo’lmagan ma’lumotlarni tarqatish.
Asosan davlat va jamiyadagi bo’shliq joylarga asosiy zarba beriladi hamda siyosiy
va ma’naviy yetuk bo’lmagan shaxslar ob’ekt sifatida tanlab olinadi.
Axborot xuruji – muayyan kuchlar tomonidan kishilar ongi va qalbiga yot
g’oyalarni singdirish maqsadida ularning hissiyotlari, e’tiqodi va tuyg’ulariga ta’sir
etishning mafkuraviy omillaridan, jamiyat turmush tarzi va mentalitetdagi
o’zgarishlarni amalga oshirish uchun unga moddiy, ma’naviy, ruhiy ta’sir
o’tkazishning noan’anaviy va noxolis usullaridan foydalanish asosida siyosiy
maqsad va muddaolarni amalga oshirish majmuasini anglatadi 4
.
Axborot xurujlarining eng yovuz va tahlikali shakli kishilar ongiga g’oyaviy va
mafkuraviy ta’sir o’tkazishdir. Endilikda axborot xurujlaridan ko’zlangan asosiy
maqsad – muayyan kuchlarning kishilar ongi va qalbiga ta’sir etish orqali
o’zlarining siyosiy, iqtisodiy, mafkuraviy maqsadlariga erishishga urinishi bilan
bog’liq bo’lib qoldi. Chunki bunday vaziyatda har qanday ijtimoiy, siyosiy,
iqtisodiy, madaniy-ma’naviy muammo haqidagi axborot aholi o’rtasida juda tez
tarqalib, turli keskin
holatlar kelib chiqishiga sabab bo’ladi. Bunday muammolarga esa ichki va tashqi
kuchlar o’z manfaati nuqtai nazaridan munosabat bildiradi. Ba’zilari ulardan
g’arazli maqsadlarda foydalanishga urinadi.
Axborot xuruji orqali jahon jamoatchiligining ongu tafakkurini boshqarishga
urunish siyosiy kurashning asosiy usuliga aylanib bormoqda. Ayniqsa “rangli
inqilob” lar orqali turli mamlakatlarda g’arbparast hukumatlarni shakllantirish,
4
Globallashuv,ommaviy madaniyat,milliy g’oya(Ilmiy maqolalar to’plami.A.Maqsutaliyev.Milliy g’oya va
mafkuraning global hodisalar bilan aloqadorligi. T.,Ma’naviyat,2009,17-bet.)

23vaqti-vaqti bilan har xil mish-mishlar tarqatish vositasida ularni cho’chitib olib,
jilovda ushlab
turish, demokratiya va fuqarolik jamiyatini mustahkamlash niqobi ostida turli
xalqaro fondlar orqali qarama-qarshi kuchlarni rag’batlantirib, barbiriga va
hukumatga qarshi gijgijlash – bularning barchasi xalqaro munosabatlarda
qo’llanayotgan yangi siyosiy ekspansiya texnologiyasidir. Bu texnologiya axloqiy
me’yorlarga, ba’zi hollarda hatto xalqaro huquq me’yorlariga ham bepisand
qaraydi. Shunday qilib, axborot xuruji nafaqat siyosiy kurash, balki siyosiy
ekspansiya vositalaridan biriga
ham aylandi.
Bunday vaziyatda manfaatdor siyosiy kuchlar OAV yordamida voqealarni buzib
ko’rsatib yoki noxolis sharhlab, butun jahon jamoatchiligini o’sha uydirmaga
ishontirish orqali o’zlarining g’arazli maqsadlariga erishmoqchi bo’ladi.
Axborot xurujining aholi ongiga ko’rsatadigan salbiy ta’sirini kamaytirish, bu
xurujga qarshi mafkuraviy immunitet hosil qilish masalaga kompleks yondashuvni
talab etadi. Bunda ma’naviy, g’oyaviy-tarbiyaviy tadbirlar moddiy, iqtisodiy
bunyodkorlik va keng ma’nodagi ijtimoiy islohotlar bilan qo’shib olib borilishi
lozim. Jamiyat uyg’un va barqaror rivojlanishi uchun moddiy va ma’naviy
qadriyatlarga, iqtisodiy va ma’naviy hayotga birdek e’tibor qaratilishi lozimligi
Birinchi Prezidentimiz Islom Karimov tomonidan alohida qayd etib o’tilgan.
