Dunyoning yetakchi mamlakatlari iqtisodiyotining qiyosiy tavsifida yalpi ichki mahsulot tarkibidagi tendentsiyalar

Dokument ma'lumotlari

Narxi	12000UZS
Hajmi	604.4KB
Xaridlar	2
Yuklab olingan sana	14 Dekabr 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

Bahrom

Ro'yxatga olish sanasi 05 Dekabr 2024

194 Sotish

Dunyoning yetakchi mamlakatlari iqtisodiyotining qiyosiy tavsifida yalpi ichki mahsulot tarkibidagi tendentsiyalar

Sotib olish

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR
VAZIRLIGI
__UNIVERSITETI
Ro’yxatga olindi №__________ Ro’yxatga olindi №__________
“_____” ____________20 y. “_____” ____________20 y.
“___________________________ “ KAFEDRASI
“_____________________________ “ FANIDAN
KURS ISHI
Mavzu:________________
Bajardi:_________________________________
Tekshirdi:_______________________________
______________ - 20___
Mavzu: Dunyoning yetakchi mamlakatlari iqtisodiyotining qiyosiy tavsifida yalpi
ichki mahsulot tarkibidagi tendentsiyalar
1

Mundarija:
Kirish ............................................................................................................................................................ 2
I BOB.Dunyoning yetakchi mamlakatlar iqtisodiyoti rivojlanishining o‘ziga xos xususiyatlari ...................... 4
1.1.Dunyoning yetakchi mamlakatlar iqtisodiyoti rivojlanishining o‘ziga xos xususiyatlari va
tendentsiyalari ............................................................................................................................................. 4
1.2.Xorijiy mamlakatar o‘rtasidagi iqtisodiy integratsiyaning mohiyati va mazmuni ................................. 10
II BOB.Dunyoning yetakchi mamlakatlari iqtisodiyotining qiyosiy tavsifida yalpi ichki mahsulot tarkibidagi
tendentsiyalar ............................................................................................................................................ 12
2.1.AQSH iqtisodiyotining qiyosiy tavsifida yalpi ichki mahsulot tarkibidagi tendentsiyalar ...................... 12
2.2.Rossiya iqtisodiyotining qiyosiy tavsifida yalpi ichki mahsulot tarkibidagi tendentsiyalar ................... 27
Xulosa ........................................................................................................................................................ 40
Foydalanilgan adabiyotlar .......................................................................................................................... 41
Kirish
Mavzuning dolzarbligi: O`zb е kiston R е spublikasi ham jahon hamjamiyatiga
kirib bormoqda. Xorijiy mamlakatlar bilan iqtisodiy, madaniy va boshqa
sohalardagi hamkorliklar rivojlanmoqda. Xususan, xorijiy mamlakatlar, ayniqsa,
rivojlangan mamlakatlar iqtisodiyotini o`rganish, shuningd е k bozor
iqtisodiyotining rivojlanishidagi yutuq – kamchiliklari, rivojlanish muammolarini
hal etishdagi to`g`ri yondashuvlar bozor iqtisodiyotiga bosqichma-bosqich o`tib
2

borayotgan R е spublikamiz iqtisodiyotini rivojlangan davlatlar darajasiga olib
chiqishda tajriba sifatidagi ahamiyati kattadir.
Sanoat ishlab chiqarishda yangi turdagi mahsulotlarning paydo bo‘lishi
aholining hayoti va ijtimoiy ehtiyojini qanoatlantirish bilan birga qo‘shni davlatlar
bozoriga raqobatbardosh istemol talablarini qanoatlantiradigan mahsulotlar ishlab
chiqarish imkoniyatini berdi. Shu o‘rinda O‘zbekistonda zamonaviy ishlab
chiqarishni yanada kengaytirishga, qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini qayta ishlashda
jahon andozasi talablariga javob beradigan texnologiyalarni jalb qilishgava xalq
xo‘jaligining boshqa tarmoqlariga keng yo‘l berishga qaratilgan etibor o‘z ifodasini
topmoqda.
O‘zbekiston amalga oshirayotgan tashqi iqtisodiy aloqalarning asosiy shakli
xorijiy mamlakatlar bilan iqtisodiy aloqada bo‘lishidir. Shunga ko‘ra davlatimiz
valyuta-kredit munosabatlarini, yani chet-el sarmoyalarini xalq xo‘jaligining
ko‘pgina tarmoqlariga jalb qilish, xo‘jalik korxonalarini birgalikda ko‘rish va
savdosotiq ishlarini amalga oshirishga katta ahamiyat berilmoqda.
Mustaqillik sharofati ila iqtisodiy-ijtimoiy va manaviy hayotimizda o‘ziga xos
milliy mazmun kasb etuvchi ajdodlarimiz asriy orzusi sifatida o‘z fursatini kutib
kelayotgan tub o‘zgarishlar davrining guvohi bo‘layapmiz. Bu o‘rinda barcha
o‘zgarishlar asosi iqtisodiy islohotlar ayniqsa sezilarli bo‘layotganligini ta‘kidlab
o‘tish zarurdir. Respublikamizda tashqi faoliyat, avvalambor tashqi iqtisodiy
aloqalarning yo‘nalishlari, tovar ayirboshlash, sarmoyalar hajmini ko‘paytirish
hamda valyuta operatsiyalarini chuqurlashtirish yo‘lida dastlabki yillardanoq
muvaffaqiyatli ish olib borilayotganini guvohimiz.
O‘zbekistondagi iqtisodiy o‘sishni va amalga oshirilayotgan islohotlar
samarasini jahonning rivojlangan davlatlari yuqori baholamoqda, Buning boisi,
mamlakatimizdagi mavjud siyosatning tinchlik va o‘zaro manfaatli hamkorlik
homiysi ekanligi, o‘zining qulay geografik o‘rniga, noyob va boy xom ashyo
manbalarining ko‘pligi, mavjud qazilmalarni o‘zlashtirish imkoniyatlarining
qulayligi bilan asoslanganligidir. O‘zbekiston o‘zining mustaqilligi yillarida jahon
ham jamiyatiga qo‘shilish jarayonini faol davom ettirdi. Respublika tashqi
3

