Epigrafika asoslari - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	12000UZS
Hajmi	61.9KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	24 Yanvar 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

Abbosjon Yulchiev

Ro'yxatga olish sanasi 13 Dekabr 2024

44 Sotish

Epigrafika asoslari

Sotib olish

Epigrafika asoslari
Reja :
Kirish
I BOB. Epigrafika haqida umumiy ma’lumot.
1. 1. Yozuvlar haqida umumiy ma`lumot.
1. 2. Epigrafika faniga kirish, fanning predmeti
II BOB. Dunyo xalqlari epigrafikasi.
2.1. Yer yuzida epigrafik yodgorliklarning topilishi va o‘rganilishi.
2.2.Qadimgi turkiy epigrafik yodgorliklari, ularning o` rganilish tarixi.
Xulosa
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati
1

Kirish
Mavzuning dolzarbligi. O’zbekiston Respublikasi mustaqillik sharofati
bilan o’z taraqqiyotining yangi davriga kirdi. Xalqimiz o’zining boy tarixiy,
madaniy va ma'naviy merosining chin ma‘nodagi sohibiga aylandi.
O‘zbekiston hududidan topilgan poleagrafik ma‘lumotlar va ularning
ahamiyati yurtimiz tarixi uchun qimmatli manbalar hisoblanadi. Yurtimiz
hududidan topilgan yozuv va harflarning grafikasi, xususiyatlarini, harflarning
rivojlanishini, yozuvning o’ziga xos xususiyatlarini o’rganish, qo’lyozmadagi
matnni xatosiz o’qiy olish; qo’lyozma manbaning yozilgan vaqtini aniqlash;
qo’lyozma yaratilgan hududni aniqlash; qo’lyozma kim tomonidan yozilganligini
belgilash; qo’lyozmaning asl nusxa yoki qalbaki ekanligini aniqlash kabilar
o‘rganiladi.
Yurtimiz hududidan topib o‘rganilgan Epirafik manbalar ham bizga
qimmatli ma‘lumotlar beradi. Manbalardagi tosh, metall, sopol va me'moriy
yodgorliklarning u yoki bu qismiga yozilgan qadimiy va o’rta asrlarga oid yozuvlar
(bitiklar)ni to‘plash, ularni tadqiq qilish, nashr etish va sharhlash bugungi kun
tarixchilari oldidagi dolzarb vazifalardan biri bo‘lib kelmoqda. Bu vazifalarni
epigrafik bilimlarni rivojlantirish orqali amalga oshirish zarurdir.
Mustaqillik sharofati bilan ming yillik me'morchilik va shaharsozlik
tariximizni, hattoki borib ko’rish ta'qiqlangan arxitekturaviy yodgorliklarni nafaqat
ziyorat qilishga, balki ularni o’rganishga va restavratsiya qilishga ham keng
imkoniyatlar yaratildi. Vatanimizda qadim zamonlardan boshlab yaratilgan nodir
me'moriy obidalarni, shaharsozlikning yaratilish tarixini, qurilish usullari va
qoidalarini talabalarga xolisona o‘rgatish imkoniyati paydo bo‘ldi. ―O‘rta
Osiyoda paleografiya, epigrafika va me`morchilik tarixi fani bo‘yicha‖
tayyorlangan ushbu uslubiy ko‘rsatma yuqorida aytib o‘tilgan bilim va
ko‘nikmalarni shakllantirishda muhim manba bo‘lib xizmat qiladi. 1
1
2

