Ekoturizmning Oʻzbekistonda rivojlanish istiqbollari - Экономика - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	15000UZS
Размер	206.6KB
Покупки	0
Дата загрузки	13 Ноябрь 2025
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	Экономика

Ekoturizmning Oʻzbekistonda rivojlanish istiqbollari

Купить

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
GULISTON DAVLAT UNIVERSITETI
IQTISODIYOT KAFEDRASI
“TURIZM NAZARIYA VA AMALIYOT” FANIDAN

KURS ISHI
Ekoturizmning O zbekistonda rivojlanishʻ
istiqbollari

1 Mundarija
Kirish…………………………………………………………………...………….3
1. Ekoturizmni ijtimoiy iqtisodiy va nazariy asoslari……………………………..6
2. O’zbekistonda ekoturizmning tutgan o’rni va roli…………………….……….9
3. O’zbekistonda ekoturizmning tashkiliy asoslari………………….…………..13
4. Ekoturizm rivojlanishi strategiyalari va asosiy yo’nalishlari………...……….17
5. O’zbekiston mintaqalarida ekoturizmni rivojlantirish
omillari……………………………………………………………………..……..21
Xulosa……………………………………………….…………………...……….26
Foydalanilgan adabiyotlar…………………………………………………..….29
KIRISH

2Iqtisodiyotni erkinlashtirish va islohotlarni yanada chuqurlashtirish
jarayonida mamlakatimiz iqtisodiyotida erishilgan yutuqlarni atroflicha tahlil etish,
mavjud muallm1l0 va kamchiliklarni batamom bartaraf etish hamda iqtisodiyotni
rivojlantirish usullarini ilgor xorijiy tajribalardan samarali foydalanish orqali
yanada takomillashtirish masalalari ilgari suriladi.
Bunda, asosiy e'tibor O’zbekistonning jahon iqtisodiyotiga
integrasiyalashuvi jarayonini jadal sur'atlarda rivojlantirish, buning uchun
mamlakatimiz tashqi iqtisodiy faoliyatini erkinlashtirish borasida kechiktirib
bo’lmaydigan chora-tadbirlarni amalga oshirishga qaratiladi. Prezidentimiz
ta'kidlaganlaridek, " ... bizning yaqin istiqboldagi eng muhim vazifamiz boshlagan
ishlarimizni izchil davom ettirish - iste' mol talabini kengaytirish maqsadida sotsial
sohani rivojlantirish, Ishchilarga haq to’lashni yanada oshirish, xizlmat ko’rsatish
sektorini, infratuzilma ob' ektlarini rivojlantrishga, transport va kommunikasiya
loyihalari amalga oshirilishiga alohida e'tibor berishdir"l.
Mavzuning dolzarbligi . Ekoturizmni rivojlantirishning dolzarbligi bir
necha muhim omillar bilan bog'liq:
-iqtisodiy foyda
-davlat daromadlarining oshishi
-turistlar tomonidan to’lanadigan soliqlar va boshqa to’lovlar davlat byudjeti
daromadlarini oshiradi.
-mahalliy mahsulotlar bozorining
-tabiiy resurslarni oqilona ishlatish
-bioxilma-xillikni saqlash3.
-madaniy merosni saqlash•
-mahalliy jamoalarni birlashtirish: 4
-global miqyosdagi dolzarblik:
Kurs ishining vazifalari. Ekoturizm sohasini chuqur va har tomonlama
o’rganish juda muhimdir. Ushbu tadqiqot orqaki kurs ishining vazifalarini
belgilaymiz:

3Ekoturizmni ijtimoiy iqtisodiy ta’sirini o’rganish
O’zbekistonda ekoturizmning tutgan o’rni va rolini aniqlash
O’zbekistonda ekoturizmning tashkiliy asoslarini belgilash
Ekoturizm rivojlanishi strategiyalari va asosiy yo’nalishlarini tadqiq qilish
O’zbekiston mintaqalarida ekoturizmni rivojlantirish omillarini chuqur
o’rganish va xorij tajribalarini jalb qilish
Kurs ishining maqsadi . Ekoturizmni rivojlantirishning asosiy maqsadlari
bir-biriga bog'liq bo’lgan bir nechta asosiy yo’nalishlarni o’z ichiga oladi:
1. Atrof-muhitni muhofaza qilish va barqaror rivojlanish: Bu asosiy va eng
muhim maqsaddir. Ekoturizm tabiatni muhofaza qilishga, bioxilma-xillikni
saqlashga, ifloslanishni kamaytirishga va tabiiy resurslardan oqilona foydalanishga
qaratilgan bo’lishi kerak. Barqaror rivojlanish tamoyillariga amal qilish orqali
kelajak avlodlar uchun ham tabiiy boyliklarni saqlashga erishiladi.
2. Mahalliy jamoalarning iqtisodiy farovonligini oshirish: Ekoturizm
mahalliy aholiga ish o’rinlari yaratish, daromadlarini oshirish va hayot sifatini
yaxshilashga qaratilgan bo’lishi kerak. Bu, ayniqsa, qishloq joylardagi jamoalar
uchun muhimdir. Mahalliy aholi ekoturizm loyihalarida to’g'ridan-to’g'ri ishtirok
etishi va daromadning adolatli taqsimlanishi ta'minlanishi zarur.
3. Madaniy merosni saqlash va targ'ib qilish: Ekoturizm mahalliy madaniyat
va urf-odatlarni himoya qilishga, ularni turistlarga tanishtirishga va madaniy
merosni saqlashga yo’naltirilgan bo’lishi kerak. Bu madaniy boylikni asrash va
kelajak avlodlarga etkazishga yordam beradi.
4. Ta'lim va ongni oshirish: Ekoturizm turistlar va mahalliy aholi o’rtasida
atrof-muhitni muhofaza qilish, barqaror rivojlanish va madaniy merosni qadrlash
bo’yicha bilim va ongni oshirishga qaratilgan bo’lishi kerak. Bu atrof-muhitga
nisbatan mas'uliyatli munosabatni shakllantirishga yordam beradi.
5. Turizm ta'sirini minimallashtirish: Ekoturizm atrof-muhitga, jamiyatga va
madaniyatga salbiy ta'sirini minimallashtirishga qaratilgan bo’lishi kerak. Bu

4ehtiyotkorlik bilan rejalashtirish, boshqarish va monitoring orqali amalga
oshiriladi.
Umuman olganda, ekoturizmning rivojlantirishdan asosiy maqsadi tabiatni
muhofaza qilish, mahalliy jamoalarni rivojlantirish va barqaror rivojlanish
tamoyillariga rioya qilish orqali atrof-muhit va madaniyatga ijobiy ta'sir
ko’rsatishdir. Bu maqsadlar bir-biriga bog'liq va ularning birgalikda amalga
oshirilishi muhimdir.
Lekin, ekoturizmni rivojlantirishda ham ba'zi xavflar va muammolar
mavjud. Bu muammolarni oldini olish va ekoturizmning ijobiy ta'sirini maksimal
darajada oshirish uchun ehtiyotkorlik bilan rejalashtirish va boshqarish kerak. Bu
rejalashtirishda mahalliy aholi ishtiroki, atrof-muhit ta'siri baholash va barqarorlik
tamoyillariga rioya qilish muhimdir.
Kurs ishining ob’ekti. O’zbekistonda ekoturizm sohasini rivojlantirish va
istiqbolini belgilovchi munosabatlar tadqiqot ob;ekti hisoblanadi.
Kurs ishining tarkibi va tuzilishi . Kurs ishini yoritishda jami 5 ta reja
xulosa va har xil qo’shimsha adabiyotlar, diagramma rasmlar, o’quv
qo’llanmalardan foydalanildi. Jami kurs ishi 30 betdan iborat.
1. Ekoturizmni ijtimoiy iqtisodiy va nazariy asoslari

5Ekoturizm tabiiy turizm infrastrukturasining ajralmas qismi bo’lib, u faqat
g'oyagina emas, balki umumiy turizmning konkret xiIi, uning atrofmuhiga ta'siri
turlicha (salbiy, neytral va ijobiy) bo’lishi mumkin.
"Ekoturizm" tushunchasi qo’riqxona zonalari va tabiiy parklarning hozirgi
zamonaviy faoliyatida keng qo’lIanilmoqda. Jahonda bu sayyohat turining jadal
o’sishiga sabab faqat atrof muhitning ahvoli yomonlashishigina emas, balki
mashhur xordiq chiqarish joylari-tog' bag'ridagi kurortlar, iliq dengizlarning
qirg'oqlari, tekisliklar va o’rmonzorlarning borgan sari ko’proq
o’zlashtirilayotganligi hamdir.
Ko’pincha, ekoturizm atamasi o’miga boshqa atamalar, ya'ni tabiiy turizm,
barqaror turizm, yashil turizm, "ma'suliyatli" turizm va xayriya turizmi kabilarni
ishlatishadi. Turizmning bu turli xillari uchun ba'zi unsurIar bir xiI bo’lsa ham bu
atamalar bir-birining sinonimi hisoblanmaydi va biri ikkinchisining o’mini
egallamaydi. Ekoturizm bu tabiiy turizm (tabiatga sayyohat) ning bir turi. Unga
tabiiy turizmning ba'zi bo’laklari, masalan, sarguzashtli turizm otda sayr qilish
yoki kanoeda suzish kabilarni o’z ichiga olishi mumkin. Ekoturizmning quyidagi
ta'rifi ko’proq ishlatiladi: Ekoturizm-tabiiy turizm bo’lib, tabiat muhitini hosil
qilish va tushinishni o’z ichiga oladi.
Eng ko`pchilik populyatsiyali, sekin rivojlanadigan kamyob o`simlik va
hayvonlar turlari zarar ko`radilar. Tabiatni turizm siyosati orqali boshqarish ham
bevosita va bilvosita amalga oshadi.To`g`ridan to`g`ri boshqaruv usuli tashrif
buyuruvchilar umumiy sonining tabiiy kompleks ruxsat etilgan turistik
yuklamaning qisqartirilishini,turistik tomosha obyektlari hududlarini va qattiq
qo`riqlanadigan tabiiy hududlarni zonalashni, atrof muhit ifloslanishini
minimallashtiruvchi maxsus texnologiyalar qo`llanilishinio`z ichiga qamrab oladi.
Qisqa qilib aytganda, bu kuchga asoslangan siyosat (jarimalar, tariflar,
bojlar, kvotalar). Bilvosita boshqarish usuli esa turistlar xulq- atvorini o`zgartirish
ta`lim darajasini ko`tarish orqali, mahalliy aholi, jonivor va o`simliklarga hurmat
yuzasidan munosabatda bo`lish orqali qo`lga kiritiladi va o`z navbatida bu ta`sir