iqtisodiy faoliyatining strategik manfaatlarini taminlovchi, dunyoning ko‘pchilik
regionlaridagi davlatlar bilan iqtisodiy aloqalarini rivojlantirishga va
chuqurlashtirishga qaratilgani holda jahon xo‘jaligining geografik Modeli va
xalqaro geografik mehnat taqsimotining ko‘p yillik tajribalarida sinalgan
qonuniyatlari asosida o‘z tashqi iqtisodiy munosabatlarini shakllantirmoqda.
Kurs ishining maqsad va vazifalari : Dunyoning yetakchi mamlakatlar
iqtisodiyoti rivojlanishining o‘ziga xos xususiyatlari. Dunyoning yetakchi
mamlakatlari iqtisodiyotining qiyosiy tavsifida yalpi ichki mahsulot tarkibidagi
tendentsiyalar haqidagi malumotlarni to’plash va chuqur tahlil qlish
Kurs ishi ob’yekti va predmeti: Dunyoning yetakchi mamlakatlar iqtisodiyoti
rivojlanishining o‘ziga xos xususiyatlari va tendentsiyalari . AQSH va Rossiya
iqtisodiyotining qiyosiy tavsifida yalpi ichki mahsulot tarkibidagi tendentsiyalar
Kurs ishning tadqiqot uslubi va uslubiyoti: Ilmiy ommabop manbalardan
to’plangan ma’lumotlar tahlil qilib,xulosa va takliflar qilish.
Kurs ishi tuzilishi: Bajarilgan kurs ishi kirish qismi, ikkita bob va qilingan
xulosalardan iborat. Ishda o’rganilishi e’tiborga olingan ma’lumotlar tushunarli
ravishda ifodalash uchun chizma jadvallar va rasmlar berildi.Ishga qo’yilgan
maqsadga erishishi uchun to’plangan adabiyotlar manbalarning nomlari va
elektron manzillari keltirildi.
I BOB.Dunyoning yetakchi mamlakatlar iqtisodiyoti rivojlanishining o‘ziga
xos xususiyatlari
1.1.Dunyoning yetakchi mamlakatlar iqtisodiyoti rivojlanishining o‘ziga xos
xususiyatlari va tendentsiyalari
Jahon xo‘jaligining shakllanishi uzoq tarixga ega bo‘lib, u ayniqsa buyuk
geografik kashfiyotlar (XV-XVI asrlar) davrida jadal rivojlana bordi.
Mamlakatlararo tovar almashinuvi xalqaro huquqiy me’yorlar asosida rivojlandi.
XIX asrdan boshlab jahonda kapital va moliyaviy vositalarni bir mamlakatdan
boshqa bir mamlakatlarga chiqarish oqimi jadallasha bordi. Bu munosabatlarni
tartibga soluvchi birinchi bor valyuta tizimi yaratildi. Birinchi transmilliy
4

korporatsiya (TMK)lar paydo bo‘ldi. Ular o‘zlarining operatsiyalarining asosiy
qismlarini mamlakatdan tashqarida amalga oshira bordilar. Jumladan, o‘zlariga
qaram korxonalar, filiallar, bo‘lim tarmoqlari ruyxatga olingan bir necha
mamlakatlarda faoliyat olib bordilar. TMKlar halkaro mehnat taqsimotini
chuqurlashtirish va baynalminallashtirish jarayonlari negizida mamlakatlar
o‘rtasida o‘zaro hamkorlikni kuchaytira bordilar.
XIX asr oxirlariga kelib, davlatlar o‘rtasidagi iqtisodiy va siyosiy
munosabatlar tizimi rivojlana bordi va bu jarayon yaxlit jahon xo‘jaligining
shakllanishiga olib keldi.
Jahon xo‘jaligi – bu xalqaro iqtisodiy aloqalar (tashqi savdo aloqalari,
kapital chiqarish, valyuta-kredit munosabatlari, ishchi kuchlari migratsiyasi,
iqtisodiy integratsiyalar va h .k.) orqali bir-birlari bilan o‘zviy chambarchas
bog‘langan turli milliy xo‘jaliklarni o‘z ichiga olgan global xo‘jalik mexanizmidir.
Hozirgi zamon jahon xo‘jaligi bir xil bo‘lmasdan, unga o‘zining ijtimoiy
tarkibi, siyosiy tuzumi, ishlab chiqarish kuchlarining rivojlanish darajasi, ishlab
chiqarish munosabatlari, shuningdek xalqaro iqtisodiy munosabatlar ko‘lami,
harakteri va shakllari bilan milliy xo‘jaliklar kiradi. Jahon xo‘jaligi sub’ektiga
jahon hamjamiyati kiradi. U o‘z ichiga o‘zaro yaxlit bog‘langan butun bir turli
darajadagi tizimlarni, tuzulmalarni (milliy-davlat, hududiy hamjamiyat , xalqaro
tashkilotlar, assotsiatsiyalar, korxona jamoalari, alohida shaxslar) qamrab oladi.
Jahon milliy xo‘jalik iqtisodiyoti ob’ektlari esa hududiy ishlab chiqarish majmua
(kompleks)lari, transmilliy korporatsiyalar, firmalar va h .k. dir. XX asrga kelib
jahon hamjamiyati manfaatlari har qanday xususiy manfaatlar (milliy, sinfiy,
ijtimoiy) dan ustun tura boshladi. Tinchlik, iqtisodiy barqarorlik, ijtimoiy-siyosiy
faoliyat, ekologik xavfsizlik, shaxs fidoyiligi kabi qadriyatlarning yangi tizimi
paydo bo‘la boshladi.
Jahon xo‘jaligining global boshqaruv tizimini yaratish imkoniyatlari
tug‘ildi.
Global boshqaruv deyilganda ozodlik va demokratiya sharoitida atrof-
muhit taraqqiyotini birgalikda saqlash, butunjahon xavfsizligi va barqarorligini
5