Epigrafika ( yun. —bitik) - qattiq jismlar -tosh, metall , sopol va boshqalardagi,
asosan, qadimiy va o rta asrlargaʻ oid yozuvlar ( bitiklar )ni to plash, nashr etish ʻ
va sharhlash bilan shug ullanuvchi yordamchi
ʻ tarix fani . Adabiyotda epigrafik
yodgorliklar deb qadimiy bitiklar aytiladi. Uyg onish davrnda
ʻ , antik va sharq
tarixiga umumiy qiziqish kuchayishi munosabati bilan vujudga kelgan. Dastlab
E pigrafika faqat Italiya , Gretsiya , Shim oliy Afrika va Falastinda topilgan qadimiy
yozuvlarni o rgangan
ʻ qadimiy turkiy tillarga oid yozma yodgorliklar ham noyob
epigrafik yodgorlik sanaladi . 2
Mavzuning o’rganilganlik darajasi. Epigrafik yodgorliklarlarni to'plash va
ularni sharhlash ishlarini mahsus ta'lim olgan tarixshunos mutaxasislar bajaradilar.
Bunday yodgorliklarni eng avvalo turlarga ajratiladi.Keyin ularni ilmiy-
sharxlanadi va uning ilmiy qiymati belgilanadi. Bu yodgorliklar fanining turli
sohalariga oid yozuvlar, texnologik usullari ham noyob hisoblanib epigrafika
yodgorligini yig'ib to'plab boriladi. Har bir soha epigrafik yodgorliklarlari suratga
olinib, tarjima qilinadi va nashr qilishga tayyorlanadi.
Yozuvlarni o`qish daniyalik olim V.Tomson va rossiyalik olim V.Rad`lovlar
ko’plab izlanishlar olib borishgan.
Tomsondan keyin V. Rad ` lov ham 1894 yil 19 yanvar kuni Rossiya Fanlar
akademiyasi yi g` ilishida Kult e gin bitigini o`q iganligi haqida ma`lumot beradi.
V.Rad`lov bu bitiktoshlardagi turkiy Yozuvlar alifbosining 15 harfni 1893 yil
kuzida,ya`ni, Tomson o`qishiga qadar aniqlab bo`lgan edi. Shunday qilib,ikki
olimning sa`yi-haraktlari bilan bu Yozuvlar – run, ya`ni sir emasligi isbotlandi.
Uyg`onish davrida Qadimiylikka, chunonchi Qadimgi sharq va qisman
qadimgi “Bibliya” ga qiziqish kuchaygan paytda paydo bo`lgan.
Kurs ishining m aqsad i : Yer yuzida epigrafik yodgorliklarning topilishi va
o’rganilishi. Dunyo xalqlari epigrafikasining tavsifi.
Kurs ishining predmeti. Epigrafika fani asosan tosh, sopol, metall, va boshqa
qattiq buyumlarga biilgan qadimgi va o`rta asr Yozuvlarini o’rganuvchi fandir.
2
3

Kurs ishining tuzilishi. Kirish, 2 bob, 4 reja, xulosa va foydalanilgan
adabiyotlar ro’yxatidan iborat.
I BOB. Epigrafika haqida umumiy ma’lumot.
1.1. Yozuvlar haqida umumiy ma`l lumot
Insoniyat tarixidagi yozuv turlari. Umuman, insoniyat tarixi yozuvning to’rt
qadimiy turini biladi:
1. Piktografik yozuv. Piktografiya (lot. pitus – chizilgan, tasvirlangan
va ...grafiya) – yozuvning rivojlanish bosqichlaridan, fonetik yozuvdan oldingi
yozuv turi: muayyan axborot mazmunini biron-bir rasm yoki qat'iy ketma-ket
kelgan rasmlarda aks ettirish usuli. Amerika indeyslari, Tropik Afrika xalklari,
Avstraliya va Okeaniya tub aholisi, Sibirdagi ayrim elatlar (yukagir, nanay va b.)
orasida tarqalgan va hatto 20 asr gacha amal qilib kelgan. Piktografiyaning kad.
namunalari paleolitga (ayrim olimlarning fikricha – neolitga) mansubdir. Garchi,
shuni aytish kerakki, paleolit davridagi suratlar bilan piktografiya orasiga chega-ra
qo’yish mumkin emas. 3
2. Logografik yozuv. Bu istiloh lotincha «logos» - so’z, mantiq va
«grafo» - yozaman so’zlaridan shakllangan. Jamiyat rivojlanishda davom etar
ekan, har bir predmet yoki har bir tushuncha shu predmet yoki tushunchaning
surati yordamida ifodalana boshlagan. Demak, yozuvning bu turida ifodalangan
shakl bilan ifodalanishi kerak bo’lgan predmet yoki tushuncha o’rtasida mantiqiy
bog’liqlik mavjuddir. Shuning uchun bu yozuv logografik yozuv deb nom olgan.
Bu yozuvda masalan, ikkita qo’lning surati «jangchi», «askar» ma'nosini
ifodalagan. Agar bir qo’lda qalqon, ikkinchi qo’lda nayza surati bor bo’lsa, bu
«jang» yoki «jang qilmoq» so’zlarini bildirgan. «Ko’rmoq» fe'lini bildirish uchun
ikkita ko’z surati xizmat qilgan. «Baxillik», «ochko’zlik» ma'nosini timsohning
surati bildirgan. Bitta oyoqning rasmi «qadam tashlamoq» ma'nosini ifodalasa,
3
Бабаджанов Б.М. Эпиграфические памятники мусуманских мазаров как источник по истории суфизма. Сб.
Из истории суфизма. Т., 1991.
4

