Dokument ma'lumotlari

Narxi 9000UZS
Hajmi 62.3KB
Xaridlar 2
Yuklab olingan sana 23 Sentyabr 2023
Kengaytma docx
Bo'lim Kurs ishlari
Fan Iqtisodiyot

Sotuvchi

Bohodir Jalolov

Dunyoda kechayotgan globallashuv jarayonlari va g’oyaviy-mafkuraviy maqsadlarning namoyon bo’lish xususiyatlari

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI MIRZO ULUG’BEK NOMIDAGI O’ZBEKISTON MILLIY UNIVERSITETI IJTIMOIY FANLAR FAKULTETI “FUQAROLIK JAMIYATI VA HUQUQ TA’LIMI” KAFEDRASI “MILLIY G’OYA, MA’NAVIYAT ASOSLARI VA HUQUQ TA’LIMI” YO’NALISHI “GLOBALLASHUV VA G’OYAVIY-MAFKURAVIY TAHDIDLAR” FANIDAN Dunyoda kechayotgan globallashuv jarayonlari va g’oyaviy-mafkuraviy maqsadlarning namoyon bo’lish xususiyatlari mavzusidagi KURS ISHI Ilmiy rahbar: ____________________ Bajardi: _________________________ TO ShKENT 2Muntarija Kirish I. Jahonda kechayotkan globallashuv jarayonlari 1.1. Globallashuv va jahondagi g’oyaviy-mafkuraviy jarayonlar 1.2. Globallashuv va mintaqaviy mojarolarning g’oyaviy- mafkuraviy jihatlari II. BOB Globallashuv jarayonidan g’oyaviy-mafkuraviy maqsadlar 2.1. Globallashuv jarayonida axborot xurujlari 2.2 . Agressiv millatchilik – g’oyaviy-mafkuraviy tahdid Xulosa Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxat 3Kirish Kurs ishi mavzusining dolzarbligi. Globallashuv jarayoni hozirgi dunyoning muhim xususiyatdir. U murakkab va ziddiyatli, ayni paytda ob’ektiv jarayon ekanligi bilan harakterlanadi hamda ijtimoiy hayot sohalari bilan bog’liq. Bu bir tomondan, ijtimoiy hayot talablari, global yutuqlarga bo’lgan ehtiyoji bilan bog’liq bo’lsa, ikkinichi tomondan globallashuv turli xalqlar, millatlar ijtimoiy hayot sohalariga turli xil ta’sir ko’rsatmoqda. Globallashuvning ta’sirini pozitiv va negativ ko’rinishlariga ega ekanligini ta’kidlash lozim. Buning ham o’ziga xos sabablari mavjud. Globallashuvning g’oyaviy va mafkuraviy tahdidlari ana shunday ko’rinishlari biridir. Globallashuv jarayonining g’oyaviy va mafkuraviy hayot sohalarida turli xil g’oyaviymafkuraviy tahdid ko’rinishlarining sabablarini hamda omillarini, namoyon bo’lish xususiyatlarini holisona o’rganish, tahlil etish asosida yoshlarda bilim, ko’nikma va malaka hosil qilish hamda globallashuvning g’oyaviy va mafkuraviy tahdidlari bilan tanishtirish va uning negativ oqibatlarini yoritish orqali globallashuvning salbiy ta’sirining oldini olishda g’oyaviy-mafkuraviy immunitetini mustahkamlashga ko’maklashishdan iborat. “Globallashuv va g’oyaviy-mafkuraviy tahdidlar” fanini o’rganishda uning ob’ekti va predmetiga, maqsad va vazifalarini ko’rsatishga alohida e’tibor qaratiladi hamda g’oyaviy-mafkuraviy tahdidlarni globallashuvning negativ ko’rinishi sifatida asoslanadi. Undan ko’zlangan maqsadlar va vazifalarni yoritish orqali tahdidlarni geosiyosiy maqsadlar bilan aloqadorligi asoslanadi. Iqtisodiy- ijtimoiy hayot sohalarining globallashuvidan nosog’lom maqsadlardan foydalanishga bo’layotgan urinishlar qiyosiy tahlil etiladi. Globallashuv sharoitida g’oyaviy-mafkuraviy sohada bo’layotgan o’zgarishlarga e’tibor qaratilib, turli xil mafkuraviy kurashlarning kuchayish sabablari va uning ayrim guruhlar manfaati bilan bog’liq ekanligi va uning insoniyat oldida qo’ygan maqsadlarga to’g’ri kelmasligi asoslab beriladi. Iqtisodiy globallashuv ko’rinishlari va uning ijtimoiy ahamiyatidan turli xil g’oyaviy va mafkuraviy maqsadlardan foydalanishga urinishlar mavjud. Shuning uchun ana shu nog’oyaviy maqsadlar uchun turli xil 4ta’sir choralari, bosim o’tkazish, sansiya qo’llash yoki iqtisodiy yutuqlarni buzib talqin etish holatlari uchrab turibdi. Globallashuv siyosiy sohadagi ko’rinishlari turli xil darajadagi siyosiy tuzilmalar, xalqaro siyosiy tashkilotlarning faoliyatlari orqali aniq namoyon bo’layotganligi, ayni paytda, siyosiy globallashuvdan har xil g’oyaviy-mafkuraviy maqsadlar yo’lida foydalanishga bo’lgan urinishlar, bir tomonlama ustunlikka erishish, bir qutbli dunyoga da’vo qilishlar ayrim davlatlarning geosiyosiy maqsadlari va manfaatlarining g’oyaviy-mafkuraviy ifodasidir. Global o’zgarishlar g’oyaviy-mafkuraviy kurashlarning kuchayib borayotganligi bilan harakterlanadi va undagi konstruktiv g’oyalar bilan destruktiv g’oyalarning bir-biriga zid ekanligi asoslanadi. Turli xil mintaqaviy mojarolar, uning saqlanish sabablari, geosiyosiy maqsadlar va g’oyaviy-mafkuraviy tahdidlar bilan bog’liq holda ko’rsatiladi. Agressiv millatchilik g’oyaviy-mafkuraviy tahdidning o’ziga xos ko’rinishi ekanligini, shovinizm va separatizmning g’oyaviy-mafkuraviy maqsadlari, uning o’ziga xos xususiyatlariga e’tibor qaratiladi. Globallashuv va liberalizm, uning yangicha ko’rinishlari hamda jamiyat hayotida yangi liberalizm g’oyalarining boshqa g’oyaviy-mafkuraviy sohalar bilan aloqadorligi va farqi yoritiladi. Globallashuv va kosmopolitizm g’oyasi o’rtasidagi munosabat, kosmopolitizm g’oyasining bugungi global dunyoda zararli jihatlariga e’tibor qaratiladi. Xalqaro terrorizm globallashuv sharoitida kuchayayotgan g’oyaviy-mafkuraviy tahdid sifatida uning oldini olish omillari, shuningdek, ekstremizmning g’oyaviy-mafkuraviy tahdid ekanligi,diniy aqidaparastlikning zararli oqibatlari, haqiqiy din bilan sohta din o’rtasidagi farqli jihatlariga e’tiborqaratiladi. Shuningdek, o’quv fanida globallashuv va ekologiya, ekologik ziddiyatlar, ekologik xavfsizlik masalalari, globallashuv va axborot xurujlari, korrupsiya va jinoyatchilikning g’oyaviy va mafkuraviy tahdidli tomonlari o’rganilgan. Globallashuv va “ommaviy madaniyat” uning milliy va uimuminsoniy madaniyatga zid tahdidli ko’rinishlariga e’tibor qaratilgan. Axborot kommunikatsiya tizimidagi o’zgarishlar, ayni paytda uning yutuqlaridan foydalanishlarga bo’lgan urinishalr qiyosiy asoslanadi. Bunday sharoitda global xavfsizligini ta’minlash, uning turli xil ko’rinishlarini oldini olish, yoshlarda 5g’oyaviy va mafkuraviy kurashchanlikni shakllantirish dolzarb muammo ekanligiga e’tibor qaratiladi. Globallashuv, tinchlik va barqaror taraqqiyotni ta’minlash va unga erishishning muhim vazifa ekanligi va uni geosiyosiy va g’oyaviy-mafkuraviy tahdidlar bilan aloqadorligi asoslanib, yoritilib, xavfsizligini ta’minlash, barqaror va tinch hayotni mustahkamlash umuminsoniy maqsad va manfaatlar bilan mushtarak ekanligi yoritilgan. Kurs ishi maqsadi. Mazkur kurs ishi bugungi global o’zgarishlarni va uning ziddiyatlarini g’oyaviy-mafkuraviy tahdidli jihatlarini bilishga va unga baho berish, farqlash bilan bog’liq ko’nikma va malakalarni shakllantirishga xizmat qiladi. Yoshlarda globallashuv to’g’risida, uning g’oyaviy-mafkuraviy tahdidli jihatlari to’g’risida hamda bunday tahdidli jihatlarini oldini olishda, ijtimoiy hayot sohasidagi yutuqlarga tayanish milliy g’oyaga bo’lgan ishonch va e’tiqodni mustahkamlash orqali globallashuv yutuqlarida faqat ezgu maqsadlar yo’lida xizmat qilishiga ishonch hosil qilish mumkin. Shu jihatdan bu fan muhim tarbiyaviy vazifani amalga oshiradi. Kurs ishining tuzilishi: kirish, 2 bob, 4 paragraf, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan iborat. I. BOB. Jahonda kechayotkan globallashuv jarayonlari 1.1. Globallashuv va jahondagi g’oyaviy-mafkuraviy jarayonlar Bugungi dunyoda inson ongi va qalbi uchun kurash mafkuraviy jarayonlarning o’ziga xos xususiyati sifatida saqlanib qolmoqda. Hozirgi davr – dunyoda g’oyaviy qarama-qarshiliklar murakkab tus olgan, mafkura poligonlari yadro poligonlaridan ham kuchliroq bo’lib borayotgan davrdir. Bugungi kunda aksariyat rivojlangan davlatlarning mafkurasi umuminsoniy qadriyatlar va demokratik tamoyillarga asoslanadi. Ularda tinchlik va taraqqiyot, inson haq-huquqlari va erkinligi, milliy va diniy totuvlik g’oyalari ustuvordir. Shu bilan birga tahdid soladigan, uni o’z ta’siriga olish, uning ustidan hukmronlik qilish, uning boyliklaridan o’z manfaati yo’lida foydalanishga qaratilgan intilish va harakatlar doimiy havf sifatida saqlanib qolishi muqarrar. 