Axborot xuruji orqali jahon jamoatchiligining ongu tafakkurini boshqarishga
urunish siyosiy kurashning asosiy usuliga aylanib bormoqda. Ayniqsa “rangli
inqilob” lar orqali turli mamlakatlarda g’arbparast hukumatlarni shakllantirish,
vaqti-vaqti bilan har xil mishmishlar tarqatish vositasida ularni cho’chitib olib,
jilovda ushlab turish, demokratiya va fuqarolik jamiyatini mustahkamlash niqobi
ostida turli xalqaro fondlar orqali qarama-qarshi kuchlarni rag’batlantirib, barbiriga
va
hukumatga qarshi gijgijlash – bularning barchasi xalqaro munosabatlarda
qo’llanayotgan yangi siyosiy ekspansiya texnologiyasidir. Bu texnologiya axloqiy

24me’yorlarga, ba’zi hollarda hatto xalqaro huquq me’yorlariga ham bepisand
qaraydi. Shunday qilib, axborot xuruji nafaqat siyosiy kurash, balki siyosiy
ekspansiya vositalaridan biriga ham aylandi.
Yurtboshimiz globallashuv ayni paytda ziddiyatli hodisa ekanini ham haqqoniy
qayd etadi. Buni avvalo globallashuv natijasida ommaviy madaniyat niqobidagi
noxush hodisalarning, aksilmadaniyatning tarqalish xavfi hamda xalqlarning rang-
barang, boy ma’naviy hayotining birxillashuvi, milliy o’zlik uyg’usining susayishi,
egoizm va nigilizm (Nigilizm – lot. nihil – hech nima, hech qanday. 1. Ijtimoiy
hayotda shakllangan, odat tusiga kirgan har qanday qoida, tamoyil va qonunlarni
inkor qiluvchi nuqtai nazar. 2. O’tmish davrlardagi madaniy merosni inkor etish)
kabi xatarlarning kuchayishida ko’rish mumkin.
Axborot xurujiga berilgan turlicha ta’riflar mavjud. Rossiyalik ayrim
mutaxassislarning fikricha axborot xuruji bu - raqib ustidan axborot hukmronlikka
erishish va shuning evaziga unga moddiy, mafkuraviy yoki boshqacha zarar
yetkazish uchun davlatning harbiy kuchlari, hukumati hamda xususiy tashkilotlari
tomonidan amalga oshiriladigan tadbirlar va operatsiyalar majmuasidir.
Mamalakatimizga nisbatan amalga oshirilgan va oshirilayotgan axborot
xurujlarining asosiy maqsadi – davlat va xalq o’rtasida ishonchsizlikni, aholida
shubha,
ikkilanish, parokandalik, tartibsizlikni keltirib chiqarishdir. Shuni ta’kidlash
kerakki, butun o’tgan mustaqillik yillarida mamlakatimiz, davlat apparatiga
insbatan turli kuchlar tomonidan ta’sir qilish, muayyan talablarini bajartirish
maqsadida axborot xurujlari tashkil qilib kelinayotganligi ma’lum. Bunday axborot
xurujlari ayni paytda yurtimizdagi tinchlik, barqarorlik, milliy taraqqiyot sari
amalga oshirilayotgan islohotlarga qarshi qaratilgan harakatlardir.
XXI asrda axborot urushinig o’ziga xos jihati urush vositalari, uslublarining
ko’paygani, takomillashganida ko’rinadi. Bugungi kunda bunday urush internetda,
ijtimoiy tarmoqlar, messenjerlar orqali ham olib borilmoqda.

25 Ayrim mutaxassislar tomonidan psixoterapiya metodlari yakka shaxsga qanday
ta’sir etsa axborot urushining metodlari ommaviy ongga shunday ta’sir qilishini
ta’kidlashadi.
