Ekologiya va inson ekologik tizim va uning bo’linishi. Ekologik himoya - Ekologiya - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	9000UZS
Hajmi	58.1KB
Xaridlar	7
Yuklab olingan sana	09 Oktyabr 2023
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Ekologiya

Ekologiya va inson ekologik tizim va uning bo’linishi. Ekologik himoya

Sotib olish

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
М IRZO ULUG’BEK N ОМ IDAGI O ’ Z Б B Е KIS ТО N М ILLIY
UNIVERSITETI GEALOGIYA VA MUHANDISLIK
GEALOGIYASI FАКULТЕТI
GEALOGIYA FAOLIYATI SOHALARI КАFЕDRАSI UMUMIY
VA TARIXIY GEALOGIYA FАNIDAN
КURS ISHI
Mavzu: Ekologiya va inson ekologik tizim va uning
bo’linishi. Ekologik himoya
Bajardi :
Qabul qildi :
Тошкент
Mundarija
1

Kirish
1.BOB. Ekologiya va inson ekologik tizimi

1. 1. Ekologiya tushunchasi va mohiyati

1.2. Inson ekologiyasi va uning bo’linishi

II.BOB. Ekologik himoya. Ekologik muammolarni hal etish va atrof-
muhitni himoya qilish

2.1. Ekologiyada himoya qilish obyektlari va ekologik himoya

2.2. Atrof-muhitni himoya qilish va ekologik muammolarni hal etish

Xulosa

Foydalanilgan Adabiyotlar
2

Kirish
Ekologiyaning asosiy maqsadi atrof-muhitda tirik mavjudotlarning tarqalishi
va ko’payishini tushunishdir. Asosiy kontent Ekologiya nima? Ekologiya bilan
umumiy tanishish. Biotik va abiotik omillar. Ekologiyaning turli darajalari.
Asosiy tushunchalar Ekologiya bu organizmlarning bir-birlari hamda tashqi muhit
bilan munosabatlarini o’rganuvchi fandir. Yer yuzida organizmlarning tarqalishi va
ko’payishi biotik – tirik organizmlar hamda abiotik – jonsiz yoki fizik omillar
ta sirida shakllanadi. Ekologiya organizm, populyatsiya, jamiyat, ekotizim vaʼ
biosfera kabi darajalarda o’rganiladi. Hech o’rmonda sayr qilib, u yerda yashovchi
g’aroyib organizmlar xilmaxilligiga, qirqquloqdan tortib daraxtlargacha, lagan
o’lchamidek keladigan qo’ziqorinlargacha ahamiyat berganmisiz? Yoki mashinada
sayohat qilib, oynadan eman o’rmonidan baland qarag’ayzorlarga, ulardan yaylov-
tekisliklarga almashinayotgan manzara o’zgarishini tomosha qilganmisiz? Agar
shunday bo’lsa, siz biologiyaning tarmog’i bo’lmish organizmlarning bir-birlari
hamda atrof-muhit bilan munosabatini o’rganuvchi ekologiyaning mumtoz
namunasidan bahramand bo’lgan ekansiz. Ekologiya faqatgina boy o’rmon,
jilovlanmagan yovvoyi tabiat yoki boy manzara emas. Siz, masalan, karavotingiz
ostida yashaydigan suvarakni, dushingizdan mog’or o’sib chiqqanini yoki hatto
oyoq barmoqlari orasida zamburug’lar paydo bo’lganini hech ko’rganmisiz? Agar
shunday bo’lsa, amalda ekologiyaning asl namunalariga guvoh bo’libsiz.
Texnika taraqqiyoti jadallashgan sari insonning atrof -muhitga bo’lgan
munosabati ham o’zgarib, u tabiiy boyliklarni bugun kechagidan, ertaga
bugungidan ko’proq miqdorda olishga harakat qiladi. Bu jarayon kuchaygan sari
ming-ming yillar davomida barqaror bo’lib kelgan ekologik muvozanat buzilib,
inson bilan tabiat o’rtasidagi munosabat murakkablashdi va tabiat falokat yokasiga
kelib qoldi. Albatta, tabiiy boyliklardan foydalanish kerak, lekin ulardan ehtiyojga
yarasha, me’yorida foydalanishni hamma joyda amalga oshirish, tabiatni izchillik
bilan boyitib ayniqsa, o’simliklar va hayvonot dunyosini uning komponentlari
3

(tashkil etuvchilari) o’rtasidagi o’zaro tabiiy munosabatni barqaror saqlab turish
zarur.
Mavzuning dolzarbligi. Hozirgi vaqtda inson faoliyati ta’sirida
biosferaning o’zgarishi juda tezlik bilan borayapti. Inson Yer kurrasining
qiyofasini o’zgartirishda katta geologik kuch sifatida vujudga kelganini V. I.
Vernadskiy tomonidan ta’kidlab o’tilgan edi. Insonning tabiiy jarayonlardan
noto’g’ri foydalanishi natijasida XX asrning o’rtalarida ekologik muammolar juda
avj olib ketdi. Ekologik muammo deganda insonning tabiatga ko’rsatayotgan
ta’siri bilan bog ’
liq holda tabiatning insonga aks ta’siri, ya’ni uning iqtisodiyotida,
hayotda xo’jalik ahamiyatiga molik bo’lgan jarayonlar, tabiiy hodisalar bilan
bog’liq bo’lgan har qanday hodisa tushuniladi. (iqlim o’zgarishi, hayvonlarning
yalpi ko’chib ketishi) tabiatdagi muvozanatning buzilishi oqibatida turli
miqyosdagi ekologik muammolar shakllanmoqda.
Kurs ishining maqsadi . Ekologiya nimaligi tushuntirish. Ekologik
muammolar va inson ekologik tizimini tadqiq etish. Atrof-muhitda sodir
bo’layotgan global ekologik muammolarni ko’rib chiqish va ularni bartaraf etish
bo’yicha chora-tadbirlar mexanizmini ishlab chiqish.
Kurs ishining Vazifasi. Ushbu kurs ishini bajarish davomida biz oldimizga
quyidagi vazifalarni ushbu qo’ydik:
- Ekologiya tushunchasi va mohiyatiga ta’rif berish;
- Inson ekologiyasi va uning bo’linishini ko’rib chiqish;
- Ekologiyada himoya qilish obyektlari va ekologik himoya tamoyillari,
turlarini o’rganish;
- Atrof-muhitni himoya qilish va ekologik muammolarni hal etish, xususan
O’zbekistonda mavjud bo’lgan global iqlim muammolariga to’xtalib o’tish;
Kurs ishining obyekti. Tabiat va atrof-muhit, asosiysi Yer sayyorasi.
Kurs ishining predmeti. Tabiat va atrof-muhitda sodir bo’layotgan iqlim
muammolari, dunyodagi global ekologik muammolar.
4

Kurs ishimizning metodologik asoslari. Mutaxassis bilim darajasini
amaliyotga oid mukammal ko’nikmalar bilan birlashtirgan holda ekologiya va
ekologik tizim, shuningdek atrof-muhitning global muammolarga barham berish
va tegishli nazariyalarni qo’llash. Bundan tashqari kurs ishida ekologik
muammolar jahon hamjamiyatini tashvishga solayotgan hamda global muammoga
aylangan bugungi sharoitda mazkur masala yanada dolzarb ahamiyati, ekologik
barqarorlikni ta minlash, aholining qulay tabiiyʼ muhitga ega bo’lishi uchun zarur
shart-sharoitlar yaratish, tabiiy resurslardan oqilona va samarali foydalanish,
yuzaga kelayotgan ekologik muammolarning oldini olish va ularning salbiy
oqibatlarini bartaraf etish masalalari aks ettirilgan.
Kurs ishining tuzilishi. Mundarija, kirish, 2 bob, 4 paragraf, xulosa,
foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan iborat. Ishning umumiy hajmi __30_ betdan
iborat.
 1.BOB. Ekologiya va inson ekologik tizimi
1.1. Ekologiya tushunchasi va mohiyati
Ekologiya — organizmdan har xil darajada yuqori turadigan sistemalar;
populyatsiyalar, biotsenozlar, biogeotsenozlar va biosferaning tuzilishi, ularda
kechadigan jarayonlarni o’rganadigan biologiya fanlari majmui. Ekologiya
(qadimgi yunoncha: ο κος
ἶ — „uy“, „turar joy“) — organizmdan har xil darajada
yuqori turadigan sistemalar; populyatsiyalar, biotsenozlar, biogeotsenozlar
(ekosistemalar) va biosferaning tuzilishi, ularda kechadigan jarayonlarni
o’rganadigan biologiya fanlari majmui. Ekologiyani organizmlar va ular bilan atrof
muhit o’rtasidagi o’zaro munosabatlarni o’rganadigan fan sifatida ham talqin
qilinadi. Ekologiya o’rganadigan ob yektlariga ko’ra, umumiy va xususiy
ʼ
ekologiyaga ajratiladi.
Umumiy ekologiya organizmdan yuqori turadigan har xil sistemalarning tuzilishi
va funksiyasini o’rganadi. U populyatsiyalar ekologiyasi, biotsenologiya,
5