6chuqurroq hamdir. Har ikkala variantni alohoda-alohida qo`llaganda kutilgan
natijaga erishilmasa, unda ularni birgalikda amalga oshirish zarur. Ekoturizmning
asl ma`nosini anglash o`z navbatida hududlarga quyidagilar orqali ijtimoiy-
iqtisodiy naf keltiradi:
Turizm sanoati singari boshqa qo`shma tarmoqlarda mahalliy aholi uchun
qo`shimcha ish o`rinlarining yaratilishi;
Mahalliy iqtisodiyotning daromadli qismlarining ortishi (mehmonxona
xo`jaligi, umumiy ovqatlanish, transport komplekslari, suvenir ishlab chiqarish,
xalq xo`jaligi
Valyuta ayirboshlashni rag'batlantirish
Yashash kommunal xo`jaligi hamda transport tashkilotlari xizmatining
yaxshilanishi;
Turistik resurslardan (turistik e`tiborga molik maskanlar) ratsional
foydalanishga o`z navbatida tabiiy himoyalanadigan hududlarga ham
investitsiyalar kiritilishi;
Yer maydonlarini o`z holicha tabiiy saqlashga bo`lgan talab orqali intensiv
qishloq xo`jaligi yuritish;
Global kommunikatsiyaning rivojlaishi;
Turistik hamjamiyatning davomli e`tibori tufayli mahalliy tabiiy hamda
madaniy merosni asrab- avaylashga yo`naltirilgan usul;
Rekreatsion komplekslarining rivojlanishi, bu esa o`z o`rnida mahalliy
aholining hordiq chiqarishi uchun ulkan sharoitlar yaratadi.
Shuningdek "ekologik turizm" tushunchasini nazariy asoslab berish
mintaqada yashovchi ko'pchilik aholining ongini ekoturizm talablariga
moslashtirishga imkon beradi. Bu esa, o'z navbatida, tabiiy boylikga zarar
etkazmagan holda turistik faoliyatni rivojlantirishning optimal texnologiyasini
asta-sekin shakllantirib boradi.
Shunday qilib, ekoturizm tizimi asosida turistik faoliyatning turli xillarda
qo'llanilishi mumkin bo'lgan tamoyillar yotadi. Bular: bilimni oshiradigan yoki

7sarguzasht sayyohatlari (piyoda, otda, suvda, tog'da, sayr va hokazo), talabalar
ta'tillari, ormetologik turlar, ilmiy turlar va ekspedisiyalar, dam olish kuni
ekskursiyalari, yozgi bolalar lagerlari va hokazo. Ekoturizmga bo'lgan qiziqish
haqiqiy turistik tajribaga talab oshib borayotgani hamda tabiatni qo'riqlashga
qiziqish kuchayayotgani paydo bo'ldi.
U tabiiy, madaniy va ijtimoiy qadriyatlar bilan moslashadigan hamda
madaniyat va tabiatning tabiiy lmuhitda bir-biriga uyg'unlashuvini targ'ib qiladigan
turizm xillarini o'z ichiga oladi. Turizmni rejalashtirishga javobgar shaxslar,
turoperatoriar, menedjerlar, marketing sohasi xodimlari, ommaviy axborot
vositalari "ekoturizm" atamasini ancha keng ma'noda ishlatib kelishdi. Natijada bu
tushuncha bir qator turistik mahsulotlarni bayon qilish uchun ishlatilib, bu ta'rif
yuqorida bayon qilingan ta'ritlarga to'liq mos kelmaydi. "Ekoturizm" atamasining
keng ma'noda qo'llanilishi baxslarga sabab bo'ldi va boshqa atamalar, masalan,
"barqaror" turizm, "minimal ta'sirli " turizm, "hamkorlik asosidagi" turizm,
"ma'suliyatli" turizm atamalarining ishlatilishiga olib keldi. Bu ta'riflardan hech
biri yoki alternativ atamalar ekoturizm bilan turizmning boshqa xillari orasidagi
chegarani aniq belgilab bera olmaydi.
Mustaqil o'lkumizning jahon hamjamiyatida keng miqyosda e'tirof etilishi,
dunyoning iqtisodiy rivojlangan mamlakatlari bilan o'zaro do'stona
Imlnosabatlarning yanada barqarorlashib borishi, tashrif buyurayotgan turistlar
oqimining yil sayin ortib borishi, yurtimizda mavjud yangidan-yangi turizm
imkoniyatlarining kashr etilayotganligi va boshqa shu kabi o'zgarishlar
fikrimizning yaqqol dalili bo'la oladi. Boshqa iqtisodiy tarlm0qlarda bo'lgani kabi,
turizl1l sohasida ham xususiy mulkchilik munosabatlarini rivojlantirishga alohida
e'tibor berilmoqda. Bundan ko'zlangan asosiy maqsad mamlakatimizga tashrif
buyuradigan tllristlarga xizmat ko'rsatish sifatini yanada takomillashtirish va bozor
talablariga to'liq javob beradigan turizlm sanoatiga ega Illamlakat sifatida dllnyo
hamjamiyati e'tiborini jalb etishdir. Turizm infratuzimasining asosiy qismiga
aylanib borayotgan ekologik turizmni rivojlantirish respllblikamizda dolzarb

8masalalardan biri bo'lib qomloqda. Vatanimizda, nafaqat dunyoga mashhur, chet el
sayyohlarini jalb qiluvchi Samarqand, Buxoro, Xiva, Termiz, Shahrisabz kabi
qadimiy shaharlar, tarixiy yodgorliklar, balki shu bilan birga, ekoturizlm bilan
bog'lig, betakror go'zal tabiati, landshaftlar (sahro, cho'l - adirlar, tog'lar, past
tekisliklar), xilma-xil noyob o'silmlik va hayvonot dunyosi, nodir xalqaro
ahalmiyatga cga bo'lgan arxeologik topilmalar, paleontologik qoldiqlar, dunyoda
kam lIchraydigan geologik kesmlar, 800 dan ortiq tabiiy yodgorliklar mavjud.
Uning menejmenti shunday amalga oshiriladiki, natijada bu faoliyat
ekologik, ijtimoiy va madaniy jihatdan barqaror bo’lib, "tabiiy muhit", madaniy
tarkiblami, "ekologik barqarorlik" mahalliy aholi uchun tegishlicha daromadni va
foydalanilayotgan resurslarning uzoq muddatIi muhofaza qilinishini o’z ichiga
oladi. Ekoturizm turizmning boshqa turi kabi ekologik barqaror bo’lishi,
sayyohlarga zavq-shavq baxsh etishi va mahalliy aholiga daromad keltirishi 10zim.
Bundan tashqari, tabiiy va madaniy muhitga "mos tushishi" kerak. "Mos tushishi"
degan so’zning ma'nosi shuki bu faoliyatning uslubi, hajmi va xiii landshaftning
ko’lami va xarakteriga, mahalliy aholining urf-odatlariga to’g'ri kelishi zarur.
"Ekologik turizm" tushunchasining alomatlaridan iloji boricha ko’prog'ini
chuqurroq tushunish uchun. Zorin va V. Kvartalnov o’zaro bog'langan "ekotizim",
"ekologiya", "ekologik sayyohat etikasi" kabi tushunchalar sistemasini taklif
qilishadi. Ayniqsa, oxirgi tushuncha ahamiyatga molik. Uni jonli tabiatga,
borilayotgan landshaftlarga, u erda yashovchi kishilarga nisbatan hurmat kodeksi,
deb sharhlanadi.
2. O’zbekistonda ekoturizmning tutgan o’rni va roli
Mamlakatimizda keyingi yillarda ona-tabiatni asrash, biologik turlarni
saqlab qolish borasida bir qator tadbirlar amalga oshirildi. O'zbekistonda 2017-
2019- yillarda G'arbiy Tyan-Shanning biologik turlarini asrash bo’yicha xalqaro
bank-GEF loyihalari va xalqaro loyiha EuropeAid loyihasi amalda bo’ldi. Bu
loyihalar atrof muhitni muhofaza qilisb, mahaJliy aholini turizmgajalb qilish bilan