6 Butun xalqni birlashtiradigan bayroq bo’lmish mafkurani shakllantirish uchun insoniyat tarixining turli davrlarida aql-zakovat, iste’dod, kuch-quvvat ato etgan, yorqin tafakkurga ega bo’lgan buyuk shaxslar Konfutsiy va Mahatma Gandi, Farobiy va Bahouddin Naqshbandiy larning ilgari so’rgan g’oyaviy qarashlarini ko’rish mumkin. XX asr boshlarida jahon mamlakatlari ishlab chiqarish vositalariga umumiy mulkchilika asoslangan hamda hususiy mulkchilikka asoslangan ikkita yirik lagerlarga bo’lina boshladi. Shu bilan birga, bu lagerlarda g’oyaviy mafkuraviy himoya qiladigan ularni suyab turadigan ta’limotlar vujudga keldi va rivojlandi Bundan tashqari XX asrning 1-yarmida mustamlakaga olingan xalqlarning mustamlakaga oluvchilarga nisbatan milliy ozodlik kurashi kuchaydi, shu bilan birga, bu davrda dunyoda o’z gegemonligini o’rnatish maqsadida hamda shu davrgacha o’z qo’l ostida bo’lgan xalqlarni va millatlarni o’z qaramligida ushlab turish uchun zo’rlik nazariyasi hukmron mavqega ega bo’ldi. Ma’naviy-mafkuraviy jarayonlarning globallashuvi - milliy bag’rikenglikni, millat hayotining ahloqiy asoslarini, uning milliy o’ziga xosligini rad etuvchi mondualizm g’oyalarini tantana qilishini ta’minlashga asoslanadi. Bugun ikki qutbli mafkura o’rtasida kurashga barham berilgan bo’lsada, ammo dunyoda mafkuraviy kurashlar to’xtab qolgani yo’q. Aksincha jahon maydonlariga mafkuraviy bosim o’tkazishga urinishlari turli yo’llar bilan sodir bo’lmoqda. Jahon geosiyosatida xalqlarni ma’naviy-mafkuraviy jihatdan tobe etishga va ta’sir doirasiga olishga urinishlar davom etmoqda. Buning uchun ular hozirgi zamon ommaviy axborot vositalari, ularning yutuqlaridan, hamda turli xil markazlar, ayni paytda o’zaro hamkorlikka yo’naltirilgan ijtimoiy, madaniy, iqtisodiy vositalardan foydalanish orqali dunyoning turli hududlarida o’zlariga mos mafkuraviy muhitni shakllantirish maqsadlarini ham ko’zlamoqda. Bunday urinishlardan biri buyuk davlatchilik shovinizmidir. Buyuk davlatchilik shovinizmini Birinchi Prezidentimiz I. Karimov ta’kidlaganidek: “Muayyan kuchlar va davlatlar tomonidan bo’ladigan siyosiy, mafkuraviy va iqtisodiy 7hukmronlik deb yoki millatlararo va davlatlararo, mintaqaviy munosabatlarda unga intilish deb ta’riflash mumkin. Shovinizm ba’zi ko’p sonli millatlarning nafaqat ko’p millatli imperiya doirasida, balki uni o’rab turgan jug’rofiy-siyosiy makonda ham o’zining mutlaq hukmronligini o’rnatish uchun kurashda namoyon bo’ladi” 1 XX asrning o’rtalariga kelib ilm-fan, texnika va texnologiyalarni, shuningdek harbiy qurol aslahalarning takomillashuvi jahon xalqlari va mamlakatlari siyosiy maqsadlari va g’oyalarini ham o’zgarishiga olib keldi. Insoniyat tarixi turli g’oyalar, ular asosida shakllangan mafkuralarning yuzaga kelishi, rivojlanishi va kurashi tarixidir. Tarixning har bir davrida insoniyat tarakkiyoti bilan bog’liq g’oya va mafkuralarda ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy va ma’naviy qarashlar o’z ifodasini topgan. Liberalizm har bir insonning huquq va erkinliklarini oliy qadriyat deb e lon ʼ qiladi va ularni ijtimoiy va iqtisodiy tartibning asosi sifatida belgilaydi. Liberalizm - bu inson ruhiyatini din, urf-odat, davlat va boshqalar tomonidan qo yilgan ʼ cheklovlardan ozod qilishga, shaxs va jamiyat erkinligiga qaratilgan ijtimoiy islohotlarga intilishdir. Shu bilan birga, davlat va cherkovning jamiyat hayotiga ta sir qilish imkoniyatlari konstitutsiya bilan cheklanadi. ʼ Konservatizm — XVIII asrda liberalizmning raqibi o laroq xudo tomonidan ʼ o rnatilgan tartiblarning buzilmasligi g oyasining ilgari surdi. ʼ ʼ Konservatizm — ijtimoiy va madaniy hayotda an ana va vorislik g oyasiga ʼ ʼ tayanuvchi xilma-xil g oyaviy-siyosiy va madaniy oqimlar majmui. Tarixda ʼ konservatizm turli shakllarda namoyon bo lgan, lekin, umuman olganda, mavjud ʼ va barqaror ijtimoiy tizimlar hamda me yorlarga moyillik, inqilob va keskin ʼ islohotlarni qabul qilmaslik — konservatizmga xos asosiy xususiyat hisoblangan. Sotsial-reformizm 1) evolyutsion rivojlanishga, demokratik sotsializmga kapitalistik jamiyatni isloh qilish orqali erishishga qaratilgan siyosiy mafkura. 2) ishchilar harakatida - kapitalizmni isloh qilishga intilayotgan siyosiy oqim. XIX-asrning oxirgi choragida paydo bo ldi. (E. Bernshteyn, G. Vollmar, ʼ 1 Karimov I.”O’zbekiston XXI asr bo’sag’asida:xavfsizlikka tahdid,barqarorlik shartlari,taraqqiyot kafolatlari” – T.: 1997-yil,53-bet. 8A.Millerand va boshqalar), 2-Internatsional tarkibiga kirgan sotsial-demokratik partiyalar orasida keng tarqaldi. Oktyabr inqilobi va Birinchi jahon urushidan keyin u ishchilar harakatining tashkiliy jihatdan shakllangan siyosiy yo nalishiga aylandi. ʼ Kommunistik harakatga qarshi chiqdi. 1951 yilda Sotsialistik Internatsional tuzildi. XX asr insoniyat tarixida «texnika asri», «axborot asri» sifatida alohida ajralib turadi. Ammo ushbu asrga xos ayrim bo’zgunchi mafkuralarning paydo bo’lishi insoniyat tafakkuri g’alabasi fan – texnika yutuklaridan o’zlarining g’arazli maqsadlarini amalga oshirishga xizmat qiladi. Masalan, XX asr 30-yillarida Italiya va Germaniyadagi fashizm mafkurasi nafakat italyan va nemis xalqining, balki dunyodagi millionlab insonlarning boshiga cheksiz kulfat solgani tarix varaqlarida o’z ifodasini topgan. XX asrning I- yarmi mustamalakachilik siyosatining kuchayishi, unga qarshi xalqlarning milliy-ozodlik qarashlari va yirik imperialistik davlatlarning er yuzini bo’lib olishga intilishi bilan kechsa, ikkinchi yarmi kutb O’rtasidagi «sovuq urushi» va uning avj olishi, har ikki tuzum tarafdorlarining g’oyaviy kurashi, jahonning deyarli yarmi hukmronlik qilib kelgan sotsializmning inqirozga yuz tutishi, natijada uning o’rnida bir kancha davlatlarning mustaqillikka erishuvi bilan harakterlanadi. XX asrda yuksak ilmiy-texnikaviy taraqqiyot, globallashuv jarayonlari, bir tomondan, inson akl-idroki imkonyatlariga, kelajakka ishonchini orttirgan bo’lsa, ikkinchi tomondan Xirosima, Nagasaki, CHernobil fojealari, ommaviy kirgin qurollari, ekologik haloqatlar, ma’naviy tanazzul kabi umumbashariy muammolar ham yuzaga keldi. Bugun turli qarashlar, g’oyaviy kurashlar iskanjasida yashayapmiz. Inson qalbi, uning ma’naviyatini egallash uchun kurash avj olgan. Dunyoda harbiy qurollardan ko’ra mafkuraviy ta’sir orqali egalik qilish, o’z gegemonligini o’rnatishga intilayotgan kuchlar o’zlarining g’arazli maqsadlari yo’lida har qanday usul va vositalarni ishga solishga intilmoqdalar. Shunday tahlikali davrda mavjud g’oya va mafkuralar mazmun-mohiyatini anglab etish va unga qarshi qalbimizda 9mafkuraviy immunitetni hosil etmoq uchun bu buzg’unchi g’oya, mafkuralarning kelib chiqishi, tarixiy negizi, amal qilish tamoyilini, insonga nechog’li ta’sir kuchini o’rganish muhimdir. XX asrda inson huquqlari uchun kurash asri, siyosiy ong va mafkuralarning rivojlanishi asri bo’lib kirdi. Insoniyat tarixida ilk bor BMT tomonidan «Inson huquqlari Umumjahon Deklaratsiyasi» hujjatining qabul qilinishi mustamlaka va yarim mustamlaka xalqlariga mustaqillik berish masalalari har qachong`idan ham dolzarb masala ekanligidan dalolat edi. Bu asrda Buyuk Britaniya, Fransiya, Germaniya, Avstraliya, Vengriya, Usmonli Turklar, Portugaliya kabi davlatlar o’z mustamlakalaridan ajraldilar, shuningdek mustamlakachi imperiya sobiq Sovet davlati quladi. XX asr mustamlakachi imperiyalarning yemirilishi va qulash asri bo’lib ham tarixda o’chmas iz qoldirdi. XX asr insoniyat boshiga misli ko’rilmagan azob-uqubatlarni olib keldi. Birinchi va ikkinchi jahon urushlarida millionlab odamlar qirilib ketdi. Urushdan so’ng yuzaga kelgan bir-biriga dushman ikki qutbning o’rtasidagi davom etgan «Sovuq urush» ayanchi tufayli insoniyat sivilizatsiyasini bir emas, bir necha bor yo’q qilib tashlashga qodir qurollar yaratildi. Garchi, Sovet davlati qulab 1991-yil tarixda qutblar o’rtasidagi kurashga barham bergan bergan bo’lsada insoniyat uchun dunyodagi xavf-hatar butunlay tugamadi. «Dunyo hamon mo’rtligicha qolmoqda». Insonning qalbi, ma’naviyatini egallashga intilayotgan har qanday g’oya, mafkura albatta muayyan maqsadga asoslanib ish ko’radi. Shuningdek XX asrdan XXI asrga yetib kelgan g’oya mafkuralar ildizi insoniyatning tarixi, uzoq o’tmishi bilan bog’liq tarixiy taraqqiyot jarayoniga ham ega g’oyalardan biri kosmopolitizm va individualizm g’oyalaridir Bizga ma’lumki, xalqaro terrorizm kundan-kunga kuchayib, insoniyat hayoti uchun eng xavfli tahdidga aylanib bormoqda. Terrorizm XX asrda ham insonlar boshiga ko’p kulfatlar keltirgan. Agar uning tarixiga nazar solsak, bu buzg'unchi mafkura uzoq davrni boshidan kechirgan va rivojlanib borgan. Terrorizm terrorchilik-zòrlik va jaholat mafkurasi, u bir necha asrlar oldin shakllangan.U 10jamiyat taraqqiyoti yaxlitligi va xavfsizligi nuqtai nazaridan har doim vayronkorlik g'oyalariga asoslandi.XX asr oxirlariga kelib turli-tuman ijtimoiy sabab-oqibatlar va bahona-yu nayranglar asosida u xalqaro hodisa jarayoniga aylandi. Terrorizm