ta’minlash uchun qulay shart-sharoitlar yaratish, o‘zgarishlarni to‘g‘ri yo‘lga solish
usullari va imtiyozlari tushuniladi.
Bu borada jahon global boshqaruv institutlari yaratildi. Bu:
• Xalqaro huquq ;
• Hukumatlararo tashkilotlar: BMT, Xalqaro valyuta fondi (XVF),
Jahon banki (JB), Butun jahon savdo tashkiloti (BJST);
• Ixtisoslashgan nodavlat xalqaro tashkilotlar («Grinpis», « Qizil xoch»
va h .k.).
Murakkab jahon xo‘jaligi aloqalari va alohida milliy xo‘jaliklar iqtisodiyoti
taraqqiyotini tahlil etish, taqqoslashda jahon tajribasida Milliy hisoblash tizimidan
foydalanilishini taqozo qildi .
Milliy hisoblash tizimi (MHT) – bu iqtisodiy taraqqiyotning makro
darajasi bilan bog‘liq ko‘rsatkichlar tizimidir. Milliy hisoblash tizimi yordamida
bozor mexanizmlari va institutlari tizimi harakatga keltiriladi.
Milliy hisoblash tizimining asosiy ko‘rsatkichi - bu yalpi ichki
mahsulotdir (YAIM). YAIM tovarlar, xizmatlarni iste’mol holatiga keltirilguncha
bo‘lgan barcha jarayonlar, jamg‘arish, eksport, ishlab chiqarishga ushbu
mamlakatda ketgan vaqt, harajat va haridning so‘nggi bahosidir.
Jahonning eng rivojlangan va yirik mamlakatlarida yalpi ichki mahsulot
ishlab chiqarish ko‘lami quyidagi jadvalda aks ettirilgan.
Jahonning eng yirik mamlakatlari yalpi ichki mahsulot ishlab
chiqarish bo‘yicha reytingi (2003 yil). 1
1-Jadval
Mamlakatlar Aholisi, mln.
kishi Yalpi ichki
mahsulot
mlrd.
dollar Jahon yalpi
ichki
mahsulotda
mamlakat
ulushi, % Aholi jon
boshiga
ishlab
chiqarilgan
yalpi ichki
mahsulot
ming. dollar 1990 -2003
yillarda
yalpi ichki
mahsulot
o‘sishi marta
AQSH 302,0 10,000 20,56 36,1 15,9
Xitoy 1360,0 4900 10,09 3,9 23,3
1
Manba: Lomakin V.K. Mirovaya ekonomika. M., 2004.
6

Yaponiya 127,0 3 500 7,21 27,6 46,7
Germaniya 82,0 2 160 4,45 26,3 10,0
Hindiston 1120,0 2 020 4,16 2,0 13,3
Fransiya 59,0 1 610 3,31 27,3 9,2
Italiya 58,0 1 460 3,01 25,2 17,2
Buyuk
Britaniya 59,0 1 435 2,95 24,3 5,5
Rossiya 146,0 1 265 2,60 8,7 8,4
Braziliya 174,0 1 100 2,26 6,3 73,3
Meksika 100,0 875 1,80 8,8 39,8
Indoneziya 206,0 850 1,75 4,1 28,3
Kanada 31,0 850 175 27,4 25,0
Janubiy
Koreya 47,5 710 1,46 14,9 64,5
Tailand 62,5 525 1,08 8,4 87,5
Avstraliya 19,5 515 1,06 27,4 24,5
Butun Jahon 6200,0 48 575 100 8,1 18,8
Ikkinchi muhim makroiqtisodiy ko‘rsatkich- yalpi milliy mahsulot
(YAMM) dir. YAMM da milliy korxonaning qayerda joylashganidan qat’iy nazar
(mamlakatning o‘zidami, xorijdami) milliy iqtisodiyotdagi xizmatlar va
mahsulotlar hajmi qiymati hisobga olinadi.
Shunday qilib yalpi ichki mahsulot va yalpi milliy mahsulot o‘rtasidagi farq
quyidagicha :
YAIM hududiy prinsip asosida hisoblanadi , ya’ni milliy mansubligidan qat’iy
nazar, ushbu mamlakat hududida joylashgan korxonalarda ishlab chiqarishda
foydalanilgan xom ashyolar va mahsulotlar, xizmat sohalari jami qiymati hisobga
olinadi.
YAMM esa milliy belgisiga qarab ya’ni milliy korxonalarda ishlab
chiqarilgan jami qiymati bo‘yicha hisoblanadi .
Milliy hisoblash tizimi muhim ko‘rsatkichlaridan biri-bu, milliy daromad
(MD) dir. MD –bu daromad, mehant haqini o‘z ichiga olgan pirovard
mahsulotning bo‘lagidir. Yalpi ichki mahsulotdan farqli ravishda milliy daromadga
chetdan olingan yoki chetga berilgan daromadlar qo‘shilmaydi .
7

