Ekoturizmni rivojlantirishda marketing tamoyillaridan foydalanish - Экономика - Курсовые работы

Всего документов: 653
Число пользователей: 289

Информация о документе

Цена	9000UZS
Размер	1.4MB
Покупки	0
Дата загрузки	13 Август 2023
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	Экономика

Ekoturizmni rivojlantirishda marketing tamoyillaridan foydalanish

Ekoturizmni rivojlantirishda marketing
tamoyillaridan foydalanish
Kirish.
1. Ekoturizm tushunchasining mohiyati va turi.
2. Ekologik turizmda ekologik bilim va ekologik madaniyatning shakllanishi.
3. Ekologik turizmni rivojlantirishning iqtisodiyotdagi ahamiyati.
4. Xorijiy mamalakatlar turizm industriyasida ekoturizmning o’rni.
Xulosa.
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati.
1

Kirish
Bugungi kunda ekoturizm butun dunyoda eng serdaromad sohalardan biriga
aylandi. Ekspertlarning fikricha, bu tarmoqni yanada rivojlantirish nafaqat
ijtimoiy-iqtisodiy masalalarni samarali hal etish, balki ekologik muammolarni
bartaraf qilishda ham muhim ahamiyat kasb etadi. Jahon sayyohlik tashkilotining
ma`lumotlariga ko'ra, hozirda turizm sanoatida 210 milliondan ortiq ishchi xizmat
qiladi va undan olinadigan daromad yiliga 770 milliard AQSh dollarini tashkil
etadi. Ayni paytda turizm rivojlanayotgan mamlakatlarda ham taraqqiy etmoqda.
Bu o'rinda turistik bozorning deyarli yarmini qamrab olgan Osiyo-Tinch okeani,
Yaqin va O'rta Sharq hamda Yevropa mintaqalaridagi mamlakatlar yetakchilik
qilmoqda. Ekspertlarning ta`kidlashicha, hozirgi kunda turizm industriyasida
ekoturizm tarmog'iga kiruvchi tabiiy va sarguzasht turizm tarmog'i jadal sur`atlar
bilan rivojlanib bormoqda.
BMT ma`lumotlariga qaraganda, har yili ekoturizmdan nisbatan kichik davlatlar
ham Keniya - 1,4, Ekvador - 1,18, Kosta-Rika - 1,14, Nepal - 1,55 million AQSh
dollari miqdorida daromad oladilar. Shuni aytish joizki, ushbu mamlakatlarning
ekoturizmdan olgan daromadi mamlakat yalpi ichki mahsulotining 70-80 foizini
tashkil etadi. Ayni paytda jahon turizmi sanoatida xalqaro turizmdan tushgan
daromad avtomobil, neft, gaz ishlab chiqarish sanoatidan keyin uchinchi o'rinni
egallaydi.
O’zbekiston boy tabiiy resurslar, betakror o’simlik va hayvonot olamiga ega.
Ushbu salohiyatni asrash va ko’paytirish maqsadida ko’plab milliy dastur va
loyihalar hayotga tatbiq etilmoqda. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar
Mahkamasining “2008-2012-yillarda O’zbekiston Respublikasining atrof-muhitni
muhofaza qilish ishlari dasturi to’g’risida”gi qarori bu yo’nalishda amalga
oshirilayotgan ishlar ko’lamini kengaytirishda muhim dasturilamal bo’layotir.
O'zbekistonda ekoturizmning rivojlanishi nafaqat tabiatni muhofaza qilish,
ekoturistlarni ona tabiatimizga jalb etish, noyob o'simliklar va hayvonot dunyosini
saqlash va ko'paytirish muammolarini hal qilishga, balki shu bilan birga iqtisodiy,
2

ijtimoiy sharoitni yaxshilash, aholini yangi ish joylari bilan ta`minlashda yaxshi
samara beradi.
Kurs ishining dolzarbligi. Mamlakatimizda nafaqat dunyoga mashhur, xorijiy
sayyohlarni jalb qiluvchi Samarqand, Buxoro, Xiva, Termiz kabi qadimiy
shaharlar, tarixiy yodgorliklar, shu bilan birga, ekoturizm bilan bog'liq betakror
go'zal tabiat, landshaftlar (sahro, cho'l-adirlar, tog'lar, pasttekisliklar), xilma-xil
noyob o'simlik va hayvonot olami, nodir, dunyo ahamiyatiga ega bo'lgan
arxeologik topilmalar, paleontologik qoldiqlar, dunyoda kam uchraydigan geologik
kesimlar va shunga o'xshash tabiiy yodgorliklarning 8000 dan ortig'i mavjudligi
ekoturizmni rivojlantirishda muhim ahamiyat kasb etadi.
Bundan tashqari, O'zbekiston Markaziy Osiyoning o'rtasida ekoturizmning
rivojlanishi uchun qulay transport-geografik hududda joylashgan, rivojlangan turli
xildagi kommunikatsiya aloqa yo'llari bilan bog'langan bo'lib, o'zining xalqaro
turizm salohiyati bo'yicha jahonda oldingi o'rinlarni egallaydi.
Mamlakatda ekoturizmni to’laqonli rivojlantirishga to’sqinqinlik qiluvchi,
marshrutlarning yo’qligi, ma’lum bir hududlarda infratuzilmaning
yaratilmaganligi, ekologik bilimning pastligi kabilar, muammolarning mavjudligi.
Kurs ishining maqsadi. Mamlakatda mavjud bo’lgan ekoturistik hududlarda
yashovchi aholini ekoturizm sohasidagi biznesga jalb etish. Ekoturizm taraqqiy
etgan xorijiy davlatlar tajribasidan foydalangan holda O’zbekistonda ekoturizmni
rivojlantirish.
3

1. Ekoturizm tushunchasining mohiyati va turlari
Ek о turizm t а biiy turizm infr а struktur а sining а jr а lm а s qismi bo’lib, uf а q а t
g’ о yagin а em а s, b а lki umumiy turizmning k о nkr е t xili, uning а tr о fmuhitg а
t а ’siri turlich а (s а lbiy, n е ytr а l v а ij о biy) bo’lishi mumkin.
“Ek о turizm” tushunch а si qo’riqx о n а z о n а l а ri v а t а biiy p а rkl а rning h о zirgi
z а m о n а viy f ао liyatid а k е ng qo’ll а nilm о qd а . J а h о nd а bu s а yyoh а t turining
j а d а l o’sishig а s а b а b f а q а t а tr о f muhitning а hv о li yom о nl а shishigin а em а s, b а lki
m а shhur x о rdiq chiq а rish j о yl а ri-t о g’ b а g’rid а gi kur о rtl а r, iliq d е ngizl а rning
qirg’ о ql а ri, t е kislikl а r v а o’rm о nz о rl а rning b о rg а n s а ri ko’pr о q
o’zl а shtiril а yotg а nligi h а mdir.
Ko’pinch а , ek о turizm а t а m а si o’rnig а b о shq аа t а m а l а r, ya’ni t а biiy turizm,
b а rq а r о r turizm, yashil turizm, “m а ’suliyatli” turizm v а x а yriyaturizmi k а bil а rni
ishl а tish а di. Turizmning bu turli xill а ri uchun b а ’ziunsurl а r bir xil bo’ls а h а m bu
а t а m а l а r bir-birining sin о nimihis о bl а nm а ydi v а biri ikkinchisining o’rnini
eg а ll а m а ydi. Ek о turizm-but а biiy turizm (t а bi а tg а s а yyoh а t) ning bir turi. Ung а
t а biiy turizmningb а ’zi bo’l а kl а ri, m а s а l а n, s а rguz а shtli turizm- о td а s а yr qilish
yoki k а n о ed а suzish k а bil а rni o’z ichig ао lishi mumkin. Ek о turizmning quyid а gi
t а ’rifiko’pr о q ishl а til а di:
Ek о turizm-t а biiy turizm bo’lib, t а bi а t muhitini h о sil qilish v а tushinishni o’z
ichig ао l а di. Uning m е n е jm е nti shund а y а m а lg ао shiril а diki, n а tij а d а bu f ао liyat
ek о l о gik, ijtim о iy v а m а d а niy jih а td а nb а rq а r о r bo’lib, “t а biiy muhit”, m а d а niy
t а rkibl а rni, “ek о l о gik b а rq а r о rlik” m а h а lliy а h о li uchun t е gishlich а d а r о m а dni
v а f о yd а l а nil а yotg а n r е sursl а rning uz о q mudd а tli muh о f а z а qilinishini
o’zichig ао l а di. Ek о turizm turizmning b о shq а turi k а bi ek о l о gik b а rq а r о rbo’lishi,
s а yyohl а rg а z а vq-sh а vq b а xsh etishi v а m а h а lliy а h о lig а d а r о m а d k е ltirishi l о zim.
Bund а n t а shq а ri, t а biiy v а m а d а niy muhitg а “m о stushishi” k е r а k. “M о s tushishi”
d е g а n so’zning m а ’n о si shuki buf ао liyatning uslubi, h а jmi v а xili l а ndsh а ftning
ko’l а mi v а x а r а kt е rig а ,m а h а lliy а h о lining urf- о d а tl а rig а to’g’ri k е lishi z а rur.
4