bugun oshkora ravishda siyosiy tus olgan. Xalqaro jarayon sifatida insoniyatning tinchligiga katta xavf tug'dirmoqda. «Terrorizmning hozirgi bosqichi avvalgilaridan ancha farq qiladi. Bu farqlar terroristik harakatlarni sodir etish taktikasi va ularni amalga oshirish vositalari, jinoyatchilikning boshqa turlari bilan uyģunlashib ketishda uning faqat siyosiy emas, balki ijtimoiy yo'naltirilganligida ham yaqqol ko'rinadi. Bugungi kunda terrorizmning rivojlanishiga fan-texnika yutuqlari qo'l kelmoqda. Terroristlar zahar, xanjar, revoler, yasama bombalardan qurol va portlovchi moddalarning yangi turlariga o'tishmoqda. Terrorizm muhim ob'ektlarni nishonga olib turibdi. Bu ro'yhatga yadroviy ob'ektlar, elektron stansiyalar, suv omborlari, to'g'onlar,aeroportlar,harbiy ob’ektlar va turar joy binolari, ishlab chiqarish vositasi, inshootlari kiritilgan» 2 Terrorizmga qarshi kurash bugun xalqaro kurashga aylandi. Insoniyat o’z tinchligi va xotirjamligini saqlash uchun xalqaro terrorizmning ildiziga bolta urish usul va vositalari ustida izlanish yo’lida qiyinchiliklarni boshidan kechirmoqda. Dunyoning buzg'unchi kuchlari esa o'zlarining g'arazli maqsadlari yo’lida terrorizmdan foydalanib, uni quvvatlantirib, boshqarib turibdi. Terrorizmga qarshi kurashish davomida jahon hamjamiyati davlatlarining milliy qonunchiligida alohida o’rin ajratilgan. O’z qonunchiligida terrorizmga qarshi maxsus qonunlar joriy etgan davlatlar orasida Buyuk Britaniya, Italiya, Turkiya, Germaniya, AQSH kabi bir qancha davlatlar bor. G’arbda terrorizmga qarshi kurash ayniqsa 2001-yil 11-sentyabr voqealaridan so’ng keng tus oldi. 2 U.Ubaydullayev.”Xalqaro terrorizm tarixi va zamonaviy muammolari”.T. “Universitet”2002-yil 137-bet. 11 2001-yil voqeasidan so’ng bu haqda Birinchi Prezidentimiz Islom Karimov bergan bayonotdagi Ushbu fikrlarni keltiramiz: «Bugun butun insoniyatga katta tahdid solib turgan bu illatga barham berish borasidagi kurashidan hech qaysi davlat chetda qolmasligi tabiiy. Jahondagi yuzdan ortiq davlatning mazkur masalasi bo’yicha fikr va qat’iy pozitsiyasini bayon qilgani ham haqiqatni tasdiqlaydi. Bunday kuchlar va davlatlarni birlashtirayotgan hamjamiyatning qat’iyatligi tobora mustahkamlanib, bu kurash, bu harakat oxirigacha olib borishga hech qanday shubha qolmayapti» Terrorizm buzg`unchi mafkura, vayronkorlikka asoslangan harakat sifatida uning kuchayishi dunyo davlatlariga bosimi, tahdidi kun tartibiga unga qarshi harakatlarni kuchaytirish, mavjud va kelajakda kelib chiqishi ehtimoli bo’lgan jinoiy harakat va xavflarga keng chora-tadbirlar ko’rish masalasini ko’ndalang qilib qo’ymoqda. XX asr xos siyosiy mafkuralar jarayoni doimo o’zgarib, rivojlanib turdi. Asrning oxiriga kelib esa kosmopolitizm, individualizm singari g’oyalar yanada jonlandi. Dunyoda davlatlarning mavqe alohida o’rin egalladi. Globallashuvning kuchayishi, turli mafkuraviy kurashlar, g’oyaviy tahdidlar XX asr oxiriga kelganda insoniyatni chuqur uylantirayotgan masalaga aylandi. Terrorizm o’sib, xalqaro terrorizmga ko’tarilishi XX asr klassik mafkuralarining evolyutsiyasiga yorqin misol bo’la oladi. Insoniyat taraqqiyoti singari mafkuralar rivoji tarixiy jarayon sifatida namoyon bo’lmoqda. Shunday ekan, bugungi avlod atrofda bo’layotgan siyosiy jarayonlar beparvo yashay olmaydi. Zero, qayerda beparvolik, loqaydlik bor ekan, o’sha yerda insonning hayotiga salbiy ta’sir kursatuvchi g’oyalar, mafkuralar taxdidi kuchayadi. Insoniyat bugun o’zini turli yot va begona g’oyalardan himoya qilib yashashga mahkum.Shunday ekan, bugun har birimizdan dunyoda sodir bo’layotkan har bir voqea,o’zgarishlar jarayoniga nisbatan teran tafakkur bilan nazar tashlash talab etilad 121.2. Globallashuv va mintaqaviy mojarolarning g’oyaviy- mafkuraviy jihatlari O’tgan asrda ikki mafkuraviy tuzumning kurashi va bu kurashning xalqaro xayotning hamma sohalariga soya tashlashi ostida o’tgan kuchli qarama-qarshilik barham topdi. Ammo shundan keyin ham bizni qurshab turgan dunyo, ko’plar kutganidek, osoyishtaroq, bo’lib qolgani yo’k. Unda mojarolar kamaymadi. Dunyoda yangi tartiblarni shakllantirish jarayoni mintaqalar darajasidagi va mintaqalar ichidagi eskidan saqlanib kelayotgan, zimdan tugab yotgan, har xil tarixiy, etnik, siyosiy, diniy va boshqa sabablarga ega bo’lgan mojarolarning keskinlashuvi bilan birga yuz berdi. Bu mojarolar ilgari ikki tuzumning dunyo miqyosidagi qarama-qarshiligi doirasida ko’pincha u yoki bu kuchlar qutbining manfaatlari yo’lida “bostirib kelingan” edi. Bundan tashqari, yangi mintaqaviy mojarolarning vujudga kelishi va ularga turli tashqi kuchlar o’z jug’rofiy-strategik intilishlari doirasida jalb etilishidan iborat xavflar ham mavjud. So’nggi yilllarda mash’um mazmunga ega “mintaqaviy mojaro” degan ibora hammaning qulog’iga o’rnashib, oddiy bir holga aylandi. Mintaqaviy mojarolar dunyoning rivojlangan mintaqalariga ham, rivojlanayotgan mintaqalariga ham xos tus oldi. Mintaqaviy mojarolar - mamlakatlar (mamlakatlar guruhlari) o rtasidagi siyosiy, ʼ iqtisodiy va mafkuraviy qarama-qarshiliklarning mintaqaviy darajada o tkir ʼ namoyon bo lishidir. Ular ochiq qurolli to qnashuvlarda, jumladan, keng ko lamli ʼ ʼ ʼ to qnashuvlarda (masalan, Eron-Iroq mojarosi), harbiy xavf o choqlarining ʼ ʼ mavjudligida (masalan, arab-isroil mojarosida) ifodalanadi. Ko pgina mintaqaviy ʼ ziddiyatlarning paydo bo lishi va hal bo lmasligining asosiy sabablaridan biri ʼ ʼ imperialistik «bo lib tashla va hukmronlik qil» ish siyosatidir. Mintaqaviy ʼ mojarolar - bu alohida davlatlar, ularning koalitsiyalari yoki davlat ichidagi ijtimoiy qarama-qarshilikning alohida mintaqa sub ektlari o rtasida yuzaga ʼ ʼ keladigan nizolardir. Mintaqaviy mojarolarning xususiyatlari: 131. Ular global qarama-qarshilik bilan bevosita bog liq. Bir tomondan, ular ʼ yaqinlashib kelayotgan global mojarolarning shakllaridan biri sifatida tushuniladi. Boshqa tomondan, ular global mojarolarning yetilishini tezlashtirishi mumkin; 2. Mintaqaviy mojarolar iqtisodiy, siyosiy, diniy va mafkuraviy qaramaqarshiliklarga asoslanganligi sababli ular milliy-etnik va diniy to qnashuvlar shaklida namoyon bo ladi. Ular uzoq davom yetadi va xalqaro ʼ ʼ munosabatlarning butun tizimiga bevosita ta sir qiladi; ʼ 3. Mintaqaviy nizolar sub ektlar (ma muriy-hududiy birliklar, yetnik guruhlar, ʼ ʼ davlatlar yoki koalitsiyalar) tarkibiga ko ra farqlanadi. Sub ektlar orasida asosiy ʼ ʼ rolni siyosiy, iqtisodiy va milliy elita egallaydi; 4. Mintaqaviy konfliktlar tarqalish zonalari bilan farqlanadi. Ular katta geografik hududlarni (mintaqalarni) va muhim aholi massasini qamrab oladi; 5. Mintaqaviy ziddiyatlar dinamik. Shunday qilib, ziddiyatli vaziyat imidjini shakllantirish yelita tomonidan boshqariladi va ommaviy axborot vositalaridan, ba zan esa - axborot urushi vositalari va usullaridan faol foydalanish bilan amalga ʼ oshiriladi. Ochiq konfliktli o zaro ta sir urush, qurolli to qnashuv, iqtisodiy ʼ ʼ ʼ sanktsiyalar va mafkuraviy qarama-qarshilik shaklida bo lishi mumkin. ʼ Mintaqaviy mojarolar to rtta yo nalish bo yicha tasniflanadi, xususan: ʼ ʼ ʼ 1. Miqyosi bo yicha: ʼ 1.1. Davlatlar va koalitsiyalar o rtasidagi ziddiyatlar; ʼ 1.2. Davlat ichidagi ijtimoiy sub ektlar o rtasidagi ziddiyatlar; ʼ ʼ 2. Geografik joylashuvining o ziga xos xususiyatlariga ko ra: ʼ ʼ 2.1. Osiyodagi mojarolar; 2.2. Afrikadagi mojarolar; 2.3. Lotin Amerikasidagi ziddiyatlar; 2.4 Yevropa mojarolari. 3. Ko rinish sohasiga ko ra: ʼ ʼ 3.1. Iqtisodiy nizolar; 3.2. Siyosiy qarama-qarshiliklar; 143.3. Ma naviy-mafkuraviy ziddiyatlar; ʼ 3.4. Harbiy mojarolar. 4. Milliy va etnik xususiyatlariga ko ra: ʼ 4.1. Etnik nizolar; 4.2. Diniy nizolar; 4.3. Etnosiyosiy mojarolar. Siyosiy mojaro – bu bir-birini istisno qiluvchi ma lum siyosiy manfaatlar va ʼ maqsadlar bilan shartlangan qarama-qarshi ijtimoiy kuchlarning to qnashuvidir. ʼ Siyosiy mojaroning xususiyati jamiyatda yoki xalqaro maydonda siyosiy ta sir ʼ o tkazish uchun kurashdir. Siyosiy mojarolar tashqi va ichki siyosiy mojarolarga ʼ bo linadi. ʼ  Shaxslararo darajadagi mojarolar;  Guruhlar darajasidagi mojarolar;  Jamiyat siyosiy tizimosti darajasidagi mojarolar;  Mintaqaviy va global darajadagi mojarolar. Telereporterlarning hissiz sharhlari va gazetalarning jangovar to’qnashuvlarda ro’y bergan navbatdagi qurbonlar haqidagi katta sarlavhalari ortida millionlab kishilarning taqdiri, ularning dard-alamlari va chekayotgan jafolari ko’milib ketmoqda. BMTning hozirgi vaqtda bugun dunyoda qariyb 50 million qochoq borligi haqidagi so’nggi ma’lumotlari kishini befarq qoldirishi mumkinmi? 