9bevosita bog'langan. Iqtisodiy jihatdan murakkab davrda aholi ko’proq yagona
moddiy manba sifatida natural xo’jalikka suyanadi va shuning uchun ham
chorvachilik va dehqonchilikni jadal rivojlantiradi.
1. Diagramma
Havo harorati noyabr holati (2023)
Bozor iqtisodiyotiga o'tish sharoitida shubhasiz, turizmni rivojlantirish va
rekrasion faoliyatni jonlantirishda hukumat etakchi islohotchi bo’lishi lozim.
Chunki, tabiatdan betaltib, aniq rejasiz foydalanish mamlakat uchun katta
zararlarni olib kelishi mumkin. Shuning uchun respublikamizda bu sohaga alohida
yondoshuv bo'lib, muhim qarorlar qabul qilinmoqda. Masalan, O'zbekiston
Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2020 yil 10 martdagi 83-raqamli "Tabiiy
boyliklarni saqlash halmda Chimyon-Chorvoq hududini o'zlashtirishga kolmpleks
va izchil yondoshishni ta 'minlash to'g' risida" 1
gi Qarorida aytilishicha, bu hudud
o'z tabiiy-iqlilmiy sharoitlari bo'yicha kurort va rekreasion xarakterdagi alohida
qo'riqlanadigan tabiiy hududga kiradi. Shu munosabat bil an tabiatga sezilarli zarar
keltiradigan korxonalar tomonidan bo'ladigan ekologik tahdidni kamaytirish
hamda mahaIliy turizmning salohiyatini aniqlash maqsadida bu hududda
1
O'zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2020 yil 10-martdagi 83-raqamli "Tabiiy boyliklarni saqlash halmda
Chimyon-Chorvoq hududini o'zlashtirishga kompleks va izchil yondoshishni ta 'minlash to'g' risida"

10infratuzilmani restrukturizasiyalash ishlari o'tkazildi. Tabiatga salbiy ta'sir
ko'rsatadigan har qanday sanoat, qishloq xo'jaligi va boshqa korxonalar qurish ta'
qiqlandi.
G'arbiy Tyan-Shan-bu uch davlat O'zbekiston, Qozog'iston va Qirg'
izistonning hududi. Shuning uchun bu davlatlar o'rtasida faol hamkorIik va
muvofiqlikka erishmay turib bu erda turizmni rivojlantirib bo'lmaydi. Bunda
masala faqat xorijiy sayyohatchilar yoqtiradigan transchegaraviy turistik
marshrutlarni yaratish ustida emas, balki tabiiy boylikni asrash, hayvonlarni
noqonuniy yo'l bilan ovlash orqali ularni vahshiyona qirib yuborishga yo'l
qo'ymaslik, industriyaning salbiy ta'sirini kamaytirish, mahalliy iqtisodiyotni
ko'tarish ustida hamdir. Hududni rivojlantirishdan hokimiyat ham, mahalliy jamoa
ham manafaatdor bo' lishi lozim. Ular o' z hududlarida yuz beradigan barcha 24
xo'jalik jal'ayonlZlrini nazorat qilishi va boshqarish ishlari jilovini o'z qo ' llariga
olishlari kcrak. G' arbiy Tyanb-Shanning labiiy boyliklarini asrash YU/.asidZln T
ASIS loyihasi aynan shu muammoni hal qilishga qaratilgan.
Tabiiyki, bunday sharoitda shudgor va yaylov uchun davlat muhofazasidagi
bog'lar va qo’riqxonalardan ham foydalaniladi. Natijada insonning hali
o’zlashtirilmagan hududlarga faol "hujumi" yuz beradi, oqibatda ekologiya
buziladi va ba'zi turar joylar yo'qolib ketadi. O’zbekiston Respublikasining
"O’rmonlar to’g'risida" 2
gi Qonuni 3-modddasiga ko’ra, o’rmon massivlari asosan
ekologik (suvni asrash, himoya, sanitariya-gigiena, sog'lomlashtirish, rekreasion),
estetik va foydalanish cheklab qo'yilgan boshqa vazifalarni o’taydi 18. Mahalliy
jamoaga muqobil faoliyat sifatida turizm bilan, ya'ni mahalliy flora va faunaga,
landshaftga, xalq tarixi va madaniyatiga qiziqqan xorijiy va mahal1iy
sayyohatchilarni qabul qilish va ularga xizmat ko’rsatish taklif qilinadi. Bu soha
mavsumiy bo’lsa ham, aniq reja asosida, uddaburonlik bilan olib borilsa,
mavsumni cho’ zish, daromadni esa yil mobaynida bir xiI olish mumkin. Aholi
2
. O’ zbekiston Respublikasining "O’rmonlar to’g'risida"

11turar joy, ovqatlantirish, transport, odatlar va hunarlarini namoyish qilish, gidlik,
himoya va xavfsizlik xizmatlarini ko’rsatadi.
Bozor iqtisodiyotiga o’tish sharoitida shubhasiz, turizmni rivojlantirish va
rekrasion faoliyatni jonlantirishda hukumat etakchi islohotchi bo ' lishi lozim.
Chunki, tabiatdan betaltib, aniq rejasiz foydalanish mamlakat uchun katta
zararlarni olib kelishi mumkin. Shuning uchun respublikamizda bu sohaga alohida
yondoshuv bo’lib, muhim qarorlar qabul qilinmoqdaShu munosabat bil an tabiatga
sezilarli zarar keltiradigan korxonalar tomonidan bo’ladigan ekologik tahdidni
kamaytirish hamda mahaIliy turizmning salohiyatini aniqlash maqsadida bu
hududda infratuzilmani restrukturizasiyalash ishlari o’tkazildi. Tabiatga salbiy
ta'sir ko’rsatadigan har qanday sanoat, qishloq xo’jaligi va boshqa korxonalar
qurish ta'qiqlandi. G'arbiy Tyan-Shan-bu uch davlat O’zbekiston, Qozog'iston va
Qirg'izistonning hududi. Shuning uchun bu davlatlar o’rtasida faol hamkorIik va
muvofiqlikka erishmay turib bu erda turizmni rivojlantirib bo ' lmaydi. Bunda
masala faqat xorijiy sayyohatchilar yoqtiradigan transchegaraviy turistik
marshrutlarni yaratish ustida emas, balki tabiiy boylikni asrash, hayvonlarni
noqonuniy yo’l bilan ovlash orqali ularni vahshiyona qirib yuborishga yo’l
qo’ymaslik, industri yaning salbiy ta'sirini kamaytirish, mahalliy iqtisodiyotni
ko’tarish ustida hamdir. Hududni rivojlantirishdan hokimiyat ham, mahalliy j amoa
ham manafaatdor bo’ lishi lozim.
Ular o’z hududlarida yuz beradigan barcha 24 xo’jalik jar'ayonlalrini nazorat
qilishi va boshqarish ishlari jilovini o’z qo ' llariga olishlari kcrak. G' arbiy Tyan-
Shanning tabiiy boyliklarini xorijiy va mahalliy turistlar orasida ehtiyoj katta.
Mutaxassislarning fikriga ko’ra, Markaziy Osiyo tabiat qo’yniga qilinadigan
sayyohatchilar uchun o’ziga xos "Makka" bo’lib qolishi.
O’zbekiston Respublikasi Prezidcntining 2016 yil 17 aprelda "O’zbekiston
Respublikasi 2016-2019 xizmat ko’rsatish va servis sohasini rivojlantirishni
jadallashtirish chora tadbirlari to’g'risida"gi 3
PQ-325-sonli qarori qabul qilindi.
3
O’zbekiston Respublikasi xizmat ko’rsatish va servis sohasini rivojlantirishni jadallashtirish choratadbirlari to’g'risida

12O’zbekistonda turizmi katta imkoniyatlarga ega bo’lishiga qaramay, yalpi
milliy mahsulot yaratishda uning ulushi atiga 0,5% ni tashkil etadi. Bu sohada
hammasi bo’lib 6 mingga yaqin odam band bo’lsada, ammo sayyohlarga xizmat
ko’rsatadigan kamida qo’shimcha ishchi o’rinlari to’g'risida so’z yuritish mumkin.
Bundan tashqari, mehmondorchilikni o’rniga qo’yish uchun tovarlar etkazib
beradigan va har xii xizmatlar ko’rsatadigan boshqa sohalar-energetika, kommunal
xo’jalik, yo’l xizmatlari.
Biroq, turizmning o’ziga xos tomonlari shundaki, garchi xizmat ko’rsatish
darajasi va sifatini baholash mumkin bo’lsa ham, hech qanday o’lchovlar bilan
baholab bo’lmaydigan "samaralar"- taa'surot, ma'naviy ozuqa, qoniqish, estetik
zavq-shavq kabilarni ko’plab sanab o’tish mumkin,
3. O’zbekistonda ekoturizmning tashkiliy asoslari
Bugungi kunda ilmiy va ommabop adabiyotlar, shuningdek, ommaviy
axborot vositalarida ekoturizmning o’rni va ahamiyatini ochib berishga qaratilgan
ko’plab qarashlar olg‘a surilmoqda. Shu o’rinda, “O’zbekiston Respublikasida
ekoturizmni rivojlantirishning ahamiyati nimalardan iborat?” degan savol tug‘iladi.
Buning bir necha asoslari bor:
Birinchidan, xalqaro maqomdagi tashkilot va muassasalarning ma'lumotiga
ko’ra, ko’pgina turizm turlari yiliga o’rtacha 5 foizga ortib borayotgan bo’lsa,
ekoturizm yiliga o’rtacha 20-30 foizga ko’payib bormoqda. Ko’pgina mutaxassis
va tadqiqotchilarning ilmiy tajriba va xulosalari shuni ko’rsatmoqdaki, ekoturizm
turizmning yangi va yosh yo’nalishi bo’lishiga qaramasdan, ommalashuvi boshqa
turistik yo’nalishlarga nisbatan 2-3 barobar jadal kechmoqda;
Ikkinchidan, O’zbekistonda turizmning tarixiy turizm, diniy turizm, madaniy
turizm kabi turlari bo’yicha muayyan yutuq va tajribalar bazasi shakllandi;
Uchinchidan, ayni paytda O’zbekistonda 800ga yaqin turizm faoliyatini
ko’rsatuvchi turoperatorlik firmalari, 600ga yaqin mehmonxonalar, 30dan ortiq
muhofazaga olingan hudud (qo’riqxona, milliy bog‘, nodir tabiat yodgorliklari va
h.k.)lar, 60 ta o’rmon xo’jaliklari, faoliyat ko’rsatmoqda.