Xalqaro miqyosda taqqoslash uchun aholi jon boshiga to‘g‘ri keladigan
ko‘rsatkichlar ham qo‘llaniladi .
Milliy hisoblash tizimida turli mamlakatlar ko‘rsatkichlari taqqoslanganda yagona
valyuta sifatida an’anaviy AQSH dollari qo‘llaniladi .
Jahon xo‘jaligida mamlakatlarni tabaqalarga ajratishda ularning iqtisodiy
taraqqiyoti darajasi bo‘yicha kuzatilinadi.
Mamlakatlar iqtisodiyoti taraqqiyotining beshta mezoni mavjud bo‘lib,
ularga quyidagilar kiradi:
• ishlab chiqarish taraqqiyoti darajasi;
• iqtisodiyotning ijtimoiy mo‘ljallari (aholining kam ta’minlangan
qatlamlarini qo‘llab - quvvatlash );
• ilmiy va texnologik potensiali darajasi;
• iqtisodiyotni gumaniylashtirish (madaniyat, meditsina, ijtimoiy soha va
ta’limga qaratilgan harajatlar);
• iqtisodiyotni ekologizatsiyalash (atrof muhitga zararsiz ishlab chiqarishni
yo‘lga ko‘yish).
Jahon banki hozirgi kunda dunyo mamlakatlarini iqtisodiy rivojlanishi
bo‘yicha quyidagi guruhlarga ajratadi:
• sanoati rivojlangan mamlakatlar;
• rivojlanayotgan mamlakatlar;
• o‘tkinchi iqtisodiyotli davlatlar.
Sanoati rivojlangan mamlakatlar . Hozirgi kunda ushbu guruhdagi
mamlakatlarda 1,0 mlrd. dan ortiq dunyo aholisi yashaydi. Ular keng ulushiga
jahon yalpi ichki mahsulotining 50% to‘g‘ri keladi. Yalpi ichki mahsulot aholi jon
boshiga 10-25 ming dollarni tashkil etadi . Jahon xo‘jaligidagi tutgan o‘rni va roli
bo‘yicha ularni quyidagi guruhlarga bo‘lish mumkin.
• «Sakkizlik» (AQSH, Yaponiya, Rossiya, Fransiya, Germaniya, Italiya,
Kanada, Buyuk Britaniya) davlatlari;
• Yevropa rivojlangan mamlakatlari;
• Kuchma kapital mamlakatlari (Avstraliya, Janubiy Afrika Respublikasi,
8

Isroil).
Rivojlanayotgan mamlakatlar. Ularga yer yuzi aholisining 70 %, jahon
mineral xom ashyo zahiralarining qariyib yarim qismi to‘g‘ri keladi. Jahon sanoat
eksportida ularning ulushi 30 % ni tashkil etadi. Rivojlanayotgan mamlakatlar
uchun ishlab chiqarish kuchlari taraqqiyotining past darajadaligi, ko‘p ukladlilik
(natural, mayda tovarlik, xususiy kapitalistik, davlat xo‘jaligi), jahon bozorida
qishloq xo‘jaligi xom ashyosi va mineral yarim fabrikatlar bilan tovar almashish,
moliyaviy vositalarning yetishmasligi harakterlidir.
Rivojlanayotgan mamlakatlar o‘z o‘rni bo‘yicha quyidagi guruhlarga bo‘linadi:
• Lotin Amerikasi, Tinch okeani va Osiyo hududidagi yangi industrial
mamlakatlar (Argentina, Braziliya, Venesuela, Meksika, Urugvay,
Singapur, Janubiy Koreya, Tayvan, Gonkong va boshqalar).
• neftni eksport qiluvchi (OPEK) mamlakatlar (Qator, Quvayt , Bahreyn,
Jazoir, Venesuela, Indoneziya, Eron, Iroq, Liviya, Nigeriya, Birlashgan
Arab Amirliklari, Saudiya Arabistoni va boshqalar).
• o‘rtacha taraqqiyot darajasidagi mamlakatlar (Kolumbiya, Gvatemala,
Paragvay, Tunis va boshqalar).
• demografik jihatdan gigant davlatlar (Xitoy, Hindiston , Pokiston,
Indoneziya);
• sust rivojlangan mamlakatlar (Ekvatorial Afrika va Okeaniyadagi
davlatlar).
O‘tkinchi iqtisodiyotli davlatlar (Sharqiy Yevropa mamlakatlari va
Mustaqil Hamdo‘stlik davlatlari ).
Bulardan tashqari formal ravishda yana bir guruh markazlashgan rejali
iqtisodiyotga amal qilayotgan «Sof sotsialistik» davlatlar – Ve’tnam, Xitoy,
KXDR, Kubani ko‘rsatish mumkin. Shuni ta’kidlash joizki, keltirilgan jahon
tipologik mamlakatlari shartli bo‘lsada, ular insoniyat sivilizatsiyasi taraqqiyoti
istiqbollarini belgilashda juda zarurdir.
9