1996 yilda boshqa mamlakatlarda boshpana topgan 13 million kishi ro’yxatga olingan. Fuqarolar urushi tufayli 30 millionga yaqin odam o’zi yashab turgan joylarini tashlab, boshqa mamlakatlarga qochoq, sifatida ketishga majbur bo’lgan. O’z chegaralaridan uzoqda bo’lsada, zo’ravonlikka va butun-butun xalqlarning qonli fojialariga jamiyatning ko’nikib qolishidan ham daxshatlirok narsa bormi o’zi? Muayyan bir shaxsning yo tushunib etmaslik, yoki xotirjamlikka berilishi tufayli kelib chiqadigan bunday fuqarolik pozitsiyasining xavfi ochiqdanochiq kuch 15ishlatish bilan tahdid qilishdan kam emas-ku, axir. Bunday pozitsiya mamlakatimiz fuqarolari va rahbarlari uchun mutlaqo nomaqbuldir. 3 Mavjud mintaqaviy tanglik sharoitida O’zbekistonning xavfsizligiga tahdid xayoliy emas, balki yaqqol mavjuddir. Mintaqaviy mojaroni faqat taraflarning belgilab qo’yilgan doiralardagi qurolli qarama-qarshiligi, shu jumladan tinch aholi o’rtasida ko’plab qurbonlarga olib keladigan qarama-qarshiligi deb hisoblamaslik kerak. U muayyan jamiyat va qo’shni davlatlar hayotiga ta’sir ko’rsatadigan qarama-qarshilikdir. Agar masalaga shu nuqtai nazardan qaraladigan bo’lsa, bu tahdidning haqiqatan mavjudligi yaqqol ayon bo’ladi. Insoniyat sivilizatsiyasining rivojlanish tarixi, ayniqa har jihatdan bir-biriga bog’liq bo’lib qolgan hozirgi dunyo sharoitida, shundan aniq dalolat berib turibdiki, alohida olingan bir davlatdagi har qanday mojaro uzoq vaqt davomida milliy chegaralar doirasida qolib keta olmaydi. Bir qancha sabablarga ko’ra bunday mojaro nazorat qilib bo’lmaydigan darajada yoyilib ketishi muqarrar. Bu esa ertami, kechmi qo’shni davlatlar oldiga barcha salbiy oqibatlari bilan birga qator muammolarni ko’ndalang qo’yadi. Hatto mintaqadagi vaziyatni beqarorlashtirish darajasigacha borib etadi. Shu nuqtai nazardan qaraganda, mojaroning yashirin va oshkora baynalmilallashuvi tanglikni chuqurlashtiradi. Chunki turli maqsadlarni ko’zlaydigan va tanglik chiqqan hududda o’z manfaatlarini ta’minlashga intiladigan tashqi kuchlar hamma vaqt shay turadi. Shunday qilib, alohida olingan davlatdagi ichki mojaroni, shu mojaro bilan qo’shni mamlakatlar o’rtasidagi o’zaro aloqani bir-biriga bog’lik bo’lmagan hodisalar deb hisoblash xato bo’lur edi. Afg’onistondagi harbiy-siyosiy tanglik,Tojikistondagi beqarorlik butun Markaziy Osiyodagi mintaqaviy barqarorlik xolatiga ham, jumladan, O’zbekistonning milliy xavfsizligiga ham salbiy ta’sir ko’rsatmay qolmaydi. 3 I.Karimov. Xavfsizlik va barqaror taraqqiyot yo’lida. 6-tom. – T.:O’zbekiston,1998-yil. – Bet 41-42. 16 Bizning sharoitimizda ushbu xulosani tasdiqlash uchun teran nazariy fikrlar bildirish yoki boshqa mintaqaviy mojarolarning tarixini dalil sifatida keltirish zarurati bo’lmasa kerak, deb o’ylayman. Ishonchim komilki, Afg’onistonda 1996- yilning sentyabr-oktyabr oylarida vaziyat yana shiddatli tus olib, uning shamollari dimog’imizga urush hidini olib keldi. Bu hol respublikadagi tinchlik va xalq xotirjamligining qadri haqida o’ylashga majbur qildi. Bu hol ana shu ko’p qirrali muammoning dolzarbligi va keskinligini yana bir karra namoyish etdi. Shu jihatdan olganda, mintaqaviy mojarolar hal qilinmas ekan, Markaziy Osiyodagi davlatlarning birontasi o’zini xavfdan holi deb hisoblamaydi va ishonch bilan olg’a bora olmaydi, degan fikrni davom ettirish mantiqan to’g’ri bo’lur edi. Hozirning o’zidayoq ko’zga tashlanayotgan va keyinchalik vujudga kelishi mumkin bo’lgan xavf-xatarlar ko’lami keng. Birinchidan, vaziyatning rivojlanishi natijasida qurolli yoki boshqacha tarzdagi qo’poruvchilik faoliyati ataylab yoki beixtiyor qo’shni davlatlar hududiga o’tishi mumkinligi jiddiy e’tiborni talab qiladi. Chunki afg’on va ma’lum darajada tojik mojarolari amalda nazorat qilib bo’lmaydigan holatga kelib qoldi. Bunday sharoitda Markaziy Osiyoning hamma davlatlarida turlicha nisbatlarda yashayotgan, turli sohalarda va turli darajalarda ko’p asrlardan beri tarkib topgan, tarixiy o’zaro aloqalari (shu jumladan, ko’p sonli qarindosh-urug’chilik aloqalari ham) namoyon bo’lib turgan asosiy etnoslarning joylashish xususiyatini ham hisobga olish kerak bo’ladi. Mintaqadagi har bir davlat etnik jihatdan rang-barang bo’lgani sababli, har qanday tanglik keskinlashib, qo’shni mamlakatlar fuqarolari o’rtasidagi totuvlik va barqarorlikka putur etkazadi. Ayrim buzg’unchi guruhlarning ziddiyatlar olovini yoqishga va chegaradosh davlatlar aholisi orasidagi kam sonli etnik guruhlar milliy tuyg’ularini uyg’otish orqali uni qo’shni mamlakatlarga ko’chirishga urinishi katta tashvish tug’diradi. Hozirgi zamon tarixi shuni yaqqol ko’rsatmoqdaki, o’zlarining siyosiy va boshqa maqsadlari yo’lida milliy masalani dastak qilib olishga intiladigan kuchlar, eng 17avvalo, odamlarni yuksak darajada safarbar etadigan hissiyotlarga umid bog’laydilar. Keyinchalik ularni har qanday siyosiy donishmandlik va sog’lom fikrni inkor etadigan jangari tajovuzkorlik yo’liga burib yuborish mumkin, deb o’ylaydilar. Ikkinchidan, so’nggi yillarda voqealar fojiali tus olganligining yana bir sababi shundaki, afg’on mojarolariga, ma’lum etnik nizolardan tashqari, yana diniy tus ham berildi. Islomning keskin siyosiylashuv jarayoni sodir bo’lmoqda. U o’ta radikal tus oldi - hokimiyat tepasiga chiqishga da’vogarlik qilish va barcha dindoshlarni madadga chaqirgan holda bunga qurolli yo’l bilan erishishga ochikdan - ochik urinish yuz bermoqda. Dinimizning insonparvarlik g’oyalari va asoslariga hech bir aloqasi bo’lmagan ana shu jarayon Tog’li Badaxshondan tortib to Kaspiygacha bo’lgan juda katta hududdagi ijtimoiy-siyosiy vaziyatga bevosita yoki bilvosita salbiy ta’sir ko’rsatdi. Mintaqadagi davlatlarda afg’on ssenariysini o’z xalqlariga zo’rlab qabul qildirishga tayyor turgan ekstremistik kayfiyatdagi unsurlar topilib qoldi. Afg’oniston voqealari esa qanday fojiali oqibatlarga olib kelganligiga hali biz ham baho beramiz, kelgusi avlodlarimiz ham baho beradi. Uchinchidan, hokimiyatga intilayotgan turli afg’on guruhlarining etnik-diniy da’volari asosida kelib chiqqan Afg’oniston mojarosining markazdan qochuvchi to’lqinlari butun mintaqaga salbiy ta’sir ko’rsatishda davom qilmoqda va muayyan shakl kasb etmoqda. Bu hol tojik-afg’on chegarasidagi qurolli ig’vogarliklarda yaqqol namoyon bo’lmoqda. Bu ig’vogarliklar Afg’oniston Islom davlati hududidan turib olib borilayotgan qo’poruvchilik faoliyatining boshqa ko’rinishlari bilan birga Tojikistondagi va butun mintakadagi vaziyatni tegishlicha jiddiy izdan chiqarmoqda. Ana shunday sharoitda turli-tuman “din uchun kurashuvchilar” o’z xatti-harakatlari va niyatlarini oqlash uchun diniy shiorlardan foydalanmoqdalar. Xalqlarimizga va ularning ma’naviy dunyosiga xos bo’lmagan ideallar va qadriyatlarni zo’rlab qabul qildirishga urinmoqdalar. Fitna va o’rta asr 18jaholatparastligi urug’larini sochishga, bizni insoniyat sivilizatsiyasidagi munosib o’rnimizdan mahrum qilishga intilmokdalar. Nihoyat, alohida e’tiborga molik bo’lgan yana bir potensial xavf-xatar haqida. Mojarolarning davom etishi ba’zi bir kimsalarga “ajratib yuborilgan xalqlar” muammosini zo’r berib avj oldirishga imkon bermoqda. Bunda ko’pincha, masalan, Afg’oniston bilan chegaraning ikki tomonidagi tojiklar yoki o’zbeklarni, yo bo’lmasa, pushtun qabilalarini birlashtirish foydasiga sun’iy dalillar to’planmoqda. Mavjud chegaralarni etnik asosda o’zgartirish yo’lidagi har qanday urinish qanday oqibatlarga olib kelishini tasavvur qilishning o’zi dahshatli. Mintaqamizdagi chegaralarni o’zgartirish butun jahon hamjamiyati uchun dahshatli oqibatlarni keltirib chiqarishi mumkin. Hatto Bosniya va Gersegovinadagi mojarolar bu mudhish voqealar oldida “xolva” bo’lib qolishi hech gap emas. Umuman olganda, cho’zilib ketgan mintaqaviy mojarolar atrofdagi davlatlar uchun (tabiiyki, O’zbekiston ham bundan mustasno emas) aynan hozir keng doiradagi muammolar manbaiga aylandi. Keyinchalik esa ular siyosat, mafkura, millatlararo munosabatlar va boshqa sohalarga ham zimdan salbiy ta’sir etishi, putur etkazishi mumkin. II.BOB. Globallashuv jarayonidan g’oyaviy-mafkuraviy maqsadlar 2.1. Globallashuv jarayonida axborot xurujlar Axborotlashgan jamiyat sharoitida axborotning inson va jamiyat hayotiga ta’siri oshib bormoqda. Ayni paytda axborotdan turli xil maqsadlarda