13Shuningdek, O’zbekistonda 400 dan ortiq tabiatning noyob yodgorliklari
mavjud.
Ekoturizmni rivojlantirishdan ko’zlangan maqsad quyidagilardan iborat:
jahon turistik xizmat bozorida O’zbekistonning ekoturistik salohiyati, tabiiy
potensiali va resurslarini namoyish qilish;
hududlarning, ayniqsa tabiatning, geotizimlarning ekoturistik resurslari va
imkoniyatlarinidan yanada samarali foydalanishga qaratilgan ilmiy tadqiqotlar olib
borishni rag‘batlantirish;
turizmni rivojlantirishda ekoturizmning ahamiyati va ulushini oshirish;
O’zbekistonda joriy etilgan turistik faoliyatda ekoturistik xizmatlar sifatini
tubdan takomillashtirish va ekoturistik xizmatlar hajmini jadal oshirish;
istiqbolda ekoturizmni rivojlantirishga qaratilgan ilmiy, innovatsion va
metodik ishlanmalarni yaratish;
O’zbekistonning turizm sohasidagi ijobiy qiyofasini shakllantirishda
ekoturizm rolini oshirish va h.k.
O’zbekiston ekoturistik resurs va imkoniyatlarga juda boy. Turoperatorlik
firmalari tomonidan “Toshkent-Chorvoq-Toshkent”, “Toshkent-Bildirsoy-
Chimyon-Toshkent”, “Toshkent-Zomin-Toshkent”, “Toshkent-Aydarko’l-
Toshkent” kabi marshrutlarda o’tkazilgan ekoturlar, cho’l hududlardagi tuyadagi
sayr, nafaqat O’zbekiston, balki butun dunyo turistlarining katta e'tibor va
e'tiroflariga sazovor bo’lmoqda.
Tahlillarga ko’ra, ekoturizm xizmatlarini ko’rsatayotgan turoperatorlik
firmalari asosan, Chimyon-Chorvoq rekreatsiya zonasi doirasida faoliyat
ko’rsatmoqda xolos. Biroq, O’zbekistonning Hisor, Bobotog‘, Ko’hitangtog‘
(Surxondaryo), Chaqchar (Qashqadaryo), Nurota (Navoiy-Jizzax), Zarafshon
(Samarqand), Turkiston (Jizzax), Oloy (Farg‘ona), Qurama, Chotqol (Namangan)
tog‘lari, Qizilqum cho’lidagi qoldiq tog‘lar, Qizilqum cho’li, Orol dengizining
qurigan tubi va qodiq sho’r ko’llar, Ustyurt platosi, Borsa kelmas sho’rxogi,
Mingbuloq botig‘i, Aydarko’l, Dengizko’l, Amudaryo va Sirdaryo sohilidagi

14to’qaylar, Muruntov kareri va tabiatning noyob yodgorliklari bo’ylab majmuali va
mavzuli ekoturlar tashkil etish to’laqonli yo’lga qo’yilmagan.
O’zbekistonda o’ziga xos joziba va takrorlanmas manzaralarga boy bo’lgan
speleoturizm (g‘or turizmi) katta imkoniyatlarga ega. Ayni paytda O’zbekistonda
500dan ortiq g‘orlar bo’lib, ma'lumotlarga ko’ra, yetarli turistik infratuzilmaga ega
bo’lmaganligi sababli ularning birortasiga ham ekoturlar tashkil etilmayapti.
O’zbekiston cho’llari va tekislik hudlarida barxan, dyuna, to’qay, sho’rxok,
taqir, quduqlarni, shuningdek mahalliy cho’ponlar yashash tarzini namoyon
qiluvchi o’tovlarni tomosha qilishga qaratilgan tuya sayrini tashkil etish katta
imkoniyatlarga ega.
Katta Chimyon, Zomin, Chotqol, Ko’ksuv, Piskom, Turkiston,
HisorZarafshon, Oloy, Qurama, Nurota tog‘larida piyoda, trekking turlarini hamda
alpinizmni tashkil etishga tabiiy geografik shart-sharoit mavjud. Shuningdek,
tog‘lardan oqib tushuvchi ko’plab serostona va sharqiroq daryo va soylar (Ugam,
Chotqol, Piskom, Ko’ksuv, To’polondaryo, Shoximardon, Sangzor, Zarafshon va
h.k.)larda rafting turizmini rivojlantirish imkoniyatlari katta.
Ilmiy tadqiqot muassasalari va mutaxassislarning ma'lumotlariga ko’ra,
bugungi kunda ekoturizmning rivojlanish yo’nalishlari va istiqbollari tabiat
qonuniyatlari va geotizimlar barqarorligi bilan bog‘liq holda shakllanmoqda.
So’ngi yillarda O’zbekistonda ekoturizmning ilmiy va metodologik
asoslarini ochib berishga qaratilgan bir qator ilmiy izlanishlar olib borildi,
nomzodlik va magistrlik dissertatsiyalari himoya qilindi, ilmiy va o’quv
adabiyotlar nashr qilindi. An'anaviy ustoz-shogird tizimida ekoturizm va
o’lkashunoslikning nazariy jihatlari o’rganildi.
Ammo, bu boradagi tahlillar ekoturizm yo’nalishida tabiatni, geotizimlarni
yaxshi biladigan, tabiatda va tabiatning ekstremal sharoitlarida guruhni boshqara
oladigan, zurur bo’lganda birinchi tibbiy yordamni ko’rsatish malakasiga ega
bo’lgan bakalavr kadrlar tayyorlash dolzarbligini ko’rsatmoqda. Sababi, tarixiy
turizm, diniy turizm, tibbiyot turizmi, madaniy turizm kabi turizm turlari asosan
shahar joylarda, turistik infrastruktura va servis obektlari yetarli joylarda

15o’tkazilsa, ekoturlar asosan tabiat qo’ynida va geotizimlarda olib boriladi, aksariyat
ekoturlar ekstremalligi bilan xarakterlanadi.
Iqtisodiyotning yangi xufyona sohasi paydo bo’ldi. Nafaqat an'anaviy soha,
masalan, Afrika uchun karkidon shoxi, fil suyagi, sherlarning tishlari, balki "Qizil
kitob"ga kiritilgan to’tiqushlar, lochinlar, gekkonlar, ilonlar, tropik baliqlar,
shuningdek, o’rgimchaklar, qo’ng'izlar, chayonlar ham kantrabanda ob'ektlari
bo’lib qoldi.
4. Ekoturizm rivojlanishi strategiyalari va asosiy yo’nalishlari
Ekoturizmning faqat foyda keltiradigan soha deb hisoblash mumkin cmas.
Bu faoliyat turi agar maqsadga muvofiq doirada amalga oshirilmasa, uning
qoidalari va talabalariga rioya qilinmasa tabiatga jiddiy salbiy ta'sir qilishi va
noxush oqibatlarga olib kelishi tabiiy. Uning salbiy oqibat va natijalari nimalardan
iborat bo'lishi mumkin.
Eng avvalo, o'simliklar nobud bo'ladi, o'simliklar payxon qiIinadi, er
o'piriladi va zichlashib ketadi, Hayvonlar bezovtalanadi, qochishga tushadi, bola
ochishga xalaqit beriladi, ov natijasida yo'q qilinadi, ovqatlanish tarzi o'zgaradi,
turiari ayniydi, hayvonlar notabiiy to'planadi, suvda yashaydigan hayvonlarning
hayot tarzi o'zgaradi, suv o'simliklariga ziyon etadi, biotonning buzilishi, oziq
moddalarning emirilishi va yo'qolishiga olib keladi (tog'li joylarda, o'rmon yong'ini
xavfi), suvning ifloslanishi va evtrofikasiya yuz beradi, noyob turlar kamayadi,
hayvonlarning hayot tarzi o'zgaradi, qoyalar emiriladi, tashqi qiyofaxunuklashadi,
marjon qoyalar shikastlanadi, baJiqlar turi kamayadi, suv havzalari qirg'oqlaridagi
o'simliklar payxon bo'ladi, qirg'oqdagi tuproq o'piriladi, zichlashadi, o'simliklar
nobud bo'ladi, tasodifan hayvonlar shikastlanadi, hayvonlar turmush tarzi
o'zgaradi .