1.2. Xorijiy mamlakatar o‘rtasidagi iqtisodiy integratsiyaning mohiyati va
mazmuni
Iqtisodiy integratsiya-turli korxona va tarmoqlarning, shuningdek,
mamlakatlarning ishlab chiqarish sohasida bir-biriga yaqinlashuvi, ular o‘rtasida
uzviy iqtisodiy aloqalar o‘rnatilishi, mamlakatlararo yagona umumiy xo‘jalikning
shakllanishi jarayonidir. Iqtisodiy integratsiya butun bir mamlakatlar milliy
xo‘jaliklar darajasida, shuningdek, korxonalar, firmalar, kompaniyalar,
korporatsiyalar darajasida ham kuzatiladi. Iqtisodiy integratsiya ishlab chiqarish
texnologik aloqalarning kengayishi va chuqurlashuvida, resurslardan hamkorlikda
foydalanish, kapitallarni birlashtirishda hamda iqtisodiy faoliyatni amalga oshirish
jarayonida bir-biriga qulay sharoitlarni yaratishda, o‘zaro to‘siqlarni olib
tashlashda namoyon bo‘ladi. Buning asosida mehnat taqsimoti yotadi, albatta.
Mehnat taqsimoti tufayli ayrim mahsulotlar emas, balki detallar ham ixtisoslashgan
korxona va tarmoqlarda ishlab chiqariladi.
Shu tariqa korxona va tarmoqlar o‘zaro yaqin va muntazam iqtisodiy
aloqa bog‘laydi. Avvalo, korxonalar o‘rtasida iqtisodiy integratsiya yuz beradi va
ularning birlashmasi vujudga keladi.So‘ngra tarmoqlararo miqyosda yuz berib,
yirik ishlab chiqarish majmualari paydo bo‘ladi. Bir tarmoq doirasida gorizontal
integratsiya, tarmoqlararo esa, vertikal iqtisodiy integratsiya yuz beradi.Vertikal
integratsiyaga agrosanoat majmui misol bo‘ladi.U qishloq xo‘jaligi, oziq-ovqat,
mashinasozlik, kimyo sanoati o‘z ichiga oladi. Mehnat taqsimoti xalqaro miqyosda
amalga oshishi bilan xo‘jalik hayoti baynalmilallashadi, moddiy mahsulot
yaratishda turli mamlakatlarda korxona va tarmoklar qatnasha boradi.
Buningnatijasida mamlakatlar iqtisodiyotida ixtisoslashish yuz beradi va
mamlakatlar bir-birlariga mahsulotlar hamda xizmatlar yetkazib beradi. Shu
sababli hozirgi davrda xalqaro integratsiya eng yuqori darajadagi yuqori ko‘rinish
hisoblanadi.
Mamlakatlar o‘rtasidagi mintaqaviy xalqaro iqtisodiy integratsiya uzoq
davom etadigan ko‘p bosqichli jarayon bo‘lib, turli shakllarda yuz beradi. Birinchi
bosqichda turli mamlakatlar o‘rtasida erkin savdo-sotiq olib boriladigan, bojxona
10