ekosistemalar ekologiyasi kabi bo’limlardan iborat. Populyatsiyalar ekologiyasi
populyatsiyalarining strukturasi va miqdoriy dinamikasining umumiy qonuniyatlari
hamda har xil turlar populyatsiyalari o’rtasidagi o’zaro munosabatlar (raqobat,
yirtqichlik) ni tadqiq qiladi. Biotsenologiya (hamjamoalar ekologiyasi)
biotsenozlarning tuzilishi qonuniyatlari, tarkibi va funksiyasini o’rganadi.
Xususiy ekologiya muayyan taksonomik guruhga mansub organizmlarning muhit
sharoitiga munosabatlari majmuini o’rganadi (masalan, hasharotlar ekologiyasi).
Ba zan xususiy ekologiyaga muayyan ekosistema va hamjamoani o’rganadigan fanʼ
sifatida ham qaraladi (mas, qishloq xo’jaligi ekosistemalari ekologiyasi —
agroekologiya; o’simliklar hamjamoalari ekologiyasi — fitotsenologiya). Suv
ekosistemalari va suv organizmlari ekologiyasini o’rganadigan gidrobiologiya ham
ekologiyaning bir qismi hisoblanadi. Ekologiya autekologiya (har xil muhit
omillarining alohida turlarga ta sirini o’rgay digan fan) va sinekologiya
ʼ ʼ
(organizmlar va ular majmualari o’rtasidagi munosabatlarni o’rganadigan fan)ga
ham ajratiladi.
Ekologiya terminini 1866-yil nemis olimi ekologiya E. Gekkel organizmlarning
atrof muhit bilan munosabatlarini belgilash uchun taklif etgan. Ekologiyaning fan
sifatida yuzaga chiqishi 18—19-asrlarda yashagan naturalistlar va geograflarning
ishlari bilan bog’liq. 19-asrning oxiri va 20-asr boshlarida tadqiqotchilar ayrim
omillar, ayniqsa, iqlimning organizmlarning tarqalishi va dinamikasiga ta sir
ʼ
etishiga e tibor berishdi. Ayni shu davrda organizmlarning bir butun majmui
ʼ
bo’lgan tabiiy biotsenozlar to’g’risidagi tasavvurlar shakllana boshlaydi. Ekologiya
20-asrning 20—30-yillarida jadal rivojlana boshladi. Bu davrda amerika zoologi
Ch. Elton 1930 yilda populyatsiyalar va jamoalarni o’rganishning asosiy
vazifalarini ko’rsatib berdi; italiyalik va amerikalik matematiklar V. Volterra va A.
Lotka populyatsiyalarning o’sishi, o’zaro ta sirining matematik modellarini taklif
ʼ
etishdi; rus mikrobiologi G.F. Gauze bu modellarni tajribada sinab ko’radi. Xuddi
shu davrda gidrobiologlar tirik organizmlar orqali moddalar va energiya
6

o’zgarishini miqdoriy jihatdan o’rganish boshlanadi. Bir-biri va notirik atrof muhit
bilan o’zaro bog’langan organizmlar komplekslari to’g’risidagi tasavvurlarning
shakllanishi ingliz botanigi A. Tenslining ekosistema (1935) va rus botanigi V.N.
Sukachevning biogeotsenoz (1942) tushunchalarining yaratilishi bilan bog’liq. 20-
asrning 50-yillarida umumiy ekologiya shakllanadi. Tadqiqotchilarning asosiy
ishlari organizmlar va ular hosil qiladigan sistemalarning o’zaro ta siriniʼ
o’rganishga qaratiladi. Ekologiya tadqiqotlarida miqdoriy metodlar keng tarqala
boshlaydi; laboratoriya va tabiatda o’tkaziladigan tajribalar hamda matematik
modellashtirishlar keng qo’llanila boshlanadi. 20-asrning 2-yarmida odamning
biosferaga salbiy ta siri kuchayishi natijasida ekologik krizisning yuzaga chiqishi
ʼ
va tabiatni muhofaza qilish ishlarini keng miqyosda amalga oshirish zaruriyatining
tug’ilishi bilan ekologiyaning amaliy ahamiyati keskin oshib ketdi; ko’pchilik
tabiiy fanlarni ekologiyalashtirish boshlandi; ekologiya bilan falsafa, sotsiologiya
va boshqalar bir qancha fanlar o’rtasida uzviy bog’lanish paydo bo’ldi. Hozirgi
davrda sanoat va qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishi, transport, qurilish,
ilmiytexnikaviy, demografik muammolarni hal etish hamda tabiiy resurslardan
ratsional foydalanish yo’llarini ishlab chiqishda ekologik yondashuv zarur bo’lib
qoldi.
O’zbekistonda ekologiyaning rivojlanishi D. N. Kashkarov, A. L. Brodskiy, T. 3.
Zohidov va boshqalarning ishlari bilan bog’liq. D. N. Kashkarov umurtqali
hayvonlarni o’rgangan va birinchi bo’lib, hayvonlar ekologiyasi darsligini
yaratgan. A. L. Brodskiy tuproq umurtqasiz hayvonlarini, T. 3. Zohidov Qizilqum
umurtqali hayvonlarini ekologik jihatdan tadqiq qilgan. O’simliklar ekologiyasiga
oid tadqiqotlar Q. Z. Zokirov, A. M. Muzaffarov, I. I. Granitov va ularning
shogirdlari tomonidan keng miqyosda olib borilmoqda. Atrof-muhit deganda
erdagi barcha organizmlarning rivojlanishi va hayotiga ta’sir qiluvchi barcha
sharoit va ta’sirlarning yig’indisi tushuniladi. Ekologiya - bu tirik organizmlar va
ularning jismoniy atrof-muhit o’rtasidagi o’zaro ta’sirni o’rganadigan fan. Ikkalasi
ham bir-biri bilan chambarchas bog’liq va doimiy o’zaro ta’sirga ega. Qisqasi,
7

atrof-muhitdagi har qanday o’zgarish tirik organizmlarga va aksincha ta’sir qilishi
mumkin.
8

1.2. Inson ekologiyasi va uning bo’linishi
Inson ekologiyasi deganimizda tashqi muhitdagi xilma-xil omillarning ta’siri
tufayli kishi jismida yuz beradigan o’zgarishlarni anglaymiz. Inson ekologiyasi
juda serqirrali fan bo’lib, tashqi muhitning barcha omillari, havo harorati,
yorug’lik, namlik, radiatsiya, shovqin, vaznsizlik holati shuningdek, xar-xil tabiiy
ofatlar, zilzila, dovul, qurg’oqchilik, suv toshqini, yong’inlar hamda tirik
organizmlarning o’zaro bir-biriga ta’siri tushuniladi. Bu barcha omillarning ta’siri
kishini hoxishga bog’liq emas. Bulardan tashqari kishilar o’zlari qurgan
korxonalar, irrigatsiya inshootlari, transport vositalaridan chiqqan zaharli
chiqindilar, qishloq xo’jaligida keng qo’llanilgan kimyoviy moddalar ham havoni,
suvni, yerni, oziq-ovqat mahsulotlarining sifatini buzib inson sog’ligiga katta zarar
keltiradi.
Inson ekologiyasi yoki antropoekologiya ijtimoiy jamiyatning markaziy
bo’lagi, uning ijtimoii-tabiiy va tabiiy-ilmiy asosidir. Inson ekologiyasi o’zida
demografiya, tibbiyot, morfologiya, antropologiya, genetikaning tegishli
qarashlarini umumiylashtiradi. Bu fanlar tadqiqot ob’ekti bir ekanligi negizida bir
bo’lakda uyg’unlashadi. O’sha ob’ekt inson bo’lib, u ikki dunyo tabiiy va ijtimoii
dunyoga tegishli nodir jonzotdir. Bunda shu narsani ta’kidlash lozimki, «inson -
tabiiy muhit» muammosi munosabati bilan insonni o’rganishda e’tibor beriladigan
asosiy ob’ekt umuman inson va hatto uning ekologiyasi emas, balki inson
ekologiyasining tabiat bilan aloqasi orkali namoyon bo’ladigan qismidir.
Inson ekologiyasi - bu majmuiy fanlararo ilmiy yunalishdir. U odamlar
populyatsiyalarining atrof-muhit bilan o’zaro ta’siri qonuniyatlarini, bu o’zaro
aloqa ta’sirida aholining o’sishini, maqsadga yo’naltirilgan boshqaruv
muammolarini, aholi salaomatligini saqlash va rivojlantirish muammolarini tadqiq
etadi.
Inson ekologiyasida, uning asosiy yunalishlarida ijtimoiy - maksadli negiz
ustun turishi aniq, zero insonning tabiat bilan jamiyat orqali bevosita o’zaro
ta’sirini o’rganish bu fan predmetining ob’ektiv mazmunini tashkil etadi.
9