T а bi а tni muh о f а z а qilish x а lq а r о Ittif о qining t а ’rifig а ko’r а ,“ek о l о gik turizm yoki
ek о turizm-t а bi а t muhitg а nisb а t а n m а ’suliyat bil а ns а yoh а t qilish, t а bi а t
hududl а rig а ziyon е tk а zm а g а n h о ld а o’rg а nish,h а md а t а bi а tning b е t а kr о r j а lb
etuvchi j о yl а rid а n z а vq о lish m а qs а did а t а bi а tni muh о f а z а qilishg а ko’m а kl а sh а di,
а tr о f-muhitg а “yumsh о q” t а ’sir et а di, m а h а lliy x а lqning ijtim о iy-iqtis о diy
sh а r о itini f ао ll а shtir а di v а shuf ао liyatd а n ul а rning imtiyozl а r о lishini t а ’minl а ydi”.
Turizm j а miyati es а “ek о turizmni t а biiy hududl а rg а m а ’suliyat bil а n s а yoh а t qilish
n а tij а sid а t а bi а tni muh о f а z а etishni t а ’minl а ydi v а m а h а lliy x а lqning turmush
d а r а j а sini yaxshil а ydi”-d е b his о bl а ydi.
Yovv о yi t а bi а t umumj а h о n j а mg’ а rm а si-“Ek о turizm-nisb а t а nt а bi а tg а ziyon
y е tk а zilm а g а n hududl а rg а s а yoh а t, m а d а niy-etn о gr а fikxususiyatl а ri h а qid а
t а s а vvur о lish m а qs а did а , ek о turizmning butunliginibuzm а g а n h о ld а , shund а y
iqtis о diy sh а r о itl а r yar а t а diki, und а t а bi а tnimuh о f а z а qilish v а t а biiy r е sursl а r
m а h а lliy x а lqq а f о yd а k е ltir а di” – d е bt а ’rif b е r а di.
Yan а bir t а ’rifd а “Ek о turizm n а f а q а t m а ’rifiy-m а ’n а viy m а qs а dl а rniko’zl а g а n
h о ld а ekz о tik t а biiy hududl а rg а , ul а rning h а yv о n о t v а o’simlikdunyosig а s а yoh а t,
b а lki ijtim о iy-iqtis о diy m а s а l а l а rni h а l qilish bil а n birbirig а b о g’liq m а jmu а l а r
yig’indisi” -d е b tushunil а di.
Bu t а ’rifl а r f а q а t juz’iy jih а td а n bir-birl а rid а n f а rq qils а d а , ul а rning а s о siy xul о s а si
t а bi а tni а sr а sh, o’simlik v а h а yv о n о t dunyosini s а ql а sh v а ko’p а ytirish, shu
m а qs а dd а muh о f а z а etil а dig а n hududl а r, milliy t а biiyb о g’l а r t а shkil etish,
m а h а lliy а h о lini yangi ish j о yl а ri bil а n t а ’minl а shn а tij а sid а ul а rning turmush
sh а r о itini yaxshil а shd а n, m а h а lliy v а ch е t elinv е st о rl а rini j а lb etish о rq а li d а vl а t
byudj е tini b о yitish m а qs а dini n а z а rd а tut а di.
5

1-rasm
Turizmning xilma- xil turlari
Manba: Muallif ishlanmasi
R о ssiyalik mut а x а ssisl а r I. Z о rin v а V. Kv а rt а ln о v ek о turizmtushunch а sini ikki
sh а kld а b е rish а di: birinchi sh а kl-ek о turizm “yovv о yi”t а bi а td а n turistl а rning turishi
v а s а yyoh а t qilish muhiti sif а tid а bilv о sit а f о yd а l а nishg а , l е kin bund а turning
b а rch а k о mp о n е ntl а rig а ek о l о gik, t е xn о l о gik t е xn о l о giyal а rni j о riy qilishg а
yo’n а ltirilg а n turizm. Bu m а ’n о d а ek о l о giya turm а hsul о t а tr о f muhitg а z а r а rni
minim а ll а shtir а dih а md а t а rbiyaviy v а r е kr а si о n а h а miyatg а eg а bo’l а di. Ikkinchi
sh а kliek о turizm-s а yyoh а t bil а n t а bi а tg а ek о l о gik jih а td а n yond о shuvining
uyg’unl а shuvidir d е b q а r а l а di. U yangi l а ndsh а ftl а r bil а n t а nishuvquv о nchi h а md а
fl о r а v а f а un а n а mun а l а rini o’rg а nish l а zz а tini ul а rni
muh о f а z а qilish imk о niyati bil а n uyg’unl а shtir а di d е b his о bl а ng а n.
Ek о turizmning а s о siy r е sursl а ri sif а tid а qo’riql а ndig а n qo’riqx о n а l а r, m а h а lliy v а
t а biiy p а rkl а r, n о yob v ао ddiy l а ndsh а ftl а r ko’zd а tutil а di.“Ek о l о gik turizm”
tushunch а sining а l о m а tl а rid а n il о ji b о rich а ko’pr о g’ini chuqurr о q tushunish uchun
I. Z о rin v а V. Kv а rt а ln о v o’z а r о b о g’l а ng а n “ek о tizim”, “ek о l о giya”, “ek о l о gik
6EKOTURIZ
M

s а yyoh а t etik а si” k а bitushunch а l а r sist е m а sini t а klif qilish а di. А yniqs а , о xirgi
tushunch аа h а miyatg а m о lik. Uni j о nli t а bi а tg а , b о ril а yotg а n l а ndsh а ftl а rg а , u
е rd а yash о vchi kishil а rg а nisb а t а n hurm а t k о d е ksi, d е b sh а rhl а n а di.
“Ek о l о gik turizm” tushunch а sini turlich а t а ’rifl а shl а rni t а hlil qilib, uni
umuml а shtirish shuni ko’rs а t а diki, uning quyid а gi b е lgil а rini f а rql а sh l о zim:
 yovv о yi t а bi а td а n turistl а r t а shrif buyur а dig а n muhit sif а tid а bilv о sit а
f о yd а l а nish;
 а tr о f muhitg а minim а l z а r а r е tk а zish;
о d а mg а r е kr а si о n v а ij о biy t а rbiyaviy t а ’sir ko’rs а tish;
 yangi l а ndsh а ftl а r bil а n t а nishish, muh о f а z а qilish uchun fl о r а v а
f а un а n а mun а l а rini o’rg а nish;
 turizmd а n tushg а n m а bl а g’l а rd а n dunyod а gi b а rch а hududl а r fl о r а v а
f а un а sini а sr а sh v а tikl а sh uchun f о yd а l а nish;
 b а rch а turistl а r v а xizm а t ko’rs а tuvchi sh а xsl а rning j о nli t а bi а tg а v а
m а h а lliy а h о lig а hurm а t k о d е ksig а ri о ya qilishl а ri v а b о shq а l а r.
“Ek о l о gik turizm” tushunch а sini umuml а shtirish quyid а gi xul о s а l а rg а а s о s bo’l а
о l а di: Turizmni t а shkil qilishning yuq о rid а ko’rs а tilg а n а l о m а tl а rid а sh а kll а ng а n
t а m о yill а r l о k а l em а s, b а lki gl о b а l x а r а kt е rg а eg а . Shuning uchun bu t а m о yill а r
j а h о nning а yrim qisml а ri yoki е r, suv v а h а v о bo’shlig’ining а yrim qisml а rid а
em а s, b а lki butun dunyod а gi turistik f ао liyat s о h а sig а t аа lluqli bo’lishi l о zim.
Shuningd е k “ek о l о gik turizm” tushunch а sini n а z а riy а s о sl а b b е rish mint а q а d а
yash о vchi ko’pchilik а h о lining о ngini ek о turizm t а l а bl а rig а m о sl а shtirishg а imk о n
b е r а di. Bu es а , o’z n а vb а tid а , t а biiy b о ylikg а z а r а r y е tk а zm а g а n h о ld а turistik
f ао liyatni riv о jl а ntirishning о ptim а l t е xn о l о giyasini а st а -s е kin sh а kll а ntirib b о r а di.
Shund а y qilib, ek о turizm tizimi а s о sid а turistik f ао liyatning turlixill а rd а
qo’ll а nilishi mumkin bo’lg а n t а m о yill а r yot а di. Bul а r: bilimni о shir а dig а n yoki
s а rguz а sht s а yyoh а tl а ri (piyod а , о td а , suvd а , t о g’d а , s а yrv а h о k а z о ), t а l а b а l а r
t а ’till а ri , ilmiy turl а r v а eksp е disiyal а r, d а m о lish kuni ekskursiyal а ri, yozgi
b о l а l а r l а g е rl а ri v а h о k а z о .
7