to‘lovlari, eksport kvotalari bekor qilingan erkin savdo zonalari tashkil etiladi.
Natijada davlatlararo tovar ayirboshlashda integratsiyalashuv yuz beradi.
Ikkinchi bosqichda erkin iqtisodiy zonalar shakllanib, bu yerda ham bir
necha mamlakatlar birlashadi. Bu bosqichda institutegratsion aloqalar savdo-sotiq
bilan cheklanmasdan sanoat, bank, sug‘urta ishi va texnologiya sohasida ham yuz
beradi. Bu zonalar ochiq iqtisodiy xududlar hisoblanadi, iqtisodiy aloqalar erkin va
ko‘p qirrali bo‘lib, barcha iqtisodiyot sub‘yektlari imtiyozlarga ega bo‘ladilar.
Uchinchi bosqichda umumiy bozor shakllanadi.Umumiy bozorni tashkil
etgan mamlakatlarning milliy bozorlari bir-biri uchun ochiq bo‘ladi, amalda milliy
bozorlar birlashib, mamlakatlararo umumiy bozor vujudga keladi.Bu bozorda
barcha tovarlar erkin, hech bir cheklovlarsiz ko‘chib yuradi. Ish kuchi, kapital va
tovarlar bir mamlakatdan boshqasiga o‘tadi.Qaysi mamlakatda resurslarni ishlatish
qulay bo‘lsa, u shu yerga borib joylashadi hamda o‘z faoliyatini
kengaytiradi.Umumiy bozorda iqtisodiy chegaralar amalda bekor qilinadi, bojxona
to‘lovlari, eksport kvotalari, tovar sifatiga talab minimal darajaga
keltiriladi.Umumiy bozor dastlab 1957 yildan Yevropada shakllangan.
To‘rtinchi bosqichda iqtisodiy va valyuta ittifoqi doirasida integratsiya
yuz beradi. Bu yerda integratsion aloqalar savdo-sotiq va ishlab chiqarish bilan
cheklanmay, moliya, pul muomalasi va bank tizimiga ham kirib boradi. Yevropa
Ittifoqiga kirgan 15 mamlakatdan 12 tasida 2000-2001 yillarda umumiy pul-yevro
muomalaga kiritildi.Milliypullar muomaladan asta-sekin chiqarildi, yagona soliq
tizimi joriy etildi.Milliy byudjetlar saqlangan holda yagona, umumiy byudjet ham
tuziladigan bo‘ldi. 21-asrning boshlaridagi institutegratsiyaning eng yuqori shakli
bo‘lgan iqtisodiy va valyuta ittifoqi mamlakatlar iqtisodiyotini yuksak darajada
birlashtiradi. Iqtisodiy umumiylikka ustuvorlik beradi, ammo ayrim mamlakatlar
mustaqilligini ma‘lum darajada cheklaydi (milliy parlamentlar va hukumatlarning
bir qator vakolatlari Yevropa Ittifoqining umumiy organlariga berilgan).
Hozirgi davrda jahonning boshqa mintaqalarida ham integratsiya
jarayonlari jadal bormoqda. Iqtisodiy hamkorlik va taraqqiyot tashkiloti, AQSH,
Kanada va Meksikani birlashtirgan Shimoliy Amerika uyushmasi, Janubiy Sharqiy
11

Osiyo davlatlari uyushmasi (ASEAN), Tinch Okean region uyushmasi (ATES),
Iqtisodiy hamkorlik tashkilotiga a‘zo mamlakatlar o‘rtasida integratsion hamkorlik
kuchayib bormoqda. 1991-2002 yilllarda Markaziy Osiyo mamlakatlarining
mintaqaviy integratsiyasini chuqurlashtirish yo‘lida jiddiy ishlar amalga oshirildi:
zaruriy huquqiy va tashkiliy shartsharoitlar yaratildi, davlatlararo kengash tuzildi,
ijroiya qo‘mita, Markaziy Osiyo hamkorlik va taraqqiyot banki tashkil etildi.
II BOB. Dunyoning yetakchi mamlakatlari iqtisodiyotining qiyosiy tavsifida
yalpi ichki mahsulot tarkibidagi tendentsiyalar
2.1.AQSH iqtisodiyotining qiyosiy tavsifida yalpi ichki mahsulot tarkibidagi
tendentsiyalar
Statistics Time xalqaro reyting kompaniyasi 2018 yil ikkinchi choragi
hisobotiga ko‘ra AQSh nominal YaIM hajmi 20,412 trln. AQSh dollari, 2017 yil
yakunlari bo‘yicha XVF ma‘lumotiga ko‘ra aholi jon boshiga tushadigan milliy
daromad bo‘yicha esa 62,150 AQSh dollarini tashkil etib, hozirda dunyo
iqtisodiyotining 1 orinida turadigan mamlakat 2
. Ushbu reyting kompaniya
tomonidan mamlakatning 2023 yilga borib YaIM hajmi 24,537 trln. AQSh dollari
2
http://www.imf.org/external/datamapper/ngdpdpc@weo/oemdc/advec/weoworld/usa
12

bashorat qilinmoqda 3
. AQSh
1995 yil 1 yanvarda Butunjahon Savdo Tashkilotiga
a‘zo bo‘lgan 4
.
AQShning Millatlar Ittifoqiga qo'shilmaslik bu tashkilotning tarqalishiga
sabab bo‘ldi. 1945 yil 24 oktyabrga mamlakat BMTning nizomiy a'zosi
hisoblanadi. Qo'shma Shtatlar EHE, ECLAC, ESCAP va barcha mintaqaviy
bo'lmagan ixtisoslashgan muassasalaga a‘zo. Birlashgan Millatlar Tashkilotini
saqlash uchun zarur bo'lgan jami mablag'larning AQShdagi ulushi umumiy
sonining qariyb 25% ni tashkil qiladi. Bu har qanday boshqa davlatdan ko'ra juda
ko'pdir. Biroq, AQSh 1990-yillar mobaynida to'lovlarni to'xtatdi. AQSh 70 dan
ziyod hukumatlararo tashkilotlar, shu jumladan Osiyo taraqqiyot banki, İqtisodiy,
Xalqaro Valyuta Fondi va XTTB (Jahon Banki), turli sohalarda xalqaro kengashlar
va komissiyalar ishtirok etmoqda. AQSh doimiy arbitraj sudida ham faol ishtirok
etadi. Hemisferaviy agentliklarga Idoralararo Komitet, IADB va OASga azo .
Amerika Qo'shma Shtatlari shimoliy Amerika qit‘asida joylashgan bo‘lib,
dunyo bo‘yicha o‘zimning barqaror moliyaviy tizimi, Transmilliy kompaniyalari,
YaIMning eng yuqoriligi, ta‘lim tizimi, astronavtika, energetika va ilmiy-tadqiqot
markazlarining judayam taraqqiy etganligi bilan ahamiyat kasb etadi. AQShning
rivojlanish modeli aralash iqtisodiyot hisoblanadi. U dunyodagi keng ko‘lamli
taraqqiy etgan iqtisod bo'lib, jahon Transmmilliy kompaniyalarning 70 foizini
nazorat qiladi. Inson taraqqiyoti indeksi, Doing Business ko‘rsatkichi, Global
innovatsion indekslar bo‘yicha juda kyuqori o‘rinlarga ega bo‘lgan bu mamlakat
dunyoning moliyaviy institutlari, xalqaro tashkilotlari, nodavlat tashkilotlari, jahon
logistika tizimi, xalqaro kommunikatsiya, tibbiyot va ta‘lim sohalariga bevosita
o‘zining ta‘sirini o‘tkazib keladi. Bu mamlakat haqiqatan jahon iqtisodiyotining
yetakchi lokomativi husoblanadi. AQShda joylashgan Federal Reserv Tizimi
(Federal Reserve System) mamlakatning xususiy tashkiloti bo‘lib, mamlakat va
butun dunyo bo‘ylab xalqaro savdo aloqalarining hamda jahon valyuta-kredit
munosabatlarini eng asosiy valyutasi hsioblanadigan AQSh dollarini tashkil
etuvchi
3
http://statisticstimes.com/economy/countries-by-projected-gdp.php
4
https://www.wto.org/english/thewto_e/whatis_e/tif_e/org6_e.htm#collapseG
13