Respublikamizning geosiyosiy, geojug’rofiy mavqei yaqin va uzoq kelajakda
mamlakatimizga nisbatan axborot urushi susaytirilmaydi, aksincha faollashadi,
degan xulosa chiqarishga olib kelmoqda. Mamlakatimiz muhim siyosiy tadbir -
prezidentlikka saylov arafasida turibdi. Bu jarayonda ayrim kuchlar tomonidan
axborot xuruji kuchaytiriladi, chunki saylov jarayoni vaziyatni beqarorlashtirish
uchun, aholini turli guruhlarga bo’lib tashlab, o’ziga xos “boshqariladigan
tartibsizlik” tashkil qilish uchun qulay fursat hisoblanadi. Bashoratchilikka da’vo
qilish emas bu biroq shuni aytish mumkinki, saylov natijalari bo’yicha turli
shubha, mish-mishlarni tarqatish, saylov jarayonining qonuniy, demokratik tarzda
o’tganligini savol ostiga olish ko’payadi. Basharti shunday bo’lsa bu haqiqiy xalq
tanlovi amalga oshganidan, axborot xuruji tashkilotchilari xohlagan narsa ro’y
bermaganidan dalolat beradi. Yaqin tarixda buni ko’p guvohi bo’lganmiz. Axborot
xurujlari ta’siriga eng ko’p beriladigan aholi qatlami bu yoshlardir. Afsuski,
axborot-kommunikatsiya texnologiyalarining jadal sur’atlar bilan rivojlanishi
axborot tahdidlarining ham kuchayishiga olib kelmoqda. Internet vositasida
ishlaydigan dasturlar, ijtimoiy tarmoqlar orqali juda katta oqimda ma’lumotlar
almashishi ro’y bermoqda. Ular asosan qiziqarli voqealar, gap-so’zlar, shou-
biznes, sport xabarlari, yangiliklardan iborat. Biroq hech kim tashqi kuchlar
tomonidan ijtimoiy tarmoqlar, messenjerlardan o’z maqsadi yo’lida
foydalanmaydi, deb kafolat bera olmaydi. Misol uchun, Telegram messendjerida
ba’zi bir guruhlarning ishtirokchilari soni 50 000 dan oshadi. Shunday guruhlar
borki, unda asosan fahsh fotorasmlar, video lavhalar joylashtirilmoqda. Bu
ma’naviyati, madaniyatida qusr bo’lgan shasxlarni o’ziga jalb qilish uchundir.
Aynan shunday toifa kishilar o’zlariga javob berisha olmaydi. Keyinchalik bunday
kanallarda siyosiy mavzuga taalluqli ma’lumotlar tarqatilishi va guruh a’zolarining
fikrini o’zgartirishga, ma’lum bir yo’nalishga solishga harakat qilinishi mumkin.

26 Respublikamizning birinchi prezidenti muhtaram Islom Karimov “...bugungi
zamonda mafkura poligonlari yadro poligonlaridan ham ko’proq kuchga ega”
ekanligini ta’kidlagan edi. Mafkura poligonlarida kuchlar nisbati esa axborot,
axborot xuruji vositasida hal etilmoqda.
Mamlakatimizga nisbatan qilinayotgan axborot xurujlariga qarshi kurashda
ba’zan “It huradi, karvon o’tadi” qabilida ishlash o’rinlidek ko’rinadi. Biroq,
fikrimcha axborot xurujlari kimlar, qaysi tuzilmalar tomonidan, nima maqsadda
tashkil qilinayotganligi ma’lum bo’lganda, ularga qarshi kurashda eng yaxshi
himoya hujum
ekanligidan kelib chiqishimiz kerak.
2.2. Agressiv millatchilik – g’oyaviy-mafkuraviy tahdi
Globallashuv sharoitida millat va milliy munosabatlar sohasida muhim
o’zgarishlar yuzaga keladi. Milliy madaniyatlarning integratsiyasi va
modernizatsiya jarayonlari sodir bo’ladi. Bu globallashuv tufayli polietnik va
monoetnik davlatlarda o’ziga xos ko’rinishlarga ega bo’ladi. Ayni paytda
millatlararo munosabatlarda ayrim ixtilofli va ziddiyatli holatlar kuzatiladi.
Millat - uzoq davom etgan ijtimoiy, iqtisodiy, siyosiy va etnomadaniy jarayonda,
aniq hududiy doirada, til va o’zlikni anglash birligi asosida shakllangan xalq etnik
tari-xining eng yuksak cho’qqisi, o’ziga xos madaniyat, ong va mentalitet zaminida
tarkib toptan ijtimoiy birlik shakli. Millat kishilarning jips tarixiy birligi,
umumiqtisodiy turmush, til, hudud birligi, madaniyat, ong, ruhiyat uygunligi va
mushtarakligi demakdir. Ungacha ijtimoiy taraqqiyotning etnos (xalq) shakli ham
mavjud bo’lib, xalq atamasi juda keng va tor ma’noda ishlatiladi. Mas, keng
ma’noda: o’zbek xalqi, nemis xalqi va boshqalar.
Shuning uchun ijtimoiy fanda xalqlarning kelib chiqish tarixini o’rganishda etnos
bilan bir qatorda etnik birlik atamasi ham ishlatiladi. Chunki u ma’lum bir ijtimoiy
tuzumda vujudga kelgan etnik uyushma: anik, bir xalqqa nisbatan ishlatiladigan
atama. Fanda xalqning shakllanish jarayoniga nisbatan etnogenez atamasi
ishlatiladi.