16Turizmning global axloq kodeksida ta'kidlanishicha, " turistik infrastruktura
ob'ektlari va turistik faoliyat turlarini shunday rejalashtirish kerakki, ekosistemalar
va biologik turli-tumanlikni tashkil qiluvchi tabiiy merosni himoya qilish
ta'minlansin hamda yo’qolib ketish xavfi bo’lgan fauna va flora turlari muhofaza
qilinsin; turistik jarayonlarning ishtirokchilari va ayniqsa, professional xodimlar
o’zlarining faoliyatlariga qo’yiladigan ayrim cheklashlar va me'yoriarga
ko’nikishlari lozim.
Ekologik marshrutlarning quyidagi yo'nalishlariga amal qiladi:
- radial; - halqasimon;
- yarim halqasimon va hokazo
Vazifasiga ko'ra ular quyidagi xillarga bo'linadi:
- bilim olish
- sayr;
- turistik; -
o'quv
- ekskursion;
- SpOlt; -
- rekriasion va hokazo
Bilim olish-sayr marshrutlarini tuzishda (ulami ba' zan "dam olish kuni
so'qmoqlari" deb atashadi) quyidagi talablarni hisobga olish lozim:
- masofa
- 4 dan 8 km gacha
- iloji boricha qo'riqlanadigan hududga kirish joyidan boshlanishi;
- turistlarni bir guruhga yig'ib, gid etakchiligida 3-4 soat mobaynida tabiat,
tarix va madaniyat yodgorliklari bilan tanishib, yo'l-yo'lakay ma'ruza tinglab
shoshmasdan yurilishi lozim.
Bilim olish-turistik yo'nalishning o'ziga xos tomonlari:
- masofa bir necha o'n kilometrdan bir necha yuz kilometrga etishi mumkin;
- ular qo'riqxonaga kirish joyidan boshlanadi;

17- sayyohatning davomiyligi-I-2 kundan bir necha haftagacha;
- turistlar guruhlarga birikib, marshrutni etakchi va xizmat ko'rsatuvchi
xodimlar (oshpazlar, ot boqarJar) hamrohligida bosib o'tishadi;
- turistlaming ushbu so'qmoqni mustaqil o'tishlariga ham ruxsat beriladi,
lekin, agar yo'l qo'riqxona hududi orqali o'tadigan bo'lsa, ularga ushbu hudud
ma'muriyati xodimi hamrohlik qilishi lozim;
- mustaqil sayyohat qilishdan oldin turistlar tegishli materiallar bilan
ta'minlanishi va xavfsizlik texnikasi hamda o'zini tutish qoidalari bilan
tanishtirilishi zarur;
- turistlar qo'riqlanadigan hududga kirish uchun to'langan haq kvitansiya va
ruxsatnomaga ega bo'lishlari kerak.
O'quv va malaka oshirish uchun tashkillashtiriladigan ekoturistik
marshrutlaming xususiyatlarini mutaxassislar odatda quyidagicha tushunishadi:
- ushbu yo'nalishlar faqat ekologik bilim olish uchun ochiladi va, avvolo,
maktab o'quvchilari, liseylar, kol1ejlar, oliy o'quv yurtlari talabalari uchun
mo'ljallanadi
- odatda, masofa 2 kmdan oshmaydi (ko'pi bilan 3 soatlik o'quv ekskursiyasi
uchun mo'ljallanadi);
- iloji boricha alohida qo' riqxonaga kirishidan boshlanadi;
- bolalar etakchi-ekskursovod yoki o’quv muassasi o'qituvchisi boshchiligida
yurishadi. Sport va rekreasion marshrutlar.
Odatda, ushbu hududlaming xususiyatlari: tog' ko'lIari va daryolar (rafting,
dayving, elkanli qayiq sporti), tog' cho'qqilari (albpinizm, qoyalarga chiqish), plyaj
(rekreasiya), tuzli g'orlar (davolanish) mavjudligini hisobga olib tuziladi. Ularning
shu maqsadlarga mo'ljallangan jihozlari, tajribasi va ruxsatnomasi bo'lgan maxsus
firmalar tuzadi.
Bu gaplar asosan tabiiy parklar yoki qo’riqlanadigan qo’riqxonalar va
alohida nozikjoylardagi faoliyat turlariga tegishli". Ekoturizmning maqsadlaridan
biri noyob faunani asrab-avaylash, kelgusi avlod uchun saqlashdan iborat.

18Yo’qolib borayotgan hayvon turlari, qushlar, reptiliyalar, baliqlar, o’simliklar va
xatto, hashoratlarga bo’lgan tal ab, tabiiyki, taklifning shakllanishiga olib keldi.
Iqtisodiyotning yangi xufyona sohasi paydo bo’ldi. Nafaqat an'anaviy soha,
masalan, Afrika uchun karkidon shoxi, fil suyagi, sherlarning tishlari, balki "Qizil
kitob"ga kiritilgan to’tiqushlar, lochinlar, gekkonlar, ilonlar, tropik baliqlar,
shuningdek, o’rgimchaklar, qo’ng'izlar, chayonlar ham kantrabanda ob'ektlari
bo’lib qoldi. Bularning hammasiga evropalik kolleksionerlarda ham, ba'zi Osiyo
mamlakatlarining do’kondorlarida ham talab kuchaydi.
Ekologik turizmni rivojlantirish konsepsiyasi 2007 yilda «Ekosam>
tomonidan ishlab chiqilgan bo’lib, u asosan respublikamizdagi majud cklturistik
resurslardan maqsadli foydalaniga qaratilgan. Unda asosan quyidagilarga alohida
e'tibor qaratish lozimligi ta'kidlanadi. Hozirgi va kelajak avlodlarning ekologik
xavfsizligi va barqaror rivojlanishini ta'minlash uchun tabiatdan turistik
Yo’nalishda oqilona foydalanish. Ekoturizmning maqsadini amalga oshirish
quyidagi vazifalarni bajarishni talab etiladi:
ekoturizm industriyasini shakllantirish uchun maxsus qonunlarni ishlab
chiqish va ularning huquqiy mexanizmini yaratish;
• ekoturistik fan, ta'Iim va amaliyotning nazariy asoslarini ishlab chiqish;
• aholining ekologik ongi va madaniyatini ekoturizm orqali o’stirish;
• ekoturizm YO’nalishidagi ta'lim va tarbiyani yo’lga qo’yish;
• ekoturizm orqali, mahalliy aholini ijtimoiy muhofaza qilish masalalarini
hal etish;
• ekoturizm bO’yicha mutaxassislarni tayyorIash va qayta tayyorlash;
• ekoturistik ob'ektlarni har tomonlama baholash va ulami kadastrini olib
borish;
• ekoturizm monitoringi va istiqbolini olib borishni yo’lga qO’yish;
• milli y davlat hududini ekoturizm bo’yicha rayonlashtirib chiqish; 34 ~
ekoturizm bilan shug' ullanuvchi, yuridik shaxs maqomiga ega bo’lgan maxsus

19turdagi sub 'ektlar faoljyatini yo’lga qo’ yish va ularni huqllqiy jihatdan qo ' llab-
quvvatlash chora-tadbirlarini bel gilash;
• davlatlarning va xalqaro hamjamiyatning ekoturizmga oid taktik reja va
strategik dasturlar va tadbirlarini ishlab chiqish ;
• ekoturizmga oid ijobiy harakatlarni rag'batlantiruvchi omillarini yaratish;
• biologik xilma-xillikni saql ash va x.k. Mazkllr vazifalarni bajarishda
quyidagi ekoturistik prinsip, ya'ni ekologik munosabatlarni turizm orqali tartibga
solishga yo’naltirilgan qoidalarga rioya qilish darkor:
• ekoturizmda tabiatni muhofaza qilish va barqaror rivoj lanish
masalalarining ustivorligi ;
• ekoturizmning tarixiy, madaniy va boshqa turizm turlari bilan uzviy
bog'langanligi;
• turizm va servis sohasi yo ' nalishidagi barcha ta'lim muassasalarida
ekoturistik o’quvi kiritilishining maqsadga muvofiqligi;
• mahalliy aholining ekologik ongi va madaniyatini o’stirishda ekoturi zmni
jalb qilish zaruriyati ;
• tabiatdan oqilona foydalanish va tabiatni muhofaza qilishning mazmunini
ekoturistik marshrutlarda aks ettirish;
• davlat, jamiyat, mahalliy boshqaruv idoralarining ekologik turizmdan
manfaatdorligi ;
• ekoturizmda ekologik ijtimoiy-iqtisodiy manfaatdorlikning yagonaligi; •
ekoturizmda milliy g'urur va iftihorni shakllantirishning za
5.Mamlakatimizda ek о l о gik turizmning riv о jl а nish sh а rt-sh а r о itl а ri
Ek о l о gik turizmni riv о jl а ntirish uchun r е spublik а mizd а jud а k а tt а
imk о niyatl а r m а vjud. O’zb е kist о n 38 mln. g е kt а rd а n о rtiq bo’lg а n о vchilik –
b а liqchilik е r m а yd о nl а rig а eg а , ul а rd а n 1,0 mln. g е kt а rini suv f о ndi ko’ll а r,
d а ryol а r, suv о mb о rl а ri t а shkil et а di. R е spublik а miz f а un а si 97 turd а gi o’txo’r
h а yv о nl а r, 424 turd а gi qushl а r, 58 turd а gi sudr а lib yuruvchil а r v а 83 b а liq
turl а rig а eg а . Ul а rd а n O’zb е kist о n R е spublik а si Qizil kit о big а o’txo’r