qog‘oz pullarni pechat qilish shuningdek, metal tangalarni zarb qiladigan muassasa
hisoblanadi. Ushbu valyuta xalqaro tranzaktsiyalarda eng ko'p foydalaniladigan
valyutadir. AQSh o'zining ilm-fan va texnologiyalari, harbiy kuchlari, xalqaro
tashqi kapital migratsiyasiga judda katta e‘tibor qaratadi, AQSh hukumati tashqi
qarzlarini to'lash uchun to'la ishonchli, dunyo miqyosida istalgan xalqaro institutlar
faoliyatini qo'llab-quvvatlovchi dunyodagi eng katta valyuta zaxirasiga ega
mamlakat hisoblanadi.
Mamlakatda BMT, Jahon Banki, Xalqaro Valyuta Fondi va boshqa o‘nlab
xalqaro nufuzu juda yuqori bo‘lgan tashkilotlar joylashgan. Eng yaqin ittifoqchi
mamlakatlardan Saudiya Arabiston, Birlashgan Qirollik, Kanada, Germaniya,
Frantsiya, Yaponiya, Isroil, Janubiy Koreya, Turkiya, Avstraliya va boshqa
mamlakatlar kiradi.
Iqtisodiy rivojlanish tarixi
AQSh iqtisodiy rivojlanish tarixi 17 va 18 asrlarda aholining jamoa
xo‘jaliklarga tayanib ish boshlashi bilan boshlandi. Amerika mustamlakalari kichik
mustaqil qishloq xo'jaligi iqtisodiyotidan voz kechib, 1776 yilda Amerika Qo'shma
Shtatlari deb nomlangan ko‘p tarmoqli bir butun mamlakat iqtisodiyotiga aylandi.
180 yil ichida AQSh jahon iqtisodiyotining beshdan bir qismini tashkil etuvchi
ulkan, integratsiyalangan, sanoatlashgan iqtisodiyotga aylandi. Natijada, AQSh
aholi jon boshiga to'g'ri keladigan yalpi ichki mahsulot shuningdek, iqtisodiy
jihatdan ancha ilgarilab ketgan boshqa davlatlar bilan raqobatlashib ularni ortda
qoldirdi(Buyuk Britaniya). Milliy iqtisodiyot butun dunyo bo'ylab millionlab
muhojirlarni qiladigan yuqori ish haqini to‘lanadigan mamlakatga aylana boshladi.
Ayniqsa, dengiz portlari orqali ilk migratsiya butun dunyo bo‘ylab arzon ish kuchi
(Hindiston, Afrika mamlakatlari, Lotin Amerikasi va Janubi sharqiy Osiyo) tashrif
buyura boshladi 5
.
XX asrning boshida sanoatda nodernizatsiyalar va mavjud innovatsiyalarni
takomillashtirish amerikalik iste'molchilar o'rtasida turmush darajasini yaxshilash
uchun eshiklarni ochdi. Yirik kompaniyalar mamlakatdagi erkinlashtirilgan
5
https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/us.html
14