Shu nuqtai nazardan inson ekologiyasi-buijtimoiy ekologiyaning inson va
odamlar populyatsiyasi bilan uni o’rab olgan tabiiy va ijtimoiy muhit o’zaro
ta’sir qonuniyatlarini o’rganadigan bo’limii yokiantropodemoekotizim ichidagi
ijtimoiy - biologik munosabatlar haqidagi ilmiy yo’nalishdir.
Insonning morfofiziologik xususiyatlarini hisobga olgan holda noosferaviy
o’zgarishlar jarayonida YEr regionlarini, biosferarayonlarini ishlab chiqarish -
xo’jalik, iqtisodiy maqsadli o’zlashtirish qonuniyatlarini ochib berish bunday
o’zlashtirishning borishida odamlar salomatligini saqlash va rivojlantirishning
tabiiy qonunlarini o’rganish inson ekologiyasining muhim vazifasidir.
V.I.Vernadskiyning noosfera to’g’risidagi nazariyasiga ko’ra hozirgi zamon
tabiatshunosligida inson ekologiyasi alohida o’rin tutadi. Vernadskiy tabiatning
antropogen yuki tobora oshib borayotgani haqida, tabiatni o’zgartiruvchi omil
sifatida insoniyat haqida, tabiatga ta’sir o’tkazishni uning imkoniyatlari bilan
taqqoslash to’g’risida, ya’ni biz hozirda inson va biosferaning koevolyutsiyasi
deb ataydiganimiz haqida gapiradi. Lekin bir vaqtda uning barcha mulohazalarida
insonning biosfera istiqboli uchun mas’ul ekanligi, jamiyatni biosfera
evolyutsiyasini oqilona yo’naltirishga imkon beradigan qilib tashkil etish haqidagi
fikr qizil ip bo’lib o’tadi.
Inson ekologiyasi odamlarni o’rab turgan tabiiy va ijtimoiy muhitni,
odamlarning unga hamda bir-biriga munosabatlarini ifodasi sifatida ilmiy
adabiyotga birinchi marta amerika sotsiologlari R.Park va U.Byurges tomonidan
kiritilgan. Bir muncha keyinroq ingliz olimi U.Byus «Inson ekologiyasi» ning
vazifasi ayni odamlar ijtimoiy munosabatlarini biologik populyatsiya jarayonlariga
tutashtirishdan iboratdir deb izohlaydi va uni biologiya ekologiyasining an’anaviy
tushunchalari asosida hal etishga urinadi. Sanoat va odamlarning katta shaharlarga
to’planishi, sanoatlashtirish, havo va suvning bulg’anishi, dori-darmonlar
qo’llanilishi bilan bog’lik bo’lgan patologiya (normal hollarda chiqish)ni o’rganish
zaruratini ko’ndalang qilib qo’ydi. Ular tabiiy evolyutsiya, biogeotsenozlar
10

jarayoniga jiddiy o’zgarishlar olib kirib, qapop topgan ekologiya tizimini
o’zgartirib yubordi.
Inson ekologiyasini o’rganishdan maqsad, inson hayoti uchun optimal (kulay)
muhitni yaratishdir. Sodir bo’lgan ekologik falokatlar, sayyoramiz aholisini
falokatlarni oldini olish choralarini izlashga turtki beryapti. Bunday holat sotsial
iqtisodiy siyosiy, ahloqiy, ekologik, madaniy – tarixiy masalalarga yangi qarashni
taqozo qilmoqda. Ya’ni kishilarni yangicha fikrlashga, insonni tabiatdagi o’rni va
rolini anglatmoqda.
Tabiatda ilgarilar ham tabiiy falokatlar sodir bo’lgan. Ammo hozirgi davrda
sodir bo’lgan ko’p ekologik falokatlar tabiatning bir bo’lagi bo’lgan inson faoliyati
tufayli, sodir qilindi. Hozirgi kunda sayyoramizda yashayotgan insonlar oldida
avvalambor kishilik jamiyati bilan tashqi tabiat o’rtasidagi munosabat
muammolarini yechish vazifasi turadi.
Sayyoramizda aholi sonining orta borishi bilan insonlarni ehtiyojlarini, ona
tabiatga ta’sirini oshira boradi. Agar 1850 yil yerda 1mlrd kishi yashagan bo’lsa,
1930 yilda 2 mlrdga yetdi, hozirgi vaqtda besh mlrddan oshib ketdi. Insonning
atrof-muhit bilan munosabatlaridan qat’iy nazar avlodlar almashishi, aholining
ko’payishi jarayonini barqaror holatda saqlash masalalari doimo muhim ahamiyat
kasb etadi. Hayotning beto’xtovligi ikki qarama - qarshi oqimning o’zaro tasiri
bilan ta’minlanadi. Bu tug’ilish va o’lish oqimlaridir. Jamiyat, insoniyat mavjud
bo’lishi uchun bu ikki oqim o’rtasida muayyan uyg’unlik bo’lishi kerak. Agar
tug’ilish o’lishga nisbatan uzoq muddat kam bo’lsa, insoniyat zavolga yuz tutadi.
Bu munosabat teskari bo’lsa, aholining tez ko’payishi jamiyatning ekologik va
ijtimoiy - iqtisodiy imkoniyatlari uchun zo’riqishni yuzaga keltiradi. Shuning
uchun ham bu ikki oqimni uyg’un holatda saqlash jamiyatning eng muhim
vazifalaridan biri bo’lib, uni hal etishga juda katta ijtimoiy kuch-quvvat sarflanadi.
Insoniyat o’tmishdan meros qolgan dastlabki ekologik muvozanat holatida
hayotni boshlagan. Lekin jamiyat tiklanishi davrida kollektiv mehnat tufayli tabiiy
ekologik tizimlar, biologik va ekologik omillarning kat’iy nazoratidan chiqishga
11

muvaffaq bo’ldi. Jumladan, ko’payish jarayoni ham, qurollarni qo’llashga ham,
odamlar yoki ularning yaqin ajdodlari tabiatdagi boshqa jonzotlarga qaraganda
tabiatdan ko’proq narsa olishga o’rganishdi. O’sha palladayoq insoniy tabiiy
muhitning ko’ngilsiz ta’siridan himoya qiluvchi «ijtimoiy kqlkon» yaratilgan edi.
Inson o’z hayotini yaxshilash uchun yaratgan sanoat va transport vositalari
sayyoramiz iklimiga, ozon qavatini siyraklashuviga, o’rmonlarni kamayishiga,
suvlarni ifloslanishiga, yerni eroziyaga uchrab, ko’p joylarda cho’llanishni sodir
bo’lishiga olib keldi.
Bundan tashqari kishilar sun’iy hosil qilgan radiaktiv nurlanishlar, kimyoviy
moddalardan ko’p foydalanish kasallik qo’zgatuvchi viruslar va
mikroorganizmlarni ko’payishiga, yangi kasallik turlarini hosil bo’lishiga olib
keldi.
Dunyodagi deyarli hamma mamlakatatlarda barcha imtiyozlar avvalo o’z
xalqiga beriladi. Masalan, turar joy, ish bilan ta’minlash, chetdan kelgan kishilarga
nisbatan o’z xalqiga yuqori ish haqi belgilash yoki tovarlar bilan ta’minlash va
boshqalar kiradi. Bizda esa uzoq yillar davomida buning teskarisi bo’lib keldi.
Yuqorida keltirilgan barcha tabiiy omillar, ofatlar, sotsial nohaqliklar kishi
organizmiga ekstremal omil sifatida ta’sir etib, uni stress holatga (qattiq ruxiy
zarbaga) olib keladi. Stress holatiga tushgan odamlarni uyqusizlik, charchash,
g’azablanish, bosh og’rig’i, qon bosimining oshishi azoblari qiynaydi.
Antropoekosistema inson ekologiyasining tadqiqot ob’ektidir. O’zaro va
o’zlarini o’rab olgan tabiiy va ijtimoiy muhit bilan dialektik aloqada bo’ladigan
inson populyatsiyalari yoki etnoslarining birgalikda hayot kechiradigan turli
guruhlari antropoekologiya tizimi yoki antropoekotizm deb ataladi. Mazkur fan
odamlar va tabiatning inson va biosferaning o’zaro munosabatini hayotning aniq
ijtimoiy - iqtisodiy va siyosiy sharoitlari bilan chambarchas bog’liqlikda o’rganadi.
Bugungi kunda inson salomatligi jamiyatning murakkab tarixi va uning hozirgi
taraqqiyoti oqibati ekanligi allaqachon ravshanlashgan. Shu boisdan tabiiy
sanitariya - gigiyena tadbirlarining birontasi ham ular qanchalar ilmiy asoslangan
12

va texnikaviy rivojlangan bo’lmasin o’z - o’zicha jamiyat a’zolari sog’ligini
saqlash va rivojlantirish, muhofaza qilishni ta’minlay olmaydi. Butun jamiyatning
ijtimoiy ishlab chiqarish iqtisodiyot tuzilmasini ilmiy tashkil kilish, mehnat dam
olish sharoitlarini, ma’naviy va jismoniy tarbiya sharoitlarini vujudga keltirish,
hayot tarzi madaniyatini rivojlantirish - bularning hammasi sog’likni muhofazalash
va mustahkamlashning sharti va garovidir. Bu muammolar jamiyatning tabiiy
sharoitlar bilan o’zaro ta’siri shu ta’sirni takomillashtirishga yunaltirilgandagina
hal etilishi mumkin. Bunda barcha jug’rofiy mintaqalar, jonli va jonsiz tabiatdagi
barcha jarayonlar, sayyoramizning barcha sohalari qamrab olinadi. Bu yerda gap
tabiatni shunchaki muhofazalash tug’risida emas, balki inson tabiat va ular
o’rtasidagi muvofiqlikni yanada takomillashtirish uchun qulay ijtimoiy, ekologik
sharoitlar yaratish maqsadida tabiatni asrab - avaylash va rivojlantirish haqida
bormoqda. Tabiatni muhofaza qilish eng oliy maksad - har tomonlama rivojlangan
inson va insoniyat jamiyatiga erishishning eng muhim vositalaridan biridir. Inson
ekologiyasi birgina biologik qonunlarga bo’ysunmaydi va bu qonunlarni ijtimoiy
qonunlar bilan o’zaro aloqasisiz uni tushunib bo’lmaydi. Bu ko’pgina sabablar
bilan izohlanadi. Birinchi sababi shundan iboratki deb ta’kidlaydi T.N.Fedoseev, -
hozirgi zamon fan - texnika inqilobi, jumladan shunga olib keladiki, insonning o’zi
inson ekologiyasida turli va har doim ham oldindan bilib bo’lmaydigan
o’zgarishlarni qiladi, o’z navbatida unga shu o’zgarishlardan ahamiyati kam
bo’lmagan aks ta’sir ko’rsatadi. Natijada insonning bunday o’zgarishlarga
moslashuvining o’tkir va ko’p jihatdan hal etilmagan muammolari paydo bo’ladi.
Inson, jamiyat va tabiat o’rtasidagi o’zaro munosabatlar biologik shuningdek
ekologik negizlar asosiga emas, balki ularni o’zgartiruvchi ijtimoiy mehnat
faoliyati negizlariga quriladi. Insonning tabiatga munosabati va tabiatning insonga
munosabati ijtimoiy ishlab chiqarish kuchlari, ishlab chiqarish munosabatlari va
inson ishtirok etadigan aniq mehnat jarayonlari orqali ro’yobga chiqadi.
13