ikkita oyoqning surati «yurmoq», «bormoq» ma'nolariga to’g’ri kelgan. Yozuvning
bu turi ideografiya deb ham ataladi.
3. Bo’g’in yozuvi . Eramizdan avvalgi ikkinchi ming yillikning o’rtalarida
va birinchi ming yillikning boshlarida ilgarigi yozuvga nisbatan qulayroq va
soddaroq bo’lgan yozuv shakllana boshlagan. Bu yozuvda so’zlar hamda ayrim
sodda jumlalar bo’g’inlarni bildiruvchi belgilar yordamida ifodalangan. Shuning
uchun bu yozuv bo’g’in yozuvi deb ataladi. Yozuvning bu turi ilgarigi yozuvlardan
qulayroq bo’lgan, lekin uning ham o’ziga yarasha nuqsoni bo’lgan. U ham bo’lsa,
bu yozuv asosan so’zlar bir yoki ikki bo’g’indangina iborat bo’lgan tillar uchun
qulay bo’lgan. Bunday tillarga hind tilining ayrim tarixdagi variantlari kiradi. Shu
kamchiligi bor bo’lgani uchun bu yozuv boshqa xalqlar orasida kam tarqalgan.
4. Harfiy yozuv. Yozuvning bu turida tildagi har bir tovushga bittadan
harf yoki belgi to’g’ri keladi. Bu tizimdagi yozuv hyech bir istisnosiz finikiylar,
suriyaliklar va falastinliklar ijod etgan somiy yozuvga borib taqaladi. Eramizdan
avvalgi VI-IV asrlarda Qadimgi fors davlati devonxonalarida davlat ahamiyatiga
molik hujjatlar oromiy tilida olib borilgan va bunda finikiylar alifbosining oromiy
variantidan foydalanganlar. Keyinchalik vaqt o’tishi bilan bu alifboning juda ko’p
variantlari shakllana boshlagan. Bu variantlarning biri hozirgacha eng ko’p xalqlar
tomonidan qo’llanib kelayotgan arab yozuvidir va kvadrat shaklga ega bulgan
yahudiy yozuvidir. Keyinchalik eramizdan avvalgi IV-III asrlarda oromiy alifbosi
eroniy tillarda so’zlashuvchi ko’pgina xalqlar tomonidan ishlatib kelingan. O’rta
fors yozuvi va Parfiya yozuvi xuddi shu tariqa paydo bo’lgan. Bu alifbo asosida
keyinchalik so’g’d yozuvi, xorazmiy yozuv va boshqa yozuvlar paydo bo’lgan.
Eramizning VII-VIII asriga kelib bu eroniy yozuvlarni arab yozuvi siqib
chiqargan.
O’rta Osiyoning bizga ma'lum bo’lgan eng qadimgi xalqlarini shaklar (saklar)
va massagetlar tashkil etadi. Bu xalqlarning ham o’z yozuvlari mavjud bo’lgan.
O’rta Osiyo xalqlari bilan G’arbiy Osiyodagi davlatlar o’rtasidagi iqtisodiy va
madaniy aloqalarning kuchayishi natijasida O’rta Osiyoga G’arbiy Osiyodan
oromiy yozuvi kirib kelgan. Bungacha O’rta Osiyoda fors mixxatidan
5