iqtisodiy siyosatdan samarali foydalangan holda shtatlar bo‘ylab o‘zlarining
mehnat taqsimotlari bo‘yicha ixtisoslasha boshladilar.Ayniqsa, neftni qidirish,
qazib olish, qayta ishlash, undan tayyor mahsulot olish, uni eksport qilish AQSh
uchun eng katta tadbirkorlik manbasiga aylana boshladi. Shuningdek, elektr
energiya manbalarini zamonaviy ilm-fan yutuqlari asosida takomillashtirib borish,
oddiy uy xo‘jaligidagi lampochkadan juda katta kuchlanishli elektr energiyasiga
erishish orqali sanoatni rivojlantirish modeli ham aynan ushbu mamlakat milliy
evolyutsion tajribasi hisoblanadi, 1 mln.Volt (Edison va Nikola tesla, oddiy va
o‘zgarubchan tok). Ushbu sohalardagi monopolistik siyosatlar mamlakatdagi
boshqa tadbirkorlarni ancha sarosimaga solib qo‘yar edi. Chunki, ular ham
endilikda ilmiy izlanishlar orqali tajribalar o‘tkazib sanoay uchun juda zarur
bo‘lgan innovatsiyalarni patentlab amaliyitga joriy qilishga majbur bo‘la
boshladilar. Milliy iqtisodiyotda qo'rquvni ko'tarilib, ishlab chiqarishning
pasayishiga olib keldi. Biroq, raqobatga chiday olmagan kompaniyalarning
aksariyati narxlarni pasaytirib aksariyati zarar ko‘ra boshladi. Sanoatning yanada
liberallashtirilishi hamda diversifikatsiya qilinishi yangi ish o‘rinlarini yatailishi va
dunyoning boshqa mintaqalaridan ilmiy-texnikaviy yangilik egalarini mamlakatga
ko‘chib o‘tishi hamda hukumatning tadbirkorlarni qo‘llab-quvvatlovchi milliy
qonunchiliklari hisobiga AQShni dunyoning eng ilg‘or kapital eksport qiluvchisi
aylantirdi.
1910 yil noyabr oyining oxirida Senator Nelson Uilyam Aldrich va
AQSh Xazina Departamenti kotibi A. Piatt Endryu hamda mamlakatning yetakchi
moliyachilaridan besh nafari (Frank Vanderlip, Genri P. Davison, Benjamin Strong
va Pol Warburg) Jekill orolining klublari pul-kredit siyosati va bank tizimini
muhokama qilishdi. Ular ushbu uchrashuv davomida Federal Rezerv Tizimini
xufiyona yaratdilar. Atlanta Federal Rezerv Bankiga ko'ra, 1910 yilgi Jekyll
orolining uchrashuvi AQSh markaziy bankini tuzish uchun qonun loyihasi bilan
yakunlandi. Ushbu qoralama qismlari (Aldrich rejasi) 1913 yilgi federal zaxira
qonuniga kiritilgan. Bu esa AQSh tarixidagi eng katta o‘g;irlik deb muhirlangan.
15

$1913 yilgi moliaviy inqirozdan so‘ng J.P. Morgan tomonidan bosti-bosti qilingan ushu -qahramonlik mamlakat tarixida oltin davrni boshlab berdi. Birinchi va Ikkinchi Jahon urushlari davrida mamlakat asosan har ikki tomonga harbiy texnikalar uchun yonil‘g‘i, qurol aslaha, oziq ovqat, kiyim-kechak, transport vositalari, dori-darmon, aloqa vositalari, qimmatbaho ma‘lumotlar hamda juda katta miqdorda moliyaviy mablag‘lar hisobiga milliy iqtisodiyotini butunlay yangicha taraqqiy etgan mamlakatga aylantirdi (J.F.Kennedi, Richard Nikson). Birinchi Jahon urushidan so‘ng AQSh jahon xaritasi bo‘ylab o‘zinig yanada yangi ittifoqdoshlari va mustamlakalarini ko‘paytirishni davom ettridi. (1912 yilda 1BP 12 USDga teng bo‘lgan). Ikkinchi Jahon urushi davrida sobiq Ittifoq bilan bir tomoda bo\lgan AQSh 1945 yilda Yaponiyaga tashlangan ikkita atom bombasidan keyin jahon hamjamiyatida mamlakat uchun yangi rivojlanish va kengayish davri boshlandi. 1950 yillarda Buyuk Britaniyani quvib o‘tgan AQSh endiikda Yevropa mamlakatlarida o‘z kapital va texnologiyalarin joylashtira boshladi. Sovuq urush yillarida ham mamlakat iqtisodiy jihatdan ulkan kengayuvchan bozorlarga ega bo‘la boshladi. Ikkinchi jahon urushidan boshlab petrodollar tizimi oriy qilindi va bir necha davlat uni rasmiy valyutasi sifatida ishlatmoqdi. Ko'pgina boshqa mamlakatlar bu de facto valyuta deb hisoblamoqda. BMTning 29.5 foiz byudjetini ta‘minlab beruvchi (2017) bu gigant iqtisosdiyot endilikda o‘z ilm-fan taraqqiyotini rivojlantirishni yangi darajasiga chiqdi. Suv ostida, quruqlikda, havoda hatto kosmosda dominant bo‘lgan bu mamlakat strategik rejalashtirish, samarali muvofiqlashtirilgan hisob-kitoblar, ko‘p variantli modellashtirishlar va uzoqni ko‘ra bilish kabi murakkab xususiyatli taktikalr hisobiga muvoffaqiyatlarga erishmoqda. Hozirda AQSh dunyodagi sanoat ishlab chiqarishning qariyb 18 foizini tashkil qiladi. AQSh iqtisodiyoti 2008 yilda dunyo moliyaviy bozorlarida ipoteka inqirozi va dollar qiymatining pasayishi boshlangan muammoga yuz tutdi (American Dream, NINA Loan, Freddy Mac, Fannie May). 2008 yilda AQSH prezidenti Barak Obama tashabbusi bilan -Havoga Ehson loyihasi tadbiq etish bilan (Bailout Bubble) deb nomlanuvchi global inqirozga yechim berdi. 16$