Ek о turizmg а bo’lg а n qiziqish h а qiqiy turistik t а jrib а g а t а l а b о shib b о r а yotg а ni
h а md а t а bi а tni qo’riql а shg а qiziqish kuch а yayotg а ni tuf а yli p а yd о bo’ldi. U t а biiy,
m а d а niy v а ijtim о iy q а driyatl а r bil а nm о sl а sh а dig а n h а md а m а d а niyat v а
t а bi а tning t а biiy muhitid а bir-birig а uyg’unl а shuvini t а rg’ib qil а dig а n turizm
xill а rini o’z ichig а о l а di.
Ekoturizm so`zi XX asrning 80 yillaridan boshlab turizm industriyasiga kira
boshlagan bo`lsa-da, biroq ekoturizm tushunchasiga hozirgacha yagona ta`rif yo`q.
Tabiatning betakror ko ` rinishi
" O ` zbekistonda ekologik turizmni rivojlantirish kontseptsiyasida " - ekoturizm
deganda nafaqat ma ` rifiy - ma ` naviy maqsadlarni ko ` zlagan holda ekzotik tabiiy
hududlarga , ularning hayvonot va o ` simlik dunyosiga sayohat balki ijtimoiy -
iqtisodiy masalalarni amalga oshirilishi yordamida ekologiya muammolarini hal
qilish bilan bir - biriga bog ’ liq majmualar yig ’ indisini tushunamiz . O ` zbekistonlik
ekolog olimlarning fikricha - ekoturizm ma ` rifiy - ma ` naviy tushunchalar ostida
ekoturistlarning ekzotik tabiiy hududlarga , ularning hayvonot va o ` simliklar
dunyosiga , tabiiy hududlarning tarixiy yodgorliklariga , arxeologik topilmalariga ,
geologiyasiga , paleontalogiya qoldiqlariga sayohatlari kabi tabiat bilan bog ’ liq
majmualar kiradi .
8

Ekoturizmning haqiqiy muxlislari o ` zining yangi tabiat go ` shalariga sayohati
vaqtida aynan ana shu munosabatlarni ko ` rishni kuzatishni xoxlaydi .
Umumfikrlarni jamlab , tahlil qilganimizda ekoturizm tabiat qo ` ynida bo ` lishlikdir .
Hozirgi vaqtda to`rt xil ekoturizm turlari mavjud.
1. Ilmiy turizm. Bunda sayyohlar dala sharoitida kuzatish ishlari olib boradilar,
tabiat izlanishlarida ishtirok etadilar. Masalan, Lotin Amerikasi mamlakatlaridan
biri - Kolumbiyada boy qushlar olamini o`rganish uchun "Kolumbiya qushlari"
degan ekoturlar o`tkazilib, unda boshqa davlatlardan kelgan ornitologlar ham
qatnashib, ilmiy izlanishlar olib boradilar. Bunda sayyohlar faol harakat usullari
qo`llab, tabiiy go`zallikdan bahra oladilar. Ilmiy turizm yana chet elga bo`lgan
ilmiy-tekshirish ekspeditsiyalari va tabiiy fakul'tetlarda o`qiyotgan talabalarning
dala praktikasi ham kiradi.
2. Tabiat tarixini o`rganish turlari. Bu atrof-muhitni va mahalliy madaniyatni
o`rganish uchun qilingan sayohatdir. Ular ko`pincha qo`riqxonalar va milliy
bog’larda tashkil etilishi mumkin. Bu turlar tabiat fenomenlari bor joylarda ham
tashkil qilinadi. Bunga maktab o`quvchilarining safarlari ham kirib, unda
o`qituvchi o`quvchilarga o`tilgan joylarning tabiati, tarixi to`g’risida hikoya qilib
beradi.
Samarqand shahrining janubi-g’arbida g’oratepa tog’lari joylashgan bo`lib, undagi
cho’qqi ustida hazrati Dovut g’ori joylashgan. Bu g’orga borish yo`li
obodonlashtirilgan va unga hamma ham borishi mumkin. Lekin g’orga borgan
vaqtda malakali ekskursiya rahbari boshchilik qilib, g’orning paydo bo`lish tarixi
và sabablarini tushuntirib bersa, unda taxminlarga yo`l qolmas hamda g’or
to`g’risidagi afsonalarga izoh berilgan bo`lar edi. Bundan tashqari ekosayyohlar
olib borgan tozalash ishlarida g’or ichi va tashqarisining ko`rinishi kuchli
o`zgarishi mumkin bo`lardi.
3. Sarguzasht turizmi. Bu tur turizm - barcha faol harakat turlarini o`zida jamlagan
sayohatlarni o`z ichigà oladi hamda unga tabiatda dam olish turlari ham kiradi.
Ulardan maqsad yangi hissiyotlarni sezish, taassurotlarni boshdan kechirish,
sayyohlarning fizik shakllarini yaxshilash va yangi sport yutuqlariga erishishdir.
9

Bu tur turizmga alpinizm, qoyalarda yurish, tog’, piyoda yurish, suv-chang’i va
tog’-chang’i va otda yurish turizmlari kiradi.
4. Alohida muhofaza etiladigan turizm. Tabiat hududlariga alohida (AMEThga)
sayohat etish ekoturizmning asosiy turi hisoblanadi.
Ekoturizm vazifalarining asosiy farqi va o`ziga xosligi.
ekoturizm o`ziga xos xususiyatlarga ega:
 mahalliy aholi o`z hududlarining sotsial-iqtisodiy rivojida ishtirok etishi;
 turizm ob`ektlari ichida tabiiylarining ko`pchiligi;
 mustaqil tabiatdan foydalanish;
 quvvatni kam iste`mol etishi;
 sayyohlarning ekologiya sohasida bilimli bo`lishi
Sayyohlik sayohatlarga chiqishdan maqsad - sayohat vaqtida yangi joylarni
ko`rish, tabiat go`zalligidan, toza tog’ yoki o`rmon havosidan bahra olish,
"yovvoyi" tabiat bag’rida dam olish, shuningdek, o`zga xayot urf-odati,
madaniyati, san`ati, tarixiy obidalarini ko`rishdan iboratdir .
Ekoturizmni rekreatsion resurslariga, tabiat, tog’ va tekisliklar, daryolar, cho`l va
vohalar, ko`l va turli landshaft zonalari kiradi. SHular asosida ekoturizm quyidagi
tarkibiy qismlarga bo`linadi:
 Dengiz va okeanlar ekoturizmi;
 O`rmon va sun`iy bog’lar zonalari ekoturizmi;
 Daryo va ko`llar ekoturizmi;
 Tog’ ekoturizmi;
 Tarixiy obidalar ekoturizmi;
 Arxitektura yodgorliklari ekoturizmi;
 Ekologik tang zonalar ekoturizmi;
 Alohida muhofaza etiladigan tabiiy hududlar ekoturizmi.
Yuqorida ta`riflangan ekoturizmning tarkibiy qismlari ichida oxirgisi alohida
salmog’li o`rin tutadi va ko`pchilik olimlar ekoturizm tushunchasiga nisbatan faqat
alohida muhofaza etiladigan tabiiy hududlar ekoturizmini qo`llashadi.
10

2. Ekologik turizmda ekologik bilim va ekologik madaniyatning
shakllanishi
Ekologiya" va "Ekonomika" so`zlariga e`tibor bersak - bu so`zlarning umumiy
o`zagi "Eko". "Ekologiya" so`zi grekcha "oikos" -uy va "logos" - fan so`zlaridan
hosil bo`lgan. Demak, bu bizning "Tabiat uyimiz", "Ekonomika" so`zining ma`nosi
"Uy xo`jaligi" (ro`zg’or) ni yuritish san`atini bildiradi. Shuning uchun ham bu ikki
fan "Uyimizni saqlanishi" va "Rivojlanishi"ga yordam berishi lozim.
Agar biz tabiat bilan "Kelishuvda" yashashni, uning ne`matlaridan foydalanishni,
go`zalliklaridan zavqlanishni xoxlasak uning sharoitlarini qabul qilishimiz, o`z
ehtiyojlarimizni qondirish uchun atrof muhitni o`zgartirayotganda muayyan
chegaralardan chiqmaganligimiz zarur.
Ekologik turizmning asl maqsadlari qayd qilingan xulosalarni tashkil qiladi.
Ekoturizm o`zining ta`rifini izohlashda birinchi navbatda tabiat qo`ynida bo`lib
uning resurslariga ozor etkazmaslikni ta`kidlaydi. Tabiat va uning biologik xilma-
xil resurslaridan zavq-shavq olgan inson albatda bu ob`ektni asrash istagini tuyadi.
Shu bilan birga ekologik turizm rivojlanishiga sabab bo`lgan boshqa sabablar ham
bor.
Jumladan: Ekologik inqirozning sayyoraviy tus olishi insoniyatni tobora tashvishga
solmoqda. Ekologik muammolarning dunyo miqyosida haddan tashqari og’irlashib
ketayotganligi zamirida tabiatning o`zini-o`zi tiklash kuchi pasayib borayotganligi,
uning resurslari kamaygani, atrof muhitning ifloslanib, zaharlanib borayotganligi,
insoniyatning bir me`yorda sog’lom yashashiga tabiat to`liq sharoit
yarataolmayotganligi yotadi.
Bu holda tabiatning tobora zaiflashib borishi ham ekoturizmda tabiatni asrab qolish
g’oyalarining kuchini oshirib boradi. Shu nuqtai nazardan ekologik bilim va
ekologik madaniyatning shakllanishi ekoturizmning rivojlanishini ta`minlaydi.
Insonda ekologik bilim va ekologik madaniyatning shakllanishida tabiat
qonunlarining mohiyatini anglash, insonning o`zi ham tabiatning biologik turi
ekanligini tushunib olishidir.
11