foydalanishga urinishlar mavjud. Insoniyat axborot texnologiyalari yordamida ma’lumotlarni to’plash, qayta ishlash va uzatish bilan chegaralanmay, jamiyatda iqtisodiy, siyosiy, harbiy va boshqa sohalarni boshqarish, ularga ta’sir etish va istiqbolini belgilash imkoniyatiga ham ega bo’lib bormoqda. Bu jarayonlar negizida davlatlararo hamkorlik yangi bosqichga kiritib, o’zaro munosabatlarning bir-biriga nisbatan bog’liq holatlarni kuchaytirmoqda. Shu bois, 19axborot davlatning milliy boyligi, xalqaro maydonda esa strategik resursga aylangan. Ammo, zamonaviy axborot texnologiyalari jamiyat hayotida ko’plab qulaylik va imkoniyatlar yaratishi bilan birga, ayrim muammolarni ham keltirib chiqarmoqda. Aksariyat hollarda ushbu muammolar axborot komunikatsiya vositalaridan va ularning imkoniyatlaridan g’arazli maqsadlarda foydalanish oqibatida yuzaga chiqmokda. Bu esa axborot xurujlariga qarshi kurashning zarur yo’nalishlarini ishlab chiqish, axborot xavfsizligini ta’minlashning yagona tizimini yaratish, atrofimizda ro’y berayotgan o’zgarishlarni har taraflama chuqur tahlil qilish va axborot sohasida ilmiy izlanishlar olib borish vazifasini qo’yadi. O’zbekiston Respublikasida xavfsizlikni ta’minlashning ustuvor vazifalaridan biri axborot ko’lamining ortishi sharoitida jahon axborot tizimiga integratsiyalashish, axborotni erkin olishning kafolatini yaratish va axborot tahdidlariga qarshi kurashishning samarali tizimini ishlab chiqishdir. Har bir davlatning axborot makoni shaxs, jamiyat va davlatning manfaatlaridan kelib chiqqan holda, ularga tegishli bo’lgan axborotni o’zgartirish, ruxsatsiz tarqatish, ma’naviy va ruhiy borlig’iga ta’sir ko’rsatish, konstitutsiyaviy tuzumga qarshi bo’lgan g’oyalardan millatlararo va diniy konfessional, kuch ishlatish va boshqa ko’rinishdagi harakatlardan qonuniy ravishda himoyalangan. Axborot xavfsizligi milliy xavfsizlikning ajralmas qismi sifatida tarmoqlararo hususiyatga ega, ya’ni siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy, harbiy, madaniy sohalarda ham axborot xavfsizligini ta’minlanganligi ushbu yo’nalishlarning barqaror rivojlanishiga xizmat qiladi. Bizga ma’lumki, globallashuv davrida voqelik hech nima, aloqa esa hamma narsadan ustun. Sivilizatsiyalarning taqlidi esa axborot yetkazib berish tezligiga bog’liqhisoblanadi. O’z vaqtida axborotga va uni yetkazib berish, tarqatish texnologiyasiga ega bo’lgan davlat eng qudratlidir. Ayrim nazariyalarga ko’ra davlatning qudrati moddiy boyliklar bilan emas, balki o’zga davlatlar axborot hududi (o’z hududining himoya qilinganligi) va fuqarolarning ongini egallaganligi bilan farqlanib turadi. 20 Axborot urushi - bilimlar va e’tiqodlar urush. Axborot urushi - bu dushmanning bilim va e’tiqod tizimining istalgan qismiga qarshi qaratilgan dushmanlik harakati, o’z navbatida axborot xurujini ushbu tizimga qarshi qaratilgan aniq harakat sifatida belgilaydi. “Axborot urushi” atamasi ilk bor 1967 yil tilga olingan bo’lib, bu iboraning muallifi sobiq sovet Ittifoqiga qarshi boshlagan axborot urushining asoschilaridan biri Allen Dallesdir. Axborot urushi nazariyasining asoschilaridan yana biri Uinn Shvartou fikricha: "Zamonaviy jamiyat axborotga asoslanganligi sababli, ertami, kechmi, har kim axborot hurujining qurboniga aylanadi”, -deb ta’kidlaydi. Uinn Shvartou axborot urushini olib borishda barcha xatti-harakatlarning uchta sub’ektga qaratilganligini ta’kidlaydi: shaxsga (individual holatda), tashkiliy tuzilmaga (tashkilot-muassasaga qaratilgan) va global ko’rinishda (davlatlar o’rtasidagi ziddiyatga qaratilgan). Axborot xuruji murakkab va ko’p qirrali hodisa bo’lib, inson ongi tomonidan shakllantiriladi va unga yo’naltiriladi: Axborot xurujlari ikki turga bo’linadi: to’g’ridan-to’g’ri (to’g’ridan-to’g’ri) va bilvosita (bilvosita). To’g’ridan-to’g’ri axborot hujumi dushmanning axborot maydoniga to’g’ridan- to’g’ri aralashish, uning muhitiga noto’g’ri ma’lumotlarni kiritishdan iborat. Bilvosita - dushman haqiqat uchun qabul qiladigan ishonchsiz ma’lumotni yaratishda. SHu bilan birga, dushmanning axborot maydoniga ichki aralashuv yo’q. Strategik darajada, agar shaxs o’ziga ta’sir o’tkazayotganini anglamasa, axborot hujumi muvaffaqiyatli amalga oshirilgan deb tan olinadi. Axborot xurujining ta’sir potensialini tavsiflash va uning ontologik xususiyatlarini G. Lassuell tomonidan ishlab chiqilgan va "5W" dan iborat chiziqli aloqa modeli qo’llaniladi: 1. Kim - xabarni tarqatuvchi kommunikatorni bildiradi; 2. Nima deydi - xabar mazmuni; 3. Qaysi Kanalda - uzatish vositasi; 214. Kimga - individual qabul qiluvchiga yoki ommaviy aloqa auditoriyasiga; 5. Qanday effekt? - xabarning natijasi + "ta’sir" jamoatchilik bilan aloqalardagi fikr-mulohazalarni ham anglatadi. “Axborot xuruji” iborasi birinchi marta 1976 yil Tomas Ronning "Boeing” kompaniyasi uchun mo’ljallangan "qurollar tuzumi va axborot urushi ” nomli hisobotida qayd etilgan. Tomas Ron AQSH iqtisodiyotida infratuzilma asosiy komponent bo’lib, keyinchalik uning harbiy, siyosiy sohalar kabi zaif nuqta bo’lib qolishini ta’kidlaydi. Axborot xurujining muhim jihati esa "qarshi davlatning korxonalari rahbarlariga, a’zolariga psixologik bosim o’tkazib, ularni "kerakli” qarorlarni qabul qilishga majbur qila bilishdir” deydi. Shunga ko’ra “axborot xuruji” nima, degan savolga javob berish mumkin. Axborot xuruji bu raqib sanalgan shaxsga, jamiyatga va davlatga siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy va madaniy sohalarda qabul qilingan qarorlarga ta’sir ko’rsatish, ijtimoiy faktlar va jamoatchilik ongini o’ziga kerakli yo’nalishda shakllantirishga urinishdir. Axborot xurujlarining amalga oshirishda raqiblar asosan quyidagi usullardan foydalanadi: - dezinformatsiya (yolg’on axborot tarqatish) - psixologik ta’sir ko’rsatishning bir ko’rinishi bo’lib, raqib tarafni chalg’itish maqsadida yolg’on axborot tarqatiladi. Bunda haqiqiy axborot bilan yolg’on axborot aralash ko’rinishida bo’ladi; - manipulyatsiya (omma ongini boshqarish) - omma ongini tuli g’oyalar, ko’rsatmalar, motivlar, stereotiplar, taqlid orqali sub’ekt manfaatlariga moslashtirish. Voqelikni noto’g’ri idrokqilish orqali soxta, yolg’on tushuncha yoki tasavvur hosil qilinadi; - targ’ibot - omma ongida OAV yordamida ma’lum g’oyalarni tarqatish va ommalashtirish; - inqirozli holatlarni boshqarish - asosan iqtisodiy va siyosiysohalarga qaratilgan bo’lib, ma’lum guruh yoki davlat qiziqishlarini ko’zlaydi. Avvaldan tanlab olingan shaxslarga yashirin ko’rinishida ta’sir ko’rsatiladi; - ig’vogarlik - ma’lum guruhlar va shaxslar tomonidan davlatning konstitutsion tuzumiga yoki qonuniy asoslariga qarshi harakatlarni amalga oshirish; 22-tuxmat (bo’hton)-biror ob’ektni obro’sizlantirish, sha’nini bulg’ash maqsadida yolg’on ma’lumotlarni tarqatish; - diskreditatsiya (obro’sizlantirish) - omma orasida davlat raxbarlari, jamoat tashkilotlari, ayrim shaxslar obro’sini, siyosiy echimlar, tadbirlar ahamiyatini tushuntirish va ularga salbiy ta’sir ko’rsatish; - omma diqqatini jalb etish - biror voqea, hodisa, ish yuzasidan huquqiy ma’lumot panada qoldiriladi, shov-shuvga sabab bo’ladigan tadbirlar amalga oshiriladi; - mish-mish gaplarni tarqatish - mavjud bo’lmagan ma’lumotlarni tarqatish. Asosan davlat va jamiyadagi bo’shliq joylarga asosiy zarba beriladi hamda siyosiy va ma’naviy yetuk bo’lmagan shaxslar ob’ekt sifatida tanlab olinadi. Axborot xuruji – muayyan kuchlar tomonidan kishilar ongi va qalbiga yot g’oyalarni singdirish maqsadida ularning hissiyotlari, e’tiqodi va tuyg’ulariga ta’sir etishning mafkuraviy omillaridan, jamiyat turmush tarzi va mentalitetdagi o’zgarishlarni amalga oshirish uchun unga moddiy, ma’naviy, ruhiy ta’sir o’tkazishning noan’anaviy va noxolis usullaridan foydalanish asosida siyosiy maqsad va muddaolarni amalga oshirish majmuasini anglatadi 4 . Axborot xurujlarining eng yovuz va tahlikali shakli kishilar ongiga g’oyaviy va mafkuraviy ta’sir o’tkazishdir. Endilikda axborot xurujlaridan ko’zlangan asosiy maqsad – muayyan kuchlarning kishilar ongi va qalbiga ta’sir etish orqali o’zlarining siyosiy, iqtisodiy, mafkuraviy maqsadlariga erishishga urinishi bilan bog’liq bo’lib qoldi. Chunki bunday vaziyatda har qanday ijtimoiy, siyosiy, iqtisodiy, madaniy-ma’naviy muammo haqidagi axborot aholi o’rtasida juda tez tarqalib, turli keskin holatlar kelib chiqishiga sabab bo’ladi. Bunday muammolarga esa ichki va tashqi kuchlar o’z manfaati nuqtai