20h а yv о nl а rning 24 turi, qushl а rning 48 turi, sudr а lib yuruvchil а rning 10 turi,
b а liql а rning 18 turi v а 78 turd а gi umurtq а sizl а r kiritilg а n.
O’zb е kist о n R е spublik а si F а nl а r А k а d е miyasi B о t а nik а instituti
m а ‘lum о tl а rig а q а r а g а nd а , O’zb е kist о nd а h о zirgi kund а 4100 d а n о rtiq o’simlik
turl а ri m а vjud. Ul а rd а n 3000 d а n о rtiq turl а ri о liy yovv о yi o’suvchi o’simlikl а r,
ul а rd а n 9 % end е mikl а rdir. O’zb е kist о n hududining muh о f а z а etil а yotg а n t а biiy
hududl а r t а rkibid а 2164 km2 m а yd о nni t а shkil etg а n 9 t а d а vl а t qo’riqx о n а si,
6061 km m а yd о nni t а shkil etg а n 2 t а milliy b о g’ v а n о yob turl а rg а kiruvchi
h а yv о nl а rni ko’p а ytirish R е spublik а m а rk а zi (J а yr о n «Ek о m а rk а zi»), 12186 km2
m а yd о nni t а shkil etg а n 9 t а d а vl а t buyurtm а x о n а l а ri m а vjud. Muh о f а z а etil а dig а n
t а biiy hududl а rning umumiy m а yd о ni 20520 kv.km, yoki O’zb е kist о n hududining
5,2 % t а shkil et а di. T а bi а tni b о shq а rishg а d а vl а t h о kimiyatining b а rch а bo’g’inl а ri
q о nun chiq а ruvchi, ijr о iya, sud h о kimiyati b е v о sit аа l о q а d о r. Ul а rning h а r biri o’z
funksiyal а rini b а j а r а di v а t а bi а td а n f о yd а l а nishni b о shq а rish bo’yich а m а xsus
bo’liml а rg а eg а .
Q о nun chiq а ruvchi h о kimiyat v а k о l а tig а : d а vl а t ek о l о gik siyos а tining
а s о siy yo’n а lishini b е lgil а sh; r е spublik а ek о l о gik d а sturl а rini t а sdiql а sh, t а biiy
muhitni b о shq а rish s о h а sid а f ао liyat ko’rs а tuvchi о rg а nl а ri f ао liyatini t а shkil
etish, t а biiy r е sursl а rd а n f о yd а l а nish v а x а vfsizligini t а ‘minl а sh t а rtibini b е lgil а sh;
f а vqul о dd а ek о l о gik v а ziyat ek о l о gik h а l о k а t xududl а rining huquqiy tizimini
t а ‘minl а sh v а b о shq а l а r. Q о nun chiq а ruvchi h о kimiyat О liy M а jlis t а rkibid а
t а bi а td а n f о yd а l а nish v а t а biiy r е sursl а r bo’yich а qo’mit а g а eg а . Ijr о iya h о kimiyat
v а k о l а ti ek о l о giya siyos а tini а m а lg ао shirish, ek о l о gik d а sturl а rni ishl а b chiqish
v аа m а lg ао shirish, t а bi а t muh о f а z а si bo’yich а v а zirlikl а r v а mu а ss а s а l а r f ао liyatini
k оо rdin а siyal а sh, t а biiy muhitg а t а ‘sir ko’rs а tishning n о rm а tivl а rini t а sdiql а sh,
t а bi а td а n f о yd а l а nish to’l о vl а ri t а rtibini b е lgil а sh, а l о hid а muh о f а z а
qilin а dig а nhududl а rni t а shkil etish, ek о l о gik t а ‘lim v а b о shq а l а r kir а di. Ijr о iya
h о kimiyati t а rkibig а t а bi а t muh о f а z а sini b а j а ruvchi v а t а bi а td а n f о yd а l а nuvchi
quyid а gi bo’linm а l а r kir а di: е r r е sursl а ri v а е r tuzish qo’mit а si, o’rm о n xo’j а ligi

21qo’mit а si, gidr о m е t е r ео l о giya v а а tr о f muhit m о nit о ring xizm а ti, g ео l о giya
qo’mit а si, qishl о q xo’j а lik v а zirligi v а b о shq а l а r.
T а bi а t muh о f а z а si bo’yich а m а xsus v а k о l а tli а s о siy о rg а nl а rig а t а bi а t
k о mp е t е nsiyasig а quyid а gil а r kir а di: t а bi а t muh о f а z а si s о h а sid а gi d а vl а t siyos а tini
а m а lg ао shirish; ek о l о gik x а vfsizlik, bi о l о gik xilm а - xillikni а sr а sh, ek о l о gik
n а z о r а t, d а vl а t ek о l о gik eksp е rtiz а si, o’z ixtiyorid а gi d а vl а t qo’riqx о n а l а ri v а
b о shq аа l о hid а muh о f а z а qilin а dig а n hududl а rni b о shq а rish. T а bi а td а n
f о yd а l а nishni b о shq а rish tizimi ek о l о gik pr о kur а tur а , m а xsus ixtis о sl а shg а n ichki
ishl а r bo’linm а l а ri, sud h о kimiyati ishtir о k et а di. O’zb е kist о n r е spublik а si t а bi а tni
muh о f а z а qilish, t а bi а td а n f о yd а l а nish v а ikki t о m о nl а m а h а mk о rlik to’g’risid а
jud а ko’p sh а rtn о m а l а rni imz о l а di. Bul а rg а Turkiya r е spublik а si bil а n (8 m а y
2012), Xit о y X а lq R е spublik а si bil а n (m d е k а br 2017 yil). Nid е rl а ndiya qir о lligi,
V е ngriya, Sl о v а kiya R е spublik а si, Isr о il, Lyuks е mburg, Litv а d а vl а tl а ri bil а n
sh а rtn о m а l а r imz о l а ndi. T а shqi ishl а r v а zirligining G е rm а niya v аЕ vr о p а Ittif о qi
bil а n t а bi а tni muh о f а z а qilish s о h а sid а h а mk о rligi to’g’risid а gi t а klifl а ri q а bul
qilindi.
O’zb е kist о n R е spublik а si t а bi а t d а vl а t qo’mit а si X а lq а r о Ek о l о gik k е ng а sh
(XEK) ning а ‘z о si his о bl а n а di. XEK t а shkil etilg а nd а n buyon 8 t а s е ssiya
o’tk а zildi Ul а rd а ek о l о giya s о h а sig ао id k е lishuvl а r v а niz о ml а r q а bul qiling а n.
MDH d а vl а tl а ri d о r а sid а h а m ko’p ikki t о m о nl а m а k е lishuvl а r imz о l а ng а n.
Ul а rg а T о jikist о n, Q о z о g’ist о n, Qirg’izist о n, Turkm а nist о n, Gruziya bil а n
imz о l а ng а n sh а rtn о m а l а r mis о l bo’l а di. Ukr а in а v а B е l о russiya bil а n ikki
t о m о nl а m а sh а rtn о m а imz о l а shg а k е lishib о ling а n.
O’zb е kist о n, Q о z о g’ist о n, Qirg’izist о n R е spublik а l а ri bil а n uch t о m о nl а m а
sh а rtn о m а h а m imz о l а ng а n. BMTy е r x а rtiyasini t а sdiql а di. Bu x а rtiyaning
birinchi muh о k а m а si T о shk е ntd а B а rq а r о r riv о jl а nish bo’yich а O’zb е kist о n
r е spublik а sining Milliy k о missiyasi t о m о nid а n o’tk а zilg а n. Bu x а rtiya o’z о ldig а
x а vfsiz riv о jl а nish, ek о tiziml а rning b а rq а r о r riv о jl а nishini t а ‘minl а sh, а tr о f
muhitg а bo’l а dig а n s а lbiy t а ‘sirg а yo’l qo’ym а slik v а h.k.l а rni o’z о ldig а m а qs а d