Sultonov P.S. insonda insoniy fazilatlarning kamol topishida tabiatning o`rnini
quyidagicha izohlaydi: - "Tabiatning tarbiyaviy ahamiyati deyilganda, sof haqiqiy
tabiatning kishilarda oliyjanoblik, xushfe`llik, bag’rikenglik, vatanparvarlik,
ulug’vorlik, muloyimlik kabi axloqiy xislatlarni uyg’otish va shakllantirish
xususiyatlari tushuniladi. Tabiat qo`ynida tez-tez birga bo`lish insoniy
fazilatlarning kamol topishiga yordam beradi.
Ekoturizm muxlislarining eng ulug’ xislatlari ham ularni tabiat bag’riga chorlagan
hissiyot ham aslida ana shundan iboratdir.
"Jamiyatda kuzatiladigan ruhiy qashshoqlik, loqaydlik, qo`pollik, jahldorlik,
shafqatsizlik, mol-dunyogà o’chlik kabi xislatlarning avj olishi sabablaridan biri
ham kishilarning sun`iy (texnogen) muhitga tushib tabiatdan ajralib qolganligidir".
Inson o`z uyi bo`lgan tabiatga qancha ko`p zarar yetkazar ekan uning o`zi ham
ma`naviy jihatdan qashshoqlashib boradi. Tabiatni asrab qolishdek og’ir
muammoni echishda insonni ekologik savodxon, ekologik madaniyatli qilib
tarbiyalashda ham ekoturizmning ahamiyati beqiyosdir.
Ekologik savodxonlik va ekologik madaniyatning asosi ekologik ong hisoblanadi.
Ekologik ong tabiatni asrab-avaylashda, unga ongli munosabatda bo`lishda,
resurslaridan me`yorida foydalanishda, tabiiiy inqirozning oldini olishda, eng
zaruri atrof-muhitni doimo toza saqlashda namoyon bo`ladi.
Insonda ekologik bilim va ekologik madaniyatni shakllantirishda quyidagi
tamoyillar ma`nosini o`rganish, tushunish va amaliyotda (o`zida) qo`llash
tushuniladi.

2 -rasm
Ekologik bilimni shakllantirdigan tamoyillar
12

Manba: To’plangan ma’lumotlar asosida muallif ishlanmasi.
Ekoturizmning maqsadi - hozirgi va kelajak avlodlarning ekologik xavfsizligi va
barqaror rivojlanishini ta`minlash uchun tabiatdan turistik yo`nalishda oqilona
foydalanishdir. Ekoturizmning maqsadini amalga oshirish uchun "O`zbekistonda
ekologik turizmni rivojlantirish Kontseptsiyasi" da keltirilgan rejaviy dasturni
keltirish kifoya qiladi. Bu kontseptsiyada respublikamizda ekologik turizmni
rivojlantirish uchun quyidagi vazifalarni bajarish muhimligi alohida qayd qilingan:
ekoturizm industriyasini shakllantirish uchun maxsus qonunlarni ishlab
chiqish va ularning huquqiy mexanizmini yaratish;
ekoturistik fan, ta`lim va amaliyotning nazariy asoslarini ishlab chiqish;
aholining ekologik ongi va madaniyatini ekoturizm orqali o`stirish;
ekoturizm yo`nalishidagi ta`lim va tarbiyani yo`lga qo`yish;
ekoturizm bo`yicha mutaxassislarni tayyorlash va qayta tayyorlash;
13Tabiatni - "Ona er" deb ardoqlash
Bizga ma`lum bo`lgan "Olamda" birorta ham Er sayyorasining
tabiatga o`xshash tabiat va hayot shaklining mavjudligi
aniqlanmaganligi
Tabiatning iqtisodiy ahamiyati deyilganda, undagi
resurslardan moddiy manba sifatida foydalanishni
tushunish
Tabiatning ilmiy ahamiyati deganda insonning barcha
bilimlari negizida tabiatning jarayonlari asos bo`lishi
Tabiatning sog’lomlashtirish ahamiyati deganda sof tabiat
boyliklarining va shifo beruvchi tabiiy modda va jarayonlarning
inson salomatligiga ijobiy ta`sir etishi.
Tabiatning tarbiyaviy ahamiyati deyilganda sof,
haqiqiytabiatning kishilarda
oliyjanoblik,xushfe`llik,bag’rikenglik,vatanparvarlik, muloyimlik kabi
axloqiy xislatlarni va shakllantirish xususiyatlari tushuniladi
Tabiatning estetik ahamiyati deyilganda - insondagi barcha
go`zallik, mukammallik, musiqa, tasviriy san`at, kuy-navo hislari
va ularga bo`lgan ehtiyojlar tushuniladi.
Tabiat -inson – Jamiyat yaxlit bir, yagona tizimdir.

ekoturistik ob`ektlarni har tomonlama baholash va ularning kadastrini olib
borish;
ekoturizm monitoringi va istiqbolini olib borishni yo`lga qo`yish;
milliy davlat hududlarini ekoturizm bo`yicha rayonlashtirish;
davlatlarning va xalqaro jamiyatning ekoturizmga oid taktik reja va strategik
dasturlar va tadbirlarini ishlab chiqish;
biologik xilma-xillikni saqlash.
Qayd qilingan vazifalarni bajarishda quyidagi ekoturistik tamoyillarni, ya`ni
ekologik munosabatlarni turizm orqali tartibga solishga yo`naltirilgan qoidalarga
qattiq, ma`suliyat bilan rioya qilish talab qilinadi:
 ekoturizmda tabiatni muhofaza qilish va barqaror rivojlanish masalalarining
ustivorligi;
 ekoturizmning tarixiy, madaniy va boshqa turizm turlari bilan
bog’langanligi;
 turizm va servis sohasi yo`nalishidagi barcha ta`lim muassasalarida
ekoturistik o`quv kiritilishining maqsadga muvofiqligi;
 mahalliy aholining ekologik ongi va madaniyatini o`stirishda ekoturizmni
jalb qilish zaruriyati;
 tabiatdan oqilona foydalanish va tabiatni muhofaza qilishning mazmunini
ekoturistik marshrutlarda aks ettirish;
 davlat, jamiyat, mahalliy boshqaruv idoralarining ekologik turizmdan
manfaatdorligi;
 ekoturizmda ekologik ijtimoiy-iqtisodiy manfaatdorlikning yagonaligi;
 ekoturizmda milliy g’urur va iftixorni shakllantirishning zarurligi.
Qayd qilingan tamoyillarning bajarilishi O`zbekistonda ekologik turizmni
jadal rivojlantirishning asoslarini ta`minlaydi.
Tabiatdan foydalanishning to`rt turi mavjud bo`lib, ularga quyidagicha tavsir
beriladi:
1. Qo`riqxonadagi tabiatdan foydalanish uchun asosan, ilmiy xodimlar tajriba va
izlanishlar olib boradi, talabalar amaliyot, sayyohlar uchun qisqa vaqtga kirib
14

tomosha qilishga ruxsat berishadi. Insonning tabiatga aralashuvi - jonivorlarni
ovlash va otishga ruxsat berilmaydi qo`riqning tabiiy holatini saqlash va tabiiy
kompleksning yo`qolgan qismini tiklash uchun ruxsat beriladi.
Qo`riqxonadagi tabiatdan foydalanish xom-ashyo olish uchun emas, tabiiy
resurslardan ma`lumot yig’ish ma`nosida ishlatiladi. Qo`riqxona xodimlar uylari
va sayyohlar uchun mehmonxonalar - qo`riqxona tashqarisi boshqa zonalarda
o`rnashadi.
2. Rekreatsion tabiatdan foydalanish - shahar tashqarisida tabiiy bog’lar qurish,
undan uzoq vaqt dam olish va turizm maqsadida foydalanish, o`rmon va ov
xo`jaliklari tuzish, tabiiy pichan yig’ish, yaylov sifatida foydalanish, ya`ni, tabiiy
kelib chiqishga ega bo`lgan komplekslarda me`yorida foydalaniladi.
Qo`riqxonadan foydalanib ekskursiya olib boriladi va manzara katta ahamiyatga
ega bo`lgan. Ko`m-ko`k maysalar ustida yotishga, cho`milish, meva va
qo`ziqorinlarni terish, baliq tutishga ruxsat berilmaydi. Bu erda sayyohlik
negizlari, dala uylar, safar so`qmoqlari bo`ylab marshrutlar qatnovi yo`lga
qo`yilgan.
3. Rural' (qishloq xo`jalik) tabiatdan foydalanish qishloq xo`jalik ishlarini o`rtacha
va yuqori darajada olib boriladi. Bog’lar, polizlar, dalalar, firmalar bor joyda suv
omborlari, o`rmonlar va tabiiy bog’lar shaharliklarni dam olish kunlari o`z bag’riga
chorlaydi. Bu erlarda ob`ekt yoki xom ashyodan foydalanish ishlari olib boriladi.
4. Urbanizatsiyalik tabiatdan foydalanish shahar ichidagi odamning doimiy
yashash manzillari, jamoaga xizmat ko`rsatish zonasi, sanoat korxonalari kirib,
ular shahar ichidagi bog’lar va xiyobonlar bilan almashib turadi.
Qismlarga bo`lingan landshaft uch avtonom turlar: landshaft yo`laklari, avto-ulov
bosh yo`llari và sayyohlik shoh yo`llardan tashkil topadi va ular tizimlarning
ishlashiga kafolat bo`lib xizmat qiladi, tabiat, urbanizatsiya va rekreatsiyalikni.
Landshaft yo`laklari bo`ylab qo`riqxonalarga o`tayotgan yovvoyi hayvonlar
so`qmoqlari o`tadi. Avto-ulov bosh yo`llari bo`ylab boshqa erlarga junatilayotgan
yuklar và odamlar, sayyohik bosh yo`llari bo`yicha - sayyohlar va ekskursantlar
15

hisoblanishadi. Bu xil tabiatdan foydalanish, alohida muhofaza qilinayotgan tabiiy
hududlarga ishlatiladi.
3-rasm
Ekoturizmning asosiy prinsiplari