nazaridan munosabat bildiradi. Ba’zilari ulardan g’arazli maqsadlarda foydalanishga urinadi. Axborot xuruji orqali jahon jamoatchiligining ongu tafakkurini boshqarishga urunish siyosiy kurashning asosiy usuliga aylanib bormoqda. Ayniqsa “rangli inqilob” lar orqali turli mamlakatlarda g’arbparast hukumatlarni shakllantirish, 4 Globallashuv,ommaviy madaniyat,milliy g’oya(Ilmiy maqolalar to’plami.A.Maqsutaliyev.Milliy g’oya va mafkuraning global hodisalar bilan aloqadorligi. T.,Ma’naviyat,2009,17-bet.) 23vaqti-vaqti bilan har xil mish-mishlar tarqatish vositasida ularni cho’chitib olib, jilovda ushlab turish, demokratiya va fuqarolik jamiyatini mustahkamlash niqobi ostida turli xalqaro fondlar orqali qarama-qarshi kuchlarni rag’batlantirib, barbiriga va hukumatga qarshi gijgijlash – bularning barchasi xalqaro munosabatlarda qo’llanayotgan yangi siyosiy ekspansiya texnologiyasidir. Bu texnologiya axloqiy me’yorlarga, ba’zi hollarda hatto xalqaro huquq me’yorlariga ham bepisand qaraydi. Shunday qilib, axborot xuruji nafaqat siyosiy kurash, balki siyosiy ekspansiya vositalaridan biriga ham aylandi. Bunday vaziyatda manfaatdor siyosiy kuchlar OAV yordamida voqealarni buzib ko’rsatib yoki noxolis sharhlab, butun jahon jamoatchiligini o’sha uydirmaga ishontirish orqali o’zlarining g’arazli maqsadlariga erishmoqchi bo’ladi. Axborot xurujining aholi ongiga ko’rsatadigan salbiy ta’sirini kamaytirish, bu xurujga qarshi mafkuraviy immunitet hosil qilish masalaga kompleks yondashuvni talab etadi. Bunda ma’naviy, g’oyaviy-tarbiyaviy tadbirlar moddiy, iqtisodiy bunyodkorlik va keng ma’nodagi ijtimoiy islohotlar bilan qo’shib olib borilishi lozim. Jamiyat uyg’un va barqaror rivojlanishi uchun moddiy va ma’naviy qadriyatlarga, iqtisodiy va ma’naviy hayotga birdek e’tibor qaratilishi lozimligi Birinchi Prezidentimiz Islom Karimov tomonidan alohida qayd etib o’tilgan. Axborot xuruji orqali jahon jamoatchiligining ongu tafakkurini boshqarishga urunish siyosiy kurashning asosiy usuliga aylanib bormoqda. Ayniqsa “rangli inqilob” lar orqali turli mamlakatlarda g’arbparast hukumatlarni shakllantirish, vaqti-vaqti bilan har xil mishmishlar tarqatish vositasida ularni cho’chitib olib, jilovda ushlab turish, demokratiya va fuqarolik jamiyatini mustahkamlash niqobi ostida turli xalqaro fondlar orqali qarama-qarshi kuchlarni rag’batlantirib, barbiriga va hukumatga qarshi gijgijlash – bularning barchasi xalqaro munosabatlarda qo’llanayotgan yangi siyosiy ekspansiya texnologiyasidir. Bu texnologiya axloqiy 24me’yorlarga, ba’zi hollarda hatto xalqaro huquq me’yorlariga ham bepisand qaraydi. Shunday qilib, axborot xuruji nafaqat siyosiy kurash, balki siyosiy ekspansiya vositalaridan biriga ham aylandi. Yurtboshimiz globallashuv ayni paytda ziddiyatli hodisa ekanini ham haqqoniy qayd etadi. Buni avvalo globallashuv natijasida ommaviy madaniyat niqobidagi noxush hodisalarning, aksilmadaniyatning tarqalish xavfi hamda xalqlarning rang- barang, boy ma’naviy hayotining birxillashuvi, milliy o’zlik uyg’usining susayishi, egoizm va nigilizm (Nigilizm – lot. nihil – hech nima, hech qanday. 1. Ijtimoiy hayotda shakllangan, odat tusiga kirgan har qanday qoida, tamoyil va qonunlarni inkor qiluvchi nuqtai nazar. 2. O’tmish davrlardagi madaniy merosni inkor etish) kabi xatarlarning kuchayishida ko’rish mumkin. Axborot xurujiga berilgan turlicha ta’riflar mavjud. Rossiyalik ayrim mutaxassislarning fikricha axborot xuruji bu - raqib ustidan axborot hukmronlikka erishish va shuning evaziga unga moddiy, mafkuraviy yoki boshqacha zarar yetkazish uchun davlatning harbiy kuchlari, hukumati hamda xususiy tashkilotlari tomonidan amalga oshiriladigan tadbirlar va operatsiyalar majmuasidir. Mamalakatimizga nisbatan amalga oshirilgan va oshirilayotgan axborot xurujlarining asosiy maqsadi – davlat va xalq o’rtasida ishonchsizlikni, aholida shubha, ikkilanish, parokandalik, tartibsizlikni keltirib chiqarishdir. Shuni ta’kidlash kerakki, butun o’tgan mustaqillik yillarida mamlakatimiz, davlat apparatiga insbatan turli kuchlar tomonidan ta’sir qilish, muayyan talablarini bajartirish maqsadida axborot xurujlari tashkil qilib kelinayotganligi ma’lum. Bunday axborot xurujlari ayni paytda yurtimizdagi tinchlik, barqarorlik, milliy taraqqiyot sari amalga oshirilayotgan islohotlarga qarshi qaratilgan harakatlardir. XXI asrda axborot urushinig o’ziga xos jihati urush vositalari, uslublarining ko’paygani, takomillashganida ko’rinadi. Bugungi kunda bunday urush internetda, ijtimoiy tarmoqlar, messenjerlar orqali ham olib borilmoqda. 25 Ayrim mutaxassislar tomonidan psixoterapiya metodlari yakka shaxsga qanday ta’sir etsa axborot urushining metodlari ommaviy ongga shunday ta’sir qilishini ta’kidlashadi. Respublikamizning geosiyosiy, geojug’rofiy mavqei yaqin va uzoq kelajakda mamlakatimizga nisbatan axborot urushi susaytirilmaydi, aksincha faollashadi, degan xulosa chiqarishga olib kelmoqda. Mamlakatimiz muhim siyosiy tadbir - prezidentlikka saylov arafasida turibdi. Bu jarayonda ayrim kuchlar tomonidan axborot xuruji kuchaytiriladi, chunki saylov jarayoni vaziyatni beqarorlashtirish uchun, aholini turli guruhlarga bo’lib tashlab, o’ziga xos “boshqariladigan tartibsizlik” tashkil qilish uchun qulay fursat hisoblanadi. Bashoratchilikka da’vo qilish emas bu biroq shuni aytish mumkinki, saylov natijalari bo’yicha turli shubha, mish-mishlarni tarqatish, saylov jarayonining qonuniy, demokratik tarzda o’tganligini savol ostiga olish ko’payadi. Basharti shunday bo’lsa bu haqiqiy xalq tanlovi amalga oshganidan, axborot xuruji tashkilotchilari xohlagan narsa ro’y bermaganidan dalolat beradi. Yaqin tarixda buni ko’p guvohi bo’lganmiz. Axborot xurujlari ta’siriga eng ko’p beriladigan aholi qatlami bu yoshlardir. Afsuski, axborot-kommunikatsiya texnologiyalarining jadal sur’atlar bilan rivojlanishi axborot tahdidlarining ham kuchayishiga olib kelmoqda. Internet vositasida ishlaydigan dasturlar, ijtimoiy tarmoqlar orqali juda katta oqimda ma’lumotlar almashishi ro’y bermoqda. Ular asosan qiziqarli voqealar, gap-so’zlar, shou- biznes, sport xabarlari, yangiliklardan iborat. Biroq hech kim tashqi kuchlar tomonidan ijtimoiy tarmoqlar, messenjerlardan o’z maqsadi yo’lida foydalanmaydi, deb kafolat bera olmaydi. Misol uchun, Telegram messendjerida ba’zi bir guruhlarning ishtirokchilari soni 50 000 dan oshadi. Shunday guruhlar borki, unda asosan fahsh fotorasmlar, video lavhalar joylashtirilmoqda. Bu ma’naviyati, madaniyatida qusr bo’lgan shasxlarni o’ziga jalb qilish uchundir. Aynan shunday toifa kishilar o’zlariga javob berisha olmaydi. Keyinchalik bunday kanallarda siyosiy mavzuga taalluqli ma’lumotlar tarqatilishi va guruh a’zolarining fikrini o’zgartirishga, ma’lum bir yo’nalishga solishga harakat qilinishi mumkin. 26 Respublikamizning birinchi prezidenti muhtaram Islom Karimov “...bugungi zamonda mafkura poligonlari yadro poligonlaridan ham ko’proq kuchga ega” ekanligini ta’kidlagan edi. Mafkura poligonlarida kuchlar nisbati esa axborot, axborot xuruji vositasida hal etilmoqda. Mamlakatimizga nisbatan qilinayotgan axborot xurujlariga qarshi kurashda ba’zan “It huradi, karvon o’tadi” qabilida ishlash o’rinlidek ko’rinadi. Biroq, fikrimcha axborot xurujlari kimlar, qaysi tuzilmalar tomonidan, nima maqsadda tashkil qilinayotganligi ma’lum bo’lganda, ularga qarshi kurashda eng yaxshi himoya hujum ekanligidan kelib chiqishimiz kerak. 2.2. Agressiv millatchilik – g’oyaviy-mafkuraviy tahdi Globallashuv sharoitida millat va milliy munosabatlar sohasida muhim o’zgarishlar yuzaga keladi. Milliy madaniyatlarning integratsiyasi va modernizatsiya jarayonlari sodir bo’ladi. Bu globallashuv tufayli polietnik va monoetnik davlatlarda o’ziga xos ko’rinishlarga ega bo’ladi. Ayni paytda millatlararo munosabatlarda ayrim ixtilofli va ziddiyatli holatlar kuzatiladi. Millat - uzoq davom etgan ijtimoiy, iqtisodiy, siyosiy va etnomadaniy jarayonda, aniq hududiy doirada, til va o’zlikni anglash birligi asosida shakllangan xalq etnik tari-xining eng yuksak cho’qqisi, o’ziga xos madaniyat, ong va mentalitet zaminida tarkib toptan ijtimoiy birlik shakli. Millat kishilarning jips tarixiy birligi, umumiqtisodiy turmush, til, hudud birligi, madaniyat, ong, ruhiyat uygunligi va mushtarakligi demakdir. Ungacha ijtimoiy taraqqiyotning etnos (xalq) shakli ham mavjud bo’lib, xalq atamasi juda keng va tor ma’noda ishlatiladi. Mas, keng ma’noda: o’zbek xalqi, nemis xalqi va boshqalar. Shuning uchun ijtimoiy fanda xalqlarning kelib chiqish tarixini o’rganishda etnos bilan bir qatorda etnik birlik atamasi ham ishlatiladi. Chunki u ma’lum bir ijtimoiy tuzumda vujudga kelgan etnik uyushma: anik, bir xalqqa nisbatan ishlatiladigan atama. Fanda xalqning shakllanish jarayoniga nisbatan etnogenez atamasi ishlatiladi. 