Hozirgi inson ekologiyasi inson, jamiyat va tabiatning o’zaro ta’siri mahalliy,
regional hamda global muammolarini ularning jonli tabiat va insonga o’zaro ta’siri
nuqtai nazaridan qamray oladi va o’rganadi.
Tabiatni muhofaza qilish eng oliy maqsad - har tomonlama rivojlangan inson
va insoniyat jamiyatiga erishishning eng muhim vositalaridan biridir.
Hayot har bir kishiga bir marta beriladigan oliyne’matdir. Inson umri tarixda
bir on lahzadir. Demak, u shu qisqa umrida rohat - farog’atda, go’zal yashashi
kerak. Inson tabiatning ajralmas bir bo’lagidir. Insonning normal hayot kechirishi,
uni o’rab turgan tabiatning ekologik jihatdan sog’lomligiga bog’liqdir. Shuning
uchun ham biz inson hayotini yaxshilashimiz, tabiatni ekologik jixatdan
sohlomlashtirishimiz lozim. Har bir kishining salomatligi, ma’naviy yetukligi
nafakat uning o’zi uchun, jamiyatimizning kelgusidagi taraqqiyoti uchun ham juda
zarurdir.
XX asr oxirida insoniyatning biosferadagi jarayonlarga ta’siri o’zining yuqori
bosqichiga yetdi. Hozirgi avlod ko’z o’ngida mahalliy, mintaqaviy va
umuminsoniy ekologik inqiroz vaziyatlari kuzatilmoqda. Atrof - muhit holatini
tug’ri baholash zarur tadbirlarning o’z vaqtida o’tkazilishini ta’minlash ekologik
bilimlarning rivojlanganlik darajasi bilan bevosita bog’liqdir. O’sib kelayotgan
yosh avlodga ekologik tarbiya berishni oiladan boshlash bog’chada, maktabda,
kollej va universitetlarda davom ettirib borilishi kerak. Ekologiya serqirrali bo’lgan
uchun uni barcha fanlar orqali yoshlarning ongiga singdirish lozim. Yoshlarga
ekologik tarbiya berishda tabiat qo’yniga ekskursiya va yurishlar uyushtirish katta
ahamiyatga egadir. Tabiatni muhofaza qilish, tabiatdan oqilona foydalanish va
ekologik sharoitlarni yaxshilada ekologik ta’lim va tarbiya muhim rol o’ynaydi.
Turli mamlakatlardagi ekologik vaziyat, tabiatdan foydalanish xususiyatlari ko’p
jihatdan aholini ekologik savodxonlik darajasi, ekologik madaniyatiga bog’likdir.
Ekologik ta’lim va tarbiya BMT, YuNESKO, YuNEP, va VOZ ning diqqat
markazidagi masaladir. (YuNESKO - BMTning fan va madaniyat ishlari bo’yicha
shug’ullanadigan mustaqil bir tuzilmasidir. Uning bosh qarorgohi Parij shahrida
14

joylashgan. BMTning o’zi esa Nyu-York shahrida joylashgan, unga dunyodagi 190
ta davlat kiradi.) Ekologik ta’lim va tarbiyani rivojlantirish uchun jahon, alohida
davlatlar mikyosida turli tadbirlar o’tkazmokda. Har bir soha mutaxassisi ekologik
savodxon bo’lishi va o’z faoliyatida tabiatga zarar yetkazmasligi, ekologik ta’lim -
tarbiyani rivojlantirishga hissasini qo’shishi lozimdir.
Shunday qilib, bolalarni o’simlik va hayvonlarni parvarish qilishga o’rgatish,
ularni tabiatga mehr-muhabbat ruhida tarbiyalash shunchaki bir ermak emas bu
davlat axamiyatiga ega bo’lgan dolzarb masaladir. Biz sog’lom, ahlokli,
mehnatsevar, pok, bilimdon yoshlarni tarbiyalab o’stira olganimizdagina
kelajagimiz porloq bo’ladi.
XXI - asr ekologiya asri bo’lishi shubhasizdir. Har bir inson ona sayyoramiz
tabiatiga ziyon yetkazmasdan o’zgartirish, tabiiy boyliklaridan okilona foydalanish
va yashash muhitini saqlashdek muqaddas ishga o’zining munosib hissasini
qo’shishi lozimdir
15

 II.BOB. Ekologik himoya. Ekologik muammolarni hal etish va
atrof-muhitni himoya qilish
2.1. Ekologiyada himoya qilish obyektlari va ekologik himoya
Tabiat o’ziga xos murakkab tizim bo’lib, inson vajamiyat uning hosilasidir. U
tabiat evaziga mavjud va rivojlanadi. Inson o’z ehtiyojlarini tabiat hisobiga
qondiradi. U tabiatdan havo, suv, oziq-ovqat, mineral va yonilg’i xomashyolarini
oladi va o’zining hayot faoliyati davomida tabiatga o’z ta’sirini ko’rsatadi.
Natijada tabiat uchun yod bo’igan yangi obyektlar vujudga keladi. Bular: shahar va
qishloqlar, zavod va fabrikalar, yo’lIar, konlar, suv omborlari, qishloq xo’jalik
yerlari va boshqalardir. Inson aql-idroki va mehnati tufayli yuzaga kelgan bun day
antropogen landshaftlar atrof tabiiy muhitiga o’z ta’sirini kO’rsatmay qolmaydi.
Yer yuzida aholj sonining keskin o’sib boris hi, fan va texnikaning shiddatli
taraqqiyoti, mamlakatlar hududida tabiiy resurslarning bir tekis tarqalmaganligi
mavjud tabiiy resurslardan imkon qadar ko’proq foydalanish va shu yo’l
bilanjamiyat taraqqiyotini tezlatishni taqozo qiladi. Natijada tabiat va inson
o’rtasidagi o’zaro munosabat qonunlari buziladi. Bu qonunlarning buzilishi esa
ertami-kechmi ekologik inqirozga olib keladi. Tabiatni muhofaza qilish tabiat va
uning boyliklaridan oqilona foydalanishga, tabiatni inson manfaatlarini ko’zlab
ongli ravishda o’zgartirishga, tabiat boyliklari va umuman tabiatni, uning
go’zalligi, musaffoligini saqlab qolishga va yanada boyitishga qaratilgan barcha
tadbirlar majmuasi. Tabiatni muhofaza qilish tadbirlari majmuasiga davlatlar,
xalqaro tashkilotlar, jamoat, ilmiy-texnik, ishlab chiqarish, iqtisodiy va ma muriyʼ
tashkilotlar, har bir odam tomonidan amalga oshiriladigan tadbirlar kiradi. Hozirgi
vaqtda inson yashab, to’xtovsiz munosabatda bo’lib kelayotgan tabiiy muhit uzoq
geologik davrlar (4,5—4,7 milliard yil) mobaynida bir qancha omillarning
birgalikda ta sirida, ya ni Quyosh nuri, Yerning massasi, gravitatsiya kuchi,
ʼ ʼ
ko’lami, aylanma harakatlari, tektonik harakatlar, havo va suv qobiqlarining
vujudga kelishi va o’’zgarishi, ekzogen jarayonlar ta siri, organik dunyoning
ʼ
16

paydo bo’lishi va taraqqiyoti ta sirida tarkib topgan. Tabiiy muhitning holatiʼ
o’zaro ta sir etib turuvchi ko’p omillarning murakkab majmuida tarkib topgan
ʼ
tabiiy muvozanatga bog’liq. Chunki bir joyning iqlimi Quyosh nurining tushish
burchagiga, ya ni geografik kenglik, yer yuzasining tuzilishi, shamollar,
ʼ
okeanlarning uzoq yoki yaqinligi, oqimlari va boshqalarga; o’simliklar qoplami esa
iqlim, yer yuzidagi tog’ jinslari, relyef, tuproqlarga bog’liq. Bu tabiiy omillarning
birontasida o’zgarish ro’y bersa, tabiiy muvozanat buziladi, bu esa tabiiy muhitda
o’zgarishlarga sabab bo’ladi. Ba zan, tabiatning biror komponentiga ko’rsatilgan
ʼ
arzimagan ta sir hech kutilmagan katta o’zgarishlarga, xususan, xavfli
ʼ
o’zgarishlarga olib kelishi mumkin. Har qanday tirik mavjudot o’z atrofini o’rab
turgan tabiiy muhit bilan o’zaro ta sirda bo’ladi, undan o’ziga kerakli narsalarni
ʼ
oladi, shu muhitda moslashadi, muhit tarkibiga, undagi modda va energiyaning
aylanma harakatiga ma lum darajada o’zgarish kiritadi. Yerning havo qobig’idagi
ʼ
hozirgi gazlar tarkibi, miqdori, ayrim foydali qazilmalari, mas., ohaktosh,
toshko’mir, qo’ng’ir ko’mirning hosil bo’lishi, tuproq qoplamining tarkib topishi,
rivojlanishi organizmlarning hayot faoliyati natijasidir. Organik dunyoning tabiiy
muhit bilan o’zaro ta siri biologik evolyutsiya jarayonida yangi turlarning paydo
ʼ
bo’lishi, raqib turlar sonining ko’payishi yoki kamayishi va atrof muhitning
o’zgarishi natijasida o’zgaradi. Yerda odamnish paydo bo’lishi organik dunyo
bilan tabiiy muhit o’rtasidagi o’zaro munosabatni tubdan o’zgartirib yubordi. Inson
tabiatga mehnat qurollari vositasida yaylovlardan noto’g’ri foydalanish oqibatida
ta sir ko’rsatadi. U o’zining tabiat bilan bo’lgan o’zaro ta siri usullarini
ʼ ʼ
takomillashtirib boradi. Natijada inson yashay oladigan hudud kengayadi,
foydalaniladigan tabiiy elementlar soni va hajmi ortadi, binobarin, insonning
tabiatga tazyiqi sifat jiqatidan ham, ko’lam jihatidan g’am ko’payadi. Inson o’zi
yashashi va faoliyat ko’rsatishi uchun tabiiy muhitdan tashqari yana sun iy muhitni
ʼ
ham bunyod etadi. Masalan, shaharlar, turar joy binolari, bog’lar, suv omborlari,
yo’llar va boshqa Ishlab chiqaruvchi kuchlarning rivojlanishi, fan va texnikaning
taraqqiy etishi bilan, tabiiy boyliklarning ahamiyati, ulardan foydalaniladigan
17