Manba: www.ecotourizm.org
E koturizmning yuqoridagi prinsiplari asosida kishilarda ekologik madaniyatni
shakllantirish mumkin.
16Turizm sohasidagi tasirni
minimallashtirish
Ekologik va
madaniy bilimni
oshirish
Tashrif buyuruvchilar
va qabul qiluvchilarga
yaxshi sharoit yatatish
Bevosita moliyaviy
foydaning saqlanishiQabul qiluvchi davlatlarda
siyosiy ,madaniy va
ekologik g’amxurlik hissini
oshirish
Mahalliy aholini moliyaviy
mablag bilan taminlash va
nakolat berish

3. Ekologik turizmni rivojlantirishning iqtisodiyotdagi ahamiyati
G’arb mamlakatlarida ekoturizmga iqtisodiy soha jihatidan qaraladi, chunki chet
ellarda jadal sura`tlar bilan rivojlanib borayotgan ekoturizm iqtisodiy foyda
keltiruvchi turizmning eng istiqbolli turlaridan biri hisoblanadi.
Ekspertlarning ta`kidlashlariga binoan, ekoturistlar ko`pincha o`rta yoki o`rtadan
yuqori sarmoyaga egà bo`lgan, har tomonlama ta`minlangan sayohatchilardan
iborat. Sayyoramizda inson oyog’i yetmagan yovvoyi tabiat juda kam qolganligi
sababli, odatda bunday hududlarga sayohat qilish cheklangan, hamda ularga
sayyohat qilish ham sezilarli darajada qimmat. Shu sababli, ekoturizmdan tushgan
daromad turizmdan tushgan daromadlardan bir necha marotaba ko`pdir. Hozirgi
kunda ekoturizm turizm va ekskursiya qilish jahon kengashining (WTTC) va jahon
turistik tashkiloti (WTO) ma`lumotlariga ko`ra, jadal sur`atlar bilan rivojlanib
borayotgan turistik industriyalardan biri hisoblanadi.
Ekspertlarning ta`kidlashicha, hozirda turizm industriyasida ekoturizm tarmog’iga
kiruvchi tabiiy va sarguzasht turizmi tarmog’i jadal sur`atlar bilan rivojlanib
bormoqda. Masalan, Kanada davlatida yovvoyi tabiatga sayohat, turizmning
umumiy hajmi ichki turizmdan tushgan daromadning 25 % ini tashkil etadi.
Kanada hukumati, faqatgina ekoturizmdan tushgan soliq hisobidan har yili 1,7
mlrd. AQSH dollarida foyda oladi. Bu esa, hukumat tomonidan yovvoyi tabiatni
muhofaza qilish dasturiga ajratilgan mablag’dan (300 mln. dollar) 5 baravar
ko`pdir. Demakki, ekoturizm tabiatni muhofaza qilish tadbirlarini amalga
oshirishga katta iqtisodiy hissa qo`shadi, hamda bunday tadbirlarni to`la-to`kis
o`tkazishga katta moliyaviy ko`mak beradi.
BMT va JTT tashkilotlarining ma`lumotlari bo`yicha, oxirgi 20 yil ichida endi
rivojlanib borayotgan mamlakatlarda ekoturistlar soni ko`payib va undan
olinadigan daromadlar yildan-yilga o`sib bormoqda. Masalan, har yili
ekoturizmdan Keniya - 1,4 mlrd. Nepal - 1,5 mlrd. AQSH dollarida daromad
oladilar. qayd qilish lozimki, ushbu mamlakatlarning ekoturizmdan olgan
17

daromadi davlat ichki yalpi mahsulotining 70-80 % iga teng. Keltirilgan
ma`lumotlardan quyidagi xulosalar kelib chiqadi:
1. Respublikamizda ekoturizmni rivojlantirishning iqtisodiy isbotlari ishlab
chiqilmagan. Bu vaziyatning asosiy sababi - ekoturistlarning tashrifi haqida va
qaysi ekoturizm resursiga tashrif qilganligi haqida statistik axborotlar
jamlanmagan. Ikkinchidan, hozirgacha respublikamizning tabiiy hududlari
bo`yicha qaysi ekologik turizm resurslaridan foydalanish ro`yxati ham tuzilmagan.
2. Ekoturizmni rivojlantirish bo`yicha "O`zbekistonda ekologik turizmni
rivojlantirish Kontseptsiyasi" qabul qilingan. Ushbu "Kontseptsiya" ning 1.4.
bandida - ekoturizmning ijtimoiy-iqtisodiy masalalari echimini topishi lozim
bo`lgan dolzarb masalalar sifatida qayd qilingan. Ular quyidagilar:
- Ekoturizm ob`ektlarida aholini ish bilan ta`minlash, ijtimoiy muhofaza qilish
muammolarini hal qilish;
- Ekoturizm qadamjoylarida kichik va o`rta biznesni rivojlantirish orqali
qo`shimcha ish o`rinlarini yaratish, turistik infratuzilmalarni hosil qilish;
- Ekoturizmning jahon talablariga javob beraoladigan moddiy - texnik,
axborot - tahliliy bazasini yaratish xizmat ko`rsatish va servis sohasini
rivojlantirish;
- Ekoturizm maskanlarini elektr energiyasi va issiq suv bilan ta`minlash
masqadida ekologik toza, qayta tiklanuvchi muqobil energiya qurilmalari
yordamida foydalanishni keng yo`lga qo`yish.
Ek о turizmning f а q а t f о yd а k е ltir а dig а n s о h а d е b his о bl а sh mumkinem а s. Bu
f ао liyat turi а g а r m а qs а dg а muv о fiq d о ir а d аа m а lg ао shirilm а s а ,uning q о id а l а ri v а
t а l а b а l а rig а ri о ya qilinm а s а t а bi а tg а jiddiy s а lbiy t а ’sirqilishi v а n о xush
о qib а tl а rg ао lib k е lishi t а biiy. Uning s а lbiy о qib а t v а n а tij а l а ri nim а l а rd а n ib о r а t
bo’lishi mumkin. Eng а vv а l о , o’simlikl а rn о bud bo’l а di, o’simlikl а r p а yx о n
qilin а di, y е r o’piril а di v а zichl а shibk е t а di, H а yv о nl а r b е z о vt а l а n а di, q о chishg а
tush а di, b о l ао chishg а x а l а qitb е ril а di, о v n а tij а sid а yo’q qilin а di, о vq а tl а nish t а rzi
o’zg а r а di, turl а ri а yniydi , suvd а yash а ydig а n h а yv о nl а rningh а yot t а rzi o’zg а r а di,
suv o’simlikl а rig а ziyon y е t а di, о ziq m о dd а l а rning y е mirilishi v а yo’q о lishig ао lib
18

k е l а di (t о g’li j о yl а rd а ,o’rm о n yong’ini x а vfi), suvning ifl о sl а nishi yuz
beradi,n о yob turl а r k а m а y а di, h а yv о nl а rning h а yot t а rzi o’zg а r а di, q о yal а r
y е miril а di, t а shqi qiyof а xunukl а sh а di, m а rj о n q о yal а r shik а stl а n а di,b а liql а r turi
k а m а yadi, suv h а vz а l а ri qirg’ о ql а rid а gi o’simlikl а r p а yx о nbo’l а di, qirg’ о qd а gi
tupr о q o’piril а di, zichl а sh а di, o’simlikl а r n о budbo’l а di, t а s о dif а n h а yv о nl а r
shik а stl а n а di, h а yv о nl а r turmush t а rzio’zg а r а di.D е m а k, ek о turizm d о im о d а vl а t,
j а m оа t t а shkil о tl а ri n а z о r а tid а bo’lishi, ung а d о ir q о nunchilikk ао g’ishm а y а m а l
qilishi l о zim.
Turizmning gl о b а l а xl о q k о d е ksid а t а ’kidl а nishich а , “...turistik infr а struktur а
о b’ е ktl а ri v а turistik f ао liyat turl а rini shund а y r е j а l а shtirishk е r а kki, ek о sist е m а l а r
v а bi о l о gik turli-tum а nlikni t а shkil qiluvchi t а biiym е r о sni him о ya qilish
t а ’minl а nsin h а md а yo’q о lib k е tish x а vfi bo’lg а nf а un а v а fl о r а turl а ri muh о f а z а
qilinsin; turistik j а r а yonl а rningishtir о kchil а ri v аа yniqs а , pr о f е ssi о n а l x о diml а r
o’zl а rining f ао liyatl а rig а qo’yil а dig а n а yrim ch е kl а shl а r v а m е ’yorl а rg а
ko’nikishl а ri l о zim. Bug а pl а r а s о s а n t а biiy p а rkl а r yoki qo’riql а n а dig а n
qo’riqx о n а l а r v аа l о hid а n о zik j о yl а rd а gi f ао liyat turl а rig а t е gishli”.
Ek о turizmning m а qs а dl а rid а n biri n о yob f а un а ni а sr а b- а v а yl а sh,k е lgusi а vl о d
uchun s а ql а shd а n ib о r а t. Yo’q о lib b о r а yotg а n h а yv о nturl а ri, qushl а r, r е ptiliyal а r,
b а liql а r, o’simlikl а r v а h а tt о , h а sh о r а tl а rg а bo’lg а n t а l а b, t а biiyki, t а klifning
sh а kll а nishig ао lib k е ldi. Iqtis о diyotningyangi xufyon а s о h а si p а yd о bo’ldi.
N а f а q а t а n’ а n а viy s о h а , m а s а l а n, А frik а uchun k а rkid о n sh о xi, fil suyagi,
sh е rl а rning tishl а ri, b а lki “Qizilkit о b”g а kiritilg а n to’tiqushl а r, l о chinl а r,
g е kk о nl а r, il о nl а r, tr о pikb а liql а r, shuningd е k, o’rgimch а kl а r, qo’ng’izl а r,
ch а yonl а r h а mk а ntr а b а nd ао b’ е ktl а ri bo’lib q о ldi. Bul а rning h а mm а sig а
Y е vr о p а lik k о ll е ksi о n е rl а rd а h а m, b а ’zi О siyo m а ml а k а tl а rining do’k о nd о rl а rid а
h а mt а l а b kuch а ydi.
Ekz о tik t о v а rl а rning n а rxi q о r а b о z о rd аа nch а yuq о ri: Ang о l а pit о ni65 ming А QSh
d о ll а ri, k а myob Afrik а qo’ng’izi “k о l о f о ng” 15 ming d о ll а rv а h о k а z о .
O’rgimch а kl а r v а tr о pik b а liql а rning n о yob turl а ri h а m qimm а tb а h о l а n а di.
19