22qilib qo’yadi. Ek о l о gik m о nit о ring. Ek о l о gik m о nit о ring а tr о f t а biiy muhit v а
uning r е sursl а ri h о l а tini m а ‘lum d а stur а s о sid а munt а z а m kuz а tish, b а h о l а sh,
b а sh о r а tl а shning m а ‘lum tizimi bo’lib ek о l о gik – iqtis о diy b о shq а rishni а xb а r о tl а r
bil а n t а ‘minl а shg а xizm а t qil а di.
O’zb е kist о n R е spublik а sid а gi milliy m о nit о ring tizimi uch turni o’z ichig а
о l а di: s а nit а riya – gigi е n а m о nit о ringi, ek о l о gik m о nit о ring, iqlim m о nit о ringi.
Ul а rning funksiyal а ri qo’yid а gil а r: а tr о f muhit h о l а tini kuz а tish, h о l а tini b а h о l а sh,
v а b а sh о r а tl а sh. T а bi а tni muh о f а z а qilish d а vl а t qo’mit а si t а hliliy n а z о r а t d а vl а t
insp е ksiyasi h о zirgi v а qtd а r е spublik а mizning h а v о muhiti, tupr о q v а о chiq suv
h а vz а l а ri yag о n а m о nit о ring tizimini b а rp о etish ishl а rini а m а lg ао shir а yotir.
Uning а s о siy f ао liyati ifl о sl а ntirish m а nb а l а ri m о nit о ring d а sturini
а m а lg ао shirishg а yo’n а ltirilg а n. M о nit о ring tizimini yan а d а t а k о mill а shtirish
uchun munt а z а m kuz а tuvl а rning t е xn о l о gik d а r а j а sini t а k о mill а shtirish v а
m о nit о ring t а rm о g’ini k е ng а ytirish l о zim.
Ek о l о gik st а nd а rtl а r v а n о rm а tivl а r. H а r bir m а ml а k а td а bo’lg а nik а bi а tr о f
muhitni muh о f а z а qilishning v а t а biiy r е sursl а rd а n f о yd а l а nishning st а nd а rtl а ri v а
n о rm а tiv huquqiy tizimi O’zb е kist о nd а h а m yar а tilg а ndir. M а zkur st а nd а rt v а
n о rm а tivl а r а tr о f muhit sif а tig а qo’yilg а n ch е kl а shl а r v а t а l а bl а rning o’z а r о b о g’liq
k о mpl е ksi, shuningd е k ishl а b chiq а ril а dig а n m а hsul о t v а xizm а tl а rning ishl а b
chiq а rish t е xn о l о gik v а t а shkiliy b о shq а ruv j а r а yonl а rig а t а l а bl а r bo’lib, ul а r
v о sit а sid аа h о li v а ishl а b chiq а rishning ek о l о gik x а vfsizligi k а f о l а tl а n а di. G е n е tik
f о ndni s а ql а sh, iqtis о diyotning b а rq а r о r riv о jl а nishi, t а biiy r е sursl а rd а n о qil о n а
f о yd а l а nish, ul а rni t а kr о r ishl а b chiq а rishni t а ‘minl а sh h а m uning а s о siy
v а zif а l а rid а n his о bl а n а di. O’zb е kist о nd а q а bul qiling а n st а nd а rt v а n о rm а tivl а rg а
quyid а gil а r kir а di:
 ifl о sl а ntirishning turg’unv а h а r а k а td а gi m а nb а l а ri chiq а r а dig а n
ifl о sl а ntiruvchi m о dd а l а rig а n о rm а tiv v а limitl а r;
 z а h а rli chiqindil а rning sh а kll а nishi v а j о yl а shish n о rm а tivi;
 suv о lish v а o’rm о nd а n f о yd а l а nish limitl а ri;

23 bi о r е sursl а rd а n f о yd а l а nishg а kv о t а l а r;
 muh о f а z а qilin а dig а n hududl а rd а n f о yd а l а nish v а b о rib ko’rish
n о rm а tivl а ri;
 yovv о yi o’simlikni yig’ish v а h а yv о nl а rni о vl а sh n о rm а tivl а ri ;
 а l о hid а xududl а rd а ifl о sl а ntiruvchi h а md а z а h а rli m о dd а l а rd а n
f о yd а l а nishni t а qiql а sh n о rm а l а ri.
T а bi а tni muh а f а z а qilish to’g’risid а 4
gi q‖ о nunning о ltinchi bo’limi а tr о f
muhit sif а tini n о rm а tivl а r v а st а nd а rdl а r bil а n t а rtibg а s о lishg а b а g’ishl а ng а ndir.
Shuningd е k, O’zb е kst о n R е spublik а si ―”D а vl а t s а nit а riya n а z о r а ti
to’g’risid а ” 5
gi q о nunining q а t о r m о dd а l а rid а s а nit а riya n о rm а l а ri, q о id а l а ri v а
gigi е n а n о rm а tivl а rig а qo’yil а dig а n t а l а bl а r b е rilg а n. А tr о f muhitg а t а ‘sirining
yo’l qo’yish mumkin bo’lg а n eng yuq о ri d а r а j а si n о rm а tivl а rning iqtis о diy,
ijtim о iy, r е kre а siya, t а biiy muhitg а fizik, kimyoviy, bi о l о gik, o’zg а rishl а ri
ko’rs а tkichl а rini b е lgil а shg аа s о s bo’l а di. А tr о f muhit sif а tig а t а ‘sirining yo’l
qo’yish mumkin bo’lg а n n о rm а tivl а ri v а k о l а tli d а vl а t о rg а nl а ri t а sdiql а g а n t е xnik
n о rm а l а rdir.
O’zb е kist о n turizmi k а tt а imk о niyatl а rg а eg а bo’lishig а q а r а m а y, mur а kk а b
o’tish j а r а yonid а bir q а t о r mu а mm о l а rg а duch k е lm о qd а . 2008-yild а b о shl а ng а n
j а h о n m о liyaviyiqtis о diy inqir о zi x а lq а r о turizm b о z о rig а h а m o’z t а ‘sirini
ko’rs а tm о qd а . J а h о n turizmi k а tt а yo’q о tishl а r qilishi mut а x а ssisl а r t о m о nid а n
b а sh о r а t qilinm о qd а . R е spublik а miz r а hb а riyati qo’ll а yotg а n t е zk о r ch о r а l а r
n а tij а sid а bu j а r а yonning iqtis о diyotimizg а t а ‘siri s е zil а rli d а r а j а d а
him о yal а nm о qd а . N а tij а d а m а ml а k а timiz turizm industriyasi s е zil а rli d а r а j а d а
o’sishg а erishm о qd а .
4
T а bi а tni muh а f а z а qilish to’g’risid а
5
O’zb е kst о n R е spublik а si ―”D а vl а t s а nit а riya n а z о r а ti to’g’risid а ”

24 XULOSA
Ekoturizmning asosiy maqsadi tabiatni asrab avaylagan holda undan foyda
ko`rish, uning asosida xalqlar totuvligi, bahamjihatligi va farovon yashashini
ta`minlab, uni kelajak avlodga ham bus butun holicha yetkazish demakdir. Bu
maqsadni amalga oshirishda to`g`ri ishlab chiqilgan oqilona marketing ko`magiga
hamisha ehtiyoj mavjud.
Har qanday qaror maqsadga aniq yo`naltirilgan bo`lsagina muvaffaqiyatga
olib keladi. Qarorlar qabul qilishda marketingning o`rni beqiyos. Eng muvofiq
to`g`ri strategiyalar esa bugungi kun ekoturizm rivojlangan mamlakatlari qilgan
ishlarini o`z yurtimiz uchun mos keladigan jihatlarini qo`llash bilan bir qatorda
unga o`zimizning o`zbekona tabiatga mehrni ko`rsatib, O`zbekistonni ham
ekoturizm rivojlangan mamlakatlar qatorida bo`lishni ta`minlaydi. Bitiruv
makakaviy ishimda Aynan Malayziya davlatini ekoturism sanoti bilan qiziqqanim

25boisi shundaki, Malayziyada yaqin o`tgan o`n yillik mobaynidaekoturizm unchalik
ham rivojlanmagan soha bo`lganligida.
Davlatning ekologiyaga qaratgan e`tibori, to`g`ri yuritgan siyosati va
ekoturizm marketing strategiyalari qisqa fursatlarda Malayziyani Osiyo ekoturistik
destinatsiyasiga aylantirdi. Malayziya ekoturistik bozorining Kosta Rikadan farqli
shundaki, u rivojlanayotgan mamlakat ekoturistlari va daromadi nisbatan yuqori
bo`lmagan sayyohlarga ekoturistik xizmat ko`rsatishga qaratilganligi. O`zbekiston
bilan bir qit`ada joylashganligi tufayli u potensial mijozlar va raqobatchilar
borasida yurtimizga o`xshashdir. Xorijiy mamlaktlar tajribasidan to`g`ri xulosa
chiqarish bilan bir qatorda, O'zbekiston Respublikasi Prezidenti rahbarligida,
O'zbekiston Respublikasi Tabiatni muhofaza qilish davlat qo'mitasi, Soliq Davlat
qo'mitasi, Qishloq va suv xo'jaligi vazirligi, Madaniyat va sport ishlari vazirligi,
Adliya vazirligi, Oliy va o'rta maxsus o'quv yurti vazirligi, "O'zbekturizm" Milliy
Kompaniyasi, "Ekosan" Xalqaro tashkiloti qoshidagi "Ekotur" markazi va boshqa
ekoturizmning rivojlantirish bilan bog'liq bo'lgan qo'mitalar, vazirliklar hamda
boshqa mutasaddi tashkilotlar bilan hamkorlikda umumiy ilmiy-iqtisodiy
asoslangan O'zbekistonda ekoturizmning bosqichmabosqich rivojlanish strategiya
dasturini ishlab chiqib, hayotga izchil tadbiq etish kerak. Bitiruv malakaviy
ishimizni yozishda quyidagi takliflar berishni o`rinli deb bildik:
1. O`zbekiston boy ekologik resurslarga ega bo`lganiga qaramay, yurtimiz
ekoturistik salohiyatini to`liq o`ziga aks ettirgan milliy ekoturistik saytini
yaratishimiz lozim. Chunki rivojlangan texnika asrida hayotimizning hech bir
sohasini global tarmoqsiz tasavvur etish qiyin.
2. O`zbekiston o`zining ekoturistik brendiga ega emas. Ma`lumki, xizmatlar
mavhum soha bo`lib, ularning rivoji diqqatga sazovor brendi orqalidir.
3. O`zbekiston muntazam o`tkaziladigan turli ekotadbirlar ishtirokchisi
hamda, imkon darajasida ularning tashkilotchisiga aylanishi lozim.