sohalar, ularni ishlatish shakllari ham o’zgarib boradi. Qadimda bir necha xil
kimyoviy elementlardan foydalanilgan bo’lsa, hozirgi vaqtda mavjud barcha
elementlardan foydalaniladi. Shu bilan birga ko’pchilik foydali qazilmalar tobora
ko’proq qazib chiqarilmoqda. Insonning tabiatga ta siri kuchayishidan, antropogenʼ
landshaftlar ko’paymokda. Hayvonot va o’simlik olamidan rejasiz foydalanish
yoki inson faoliyati bilan bog’liq boshqa sabablar tufayli 16-asrning oxirlaridan
20-asrning 70y.larigacha umurtqali hayvonlarning 250 turi va kichik turlari butkul
yo’qolib ketdi. 80y.lardan boshlab xar yili o’rtacha 1 ta hayvon turi va 50 ga yaqin
o’simlik turi yo’qolib bormoqda. Qush va sut emizuvchilarning 1000 dan ortiq turi
yo’qolib ketish arafasida turibdi. Yil davomida 1 milliard t yoqilg’i yoqiladi,
atmosferaga yuzlab million t azot oksidi, oltingugurt, uglerod, qurum, chang va
boshqa chiqariladi. Tuproq va suvlar sanoat va maishiy chiqindilar (bir necha
milliard t), neft mahsulotlari (bir necha million t), mineral o’g’itlar (yuz million t
ga yaqin), og’ir metallar, radiaktiv chiqindilar bilan ifloslanadi.
Inson tabiiy sharoit va boyliklardan ko’p maqsadlarda foydalanadi. Bu esa ayni
paytda, tabiatni tegishlicha muhofaza qilishni ham taqozo etadi. Bular: xo’jalik,
sog’liqni saqlash va gigiyena, nafosat (estetik), turizm, ilmiy hamda tarbiyaviy
maqsadga muvofiq foydalanish. Maqsadga muvofiq foydalanish deganda, tabiat
boyliklaridan mamlakat yoki butun insoniyat manfaati yo’lida foydalanish
tushuniladi. Bunda hozirgi va kelajak avlodning manfaatlarini ko’zlab faoliyat
yuritish nazarda tutiladi. O’z taraqqiyotini oldindan uzoq muddatga ilmiy asosda
rejalashtira oladigan va tabiiy muvozanatni o’zgartirmasdan foydalana oladigan
jamiyatgina taraqqiyotga erishadi.
Tabiiy boyliklardan oqilona foydalanishdan tabiatda ro’y beradigan
jarayonlarning o’zaro bog’likligi va rivojlanishi qonuniyatlari haqidagi bilimlar
katta ahamiyatga ega. Busiz tabiiy jarayonlarga baho berish, ularni xisobga olish,
tabiatga, tabiat komponentlariga ko’rsatilgan har qanday ta sirning kelajakda
ʼ
qanday oqibatlarga olib kelishini oldindan bilish mumkin emas. Inson tabiatdan
18

foydalanganda va unga ta sir ko’rsatayotganda bilishi va faoliyatida amal qilishʼ
zarur bo’lgan, asosan, 5 qonuniyat mavjud: 1) tabiatdagi barcha komponent va
elementlar o’zaro bir-birlari bilan bog’langan, o’zaro ta sir etib, muayyan
ʼ
muvozanatda bo’lib, uyg’unlik hosil qilgan. Biron komponent yoki element
o’zgarsa, butun tabiiy kompleksda o’zgarish ro’y beradi; 2) tabiatda to’xtovsiz
modda va energiyaning aylanma harakati ro’y berib turadi. Bu xayot asosi; 3)
tabiiy jarayonlarning rivojlanishida muayyan davriyliklar mavjud (sutkalik, yillik,
12 yillik, 33— 35 yillik va ko’p yillik); 4) zonallik; 5) regionallik.
Insonning tabiat bilan o’zaro ta siri jamiyat taraqqiyoti, ishlab chiqarish usullari
ʼ
mukammallasha borgan sari jadallashadi, tabiatdan, uning boyliklarini, qurilish va
ishlab chiqarish teknikasi, aloqa vositalari yirik shaharlarni o’zgartirib, yirik
vohalar, madaniy landshaftlar yaratishga, hosildor ekin hamda mevalar, mahsuldor
chorva mollari yetishtirishga imkon beradi. Lekin ba zan chuqur o’rganmasdan
ʼ
inson qudratiga ortiqcha baho berib, tabiatga ta sir ko’rsatish tabiatni foydalanib
ʼ
bo’lmaydigan holatga, uning buzilishi va ifloslanishiga olib kelishi mumkin.
Bunday manzara insoniyatning butun tarixi mobaynida kuzatiladi. Pekin 19-
asrgacha insonning tabiatdan foydalanish ko’lami uncha katta bo’lmagani uchun
inson faoliyatining tabiatga ta siri ham kamroq bo’lgan.
ʼ
20-asrning 2yarmida sanoat ishlab chiqarishning rivojlanishi, qishloq xo’jaligi. da
turli xil kimyoviy moddalarning ko’p qo’llanilishi, katta maydonlarda muttasil bir
xil ekinlarning yetishtirilishi, transport vositalarining ortiqcha ko’payib ketishi,
shaharlarning yiriklashib ketishi, tabiat muhofazasiga yetarlicha e tibor
ʼ
berilmaganligi tabiiy muhitning buzilishiga, ayrim joylarning ifloslanib ketishiga
sabab bo’ldi. Ayrim konchilik sanoati rnlarida tabiiy muhit juda buzilib ketgan.
Katta maydonlarni kon chiqindi jinslari egallagan, chuqur ochiq karyerlar yer osti
suvi sathini pasaytirishi natijasida o’simlik qoplami qurib bormoqda.
Rekultivatsiya ishlariga, xususan rivojlanayotgan mamlakatlarda yetarlicha e tibor
ʼ
berilmaydi. Hozirgi vaqtda Tabiatni muhofaza qilish muayyan o’lka yoki
19

mamlakat doirasidan chiqib, umumjahon muammosiga aylanib bormokda. Yerning
ozon pardasidagi o’zgarishlar, dunyoda haroratning ko’tarilib borayotgani, qutbiy
va tog’ muzliklarining qisqarib borayotgani ana shunday muammolardan. Ayniqsa,
qayta tiklanmaydigan tabiiy boyliklarning kamayib borayotganligi va atrof tabiiy
muhitning ifloslanayotgani bir qancha mamlakatlarda, ayniqsa, rivojlangan
mamlakatlarda Tabiatni muhofaza qilish tadbirlarini ko’rishga majbur etdi.
Ko’pchilik rivojlangan mamlakatlarda o’rmonlarni kesish cheklandi, yerdan
kadastr asosida foydalaniladigan bo’ldi, daryo va ko’llar suvlari tozalanib,
baliqlarni ko’paytirish boshlandi. Ovchilik tartibga solindi, qo’riqxonalar,
muhofaza qilinadigan hududlar ko’paytirildi. Biroq 20-asrning o’rtalaridan boshlab
zararli chiqindili ishlab chiqarish korxonalarining rivojlanayotgan mamlakatlarga
ko’chirila boshlangani bu mamlakatlarda atrofmuhitning ifloslanishiga sabab
bo’lmoqda. Rivojlanayotgan mamlakatlar iqtisodiy qiyinchiliklar tufayli tabiatni
muhofaza qilishga yetarli mablag’ ajratishga qodir emas. Tabiatni muhofaza qilish
sohasida xalqaro qat iy hamkorlikning yo’qligi ham tabiiy boyliklardanʼ
foydalanishda va Tabiatni muhofaza qilishda yetarlicha samara bermayapti.
O’zbekistonda 20-asrda, ayniqsa, uning 2yarmida qishloq xo’jaligida
monokultura tizimining qo’llanishi, gerbitsid va pestitsidlarning haddan tashqari
ko’p ishlatilishi, mavjud suv zaxiralaridan noto’g’ri foydalanish oqibatida
atrofmuhit holatida katta salbiy o’zgarishlar ro’y berdi. Orol dengizi deyarli quridi,
uning atrofida cho’llashish kuchayib ketdi, yer osti suvlari sho’rligi darajasi oshdi.
Inson salomatligi uchun zarur sharoit buzildi, kamqonlik, gepatit, zotiljam kabi
kasalliklar ko’paydi. Paxta monokulturasi ta sirida boshqa hududlarda x.am inson
ʼ
hayoti uchun zarur bo’lgan ekologik vaziyat yomonlashdi. O’zbekiston
mustaqillikka erishgach, dastlabki kunlardan boshlab, Tabiatni muhofaza qilishga,
respublika hududini ekologik tanazzuldan muhofaza qilishga kirishdi. Tabiatni va
uning komponentlarini muhofaza qilish to’g’risida bir qancha qonunlar qabul
qilindi. Bular „Tabiatni muhofaza qilish to’g’risida“ (1992-yil 9-dekabr), „Suv va
suvdan foydalanish to’g’risida“ (1993-yil 6-may), „Yer osti boyliklari to’g’risida“
20