T а biiyki, bund а y m а qs а dd а gi s а yoh а t h е ch bir m а ml а k а td а m а ’qull а nm а ydi
v а “turizm” ning bund а y s о h а si jin о iy q о nunchilik bil а n t а ’qib qilin а di.
Shund а y qilib, t а bi а t turizmi v а ek о l о gik turizm n о yob v а yo’q о libb о r а yotg а n
turl а rni muh о f а z а qilish bil а n uzviy b о g’liq. Chunki ul а rningko’pchiligi ekz о tik
his о bl а n а di v а ek о turizml а rning о b’ е ktl а rig аа yl а n а di. Bu g а p f а q а t h а yv о n v а
o’simlikl а rg а gin а em а s, b а lki umum а nek о sist е m а l а r v а t а biiy k о mpl е ksl а rg а h а m
t аа lluqli. B о shq а t о m о nd а n, n о to’g’ri r е j а l а shtirish tuf а yli turistik “yuk” ning
о shib k е tishi, yovv о yt а bi а t “s о vg’ а l а ri” ning o’zig а x о sligi v а qimm а tb а h о ligi
b а ’zi turl а rningyo’q о lishi v а t а bi а t о mill а rining buzilishig а s а b а b bo’lm о qd а .
Hududl а rning n о yob turl а ri v а ek о sist е m а l а rini m а h а lliy j а m оа l а r uchunh а yotiy
r е surs d е b q а r а sh mumkin, shuning uchun ul а rni mmuh о f а z а qilishm а h а lliy
m а d а niyatni him о ya qilish bil а n uzviy b о g’liq.
4. Xorijiy mamalakatlar turizm industriyasida ekoturizmning
o’rni
Ekoturizm –tabiat qo’yniga masuliyatli sayohat bo’lib,tatrof muhitni asrash va
mahalliy xalqning ijtimoiy himoyasini yaxshilashni taminlaydi. 1
Ekoturizm raqamlarda:
 1990-yilda boshlangan
 Yiliga 20%-34%o’sish
 2004-yilda ekoturizm turizm industriyasidan 3 marta tezroq o’sdi
Ekoturizmning iqtisodiy ko’rsatkichlari VS ommaviy turizm:
 Kosta Rikada turizm(asosan ekoturizm) $1000/sayyohni yig’gan bo’lsa,ayni
vaqtda Fransiyada turizm faqatgina $400/sayyohni yig’ishga muaffaq bo’ldi.
 All-inclusive turpaketlarining 80% puli mehmonxona,havo yo’llari va boshqa
xalqaro kompaniyalar hisobiga ketadi,eko-uylar mahalliy ijaraga va sotib olinadiva
shuning uchun pulning 95% I mahalliy iqtisodiyotda qoladi.
Yevropada ekoturistlar profili:
20

 Tajribali sayohatchilar
 Oliy ma’lumotli
 Yuqori daromatli jamoa
 Yosh:o’rta va keksa
 Liderning fikri
 Do’stlar va hamkasblarning sayohat haqida gapirib berishi va ulardan
so’rash
4- rasm
Ekoturizmning mintaqalar bo’yicha o’sishi
Manba: WTO highlights 2013
Ekоturizm rеsurslаridаn fоydаlаnishning bоshqа shаkllаrigа nisbаtаntаbiiy
bоg’lаrni (pаrklаrni) mоliyalаshning bеvоsitа imkоniyatlаri mаvjud. Ko’pchilik
mаmlаkаtlаrdа bu muаmmо hisоblаnаdi, lеkin turizmni to’g’rirеjаlаshtirish vа
bоshqаrish оrqаli muаmmоni bаrtаrаf etish mumkin.
Nеpаldа jоylаshgаn “Chitvаn” vа “Pоxаrа” qo’riqlаnаdigаn tаbiiyhududigа
TАSIS xаlqаrо lоyihаsi dоirаsidа ekоlоgik turizmnirivоjlаntirish vа tаbiаtni
muhоfаzа qilish tаdbirlаrini o’tkаzish mаqsаdidа tаshrif buyurgаn Ugаm-Chоtqоl
dаvlаt milliy tаbiiy bоg’i vаkillаriningqаyd etishichа birinchi hududdа yashаydigаn
21

аhоli shu yеrdаgi fаоliyati(dаrоmаdi) hisоbigа ichimlik suvi bilаn tа’minlаnаdi vа
bоlаlаrinibоshlаng’ich mаktаbdа o’qitish imkоniyatigа egа bo’lаdi. Hududni
milliyаrmiya qo’riqlаydi, bu hаm milliy bоg’ dаrоmаdi hisоbidаn аmаlgа
оshirilаdi. Hududning o’zidа mеhmоnxоnаlаr, rеstоrаnlаr, kuzаtishmаydоnchаlаr
qurilgаn, ekоturistik yo’nаlishdа tаshrif buyurgаn turistlаrgа xizmаt ko’rsаtuvchi
xоdimlаr sоni 500 kishigа еtаdi. Turistlаr hududgа mаy оyidаn bоshlаb sеntyabr
оyigаchа tаshrifbuyurishаdi. Bulаr аsоsаn Еvrоpа, Turkiya, Xitоy, Hindistоn
vаRоssiyadаn kеlgаnlаrdir. Mеhmоnlаrgа xizmаt ko’rsаtish uchun аrаvа, fil,
kаnоe, vеlоsipеddа sаyr etish tаshkil qilinаdi. Jungli vа dаryo bo’ylаridа fildа sаyr
qilib, mаhаlliy fаunа vа flоrа bilаn tаnishishgа аyniqsа tаlаbkаttа. Hududdа 30 tа
filli pitоmnik bоr. Hаr bir filgа 3 tа xоdim biriktiribqo’yilgаn. Hudud tеkislik-
tеpаlikyеrdа jоylаshgаn. Bu еrdа 50 tur bаliq, qоrа timsоh, kаrkidоn, fil, kiyik
sаqlаnаdi. Dаrаxtlаrning 400 dаn оrtiq turio’sаdi, qushlarning 125 dаn оrtiq turi,
kаpаlаklаrning 300 turi bоr. Bundаn ko’rinib turibdiki, bu kаbi оmillаr tаbiаt
turizmi vа ekоlоgikturizm ishqibоzlаrini o’zigа jаlb qilаdi.
“P о x а r а ” t а biiy hududi t о g’liy е rd а j о yl а shg а n. Hududi ign а b а rgli o’rm о n bil а n
b а nd. Turistl а r 5-6 uyd а n ib о r а t m а h а lliy а h о li tur а r j о yl а rig а t а shrif buyurish а di,
t о sh zin а l а rd а 2,0 ming m е trg а ch а ko’t а rilish а di, M а n а suluv а А n а purk е
cho’qqil а rini(b а l а ndligi 8228 m) sur а tg а tushirish а di. Turistl а r uchun а h о li
yash а ydig а n punktl а rg а ch а t о shl о q so’qm о qli m а rshrutl а r t а shkil qiling а n. U y е rd а
kichik m е hm о nx о n а v а r е st о r а nl а r b о r.
Turizmning b о shq а sh а kll а rig а nisb а t а n ek о turizmning а tr о f muhitg а s а lbiy t а ’siri
k а mr о q. Bund а n t а shq а ri, turistl а r uchun qiziq а rli bo’lg а n а l о hid а qo’riql а n а dig а n
t а biiy hududl а r o’z byudj е tl а rining bir qismini turizmd а n tush а dig а n m а bl а g’l а r
his о big а q о pl а shl а ri mumkin. “M а h а lliy h а mj а miyat + t а biiy hudud + turizm”
l о yih а sini qo’ll а b-quvv а tl а ydig а n h о miyl а r v а n о d а vl а t t а shkil о tl а ri bund а n
qism а n o’z-o’zini m о liyal а shg а erishishl а ri v а r а g’b а tl а ntirishl а ri l о zim. (2.2-
rasm)
22