27Etnogenetik jarayon esa xalqning uzil-kesil shakllanishi bilan yakunlanadi.
Shakllangan xalq o’z etnik nomiga, hududiy til birligiga, iqtisodiy-xo’jalik va
etnomadaniy birligiga, o’zlikni anglash birligi va nihoyat siyosiy uyushmasi
(davlat)ga ega bo’lishi taqozo etiladi. Shuning uchun xalqning shakllanishi
Millatning shakllanishi degan so’z emas. Chunki etnos shakllanish jarayonida
asosan, 3 bosqichni bosib o’tadi. Uning l-bosqichi — urug’-qabila; 2-bosqichi —
elat, 3 – bosqichi — millatdir.
Etnik birlikning bu 3 turi, o’z navbatida, har xil tarixiy davrlarning ijtimoiy
mahsuli hisoblanadi. Ulardan kabila kishilik tarixining ibtidoiy bosqichiga xos
etnik birlik, patriarxat urug’ jamoalarining uyushmasi, qabila a’zolarining birbirlari
bilan qon-qarindoshlik munosabatlarini saqlashi va urug’larga bo’linishi
xususiyatlari bilan o’zidan keyingi tarixiy bosqichdagi etnik birlikdan (elat, ya’ni
xalqdan) mazmun va zamon jihatidan farq qiladi. Demak, qabila ilk inson
jamiyatining taraqqiy etgan etnik jamoasi bo’lib, uning boshqaruv tizimi qabilaviy
demokratiyaning eng yuksak tamoyillari asosida, ya’ni o’z-o’zini idora qilish urug’
qabila sardorlaridan tashkil topgan maslahat majlisi — oqsoqollar kengashi
tomonidan olib boriladi.
Jamiyatdagi iqtisodiy-xo’jalik, madaniy va etnik aloqalarning tobora rivojlanib
borishi natijasida bir necha qabilalarning birlashishi yuz beradi. Qabilalarning
birlashishi jarayonida etnik birlikning yangi turi vujudga keladi. Bu etnik birlik
ma’lum tarixiy sharoitda hududiy, iqtisodiy til va etnomadaniy umumiylik asosida
shakllanadi. SHakllangan yangi etnik birlikni ifodalash uchun fanda elat, ya’ni
xalq atamasi qabul qilingan.
Etnik birlikning elatdan keyingi shakli millat bo’lib, uning shakllanishi elatning
shakllanish jarayoni kabi uzoq davom etadigan ijtimoiy voqelik, millat etnik
tarixining, elatning eng yuqori. cho’qqisi, kamolot bosqichiki, bu bosqichga
ko’tarilgan xalqning tarixan tarkib topgan davlati, birinchidan Millat nomi bilan
yuritiladi; ikkinchidan uning aniq hududiy chegarasida muomalada bo’lgan
umummillat tili davlat tili maqomi darajasiga ko’tariladi; uchinchidan davlat
hududining butunligi va chegarasining daxlsizligi tan olinadi; to’rtinchidan Millat

28va unga xos mentalitet shakllangan bo’lib, fuqarolarning o’zlikni anglash darajasi
ularning hayot mazmuniga, kundalik turmush tarziga aylanadi va nihoyat
beshinchidan davlat jamiyat tomonidan bashqariladi.
O’zbekiston mustaqillikka erishgan ilk kezlardanoq millatlararo totuvlikni
mustahkamlash, ona diyorimizda istiqomat qilayotgan barcha millat va elatlar
rivoji uchun teng sharoit yaratish davlat milliy siyosatining ustuvor yo’nalishi etib
belgilandi. Xususan, 1992 yil 13 yanvarda O’zbekiston Respublikasi Vazirlar
Mahkamasining “Respublika baynalmilal madaniyat markazini tuzish
to’g’risida”gi Qarori e’lon qilindi. Ushbu Qaror mustaqillik davrida hukumatimiz
qabul qilgan ilk hujjatlardan biri edi. Bugun millatlararo totuvlikni
mustahkamlashga doir bir qancha qonunlar ishlab chiqilib, ular ijrosi yuzasidan
zarur chora-tadbirlar ko’rilgani, qolaversa, olis davrlardan xalqimiz qon-qoniga
singib ketgan o’zga millatlarga nisbatan xayrixohlik, bag’rikenglik tuyg’usi bois
yurtimizda osoyishtalik, barqarorlik hukm surmoqda.