(1994-yil 23 sentabr; 2002-yil 12 dekabrda yangi tahrirdagi), „Atmosfera havosini
muhofaza qilish to’g’risida“ (1996-yil 27-dekabr), „O’simlik dunyosini muhofaza
qilish va undan foydalanish to’g’risida“ va „Hayvonot dunyosini muhofaza qilish
va undan foydalanish to’g’risida“ (1997-yil 26 dekabr), „Davlat kadastrlari
to’g’risida“ (2000-yil 15 dekabr), „O’rmon to’g’risida“ (1999-yil 15-aprel),
„Chiqindilar to’g’risida“ (2000-yil 5-aprel)gi qonunlardir.
O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 50, 54, 55 va 100-moddalarida
Tabiatni muhofaza qilishga oid normalar bayon etilgan. Konstitutsiyaning 11bobi
50moddasida „Fuqarolar atrof tabiiy muhitga ehtiyotkorona munosabatda
bo’lishga majburdirlar, deb ko’rsatilgan. 55-moddasida „Yer, yer osti boyliklari,
suv, o’simlik va hayvonot dunyosi hamda boshqa tabiiy zaxiralar umummilliy
boylikdir. Ulardan oqilona foydalanish zarur va ular davlat muhofazasidadir,
deyilgan. Mamlakatimizda „Tabiatni muhofaza qilish davlat qo’mitasi tashkil
qilingan (1996-yil 26 aprelda Oliy Majlis tomonidan tasdiqlangan Nizom asosida
faoliyat ko’rsatadi). Qo’mita quyidagi vazifalarni bajaradi: atrof muhitni muhofaza
qilish, tabiiy resurslardan foydalanish va ularni qayta tiklash ustidan nazorat qilish;
Tabiatni muhofaza qilish faoliyatini tarmoklararo kompleks boshqarish; Tabiatni
muhofaza qilish hamda resurslarni tejash borasida yagona siyosatni ishlab chiqish
va amalga oshirish; atrofmuhitning ekologik holati qulay bo’lishini ta minlash,ʼ
ekologik vaziyatni boshqarish.
O’zbekiston Tabiatni muhofaza qilish sog’asida bir qancha xalqaro tashkilotlar
bilan hamkorlik qiladi va dasturlarda, jumladan, BMTning atrofmuhit bo’yicha
dasturi (YUNEP)da ishtirok etadi. YUNEP va ayrim rivojlangan mamlakatlar bilan
hamkorlikda Biologik xilmaxillikni saklashning milliy strategiyasi va 10 dan ortiq
milliy ekologik qonunlar ishlab chikildi. 1993-yil mart oyida Qozog’istonning
Qizilo’rda shahrida O’rta Osiyodagi 5 davlatning Oliy darajadagi uchrashuvida
Orol dengizi muammolari bo’yicha Davlatlararo kengash va uning ijroiya
qo’mitasi hamda Orolni qutqarish xalqaro fondi tashkil etildi. Uning vazifasi Orol
21

dengizi, uning sog’lom ekologik sharoitini tiklash, mazkur regionni toza ichimlik
suvi bilan ta minlash, hudud sanitariyagigiyena muxitini yaxshilashdir.ʼ
O’zbekistonda 10 dan ortiq o’rmon xo’jaligi, 9 ta qo’riqxona, 2 milliy bog’, bir
qancha buyurtma qo’riqxona mavjud. Ularda tabiat yodgorliklari, kamayib ketgan
o’simlik va hayvonlar qo’riklanadi, o’rganiladi va ko’paytiriladi. O’zbekistonda
tabiatni muhofaza qilish respublika jamiyati, 12 ta viloyat va Qoraqalpog’iston
jamiyati, O’zbekiston geografiya jamiyati, EKOSAN, bir qancha ilmiyommabop
va ilmiy jurnallar, radio va televideniye vaqtli matbuot Tabiatni muhofaza qilish
haqidagi bilimlarni targ’ib qilmoqda. Aholi o’rtasida tabiat, undan oqilona
foydalanish va muhofaza qilish haqidagi bilimlarni targ’ib qilish, aholining
geografik, ekologik madaniyatini ko’tarish Tabiatni muhofaza qilishda katta
ahamiyatga ega. Tabiatni, uning boyliklarini muhofaza qilish, geografik ekologiya
o’quv kurslari o’rta maxsus va oliy yurtlarining tabiatshunoslik mutaxassisliklari
talabalariga maxsus kurslar sifatida o’qitilmoqda.
2.2. Atrof-muhitni himoya qilish va global ekologik muammolar
Bundan roppa-rosa 10 yildan so’ng dunyo manzarasi qanday bo’lishi haqida hech
o’ylab ko’rganmisiz? Insoniyatning hayot kechirish tarzi qay tarzda o’zgarishi
mumkinligi haqida-chi? Hozirgi an analarimiz qay darajada o’zgarishi mumkin
ʼ
deb hisoblaysiz? Shunisi ma lumki, yer sharining ekologik vaziyati o’tgan asrga
ʼ
nisbatan misli ko’rilmagan darajada o’zgarishga ulgirishi bilan bir qatorda
avlodlarning chinakamiga qarg’ishiga sabab bo’luvchi muammolarni ham vujudga
keltirdi. Garchi ushbu hodisalar dunyo hamjamiyatini global ekologik
muammolar to’g’risida ko’proq ma lumotlarga ega bo’lish, tadqiqotlar olib borish
ʼ
va bu muammolarni bartaraf etish borasida amaliy chora-tadbirlarni amalga
oshirishga undab kelayotgan bo’lsa hamki, ko’pchilik mamlakatlar va millatlar bu
muammolarning ko’lami shabadasini seza olishmayapti yoxud ular o’zlarini
mutlaqo xabarsizdek tutishmoqda. Ekologik barqarorlikni ta minlash, aholining
ʼ
22

qulay tabiiy muhitda hayot kechirishi uchun barcha zarur shart-sharoitlarni
yaratish, tabiiy resurslardan oqilona va samarali foydalanish, yuzaga kelayotgan va
yuz berib bo’lgan muammolarga yechim topish, ularni oqilona hal qilish kabi
masalalarga qay darajada ahamiyat berib kelinmoqda? Bu mavzuda shunchaki reja
va konsepsiyalar ishlab chiqilib, konferensiya mavzusi sifatida qarab
kelinmoqdami? Afsuski, shunday! Global ekologik o’zgarishlarning salbiy
oqibatlari nimalarda aks etadi? Muammolarning ildizi qayerda? Global ekologik
o’zgarishlarning salbiy oqibatlari nimalarda aks etadi? Mamlakatlarning iqtisodiy
va siyosiy hukmronlikka intilib, ulkan obro’ qozonish maqsadida mamlakat ishlab
chiqarishiga alohida urg’u berib kelayotganligi global ekologik inqirozni keltirib
chiqarmayaptimikan? Yoki bu muammolarga biz insonlarning yashash tarzimiz
sabab bo’la oladimi?
O’tgan asrga nisbatan insoniyat yashash tarzi shunchalik darajada o’zgardiki,
insoniyat sivilizatsiyasida hali mutlaqo kuzatilmagan global isish, dengiz va yer
ekotizimlarining misli ko’rilmagan darajada kamayib borishiyu, yer yuzining turli
mintaqalarida qurg’oqchilik, suv toshqinlari kabi bir qator salbiy holatlar ham yuz
berayotganligi barchamizga birdek ayondir. Bir so’z bilan aytganda insonning
tabiatga aralashuvi aqlga sig’maydigan darajaga yetishga ulgurdi. Xo’sh, bizda
muammolar bor, lekin ularga yechimlar-chi? Nahotki hozirgi dunyoning global
ekologik holati hech kimni zarrachalik qiziqtirmasa? Biz o’zimidan keyingi
avlodga qanday kelajakni meros qilib qoldirmoqdamiz? Har safar bunday og’riqli
savollar bizni qachongacha qiynab keladi? Nahotki dunyoning hozirgi qiyofasi
kundan kunga bundan-da yomonlashib boraveradiyu, biz insonlar shunchaki bir
oddiy hodisadek qarab turaveramiz? Mamlakat rahbarlariniyu, hukumat vakillarini,
butun insoniyatni boylik orttirish, iqtisodiy o’sish, siyosiy hukmronlik,
mamlakatlar o’rtasida ulkan obro’ga ega bo’lishdan boshqa hech narsa
qiziqtirmasa?! Ha, albatta biz bunga ko’nikib, yashab kelmoqdamiz! Mina Guli
haqida hech eshitganmisiz yoki qayerdadir o’qiganmisiz? Yoki suv izlash uchun
23