27Etnogenetik jarayon esa xalqning uzil-kesil shakllanishi bilan yakunlanadi. Shakllangan xalq o’z etnik nomiga, hududiy til birligiga, iqtisodiy-xo’jalik va etnomadaniy birligiga, o’zlikni anglash birligi va nihoyat siyosiy uyushmasi (davlat)ga ega bo’lishi taqozo etiladi. Shuning uchun xalqning shakllanishi Millatning shakllanishi degan so’z emas. Chunki etnos shakllanish jarayonida asosan, 3 bosqichni bosib o’tadi. Uning l-bosqichi — urug’-qabila; 2-bosqichi — elat, 3 – bosqichi — millatdir. Etnik birlikning bu 3 turi, o’z navbatida, har xil tarixiy davrlarning ijtimoiy mahsuli hisoblanadi. Ulardan kabila kishilik tarixining ibtidoiy bosqichiga xos etnik birlik, patriarxat urug’ jamoalarining uyushmasi, qabila a’zolarining birbirlari bilan qon-qarindoshlik munosabatlarini saqlashi va urug’larga bo’linishi xususiyatlari bilan o’zidan keyingi tarixiy bosqichdagi etnik birlikdan (elat, ya’ni xalqdan) mazmun va zamon jihatidan farq qiladi. Demak, qabila ilk inson jamiyatining taraqqiy etgan etnik jamoasi bo’lib, uning boshqaruv tizimi qabilaviy demokratiyaning eng yuksak tamoyillari asosida, ya’ni o’z-o’zini idora qilish urug’ qabila sardorlaridan tashkil topgan maslahat majlisi — oqsoqollar kengashi tomonidan olib boriladi. Jamiyatdagi iqtisodiy-xo’jalik, madaniy va etnik aloqalarning tobora rivojlanib borishi natijasida bir necha qabilalarning birlashishi yuz beradi. Qabilalarning birlashishi jarayonida etnik birlikning yangi turi vujudga keladi. Bu etnik birlik ma’lum tarixiy sharoitda hududiy, iqtisodiy til va etnomadaniy umumiylik asosida shakllanadi. SHakllangan yangi etnik birlikni ifodalash uchun fanda elat, ya’ni xalq atamasi qabul qilingan. Etnik birlikning elatdan keyingi shakli millat bo’lib, uning shakllanishi elatning shakllanish jarayoni kabi uzoq davom etadigan ijtimoiy voqelik, millat etnik tarixining, elatning eng yuqori. cho’qqisi, kamolot bosqichiki, bu bosqichga ko’tarilgan xalqning tarixan tarkib topgan davlati, birinchidan Millat nomi bilan yuritiladi; ikkinchidan uning aniq hududiy chegarasida muomalada bo’lgan umummillat tili davlat tili maqomi darajasiga ko’tariladi; uchinchidan davlat hududining butunligi va chegarasining daxlsizligi tan olinadi; to’rtinchidan Millat 28va unga xos mentalitet shakllangan bo’lib, fuqarolarning o’zlikni anglash darajasi ularning hayot mazmuniga, kundalik turmush tarziga aylanadi va nihoyat beshinchidan davlat jamiyat tomonidan bashqariladi. O’zbekiston mustaqillikka erishgan ilk kezlardanoq millatlararo totuvlikni mustahkamlash, ona diyorimizda istiqomat qilayotgan barcha millat va elatlar rivoji uchun teng sharoit yaratish davlat milliy siyosatining ustuvor yo’nalishi etib belgilandi. Xususan, 1992 yil 13 yanvarda O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining “Respublika baynalmilal madaniyat markazini tuzish to’g’risida”gi Qarori e’lon qilindi. Ushbu Qaror mustaqillik davrida hukumatimiz qabul qilgan ilk hujjatlardan biri edi. Bugun millatlararo totuvlikni mustahkamlashga doir bir qancha qonunlar ishlab chiqilib, ular ijrosi yuzasidan zarur chora-tadbirlar ko’rilgani, qolaversa, olis davrlardan xalqimiz qon-qoniga singib ketgan o’zga millatlarga nisbatan xayrixohlik, bag’rikenglik tuyg’usi bois yurtimizda osoyishtalik, barqarorlik hukm surmoqda. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh. M. Mirziyoyevning 2018 yil 28- dekabrdagi Oliy Majlisga Murojaatnomasida bu borada shunday deyiladi: “O’zbekiston millatlararo totuvlik va diniy bag’rikenglik sohasida o’z an’analariga doimo sodiq bo’lib, bu yo’ldan hech qachon og’ishmasdan ilgari boradi. Mamlakatimizda turli millat va diniy konfessiyalar vakillari o’rtasida o’zaro hurmat, do’stlik va ahillik muhitini mustahkamlashga birinchi darajali e’tibor qaratiladi. Bu – bizning eng katta boyligimiz va uni ko’z qorachig’idek asrab-avaylash barchamizning burchimizdir” 5 . Alohida qayd etish lozimki, Birlashgan Millatlar Tashkiloti Bosh Assambleyasining yalpi majlisi tomonidan muhim bir hujjat – “Ma’rifat va diniy bag’rikenglik” rezolyutsiyasi qabul qilindi va Yurtboshimiz mazkur rezolyutsiyani qabul qilish tashabbusini 2017-yil sentyabr oyida Bosh Assambleyaning 72-sessiyasida ilgari surgan edi 6 .Ushbu tashabbusning Birlashgan Millatlar Tashkilotiga a’zo bo’lgan 193 ta davlat keng qo’llabquvvatlagani jahon 5 Mirziyoyev Sh.M. Mamlakat rivojidagi istiqbolli vazifalar(Oliy Majlis Senati va Qonunchilik palatasi a’zolari 2018-yilda amalga oshirilgan asosiy ishlar yakuni va O’zbekiston Respublikasini 2019-yilda ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning eng ustuvor yo’nalishlariga bag’ishlangan Murojaatnoma). 6 Mirziyoyev Sh.M. Xalqimiz roziligi bizning faoliyatimizga berilgan eng oliy bahodir.2-jild 29hamjamiyati tomonidan O’zbekistonning sa’y-harakatlariga berilgan yuksak baho va e’tirof sifatida barchamizga katta mamnuniyat va g’ururiftixor bag’ishlaydi. Xulosa qilib aytish joizki, millatchilik va shovinizm kayfiyatining kuchayishi-yu, milliy va diniy ixtiloflarning alanga olishiga turli-tuman, ba’zan hatto arzimasdek tuyulgan omillar ham sabab bo’ladi. Shunga ko’ra, ushbu muammo davlatning ham, jamiyatning ham muntazam e’tiborini talab qiladi va puxta o’ylangan oqilona siyosat yuritishni taqozo etadi. Har bir ijtimoiy-siyosiy va tarixiy birlik vakillari qancha o’zlarining siyosiy, huquqiy, ma’naviy va milliy o’zligi va ijtimoiy hayotni teranroq va atroflicha anglay borsalar, shuncha ularning siyosiy, huquqiy, ma’naviy va milliy ongi ham o’sib boradi. Bu holda ular o’zlarining maqsad va manfaatlarini ham teranroq va atroflicha anglay boshlaydilar. Ularning ongidagi bunday ijobiy o’zgarishlar, o’z navbatida ularning g’oya va mafkuralarining rivoj topishiga olib keladi, chunki ular endi o’zlarining g’oya va mafkuralarida o’z maqsad va manfaatlarini to’laroq va yaqqolroq ifoda etishga erishadilar. Jamiyatning taraqqiy etishi avvalambor uning iqtisodiy, siyosiy, huquqiy va madaniy-ma’naviy yuksalishiga bog’liq bo’ladi. Bu yuksalishlar albatta jamiyatdagi ijtimoiy-siyosiy qatlam, millat va elatlar vakillari maqsad va manfaatlarining o’zgarishi va yuksalishiga olib keladi. Endi bu birlik vakillari o’z oldiga ulkanroq vazifalar qo’yadilar. Ushbu o’zgarishlar albatta jamiyatdagi mavjud g’oya va mafkuralarning o’zgarishi va yuksalishiga olib keladi. Jamiyatdagi qaysi bir ijtimoiy-siyosiy qatlam yoki etnik guruhvakillarining ongi qancha ko’proq umuminsoniy ma’naviy qadriyatlar va jahon miqyosida erishilgan fan yutuqlarini o’zida mujassam etsa, shuncha ushbu jamiyat a’zolarining borliqni tushunish darajasi ham ancha oshadi va bu daraja asosida ular o’z maqsad va manfaatlarini ham to’g’riroq va teranroq anglay boshlaydilar. Har qanday mafkura qancha haqiqatga yaqinroq bo’lsa, u shuncha rivoj topgan bo’ladi va uning hayotiyligi va amalga oshish imkoniyatlari ham ancha oshadi. 