O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh. M. Mirziyoyevning 2018 yil 28-
dekabrdagi Oliy Majlisga Murojaatnomasida bu borada shunday deyiladi:
“O’zbekiston millatlararo totuvlik va diniy bag’rikenglik sohasida o’z an’analariga
doimo sodiq bo’lib, bu yo’ldan hech qachon og’ishmasdan ilgari boradi.
Mamlakatimizda turli millat va diniy konfessiyalar vakillari o’rtasida o’zaro
hurmat, do’stlik va ahillik muhitini mustahkamlashga birinchi darajali e’tibor
qaratiladi.
Bu – bizning eng katta boyligimiz va uni ko’z qorachig’idek asrab-avaylash
barchamizning burchimizdir” 5
. Alohida qayd etish lozimki, Birlashgan Millatlar
Tashkiloti Bosh Assambleyasining yalpi majlisi tomonidan muhim bir hujjat –
“Ma’rifat va diniy bag’rikenglik” rezolyutsiyasi qabul qilindi va Yurtboshimiz
mazkur rezolyutsiyani qabul qilish tashabbusini 2017-yil sentyabr oyida Bosh
Assambleyaning 72-sessiyasida ilgari surgan edi 6
.Ushbu tashabbusning Birlashgan
Millatlar Tashkilotiga a’zo bo’lgan 193 ta davlat keng qo’llabquvvatlagani jahon
5
Mirziyoyev Sh.M. Mamlakat rivojidagi istiqbolli vazifalar(Oliy Majlis Senati va Qonunchilik palatasi a’zolari
2018-yilda amalga oshirilgan asosiy ishlar yakuni va O’zbekiston Respublikasini 2019-yilda ijtimoiy-iqtisodiy
rivojlantirishning eng ustuvor yo’nalishlariga bag’ishlangan Murojaatnoma).
6
Mirziyoyev Sh.M. Xalqimiz roziligi bizning faoliyatimizga berilgan eng oliy bahodir.2-jild

29hamjamiyati tomonidan O’zbekistonning sa’y-harakatlariga berilgan yuksak baho
va e’tirof sifatida barchamizga katta mamnuniyat va g’ururiftixor bag’ishlaydi.
Xulosa qilib aytish joizki, millatchilik va shovinizm kayfiyatining kuchayishi-yu,
milliy va diniy ixtiloflarning alanga olishiga turli-tuman, ba’zan
hatto arzimasdek tuyulgan omillar ham sabab bo’ladi. Shunga ko’ra, ushbu
muammo davlatning ham, jamiyatning ham muntazam e’tiborini talab qiladi va
puxta o’ylangan oqilona siyosat yuritishni taqozo etadi.
Har bir ijtimoiy-siyosiy va tarixiy birlik vakillari qancha o’zlarining siyosiy,
huquqiy, ma’naviy va milliy o’zligi va ijtimoiy hayotni teranroq va atroflicha
anglay
borsalar, shuncha ularning siyosiy, huquqiy, ma’naviy va milliy ongi ham o’sib
boradi. Bu holda ular o’zlarining maqsad va manfaatlarini ham teranroq va
atroflicha anglay boshlaydilar. Ularning ongidagi bunday ijobiy o’zgarishlar, o’z
navbatida ularning g’oya va mafkuralarining rivoj topishiga olib keladi, chunki
ular endi
o’zlarining g’oya va mafkuralarida o’z maqsad va manfaatlarini to’laroq va
yaqqolroq ifoda etishga erishadilar.
Jamiyatning taraqqiy etishi avvalambor uning iqtisodiy, siyosiy, huquqiy va
madaniy-ma’naviy yuksalishiga bog’liq bo’ladi. Bu yuksalishlar albatta
jamiyatdagi ijtimoiy-siyosiy qatlam, millat va elatlar vakillari maqsad va
manfaatlarining o’zgarishi va yuksalishiga olib keladi. Endi bu birlik vakillari o’z
oldiga ulkanroq vazifalar qo’yadilar. Ushbu o’zgarishlar albatta jamiyatdagi
mavjud g’oya va mafkuralarning o’zgarishi va yuksalishiga olib keladi.
Jamiyatdagi qaysi bir ijtimoiy-siyosiy qatlam yoki etnik guruhvakillarining ongi
qancha ko’proq umuminsoniy ma’naviy qadriyatlar va jahon miqyosida erishilgan
fan yutuqlarini o’zida mujassam etsa, shuncha ushbu jamiyat a’zolarining borliqni
tushunish darajasi ham ancha oshadi va bu daraja asosida ular o’z maqsad va
manfaatlarini ham to’g’riroq va teranroq anglay boshlaydilar.