yettita sahroni piyoda kezib chiqqan ayolni tanirsiz?! O’qimagan bo’lsangiz yoki
eshitmagan bo’lsangiz, sizni mutlaqo dunyo aholisining suvsizlikdan halok
bo’layotganligi ham qiziqtirmaydi! Balki, 15 yildan so’ng siz suvsizlik natijasida
vafot etasiz desam-chi?!
Ko’pchilik foydalanishga yaroqli suvimiz tugashini bilmaydi, 2030-yilga kelib
suvga bo’lgan talab va mavjud bo’lgan suv ta minoti o’rtasidaʼ
40 % tafovut bo’ladi. Suv muammosini hal qilish uchun bizda bor-yo’g’i 15 yil bor
xolos”, deydi Jahon iqtisodiy forumining yosh global yetakchisi Mina Guli.
Ta kidlash joizki, 750
ʼ mutaxassisdan tarkib topgan jamoa tomonidan o’tkazilgan
so’rovda toza ichimlik suvining tugab borishi butun dunyo aholisi uchun
chinakamiga global xavf deb baholandi. Aslida, ichimlik suvi muammosi dunyo
aholisini qiynab kelayotgan muammolarning eng oldi qatoridan o’rin olib
ulgurgan. Foydalanish uchun suv yetarli bo’lmagan, kunni toza ichimlik suvini
izlash uchun sarflaydiganlarga ham oson emas! Bu tuyg’ularni suvni isrof
qilayotganlar qayoqdan ham bilsin!
Quyida global ekologik muammolarni bartaraf etish borasida bir qator tavsiyalar
va ularning natijalari ilmiy va huquqiy jihatdan muhokama qilinadi:
1. Taklif: ekologik qonun talablarini buzganlik uchun yuridik javobgarlikni
og’irlashtirish . Ta kidlash joizki, ekologik-huquqiy javobgarlik bu bu belgilab
ʼ
qo’yilgan tabiatni muhofaza qilish va ekologik qonun talablari hamda me yorlarini
ʼ
buzganligi, tabiiy resurslardan ortiqcha foydalanish, muhofaza qilish qoida-
talablarini buzish, atrof tabiiy muhitni, tabiatni ifloslantirish, tabiiy resurslardan
noqonuniy va xo’jasizlarcha foydalanish oqibatida vujudga kelib, u subyektlarni
yuridik javobgarlikka tortilishida namoyon bo’ladi. Shu o’rinda savol tug’ilishi
tabiiy: O’zbekiston Respublikasi qonunchiligida ekologiya qonun talablarini
buzganlik uchun qanday turdagi javobgarlik nazarda tutilgan va ushbu turdagi
javobgarlik turlari bugungi kundagi zamon talabiga qanchalik darajada mos
kelmoqda yoxud bu javobgarlik ko’lami butun dunyo hamjamiyatini tashvishga
24

solib kelayotgan global ekologik vaziyatni yumshatishga yordam berishi
mumkinmi yoki yo’q. Masalaga huquqiy jihatdan yondashadigan bo’lsak, ekologik
qonun talablari buzilganda amaldagi qonunlarimizga muvofiq ekologik-huquqiy
javobgarlikning quyidagi javobgarlik turlarini keltirib o’tish o’rinlidir:
1. Intizomiy javobgarlik
2. Ma muriy javobgarlikʼ
3. Fuqarolik javobgarlik
4. Jinoiy-huquqiy javobgarlik
Ekologik qonun talablarini bajarmaganlik yoki lozim darajada bajarmaganlik
uchun ma muriy javobgarlik masalasiga to’xtaladigan bo’lsak, ta kidlash joizki,
ʼ ʼ
O’zbekiston Respublikasi Ma muriy javobgarlik to’g’risidagi kodeksning VIII
ʼ
bobi “Ekologiya, atrof-muhitni muhofaza qilish va tabiatdan foydalanish
sohasidagi huquqbuzarliklar uchun ma muriy javobgarlik” deb nomlangan bo’lib,
ʼ
xususan? ushbu kodeksning 79-moddasida quyidagicha javobgarlik masalasi
nazarda tutilgan: “Daraxtlar, butalarni, boshqa o’rmon o’simliklari va nihollarni
g’ayriqonuniy ravishda kesish, shikastlantirish yoki yo’q qilish fuqarolarga
bazaviy hisoblash miqdorining besh baravaridan o’n baravarigacha, mansabdor
shaxslarga esa — o’n baravaridan o’n besh baravarigacha miqdorda jarima
solishga sabab bo’ladi.Xuddi shunday huquqbuzarliklar ma muriy jazo chorasi
ʼ
qo’llanilganidan keyin bir yil davomida takror sodir etilgan bo’lsa, fuqarolarga
bazaviy hisoblash miqdorining o’n baravaridan o’n besh baravarigacha, mansabdor
shaxslarga esa — o’n besh baravaridan yigirma baravarigacha miqdorda jarima
solishga sabab bo’ladi”.Lekin ekologik barqarorlikka erishgan va statistik
ma lumotlarga ko’ra dunyoning eng toza mamlakatlar ro’yxatidan
ʼ 3-
o’rinni egallab kelayotgan Norvegiya davlatining aynan yuqorida keltirib o’tilgan
javobgarlik masalasi bo’yicha qonunchilik tajribasini o’rganadigan bo’lsak,
quyidagi normani uchratish mumkin: “O’rmon xo’jaligi to’g’risida”gi qonunning
8-moddasida agar o’rmonlarni kesish ushbu Qonunga zid ravishda rejalashtirilgan
25

yoki amalga oshirilgan bo’lsa, mol-mulk ishlab chiqarish bazasini sezilarli
darajada kamaytiradi yoki atrof muhitga salbiy ta sir ko’rsatishi mumkin.ʼ
Qadriyatlar bo’lsa, munitsipalitet kesishdan bosh tortishi yoki qanday bo’lishi
shartlarini belgilashi mumkin. Vazirlik tomonidan boshqacha tartib nazarda
tutilgan bo’lmasa, xaridor va sotuvchi buni ta minlashi kerak deb belgilangan
ʼ
bo’lib, agar aynan shu qoida buziladigan bo’lsa, xuddi shu qonuning 26-moddasiga
ko’ra, qasddan yoki beparvolik bilan buzgan yoki buzilishida ishtirokchi bo’lgan
shaxs 6, 7, 8, 11, 12, 13, 14 yoki 15 bo’limlari qoidalari, ularga muvofiq
chiqarilgan qoidalarga muvofiq jarima yoki bir yildan oshmagan muddatga
ozodlikdan mahrum qilish bilan jazolanadi .
Bundan tashqari, O’zbekiston Respublikasining Jinoyat kodeksi 4-bo’limi
“Ekologiya sohasidagi jinoyatlar” deb nomlangan bo’lib, yuqoridagi
qonunbuzarlik holati uchun 198-moddada jinoiy javobgarlik masalasi nazarda
tutilgan: Olovga ehtiyotsizlik bilan munosabatda bo’lish natijasida ekinzor, o’rmon
yoki boshqa dov-daraxtlarga shikast yetkazish yoki ularni nobud qilish ko’p
miqdorda zarar yetkazilishi yoki boshqacha og’ir oqibatlarga sabab bo’lsa, —
bazaviy hisoblash miqdorining ellik baravarigacha miqdorda jarima yoki ikki yuz
qirq soatgacha majburiy jamoat ishlari yoxud bir yilgacha axloq tuzatish ishlari
bilan jazolanadi.
2-taklif: Ekologik xavfsizlik doirasida xalqaro hamkorlikni mustahkamlash Savol
tug’ilishi tabiiy: insoniyatning ekologik xavfsizligini ta minlash, global ekologik
ʼ
muammolarni bartaraf etish, ro’y berishi prognozlashtirilayotgan salbiy
hodisalarning oldini olish uchun xalqaro hamkorlik qay darajada ahamiyatga ega?
Xalqlar va millatlar o’rtasidagi o’zaro birdamlikka asoslangan hamkorlik qay
darajada o’z natijasini berish mumkin?
Shu o’rinda ta kidlash joizki, sayyoramizda xalqaro ekologik hamkorlikning
ʼ
zarurligi quyidagi hollar bilan belgilanadi:
26

1. Yer sayyorasi va uning o’ziga xos tabiatini insonga ma lum bo’lgan olamdaʼ
yagona ekanligi;
2. Yer tabiati va biosfera yaxlit tizim sifatida mavjud bo’lib inson va jamiyat uning
tarkibiy qismi ekanligi;
3. Insoniyatning barcha ishlab chiqarish faoliyatini moddiy negizi tabiat ekanligi;
4. Tabiatdagi salbiy o’zgarishlar va atrof-muhitga antropogen ta sir ko’lami jihatidan
ʼ
butun sayyoraga tazyiq ko’rsatuvchi jarayonlar ekanligi;
5. Hozirda yuzaga kelayotgan ekologik muammolarni hal etishga ko’p hollarda bir
yoki bir nechta davlatlarning imkoniyatlari yetarli emasligi;
6. Barcha insoniyatning birgalikdagi harakati sayyoramizdagi ekologik vaziyatni
yaxshilashning eng maqbul yo’li ekanligi.
Demak, ko’rinib turibdiki, global ekologik muammolarni bartaraf etish uchun
xalqaro hamkorlik suv va havodek muhimdir. 1945-yilda Birlashgan Millatlar
Tashkiloti (BMT) tashkil etilishi munosabati bilan ekologiya sohasidagi xalqaro
hamkorlik ushbu xalqaro tashkilot faoliyatining muhim tarkibiy qismi sifatida
rivojlana boshladi. BMT xalqaro ekologik hamkorlikni yana-da taraqqiy ettirish
yo’lida ko’p ishlarni amalga oshirdi. Hozirda BMTning mavjud 14 ta
ixtisoslashgan tashkilotlardan 6 tasi atrof-muhit muhofazasiga aloqador masalalar
bilan shug’ullanadi. Hozirgi kunda butun insoniyat va uning progressiv qatlami
inson-tabiat o’rtasidagi optimal holatni belgilab olishga intilmoqda. “Barqaror
rivojlanish konsepsiyasi” shu maqsadga xizmat qiladi. Barqaror rivojlanish
maqsadlari – 2012-yilda BMT tomonidan ishlab chiqilgan dastur bo’lib, u har bir
inson uchun farovon turmush tarzini yaratishga xizmat qiluvchi iqtisodiy, ijtimoiy,
ekologik ko’rsatkichlarni o’z ichiga oladi. 2015-yil 25-27-sentyabr kunlari
BMTning 200 dan ortiq davlat va hukumat rahbarlari ishtirok etgan Sammitda
aynan Barqaror rivojlanish masalasi kun tartibiga qo’yildi va yaqin 15 yilga
mo’ljallangan tadbirlar rejasi e lon qilindi. Mazkur maqsadlar BMTga a zo barcha
ʼ ʼ
davlatlar tomonidan 2015-2030-yillarda amalga oshirilishi kun tartibiga kiritilgan
27