30Insoniyat tarixida shunday mafkuralar amal qilganki, ular haqiqatdan ancha uzoqda bo’lgan. Masalan, kommunistik mafkura bo’yicha, xudo mavjud emas, kommunistik jamiyatda millatlar yo’q bo’lib ketadi va jamiyat a’zolari o’z ehtiyojlaridan kelib chiqqan holda, mavjud mol-mulk, noz-ne’mat va boyliklardan istaganicha foydalanishi mumkin bo’ladi va hokazolar. Bunday g’oyalarga asoslangan mafkuraning qanchalik haqiqatdan uzoq ekanligini, sobiq sovetlar davlatining fojiali xotimasi yaqqol ko’rsatdi. Jamiyatning iqtisodiy, siyosiy, huquqiy, madaniy-ma’naviy va boshqa turdagi yuksalishlari muqarrar ravishda uning iqtisodiy, ijtimoiy-siyosiy tizimi va strukturasini ham o’zgartirib yuboradi. Jamiyatdagi bunday o’zgarishlar, unda yangi ijtimoiy-siyosiy, turli tarixiy birliklarning maqsadlari va manfaatlarini ifodalovchi yuksalgan g’oya va mafkuralarni ham vujudga keltiradi. Keyingi yetmish yillardan ham ko’proq vaqt davomida Er yuzida nafaqat hech qanday dunyoviy umuminsoniy g’oya va mafkura amal qilmadi, bil’aks bu yillar davomida ikki bir-biriga zid bo’lgan sotsialistik va kapitalistik ijtimoiysiyosiy, iqtisodiy tizimlar o’rtasida «sovuq urush» deb nom olgan, mafkuraviyg’oyaviy kurash davom etdi. Bu mafkuraviy-g’oyaviy kurash odamzodga beadad musibatlar keltirdi, ya’ni qanchadan-qancha insonlar behudaga hayotdan ko’z yumdilar, ko’plab moddiy boyliklar sarf-harajat qilindi, millionlab odamlarning ongi vayronkorlik g’oyalari bilan zaharlandi, dunyo xalqlari o’rtasida dushmanlik hissiyoti uyg’otildi, tabiatda ekologik bo’hron kuchaydi va boshqalar. «Sovuq urush»ning odamzodga keltirgan moddiy va ma’naviy zararini so’z bilan ifodalash yoki tasavvur qilish qiyin. Ana shu zararning biri shuki, ayni aytilgan mafkuraviy kurash davom etdi va keyingi yillarda ham yagona umuminsoniy g’oya va mafkuraning yuksalishi va amalga oshishi juda ko’p yillarga kechikib ketdi. Bugungi kunda jahon miqyosida kuzatilayotgan xavfli voqealar shubhasiz ana shu 31mafkuraviy to’qnashuvlarning ham natijasidir. Hozir Afg’oniston narkotik moddalar ishlab chiqarish bo’yicha xalqaro markazga aylanib qolganligi yoki Iroqda davom etayotgan qon to’kilishlar shunga misol bo’la oladi. Bu fikrlardan kelib chiqib shuni aniq aytish mumkinki, bugungi kunda tobora keskinlashib ketayotgan global jarayonlarni susaytirish va yo’qqilish uchun, jahon taraqqiyparvar kuchlari tezroq umuminsoniy g’oya va mafkuraning yuksalishi va amal qilishiga o’z e’tiborini kuchaytirishi zarur. Ma’lumki, faqat har taraflama rivojlangan mamlakatdagina barcha ijtimoiysiyosiy kuchlar va etnik birliklarining vakillari tinch-totuv bo’lib, farovon hayot kechirishlari mumkin bo’ladi. Hozir ham er yuzida bunday mamlakatlarning soni uncha ko’p emas. Bunday mamlakatlarda turli ijtimoiy-siyosiy kuch va etnik birliklarning har biri o’ziga xos g’oya va mafkuraga ega bo’lsada, biroq ularda butun xalqni birlashtiruvchi va jamiyatni yuksaklikka etaklovchi yagona g’oya va mafkura ham mavjuddir. Masalan, YAponiya davlatida hukmron bo’lgan shunday mafkuraning ayrim g’oyalari quyidagilardan iborat, ya’ni «milliy davlatchilik tizimi» (kokutay), «fuqarolik burchi», «yapon ruhi», «tadbirqorlik», «umummilliylik», «fidoyilik», «vatanparvarlik», «paternalizm», «jamoaga sadoqat», «modernizatsiya» va boshqalar 7 .Hozir O’zbekiston Respublikasi ayni shunday bir tarixiy davrnibosib o’tmoqdaki, uning mustaqilligi yanada mustahkamlanishi va u buyuk kelajak sari tobora tezroq taraqqiy etib borishi uchun, undagi barcha ijtimoiy-siyosiy qatlam va etnik birlik vakillari milliy g’oyasi va mafkurasini o’z ongi va qalbiga jo etib, shunga muvofiq amal qilib yashashi zarur. 7 “Milliy istiqlol g’oyasi:asosiy tushuncha va tamoyillar. – T.:O’zbekiston.2000.- 14-15-bet 32Xulosa Jamiyat yuksak darajada rivojlanmasin, uning ehtiyojlari ham shunchalik oshib boradi. U bugun kechagiga qaraganda, ertaga esa undan-da ko’proq yaxshi yashashga, moddiy-ma’naviy barkamollikka erishishga va farovon hayot kechirishga intiladi. Lekin insoniyatning yuksak darajada to’kin, farovon yashashini ta’min etuvchi tabiiy-geografik omillar inson xohish istagicha emas, balki o’z holicha mavjud. Bu omillar farovon turmushning o’ziga xos muhim sharti bo’lib, yer yuzida davlatlar, saltanatlar tashkil topganidan beri bu borada ustunlik qilish uchun, o’ziga xos qulayliklarga erishish uchun kurashlar muttasil davom etib kelmoqda. Aslida, bu insoniyat taraqqiyotining mazmuni, uning hayot kechirish qonuniyati va falsafasi hisoblanadi. Bir qaraganda bunday intilish tabiiy hisoblanadi. Muammo, ana shu intilishlarda moddiy manfaatdorlikka bo’lgan intilish bilan ma’naviyatni unga mos ravishda rivojlantirishga bo’lgan zaruriyat o’rtasidagi muvozanatning yo’qolib borishida namoyon bo’lmoqda. Buni yuksak darajada taraqqiy qilgan mamlakatlar o’zlarining ulkan intellektual salohiyatlari bilan fan, texnika va texnologiyaning eng zamonaviy turlarini yaratib, ular vositasida mintaqalarda mavjud bo’lgan xom-ashyo resurslarini qo’lga kiritishning eng jirqanch uslublaridan foydalanib, ana shu mintaqa xalqlarini, avvalo, moddiy jihatdan qaram qilish, hamda bu omil vositasida ularni o’ziga xos ma’naviyatini ham barbod qilish yo’li bilan uning o’rniga o’zlarining ma’naviyatini ommaviylashtirishga bo’lgan urinishlarida namoyon bo’layotganligida ko’rish mumkin. Albatta, ana shu yaratilayotgan fan, texnika va texnologiya bir tomondan butun insoniyatning aql –zakovatining mevasi va yer kurrasida yashayotgan barcha xalqlar manfaatlariga xizmat qilmoqda, ikkinchi tomondan esa, ulardan foydalanishdagi tengsizlik, ya’ni unga ega bo’lmaganlarning ustidan hukmron bo’lishga intilishlari, insonlar, millatlar va xalqlar o’rtasidagi munosabatlarda kim moddiy jihatdan baquvvat bo’lsa, boshqalar unga “itoatkor” uning ma’naviyatini “qabul qilishga” “majbur” degan tamoyilining yuzaga kelayotganligi insoniyat 33aql-zakovati yuksak darajasiga ko’tarilgan sharoitdagi ma’naviy qashshoqlashuvning jirkanch ko’rinishi sifatida namoyon bo’lmoqda. Albatta, rivojlangan mamlakatlar tomonidan yaratilayotgan yuksak texnologiyalar, ta’limtarbiya tizimi, fan sohasidagi kashfiyotlar o’zi yaratilgan joydagi tub xalq ma’naviyati zaminiga qurilgan bo’lib, o’ziga xos mentalitetni aks ettiradi. Ushbu jihatlar bu texnologiyalarning ommalashuvida ham o’z ta’sirini saqlab qoladi. Bu jarayonning yuzaga kelishiga va avj olishiga jahon miqyosida sodir bo’layotgan globallashuv o’zining ta’sirini o’tkazmoqda. Uning insonlar, millatlar, xalqlar va mamlakatlar hayotiga o’tkazayotgan salbiy ta’sirlari bugunning o’zida turli sohaning ko’pchilik mutaxassislarini tashvishga solmoqda. Ular hech bo’lmaganda insonlar va millatlarning sofligini saqlab qolishning imkoniyatlarini izlab topish dolzarb muammolardan biriga aylanayotganligini ta’kidlamoqdalar. Millat keng ma’nodagi ma’naviyati, ruhiyati va mentaliteti bir xil bo’lgan insonlar uyushmasidan iborat bo’lgan ijtimoiy borliq hisoblanadi. Ayni paytda u jahonda mavjud bo’lgan go’zalliklarning gultoji va ma’naviy boyligidir. Uning o’zligidan mahrum bo’lishi oxir -oqibatda butun insoniyatning manqurtlashuviga olib keladi. Istiqbolda bu jarayonning oldi olinmas ekan, u insoniyat taraqqiyotni yana chuqur inqirozga olib boradi -deganidir. Shuning uchun ham, ayniqsa, keyingi paytga kelib globallashuv tushunchasi va uning jamiyat hayotining turli sohalaridagi ijobiy va salbiy tomonlari haqida turli yo’nalishlarda ilmiy tadqiqot olib borilmoqda. Globallashuvni davlatlarning, turli millatning mustaqil subyekt sifatida saqlanib qolish jarayoniga o’tkazayotgan salbiy ta’siri bugunning o’zida sezila boshladi. U ijtimoiy-siyosiy tizimlarning, ularning iqtisodiy hayotini, milliyma’naviy qadriyatlarini emirmoqda va shu yo’l bilan millatni o’z domiga tortmoqda. Bu jarayonning oldini olish, hech bo’lmaganda uning oldiga to’siq qo’yish yo’llari, imkoniyatlari va vositalarini izlab topish hamda ulardan samarali foydalanish strategiyasini ishlab chiqish barcha fan yo’nalishidagi tadqiqotchilar oldida turgan dolzarb vazifalardan birini tashkil qiladi. 34Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxat I. Rahbariy adabiyotlar 1.Mirziyoyev Sh. Erkin va farovon, demokratik O’zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz. T, O’zbekiston, 2016 2. Mirziyoyev Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va oliyjanob xalqimiz bilan birga quramiz – Toshkent.; O’zbekiston., 2017. 3. Mirziyoyev Sh.M. Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarni ta’minlash yurt taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi. – Toshkent.; O’zbekiston., 2017. 4. Mirziyoyev Sh.M. Tanqidiy tahlil qat’iy tartib intizom va shaxsiy javobgarlik har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo’lishi kerak. – Toshkent.; O’zbekiston.,2017. 5. Mirziyoyev Sh. Vatanimiz taqdiri va kelajagi yo’lida yanada hamjihat bo’lib, qat’iyat bilan harakat qilaylik. Xalq so’zi, 2017 yil 16 iyun. 6. Mirziyoyev Sh. Milliy taraqqiyot yo’limizni qat’iyat bilan davom ettirib, yangi bosqichga ko’taramiz. 1 tom. T., O’zbekiston, 2017 7. Mirziyoyev Sh. Xalqimizning roziligi bizning faoliyatimizga berilgan eng oliy bahodir. 2 tom T. O’zbekiston, 2018 8. Mirziyoyev Sh. Niyati ulug’ xalqning ishiham ulug’, hayoti yorug’ va kelajagi farovon bo’ladi. 3 tom T. O’zbekiston, 2019 III. Internet saytlari. 1. www.ziyonet.uz. O’zbekiston Respublikasi elektron kutubxonasi 2.www. ma’naviyat. uz 3.www.milliymanaviyat.uz 4.http://navoi.natlib.uz/ 5.http://www.falsafa.dc.uz. 6.www.ziyonet.uz 7. www.e-darslar.net.

Dunyoda kechayotgan globallashuv jarayonlari va g’oyaviy-mafkuraviy maqsadlarning namoyon bo’lish xususiyatlari

Sotib olish