foydalanishar edi. Oromiy yozuvi mixxatga qaraganda ancha sodda bo’lib,
taxminan yigirmata harfdan iborat bo’lgan. Eramizdan avvalgi III-II asrlarda
Xorazm, Baqtriya, Parfiya va So’g’d davlatlarida shu oromiy yozuvida kitoblar
yozilgan. Shuningdek davlat ahamiyatiga molik diplomatik hujjatlar ham shu
yozuvda rasmiylashtirilar edi. Bu davlatlarda qisman grek yozuvi ham iste'molda
bo’lgan. Oromiy yozuvida xat o’ngdan chapga qarab yozilgan. Bu yozuvda unli
tovushlarni ifodalash uchun harflar bo’lmagan. Oromiy yozuvi zaminida fors
yozuvi shakllangan. 4
Umuman, eramizdan avvalgi IV asrdan eramizning IV asrigacha bo’lgan
davrda O’rta Osiyoda, shu jumladan O’zbekiston hududida ham quldorlik tuzumi
mavjud bo’lgan. Bu hududda o’sha davrda bir necha mustaqil davlatlar mavjud
bo’lib, ularning har biri o’z yozuviga ega edi.
Yozuv 5 - 6 ming yil avval Misr,Mesopotamiya,Xett,Hindiston va Xitoyda kashf
etilgan.
Shumerda (Mesopotamiya) mil.avv. IV – ming yillikda mixsimon ieroglif
Yozuvi kashf qilingan. Shumer Yozuvlari suratli Yozuvlar bo`lib aytmoqchi
bo`lgan fikr surat shaklida aks ettirilgan.Lekin suratli so`zlar bilan ko`p narsani
ifoda etib bo`lmagan va bu soddalashtirilib ponasimon mixxat Yozuvi kashf
etilgan.Mixxat belgili Yozuvlar 600 dan ortiq bo`lgan.Bu Yozuv 3 ming yillikda
Shumerda ixtiro qilingan. Mesopotamiyaning Ur,Bobil,Ashur kabi shaharlarida
kutubxonalar mavjud bo`lgan.
Misr da bundan 6 - 7 ming yil avval 750 belgidan iborat – rasmli ieroglif kashf
etilgan. Misr Yozuvida narsa va xodisalar turli xil rasm va belgilar bilan ifoda
etilgan bo`lib zamonlar o`tishi bilan bu belgilar Alifbo belgilariga aylangan.
Qadimgi podsholik (m.a.2800-2250 y.y.) davrida 24 ta tovushni bildiradigan
alifbo paydo bo`lgan.1822 – yil Jak Fransua Shampalon Rozetta shahri yaqinida
toshga o`yilgan bir xil mazmundagi Misr va Yunon Yozuvlarini o`qishga
4
Леонтьева Г.А., Шорин П.А., Кобрин В.Б. Вспомогательные исторические дисциплины: Учебник для
студентов вузов. – М., 2003.
6