Har qanday mafkura qancha haqiqatga yaqinroq bo’lsa, u shuncha rivoj topgan
bo’ladi va uning hayotiyligi va amalga oshish imkoniyatlari ham ancha oshadi.

30Insoniyat tarixida shunday mafkuralar amal qilganki, ular haqiqatdan ancha uzoqda
bo’lgan. Masalan, kommunistik mafkura bo’yicha, xudo mavjud emas,
kommunistik jamiyatda millatlar yo’q bo’lib ketadi va jamiyat a’zolari o’z
ehtiyojlaridan kelib chiqqan holda, mavjud mol-mulk, noz-ne’mat va boyliklardan
istaganicha foydalanishi mumkin bo’ladi va hokazolar. Bunday g’oyalarga
asoslangan mafkuraning qanchalik haqiqatdan uzoq ekanligini, sobiq sovetlar
davlatining fojiali xotimasi yaqqol ko’rsatdi.
Jamiyatning iqtisodiy, siyosiy, huquqiy, madaniy-ma’naviy va boshqa turdagi
yuksalishlari muqarrar ravishda uning iqtisodiy, ijtimoiy-siyosiy tizimi va
strukturasini ham o’zgartirib yuboradi. Jamiyatdagi bunday o’zgarishlar, unda
yangi ijtimoiy-siyosiy, turli tarixiy birliklarning maqsadlari va manfaatlarini
ifodalovchi yuksalgan g’oya va mafkuralarni ham vujudga keltiradi.
Keyingi yetmish yillardan ham ko’proq vaqt davomida Er yuzida nafaqat hech
qanday dunyoviy umuminsoniy g’oya va mafkura amal qilmadi, bil’aks bu yillar
davomida ikki bir-biriga zid bo’lgan sotsialistik va kapitalistik ijtimoiysiyosiy,
iqtisodiy tizimlar o’rtasida «sovuq urush» deb nom olgan, mafkuraviyg’oyaviy
kurash davom etdi. Bu mafkuraviy-g’oyaviy kurash odamzodga beadad musibatlar
keltirdi, ya’ni qanchadan-qancha insonlar behudaga hayotdan ko’z yumdilar,
ko’plab
moddiy boyliklar sarf-harajat qilindi, millionlab odamlarning ongi vayronkorlik
g’oyalari bilan zaharlandi, dunyo xalqlari o’rtasida dushmanlik hissiyoti uyg’otildi,
tabiatda ekologik bo’hron kuchaydi va boshqalar. «Sovuq urush»ning odamzodga
keltirgan moddiy va ma’naviy zararini so’z bilan ifodalash yoki tasavvur qilish
qiyin.
Ana shu zararning biri shuki, ayni aytilgan mafkuraviy kurash davom etdi va
keyingi yillarda ham yagona umuminsoniy g’oya va
mafkuraning yuksalishi va amalga oshishi juda ko’p yillarga kechikib ketdi.
Bugungi kunda jahon miqyosida kuzatilayotgan xavfli voqealar shubhasiz ana shu

31mafkuraviy to’qnashuvlarning ham natijasidir. Hozir Afg’oniston narkotik
moddalar ishlab chiqarish bo’yicha xalqaro markazga aylanib qolganligi yoki
Iroqda davom etayotgan qon to’kilishlar shunga misol bo’la oladi.
Bu fikrlardan kelib chiqib shuni aniq aytish mumkinki, bugungi kunda tobora
keskinlashib ketayotgan global jarayonlarni susaytirish va yo’qqilish uchun, jahon
taraqqiyparvar kuchlari tezroq umuminsoniy g’oya va mafkuraning yuksalishi va
amal qilishiga o’z e’tiborini kuchaytirishi zarur.