264. Davlatimizda, ko`pchilik mamlakatlar qatori, ekoturizm statistikasi
yuritilmaydi. Ekoturizm ko`rsatkichlari haqidagi aniq ma`lumotlar soha rivojining
poydevori va kamchiliklarni bartaraf etishig yordam beradi.
5. O`zbekiston ekoturistik destinatsiyalarining hech birida hozirgacha
marketing tadqiqotlari, so`rovnomalar va tahlillar o`tkazilmagan. Ko`plab
ekoturizm rivojlangan mamlakatlar mavjud bozor istiqbollari va kamchiliklarini
aniqlash maqsadida joylarda marketing tadqiqotlari o`tkazib turib mavjud holat
ustidan nazorat o`rnatishadi.
6. Ekoturizm ma`lum asboblar, jihozlar, ov qurollari hamda avtotransportlar
ijarasidan katta foyda keltiradigan sohadir. O`zbekistonning ayrim ekoturistik
destinatsiyalarida(Buxoro, Qashqadaryo davlat o`rmon ovchilik hududlari) bunday
ijaralar yo`lga qo`yilmagan.
7. Mamlakatimizda yuksak ekologik bilimli va ekologik madaniyatli ekotur
va ekogidlarga talab yuqori. Bu sohada malakali kadrlar tayyorlash uchun oliy va
o`rta maxsus o`quv yurtlarida ekoturizm yo`nalishi bo`lib, talabalarga tabiatga
ziyonsiz turistik xizmat ko`rsatish bilim va ko`nikmalarini shakllantirish lozim.
8. Ekoturistik potensialga ega bo`lgan qishloq hududlarini soha rivoji uchun
zarur bo`lgan infrastruktura va turizmmutaxasislari bilan ta`minlash lozim.
9. Ekologik turizm Vatanimizning tabiiy resurslaridan oqilona foydalanish
sohasida, ona Vatanimizning landshafti, hayvonot va nabotot dunyosiga boy va
betakror tabiati bilan tanishtirish, xalqlar o`rasidagi do`stlik va hamkorlik
rishtalarini bog`lashmamlakatlar va turli xalqlarning bir birini kengroq bilishi,
balki shu bilan birga O`zbekiston hududida qirilib ketish arafasida turgan noyob
hayvonot va nabotot dunyosini saqlash va ko`paytirish maqsadida qo`riqxonalar
(Surxon, Nurota, Hisor, Baday- To`qay, Zarafshon, Qizilqum, Chotqol, Zomin,
Kitob) parvarishxonalar―Jayron Eko markazi , Sayhun xo`jaligi tarkibida va‖
atrofida jahon talablariga javob beraoladigan milliy tabiiy bog`larni amalga

27oshirish orqalimoddiy texnika bazasini yaratish uchun xorijiy chet el
investitsiyalarni jalb qilishdan kerak.
10. O'zbekiston ekoturizm destinatsiyalari bo'yicha yangi ekoturistik
dasturlar, yo'nalishlar, ekoturistik xaritalar tuzish lozim.
11. Ekoturistlar oqimini ko`paytirish evaziga tabiatga ziyon yetkazmaslik
chora tadbirlarini puxta amalga oshirish. Bunda Kosta Rika tajribasiga tayangan
holda ekoturizm xizmatlari narxlarini xorijiy turistlar uchun balandroq qilish kerak.
12. Ekoturizm xizmatlari bilan birga vitaminturlar, sog`lomlashtirish va
hordiq chiqarish rekreatsion xizmatlarni ham yo`lga qo`yish.
13. Mamlakatimiz go`zal tabiiy go`shlarida joylashgan sanatoriyalariga
mahalliy aholi bilan birga xorijiy turistlar oqimini ko`paytirish.
14. Ekoturizm sanoatini yo`lga qo`yish va yurtimizdagi shifobaxsh
o`simliklar damlamalarini keng targ`ib qilish.
Xulosa qilib aytganda, ekoturizm quyida keltirilgan tabiat, insoniyat va
barqaror rivojlanish kategoriyalarining jamlanmasidir.
Ekoturizmning O’zbekistonda rivojlanish istiqbollari bo’yicha bir nechta
takliflar keltirib o’taman. Ekoturizmning muvaffaqiyatli rivojlanishi uchun tabiatni
saqlash va muhofaza qilish muhim ahamiyatga ega. O’zbekistonda tabiiy
zaxiralarni va biosferani himoya qilish, milliy bog’lar, tabiiy rezervatlar va
ekoparklar sonini ko’paytirish kerak. Mahalliy aholini ekoturizmga faol jalb qilish
kerak. Ularning ekologik turizmning foydasi haqida tanishtirish va bu sohada ish
o’rinlari yaratish orqali ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishning yangi manbalarini
yaratish mumkin. Ekoturizmning rivojlanishiga xizmat qiladigan transport
tarmoqlari vani va infratuzilmani mustahkamlash lozim. Ekoturizmni rivojlantirish
uchun raqamli texnalogiyalardan foydalanish muhim. Masalan, ekoturizm joylari
haqida onlayn ma’lumot beruvchi platformalar, mobil ilovalar va virtual turizm
xizmatlarini yaratish orqali sayyohlarning qiziqishlarini oshirish va ularni tabiiy
hududlar bilan tanishtirish mumkin. Ekoturizmni rivojlantirishda xalqaro
tashkilotlar bilan hamkorlik qilish zarur. O’zbekistondagi ekoturizmni jahonda

28tanitish uchun milliy brend yaratish zarur. O’zbekistonning tabiiy boyliklari va
turistik hududlarini marketing strategiyalari orqali dunyo bo’ylab targ’ib qilish,
shuningdek, ekologik toza va sifatli turizm mahsulotlarini ishlab chiqarish
bo’yicha marketingni kuchaytirish kerak. Sayohatchilarni jalb qilish uchun
ekoturizmga xos maxsus turistik paketlar ishlab chiqish mumkin. Tog’li
hududlarda trekking, o’rmon va cho’l safarlari, tabiatda sayr qilish kabi maxsus
tajribalar taqdim etish mumkin.
Bular O’zbekistonning ekoturizm sohasida yuksalishga erishishi uchun
muhim yo’nalishlardir. Ekoturizmni rivojlantirishda ekologik barqarorlik va
iqtisodiy manfaatlar birlashtirilishi kerak.
Foydalanilgan adabiyotlar
1. O`zbekistonda atrof-muhitning holati va tabiiy resurslardan foydalanish:
faktlar va raqamlar. 2011
2. A. Nig`matov, N. Shomurodova - Ekoturizm asoslari - T.: << Toshkent-
Iqbol>> 2017
3. Храбовченко В.В. Экологический туризм. — М.: Финансы и
статистика, 2013.
4. Александрова А.Ю. Международный туризм. — М.: Аспект пресс,
2012.
5. Быржаков М.Б., Никифоров В.И. Индустрия туризма: Перевозки.
Москва — СанктПетербург, «Невский Фонд», «Издательский дом Герда»,
2017
6. Глобальные прогнозы развития туризма до 2000 года и в
последующий период. Мир в целом. Мадрид, 201 4.

29Е7. мельянов Б.В. Экскурсоведение. РМАТ, — М., 2019
8. Петрасов И. Концепция устойчивого развития применительно к
мировому туризму. 2018
9. Разработка и описание экотуристических маршрутов. МАНТ—ДВ,
Хабаровск, 2010
10. B.Aminov, T. Tilovov. Odam va uning salomatligi. -- T.: «O'qituvchi»,
2015
11. Epбавлemoв C.P. География туризма: история, теория, методы,
практика. - Алматы, 2013
12. Rahimov Z . O . “ Turistik resurslardan foydalanish samaradorligini
oshirish imkoniyatlari ( Samarqand viloyati misolida )” mavzusidagi nomzodlik
dissertatsiyasi , i . f . n . ilmiy darajasini olish uchun dissertatsiya . - S .: SamlSI , 2012.
13. Тухлиев И.С.. Абдухамидов С.А. Особенности определения
эффективности в туристической деятельности. XXVII Международные
Плехановские чтения. -М ., 2013.
14. Голышева E . Совершенствование организации и механизма
регулирования развития туризма в рыночных условиях». Дисс ...
канд . экон . наук . 2011
15. Usmanova Z.I. “O'zbekistonda turistik - rekreatsion xizmatlami
rivojlantirish xususiyatlari va tendensiyalari” iqtisodiyot fanlari bo‘yicha falsafa
doktori (doctor of philosophy) dissertatsiyasi. 2018 y.
16. Clarke, J., Hawkins, R. and Waligo, V. Sustainability and marketing for
responsible tourism. In: McCabe, S., (ed.) 'The Routledge Handbook of Tourism
Marketing. London: Routledge. 2013

Ekoturizmning Oʻzbekistonda rivojlanish istiqbollari

Купить