5-rasm
Jamoaga asoslangan ekoturizmning ko’rinishi
Man
ba: To’plangan ma’lumotlar asosida muallif ishlanmasi
А lb а tt а , ek о l о gik yo’n а lishd а gituristik m а hsul о tl а rni t а yyorl а shd а m а h а lliy
h а mj а miyatl а rd а h а m, tur о p е r а t о rl а rd а n h а m turli d а r а j а d а gi qiyinchilikl а r p а yd о
bo’l а di. Shumun о s а b а t bil а n h а r xil xususiyatl а rg а eg а bo’lg а n v а turli
t а ziyiql а rg а uchr а ydig а n а l о hid а qo’riql а nuvchi t а biiy hududl а rd а ek о l о gik
turizmniriv о jl а ntirishning о d а td а ikki m о d е lini x а lq а r о eksp е rtl а r t а klif qil а di.
Bul а r: “ А ” m о d е li-n а z о r а t qilinm а ydig а n t а bi а t turizmi, “V” m о d е likichik
ko’l а mli ek о turizm. “ А ” tipid а gi riv о jl а nish m о d е lid а “V” tipid а gi m о d е ld а gig а
nisb а t а n ko’pr о q t а biiy turli-tum а nlik v а h а mm а b о plik ko’zd а tutil а di. Bund а n
t а shq а ri birinchi m о d е l turistik m а rshrutl а rni t а shkil qiluvchil а r uchun ko’pr о q
d а r о m а d k е ltir а di, l е kin bund а shuni his о bg а о lish k е r а kki, bu а m а ld а n а z о r а t
qilinm а ydig а n turizm j о yning ek о l о giyasig а а nch а s а lbiy t а ’sir ko’rs а t а di,
m а h а lliy а h о lining turmush t а rzi v а urf- о d а tl а rini o’zg а rtir а di. “V” tipid а gi m о d е l
bi о l о gik turl а rning s а ql а nishi v а ung а s а lbiy t а ’sir ko’rs а tm а sligi tuf а yli bu m о d е l
а fz а lr о q his о bl а n а di, l е kin bu m о d е l h а m tur о p е r а t о rl а r v а m а h а lliy а h о li uchun
unch а k а tt а d а r о m а d k е ltirm а ydi. Bizning fikrimizch а riv о jl а n а yotg а n
m а ml а k а tl а r,shujuml а d а n O’zb е kist о n uchun h а m bu m о d е l а fz а lr о q d е b
24

o’yl а ymiz.Turizmning Gl о b а l а hl о q k о d е ksi “Turistik siyos а t shund а y а m а lg а
о shirilishi k е r а kki, u t а shrif buyuril а dig а n hududl а rning а h о lisi turmush d а r а j а sini
о shirsin v а ul а rning ehtiyojl а rig а j а v о b b е rsin; turistik m а rk а zl а rni sh а h а rs о zlik v а
m е ’m о rlik jih а td а n r е j а l а shtirish v а ul а rd а n f о yd а l а nishd а m а h а lliy ijtim о iy-
iqtis о diy muhitg а m а ksim а l int е gr а siya ko’zd а tutilsin; h а mm а sh а rt-sh а r о itl а r bir
xil bo’lg а ni h о ld а , birinchi n а vb а td а , m а h а lliy ishchi kuchini yoll а sh imk о niyati
qidirib t о pilsin.
1916 yil А QSh K о ngr е si t о m о nid а n, t а bi а tni muh о f а z а l а sh, t а bi а tningbund а y
mo’jiz а l а rini k е l а j а k а vl о dg а q а nd а y bo’ls а shund а yligich аа sr а sh, bu
go’z а llikl а rd а n k е l а j а k а vl о dni b а hr а m а nd qilish m а qs а did а milliyp а rkl а r xizm а ti
t а shkil etilg а n.Milliy p а rkl а r xizm а ti dunyog а m а shhur Y е ll о ust о n v а
Y о s е mitp а rkl а rid а n t а shq а ri b о shq а milliy p а rkl а rni h а md а ko’pl а b t а rixiy
а h а miyatg а eg а bo’lg а n insh оа tl а rni h а m n а z о r а t qil а di; B о st о nd а gi О z о dlik
so’qm о g’i, Fil о d е lfiyad а gi Must а qillik Z а li, G а v а yid а gi А riz о n а k е m а sig а
b а g’ishl а ng а n m е m о ri а l, ko’pl а b m а d а niyatyodg о rlikl а ri, а rx ео l о gik q а zilm а l а r,
е lk а nli k е m а l а r, K о l о ni а l d а vrikiyiml а ri, fuq а r о l а r urushi d а vri hujj а tl а ri v а
shung а o’xsh а sh ko’pl а bt а rixiy yodg о rlikl а rni p а rk xizm а ti o’z him о yasig ао lg а n.
P а rk xizm а ti А rktik а tundr а l а rid а n t о rtib M а rj о n q о yal а rig а ch а bo’lg а n
ek о tiziml а rni, h а v о ni v а ist е ’m о l qilin а dig а n suv r е sursl а rini h а m o’z
n а z о r а tig ао lg а n. U iqlim o’zg а rishl а ri v а bi о l о gik o’zg а rishl а rbo’yich а h а m
x а lq а r о l о yih а l а rd а ishtir о k et а di.
K а n а d а d а v а ehtim о l butun dunyod а gi eng k а tt а p а rk K а n а d а ningShim о liy F а rbiy
hududi А lb е rt а pr о v а nsiyasid а j о yl а shg а n Vud b а ff а l о milliy p а rki his о bl а n а di. Bu
milliy p а rk 4 milli о n 480 ming g е kt а r y е rnit а shkil et а di v а und а dunyod а gi eng
yirik yovv о yi biz о n p о d а l а riyash а ydi. Bu p а rk t а bi а t qo’riqx о n а si sif а tid а
muh о f а z а qilin а di, turistl а rning о mm а viy r а vishd а s а yoh а tl а rg а b о rishl а ri
t а qiql а n а di. Bund а n t а shq а ri dunyog а m а shxur bo’lg а n J а sp е r, Ku – t е n е ,
Y о x о v а R е v е lst о k milliy p а rkl а ri bir n е ch а m а h а lliy p а rkl а r v а
qo’riqx о n а l а rm а nz а r а li t о g’ cho’qqil а rig а (Brit а niya K о lumbiyasi v а А lb е rt а
pr о vinsiyal а ri) tut а shib k е tg а n. Bu milliy p а rkl а rg а p о y е zdl а rd а (K а n а d а Tinch
25

О k еа n t е mir yo’li), А vt о m а shin а l а rd а (Tr о nsk а n а d а sh о ss е si), shuningd е k,
m а h а lliy а vi а k о mp а niyasi xizm а tl а rid а n f о yd а l а nibs а yoh а tchil а r t а shrif
buyur а dil а r.
А m е rik а Qo’shm а Sht а tl а rid а 367 t а milliy p а rkl а r bo’lib, ul а rm а ml а k а tning
b а rch а burch а kl а rid а b а rp о etilg а n, bul а r j о y v а l а ndsh а ftning butun mo’jiz а l а rini
o’zid аа ks ettirg а n. А m е rik а likl а r, «Bizning milliy p а rkl а rimiz k а bi t а biiy
mo’jiz а l а r, mutl а q о d е m о kr а tik а m е rik а ch а h а yot» dunyoning h е ch bir
burch а gid а yo’q, m а ml а k а t butun b о ylikl а ri bil а n x а lqnikidir, d е g а n а s о siy
shi о rg а t а yan а dil а r. O’t а go’z а l t а bi а t mo’jiz а l а ri, t а biiy l а ndsh а ftl а rni s а ql а sh v а
а sr а sh, ul а rning а s о siy m а qs а di, bul а rni ko’rib ins о nl а r z а vql а nsin v а
l а zz а tl а nsin, l е kin А m е rik а ning bund а y n о yob t а biiy b о ylikl а ri ins о nsh а fq а tsizligi
bil а n t о pt а lm а sin d е g а n g’ о yag аа m а l qil а dil а r. K е yingi yigirm а yil m о b а ynid а
tizimg а yan а ucht а qo’riqx о n а l а rqo’shildi. Milliy p а rkl а rning yangi turl а ri –
sh а h а r d а m о lish hududl а ri, d а ryo bo’yi qo’riqx о n а l а ri, s а yyohlik qo’riqx о n а l а ri,
t а rixiy j о yl а r p а rkxizm а ti him о yasig а о lindi.
А m е rik а milliy p а rkl а rig а h а r yili 273 milli о n s а yoh а tchil а r t а shrifbuyurib, und а gi
butun go’z а llikl а r, t а bi а t mo’jiz а l а rini ko’ribz а vql а n а dil а r v а u е rd а gi xizm а tl а r v а
d а sturl а rd а n to’l а – to’kisf о yd а l а n а dil а r. H о zirgi kund а ko’p yill а r muq а dd а m
p а rk xizm а ti o’z о ldig а qo’yg а n v а zif а l а ri o’zg а rib b о rm о qd а , chunki h о zirgi
kung а k е libh а r bir p а rkning o’zig а x о s bo’lg а n ek о tizimini s а ql а b q о lish,
n о yobyo’q о lib b о r а yotg а n o’simlik v а h а yv о n о t dunyosini а sr а b q о lish
v а him о yag ао lish v а zif а l а ri o’t а muhim v а zif а l а rd а n biri bo’lib his о bl а n а di.
Tabiat qanchalik turli – tuman bo'lsa, ekoturizm ham shunchalik turlichadir.
Ularning farqi nafaqat iqtisodiy yoki tabiiy ko'rsatkichlarga, balki mahalliy urf-
odatlar va an'analar, ijtimoiy va siyosiy vaziyatga ham bevosita bog'liqdir. Shuning
uchun ekoturizmni tasniflashda ijtimoiy munosabat ko'rsatkichlari muhim
ahamiyat kasb etadi. Mazkur bo'limda ekoturizmning regional, ya'ni mintaqaviy
xususiyatlari ayrim mamlakatlar misolida ko'rib chiqiladi. Zero, tabiatning xilma –
xilligi aynan mintaqaviy darajada ko'proq farq qiladi va u fanda ekoturizmning
geografik jihatlari, deb ataladi.
26