Ma’lumki, faqat har taraflama rivojlangan mamlakatdagina barcha ijtimoiysiyosiy
kuchlar va etnik birliklarining vakillari tinch-totuv bo’lib, farovon hayot
kechirishlari mumkin bo’ladi. Hozir ham er yuzida bunday mamlakatlarning soni
uncha ko’p emas. Bunday mamlakatlarda turli ijtimoiy-siyosiy kuch va etnik
birliklarning har biri o’ziga xos g’oya va mafkuraga ega bo’lsada, biroq ularda
butun xalqni birlashtiruvchi va jamiyatni yuksaklikka etaklovchi yagona g’oya va
mafkura ham mavjuddir. Masalan, YAponiya davlatida hukmron bo’lgan shunday
mafkuraning ayrim g’oyalari quyidagilardan iborat, ya’ni «milliy davlatchilik
tizimi» (kokutay), «fuqarolik burchi», «yapon ruhi», «tadbirqorlik»,
«umummilliylik», «fidoyilik», «vatanparvarlik», «paternalizm», «jamoaga
sadoqat»,
«modernizatsiya» va boshqalar 7
.Hozir O’zbekiston Respublikasi ayni shunday bir
tarixiy davrnibosib o’tmoqdaki, uning mustaqilligi yanada mustahkamlanishi va u
buyuk kelajak sari tobora tezroq taraqqiy etib borishi uchun, undagi barcha
ijtimoiy-siyosiy qatlam va etnik birlik vakillari milliy g’oyasi va mafkurasini o’z
ongi va qalbiga jo etib, shunga muvofiq amal qilib yashashi zarur.
7
“Milliy istiqlol g’oyasi:asosiy tushuncha va tamoyillar. – T.:O’zbekiston.2000.- 14-15-bet

32Xulosa
Jamiyat yuksak darajada rivojlanmasin, uning ehtiyojlari ham shunchalik
oshib boradi. U bugun kechagiga qaraganda, ertaga esa undan-da ko’proq yaxshi
yashashga, moddiy-ma’naviy barkamollikka erishishga va farovon hayot
kechirishga intiladi. Lekin insoniyatning yuksak darajada to’kin, farovon
yashashini ta’min etuvchi tabiiy-geografik omillar inson xohish istagicha emas,
balki o’z holicha mavjud. Bu omillar farovon turmushning o’ziga xos muhim
sharti bo’lib, yer yuzida davlatlar, saltanatlar tashkil topganidan beri bu borada
ustunlik qilish uchun, o’ziga xos qulayliklarga erishish uchun kurashlar muttasil
davom etib kelmoqda. Aslida, bu insoniyat taraqqiyotining mazmuni, uning hayot
kechirish qonuniyati va falsafasi hisoblanadi. Bir qaraganda bunday intilish tabiiy
hisoblanadi.
Muammo, ana shu intilishlarda moddiy manfaatdorlikka bo’lgan intilish
bilan ma’naviyatni unga mos ravishda rivojlantirishga bo’lgan zaruriyat
o’rtasidagi muvozanatning yo’qolib borishida namoyon bo’lmoqda. Buni yuksak
darajada taraqqiy qilgan mamlakatlar o’zlarining ulkan intellektual salohiyatlari
bilan fan, texnika va texnologiyaning eng zamonaviy turlarini yaratib, ular
vositasida mintaqalarda mavjud bo’lgan xom-ashyo resurslarini qo’lga kiritishning
eng jirqanch uslublaridan foydalanib, ana shu mintaqa xalqlarini, avvalo, moddiy
jihatdan qaram qilish, hamda bu omil vositasida ularni o’ziga xos ma’naviyatini
ham barbod qilish yo’li bilan uning o’rniga o’zlarining ma’naviyatini
ommaviylashtirishga bo’lgan urinishlarida namoyon bo’layotganligida ko’rish
mumkin. Albatta, ana shu yaratilayotgan fan, texnika va texnologiya bir tomondan
butun insoniyatning aql –zakovatining mevasi va yer kurrasida yashayotgan
barcha xalqlar manfaatlariga xizmat qilmoqda, ikkinchi tomondan esa, ulardan
foydalanishdagi tengsizlik, ya’ni unga ega bo’lmaganlarning ustidan hukmron
bo’lishga intilishlari, insonlar, millatlar va xalqlar o’rtasidagi munosabatlarda kim
moddiy jihatdan baquvvat bo’lsa, boshqalar unga “itoatkor” uning ma’naviyatini
“qabul qilishga” “majbur” degan tamoyilining yuzaga kelayotganligi insoniyat

33aql-zakovati yuksak darajasiga ko’tarilgan sharoitdagi ma’naviy
qashshoqlashuvning jirkanch ko’rinishi sifatida namoyon bo’lmoqda. Albatta,
rivojlangan mamlakatlar tomonidan yaratilayotgan yuksak texnologiyalar,
ta’limtarbiya tizimi, fan sohasidagi kashfiyotlar o’zi yaratilgan joydagi tub xalq
ma’naviyati zaminiga qurilgan bo’lib, o’ziga xos mentalitetni aks ettiradi. Ushbu
jihatlar bu texnologiyalarning ommalashuvida ham o’z ta’sirini saqlab qoladi. Bu
jarayonning yuzaga kelishiga va avj olishiga jahon miqyosida sodir bo’layotgan
globallashuv o’zining ta’sirini o’tkazmoqda. Uning insonlar, millatlar, xalqlar va
mamlakatlar hayotiga o’tkazayotgan salbiy ta’sirlari bugunning o’zida turli
sohaning ko’pchilik mutaxassislarini tashvishga solmoqda. Ular hech
bo’lmaganda insonlar va millatlarning sofligini saqlab qolishning imkoniyatlarini
izlab topish dolzarb muammolardan biriga aylanayotganligini ta’kidlamoqdalar.