bo’lib, unda dunyo mamlakatlarining yetakchilari dunyoning barcha nuqtalarida
barcha global muammolarga batamom barham berishga va da qilishi kutiladi. Shuʼ
jumladan, dasturning 13, 14 va 15-maqsadlari Iqlim o’zgarishiga qarshi kurash, yer
ekotizimlarini asrash va dengiz ekotizimlarini asrash deb nomlangan bo’lib,
hozirgi global taraqqiyot davrida ekologik vaziyatning qanchalik darajada dolzarb
ahamiyat kasb etishini ko’rsatadi. Lekin, bularning barchasi ulkan ko’lamdagi
ekologik muammolarni bartaraf etish uchun kifoya qilmasligi sizu bizga birdek
ayondir. Jumladan, AQSH hukumatining global ekologik muammolarni
mensimasdan kelayotganligi barchani birdek tashvishga solib qo’yishi
shubhasizdir. “Hech qaysi davlat iqtisodiy istiqboli va energetik xavfsizligi evaziga
ekologik barqarorlikka erishishni maqsad qilmasligi kerak” deb BMTning
Polshada bo’lib o’tgan iqlim muammolariga bag’ishlangan forumida AQSHning
energetika bo’yicha vakili bergan bayonotda bu yana-da o’z aksini topdi. Nahotki
hukumatlar dunyo hamjamiyatni tashvishga solib kelayotgan global ekologik
muammolar inqirozini abadiy muammoga aylantirishga o’z hissalarini qo’shib
kelishmoqda. Vaholanki, AQSH dunyoda iqlimni ifloslash bo’yicha Saudiya
Arabistonidan keyingi “faxrli” 2-o’rinni egallab kelmoqda. Shu sababli,
hukumatlar ekologik xavfsizlikni ta minlashdan bo’yin tovlayotgan davlatlarga
ʼ
nisbatan iqtisodiy sanksiyalar qo’llash , ularning tovarlarini sotib olishdan bosh
tortish orqali butun dunyoda ekologik xavfsizlikni ta minlagan bo’lar edilar. Shu
ʼ
o’rinda, “iqtisodiy qamchi” usuli chinakamiga qo’l beradi. Insoniyat boshiga
ko’lanka solib turgan ekologik falokatlarning oldini olish bo’yicha xalqaro
hamkorlik ma lum darajada shakllangan va muhim tadbirlar amalga
ʼ
oshirilgan bo’lsa-da, hali bu boradagi ishlarni yana-da izchil faollashtirish zarur.
Chunki hozirgacha atrof-muhit muhofazasi va insoniyatga yetarli, qulay yashash
sharoitlarini yaratish masalalarini boshqarib turuvchi tom ma nodagi keng
ʼ
ko’lamli, ta sirchan, xolis, yagona xalqaro tizim vujudga kelgani yo’q. Xalqaro
ʼ
ekologik hamkorlik takomillashib borishi insoniyat taraqqiyotining bundan keyingi
bosqichlarida ham muhim hayotiy zaruratlardan biri bo’lib qolaveradi.
28

3-taklif: Aholining ekologik madaniyat ko’rsatgich darajasini oshirish
O’zbekistonda har bir kishi 1 sutkada 2-3 litr chuchuk suv ichadi. Gidrosferaning
faqatgina 2,5 foizini chuchuk suv tashkil qilishi haqida bilasizmi? Yoki qishloq
xo’jaligining ayrim sohalaridagi suv sarfini qiyosiy hisoblab ko’rsak, 1 tonna
bug’doy yetishtirish uchun 1,5 tonna , 1 tonna sholi uchun - 4-5 ming tonna, 1
tonna paxta yetishtirish uchun 10 ming tonna suv sarflanishi haqida nima deya
olasiz? O’z ekologik madaniyatingiz qay darajada deb hisoblaysiz? Ekologik
madaniyatni oshirish haqida so’z borganda, ta kidlash joizki, ekologik madaniyatʼ
bir nechta faktorlar natijasi o’laroq shakllanadi yoxud yuzaga keladi: jumladan,
tabiatga muhabbat, tabiat haqidagi bilim va tasavvurlar, ko’nikmalar, ekologik
tarbiya, qadriyat va an analar ekologik madaniyat shakllanishiga sabab bo’ladi.
ʼ
Ayniqsa, bugungi global ekologik muammolar insoniyatni bir bo’g’ma ilondek
qamrab olgan paytda ekologik ong va ekologik madaniyatni shakllantirish va
ularda atrof-muhitga nisbatan ratsional yondashuv ko’nikmasini hosil qilish
masalasi ulkan ahamiyat kasb eta boshladi deb hisoblash o’rinlidir.
29

Xulosa
Xulosa qiladigan bo’lsak, ta kidlash joizki, butun dunyoda ekologik barqarorlikkaʼ
erishish, yer yuzining hozirgi holatini tubdan o’zgartirish uchun xalqaro
hamkorlik, ekologik qonun talablarini buzganlik uchun javobgarlikning qat iy
ʼ
bo’lishi, aholining yuqori darajadagi ekologik ong va madaniyatini oshirishning
o’zigina kifoya qilib qolmasdan, balki barchamizni mas uliyat
ʼ hissi bilan
yashashga undashga ham chaqiradi. Tabiat in om etgan tuhfalarni buzadigan xalq
ʼ
o’z ildiziga bolta uradi deb Franklin Delano Ruzvelt tomonidan bildirilgan fikrlar
barchamizni ogohlikka chorlab qolishi shubhasizdir. Zero, tabiatni muhofaza qilish
bu nafaqat Vatan oldidagi farzandlik burchimizdir, balki insoniyatning kelajak
avlod uchun qoldirishi mumkin bo’lgan yagona va bebaho xazinasidir. Hozirgi
vaqtda Tabiatni muhofaza qilishni ta minlash masalalari nazariy jihatdan ishlab
ʼ
chiqilgan. Lekin bularni amalga oshirish juda katta mablag’ sarflashni talab qiladi.
Buning ustiga qirg’in qurollarini ishlab chiqarish, ularni saklash ham tabiiy
muhitning ifloslanishiga olib keladi. Shu nuqtai nazardan qirg’in qurollarni
ishlashni ta qiklash, borlarini yo’qotish ham tabiat muhofazasida katta ahamiyatga
ʼ
ega. Inson tabiiy sharoit va boyliklardan ko’p maqsadlarda foydalanadi. Bu esa
ayni paytda, tabiatni tegishlicha muhofaza qilishni ham taqozo etadi. Bular:
xo’jalik, sog’liqni saqlash va gigiyena, nafosat (estetik), turizm, ilmiy hamda
tarbiyaviy maqsadga muvofiq foydalanish. Maqsadga muvofiq foydalanish
deganda, tabiat boyliklaridan mamlakat yoki butun insoniyat manfaati yo’lida
foydalanish tushuniladi. Bunda hozirgi va kelajak avlodning manfaatlarini ko’zlab
faoliyat yuritish nazarda tutiladi. O’z taraqqiyotini oldindan uzoq muddatga ilmiy
asosda rejalashtira oladigan va tabiiy muvozanatni o’zgartirmasdan foydalana
oladigan jamiyatgina taraqqiyotga erishadi.

30

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati
1. Ergashev A., Umumiy ekologiya, Toshkent, 2003.
2. To’xtayev A., Ekologiya, Toshkent, 2000.
3. O’zbekiston Respublikasining ekologik huquqi, T., 2004;
4. Rafikov A.A., Geoekologik muammolar, T., 1997;
5. To’xtayev L., Hamidov A., Ekologiya asoslari va tabiatni muhofaza qilish, T.
1994;
6. G’ulomov P.N., Inson va tabiat, T., 1990.
Internet saytlari.
1. www.ziyo.uz – O’zbekiston elektron axborot sayti
2. www.pedagog.uz – O’zbekiston pedagogik axborotlar sayti
3. www.Lex.uz – O’zbekiston huquqiy xujjatlar jamlanmasi
4. https://www.uznature.uz/uz/site/page?numer=103
5. https://uz.yellowpages.uz/korxona/ekologiya
6. https://dunyo.info/uz/site/
31

Ekologiya va inson ekologik tizim va uning bo’linishi. Ekologik himoya

Sotib olish