muvaffaq bo`lgan (Rozetta tosh hozirgi kunda Londondagi “Britaniya” muzeyida
saqlanadi). Misrliklar Yozuvi o`ngdan chapga qarab yozilgan,Shumerliklar
Yozuvi esa chapdan o`ngga qarab yozilgan.
Hind Yozuvi – mil.avv. 3 – 2 ming yillikda 700 ga yaqin belgi – rasmdan
iborat Yozuv bo`lgan. Xind va Panjob viloyatlarida 700 belgidan iborat alifbo
topilib,olimlarning fikricha bu Yozuvlar Shumer va Misr Yozuvlari asosida
vujudga kelganligi aniqlangan. Xindlar birinchi bo`lib er.avv.3-2 ming yillikda
xisob soniga «0» raqamini kiritgan. Hind Yozuvi taxminan 400 yoki 250 – 300
belgi – rasmdan iborat bo`lgan Shumer va Xett Yozuviga o`xshatiladi. Mil.avv. V
– asrdan boshlab braxmi , kxaroshtxi , aramey , gupta Yozuvidan foydalanganlar.
Xitoy Yozuvi – bundan 3,5 – 4 ming yil avval kashf etilgan , Xitoy ieroglifi
dastlab Shan In davrida mil.avv. 2 – ming yillikda kashf etilgan , shunda
Yozuvlarning turi 2 mingga yaqin bo`lgan. Xan davrida ierogliflar soni 18
mingtaga etgan. Hozirgacha qisman o`zgarishsiz saqlangan. Dastlab Xitoyliklar
suyak , yog`och , cho`p , teri va bambuk daraxtidan tayyorlangan taxtachalarga
yozishgan , V – asrdan boshlab ipak shoyi parchasiga yozganlar. 5
Krit – Mikenda mil.avv. 3 – 2 ming yilliklarda – chiziqli Yozuv mavjud
bo`lgan, “A” va “B” chiziqli xatga ega bo`lgan. Bu Yozuvni 1953 yilda ingliz
olimlari Ventris va Chadvik “B” chiziqli Krit Yozuvlarini o`qishga muvaffaq
bo`lgan.
Etrusk,Osk,Lotin Yozuvlari mil.avv. VIII – VII asrlarda yaratilgan.
“Avesto” (qat`iy qonunlar ma`nosida) miloddan avvalgi IV –asrda
to`planib , 21 ta kitob qilinadi , matnlarga yozilgan tafsirlar “Zand” deb ataladi ,
Xorazm zaminida kitob xolatiga keltirilgan.
“Avesto” ning ayrim qismlarini Frantsuz olimi A.Dyuperron tarjima qilishga
muvaffaq bo`lgan.
“Avesto”ga ko`ra Markaziy Osiyodagi ijtimoiy tuzum : Mil.avv. I – ming yillik
boshlarida aholi 4 guruxga bo`lingan :
5
Тарихий манбашунослик. / Ўқув қўлланма. Тузувчилар А.А. Мадраимов, Г.С. Фузаилова. – Т.: Фан, 2006.
7

1.Koxin (ruxoniylar);
2.Jangchilar;
3.Dehqonlar;
4.Xunarmandlar;
“Avesto”ga ko`ra ma`muriy tuzilish :
Nmana – Katta patriarxal oila (mahalla);
Vis – urug` jamoasi (qishloq);
Varzana – hududiy qo`shnichilik jamoasi (tuman);
Zantu – qabila (viloyat);
Dahyu – qabilalar ittifoqi (davlat);
Finikiyada mil.avv.IX asr oxiri VIII asr (X asr) boshlarida 25 ta belgidan
iborat Yozuv kashf etildi. Yozuv islox qilinib 22 ta belgiga tushirildi. Bu Finikiya
Yozuvi deb ataldi. Er.avv.2 ming yillik oxirlarida Suriyada 29 belgidan iborat,
Finikiyada esa 22 xarfdan iborat alifbo kashf etlgan, dunyo alifbolari asosan
Finikiya alifbosidan kelib chiqqan.
Oromiy Yozuvi asosida mil.avv. III-II asrlarda So`g`d Yozuvi shakllandi,bu
Yozuv qoldiqlari Panjikent yaqinidagi Qal`ai Mug`dan (1932 yil topilgan,74 ta
so`g`dcha,2 ta Xitoycha,2 ta Arabcha,1 ta Turkcha),SHarqiy Turkistonning
Turfon shahri yaqinidan,Samarqanddagi Afrosiyob yodgorligidan topilgan.
Oromiy Yozuvi asosida yana Xorazm Yozuvi kelib chiqqan.Bu Yozuvning
mil.avv. V-IV asrlarga oidlari Oybuyrqal`adan topilgan. Mil.avv. IV-III asrlarga
oidlari Qo`yqirilganqal`adan topilgan.
So`g`d Yozuvi va Xorazm Yozuvlari asosida 25 harfdan iborat Toxariston
Yozuvi shakllangan,bu Yozuv ko`ndalangiga chapdan o`ngga qarab bitilgan.
So`g`d Yozuvi asosida Turk Yozuvi shakllangan,bu Yozuv fanda ko`k turk
yoki Runik bitiglari deyiladi, XVII asrdan o`rganila
boshlangan.Sibir,Mo`g`iliston (Tunyuquq,Kultegin, Bilga Xoqon,Ongin
bitiglari),Oltoy,O`rta Osiyo (Farg`ona, Ettisuv,Zarafshon vodiysi) dan topilgan.
38-40 harfdan iborat bo`lgan.
8