Millat keng ma’nodagi ma’naviyati, ruhiyati va mentaliteti bir xil bo’lgan insonlar
uyushmasidan iborat bo’lgan ijtimoiy borliq hisoblanadi. Ayni paytda u jahonda
mavjud bo’lgan go’zalliklarning gultoji va ma’naviy boyligidir. Uning o’zligidan
mahrum bo’lishi oxir -oqibatda butun insoniyatning manqurtlashuviga olib keladi.
Istiqbolda bu jarayonning oldi olinmas ekan, u insoniyat taraqqiyotni yana chuqur
inqirozga olib boradi -deganidir. Shuning uchun ham, ayniqsa, keyingi paytga
kelib globallashuv tushunchasi va uning jamiyat hayotining turli sohalaridagi
ijobiy va salbiy tomonlari haqida turli yo’nalishlarda ilmiy tadqiqot olib
borilmoqda.
Globallashuvni davlatlarning, turli millatning mustaqil subyekt sifatida
saqlanib qolish jarayoniga o’tkazayotgan salbiy ta’siri bugunning o’zida sezila
boshladi. U ijtimoiy-siyosiy tizimlarning, ularning iqtisodiy hayotini,
milliyma’naviy qadriyatlarini emirmoqda va shu yo’l bilan millatni o’z domiga
tortmoqda. Bu jarayonning oldini olish, hech bo’lmaganda uning oldiga to’siq
qo’yish yo’llari, imkoniyatlari va vositalarini izlab topish hamda ulardan samarali
foydalanish strategiyasini ishlab chiqish barcha fan yo’nalishidagi tadqiqotchilar
oldida turgan dolzarb vazifalardan birini tashkil qiladi.

34Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxat
I. Rahbariy adabiyotlar
1.Mirziyoyev Sh. Erkin va farovon, demokratik O’zbekiston davlatini
birgalikda barpo etamiz. T, O’zbekiston, 2016
2. Mirziyoyev Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va oliyjanob xalqimiz
bilan birga quramiz – Toshkent.; O’zbekiston., 2017.
3. Mirziyoyev Sh.M. Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarni
ta’minlash yurt taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi. – Toshkent.;
O’zbekiston., 2017.
4. Mirziyoyev Sh.M. Tanqidiy tahlil qat’iy tartib intizom va shaxsiy
javobgarlik har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo’lishi kerak. –
Toshkent.; O’zbekiston.,2017.
5. Mirziyoyev Sh. Vatanimiz taqdiri va kelajagi yo’lida yanada hamjihat
bo’lib, qat’iyat bilan harakat qilaylik. Xalq so’zi, 2017 yil 16 iyun.
6. Mirziyoyev Sh. Milliy taraqqiyot yo’limizni qat’iyat bilan davom
ettirib, yangi bosqichga ko’taramiz. 1 tom. T., O’zbekiston, 2017
7. Mirziyoyev Sh. Xalqimizning roziligi bizning faoliyatimizga berilgan
eng oliy bahodir. 2 tom T. O’zbekiston, 2018
8. Mirziyoyev Sh. Niyati ulug’ xalqning ishiham ulug’, hayoti yorug’ va
kelajagi farovon bo’ladi. 3 tom T. O’zbekiston, 2019
III. Internet saytlari.
1. www.ziyonet.uz. O’zbekiston Respublikasi elektron kutubxonasi
2.www. ma’naviyat. uz
3.www.milliymanaviyat.uz
4.http://navoi.natlib.uz/
5.http://www.falsafa.dc.uz.
6.www.ziyonet.uz
7. www.e-darslar.net.

Dunyoda kechayotgan globallashuv jarayonlari va g’oyaviy-mafkuraviy maqsadlarning namoyon bo’lish xususiyatlari

Sotib olish