Mutaxassislarning tahliliga ko'ra ekoturizmning mintaqaviy farqlari ularning
iqtisodiy – ijtimoiy ko'rsatkichlarini ham belgilab beradi. Masalan, eng rivojlangan
mamlakatlar (katta sakkizlik davlatlari misolida) Shimoliy yarim sharda
joylashgan. Hisob-kitoblar ko'rsatishicha umumiy sayyohlarning kelib-ketishi
rivojlangan davlatlarda 57 foizni, rivojlanayotgan davlatlarda - 30 foizni va o'tish
davridagi davlatlarda - 1,3 foizni tashkil etadi
2.2- jadval
Ekoturistik maskanlarga tashrif buyuruvchilar soni
Manba:WTO

27

6 -rasm
Ekoturizmning rivojlanish tendensiyasi
Manba:www.ecotourizm.org
28

Xulosa
Xulosa o`rnida shuni takidlash mumkinki, mamlakatimiz o`zining turistik
potentsialiga boy, ammo mavjud imkoniyatdan to`liq foydalanmaslik holatlari,
xususan ekologik turizmda ko`zga tashlanmoqda. hozirgi kunda ekoturizm
birmuncha yangi ko`rinishdir.Ko`pchilikni mamlakatimizning ekoturizm
imkoniyatlari borasida to`laqonli axborotlarning etishmasligi masalasi tashvishga
soladi. Ushbu mavzuda maxsus ixtisoslashgan nashrlar va saytlar kam uchraydi..
Mamlakatimizda ekoturizmni rivojlantirish bilan bog’liq bo`lgan ish-harakatlar
izchil tartibda olib borilmoqda. SHunday ekan, mazkur soha rivojini yanada
yuksaltirish, uni ommaviy axborot vositalarida keng yoritish, ommalashtirish,
tarqib qilish, shubhasiz, turizmga qiziquvchi sayyohlarni mamlakatimizga
tashrifini bir necha barobarga oshiradi.
Mamlakatimiz ekoturistik salohiyati juda yuqori bo’lib,uni jadal sur’atlar bilan
rivojlantirish uchun barcha imkoniyatlar mavjud.Bu salohiyat va imkoniyatlardan
ekoturizm rivojlangan xorijiy davlatlar tajribasidan oqilona foydalangan
holda ,tabiatga zara yetkazmagan holda rivojlantirish hamda kelajak avlodga
yetkazish lozim.Shuninhgdek turistik tashkilotlar ,turli xil qo’mitalar ,fondlar va
mahalliy aholi bir butun bo’lib ,hamkorlikda ishlashlari lozim. Hozirgi
kunda O`zbekiston hududining muhofaza etilayotgan tabiiy hududlari tarkibidagi 9
ta davlat qo`riqxonasi, 2 ta milliy bog’ va noyob turlarga kiruvchi hayvonlarni
ko`paytirish Respublika markazi (Jayron "Ekomarkazi"), 9 ta davlat
buyurtmaxonalari mavjud bo`lib, ular dunyo bo`ylab ko`pgina ekoturistlarni
ohanrabo misol o`ziga tortadi. Qolaversa, Farg’ona vodiysi, Bo`stonliq, Zomin,
Urgut, Kitob, Boysun, SHahrisabz kabi hududlarda tog’, sport ekoturizmini
rivojlantirish uchun etarli shart-sharoitlar mavjud. Respublikamizdagi 300 dan
ortiq rekreatsiya ahamiyatiga ega shifobaxsh mineral er osti suvlarining 120 dan
ortig’i aholi salomatligini tiklash borasida foydalanilmoqda.
29

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati
1. O’zbekiston Respublikasi Konstitusiyasi –Т.: O’zbekiston, NMIU, 2017.
2. Ўзбекистон Республикасининг 2020 йил 23 сентябрдаги 637-сонли
"Таълим тўғрисида"ги Қонуни.
3. 2022-2026 yillarga mo’ljallangan yangi O’zbekistonning taraqqiyot
strategiyasi
4. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning 2022 yilning 20-
dekabrdagi Oliy Majlis va O’zbekiston xalqiga murojaatnomasi.
5. Ўзбекистон Республикасининг “Рақобат тўғрисида”ги Қонуни. Ўзбекистон
Республикаси қонун ҳужжатлари тўплами, 2012 й., 1-сон.
6. Ўзбекистон Республикаси Президентимизнинг 2019 йил 8 октябрдаги
“Ўзбекистон Республикаси олий таълим тизимини 2030 йилгача
ривожлантириш концепциясини тасдиқлаш тўғрисида” ги Фармони.- // Халқ
сўзи, 2019 йил, 9 октябрь.
7. Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2018 йил 30 октябрдаги ПФ-
5564-сонли “Товар бозорларида савдони янада эркинлаштириш ва рақобатни
ривожлантириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги Фармони. -// Халқ сўзи, 2018
йил 31 октябрь, № 225 (7183).
8. Ўзбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёевнинг “Маҳаллий
экспорт қилувчи ташкилотларни янада қўллаб – қувватлаш ва ташқи
иқтисодий фаолиятни такомиллаштириш чора – тадбирлари тўғрисида”ги
қарори Халқ сўзи, 2017 йил 22 июнь, №123
9. Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2018 йил 21 ноябрдаги ПҚ-
4022-сонли “Рақамли иқтисодиётни ривожлантириш мақсадида рақамли
инфратузилмани янада модернизация қилиш чора-тадбирлари тўғрисида”ги
қарори. – Қонун ҳужжатлари маълумотлари миллий базаси, 22.11.2018 й.
10. Ergashxodjaeva Sh.J., Yusupov M.A. , G’oyipnazarov S.B., Sharipov I.B.
Marketing asoslari. Darslik. - T.: Iqtisodiyot, 2021. - 251 б.
11. Юсупов М., Абдураҳмонова М.М., Акбаров Н.Г. Маркетинг: ўқув
қўлланма. – Т.: Инновацион ривожланиш нашриёт – матбаа уйи, 2020.
30

12. Ergashxodjaeva SH.Dj. Strategik marketing. Darslik. - T.: «Sano-standart» ,
2019. - 232 bet.
13. Ergashxodjaeva SH.D. Innovatsion marketing. Darslik. –T.: Iqtisodiyot,
2019. –191 bet.
14. Ergashxodjaeva Sh.Dj., Qosimova M.S., Yusupov M.A. Marketing
asoslari. Darslik - T.: «IQTISODIYOT» , 2019. - 305 bet.
15. Эргашходжаева Ш., Шарифхўжаев У. Маркетингни бошқариш.
Дарслик. - T.:Иқтисодиёт, 2019 й. 462 бет.
16. Ergashxodjayeva Sh.Dj., Yusupov M.A., Xakimov Z.A.,
М.Abduraxmanova. Товарлар ва хизматлар маркетинги. O’quv qo’llanma. –T.:
TDIU, Iqtisodiyot, 2019. – 440 bet.
17. Ergashxodjaeva Sh.J., Qosimova M.S., Yusupov M.A. Marketing. Darslik.
- T.: Iqtisodiyot, 2018. - 232 б.
18. Эргашходжаева Ш.Дж., Самадов А.Н., Шарипов И.Б. Маркетинг.
Дарслик. - Т.: Иқтисодиёт, 2013. -346 б.
19. Yillik statistik to’plam 2011-2020 Toshkent-2021 yil
20. Ўзбекистон рақамларда. Ўзбекистон Республикаси давлат статистика
қўмитаси. –Т.: 2020. - 268 б.
21. Ўзбекистон ҳудудларининг йиллик статистик тўплами. Ўзбекистон
Республикаси давлат статистика қўмитаси. –Т.: 2020.-302 б.
22. www.gov.uz - O’zbekiston Respublikasi hukumat portali
23. www.press-service.uz - O’zbekiston Respublikasi Prezidentining matbuot
xizmati
24. www.stat.uz -O’zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo’mitasi
25. www.lex.uz – O’zbekiston Respublikasi normativ hujjatlari
31

Ekoturizmni rivojlantirishda marketing tamoyillaridan foydalanish

Купить