Hozirgi kunda er yuzida 5 ta Yozuv asosida tuzilgan Yozuv sistemalari
tarqalgan
1.Lotin Yozuvi grafikasidan – dunyo aholisining – 30 % ga yaqini foydalanadi.
2. Fonetik Arab Yozuvi grafikasidan – dunyo aholisining – 10 % ga yaqini
foydalanadi.
3.Slovyan – Krill Yozuvi grafikasidan – dunyo aholisining – 10 % ga yaqini
foydalanadi.
4.Grafik – Xitoy Yozuvi grafikasidan – dunyo aholisining – 25 % ga yaqini
foydalanadi.
5.Bo`g`inli – Hind Yozuvi grafikasidan – dunyo aholisining – 20 % ga yaqini
foydalanadi.
9

1. 2. Epigrafika faniga kirish, fanning predmeti
Epirafika qattiq jismlar – tosh, metall, sopol va mye'moriy yodgorliklarning
u yoki bu qismiga yozilgan qadimiy va o’rta asrlarga oid yozuvlar (bitiklar)ni
to’plash, ularni tadqiq qilish, nashr etish va sharhlash bilan shug’ullanuvchi
yordamchi tarix fanidir.
Epigrafika fan sifatida Yevropada Uyg’onish davrida vujudga kelgan. Bu
esa antik davr tarixi, madaniyati, shuningdek Sharq mamlakatlari tarixi va
Bibliyaga bo’lgan umumiy qiziqishning ortishi bilan bog’liq edi. Epigrafikaning
dastlabki bosqichlarida u Italiyadan, Gresiyadan, Shimoliy Afrika mamlakatlaridan
va Palastindan topilgan, ya'ni lotin, grek, qadimgi yahudiy va finikiy tillarida
yozilgan bitiklarnigina o’rgangan. 18-19 asrlar davomida bu fan o’zining
metodikasini ishlab chiqdi. Bunga binoan epigrafika fani bitiklarning qalbaki
emasligini aniqlash, undagi yozuvning xarakteriga qarab ularning bitilish sanasini
topish, ulardagi ramziy belgilarning ma'nolarini o’rganish, qisqartmalarning
qanday so’z ekanligini aniqlash kabi vazifalarni ham bajara boshladi. Epigrafika
fanining bu metodikasi yozuvning paleografik xususiyatlariga qarab, bitilmalarni
yozilish sanasini aniqlash, bitikdagi matnning o’chib yoki yo’qolib ketgan
qismlarini qayta tiklash imkonini yaratgan. 6
Samarqand shahrining 2750 yillik, Buxoro, Xiva va Termiz shaharlarining
2500 yillik, Shahrisabzning 2700 yillik, Toshkent shahrining 2200, Marg’ilon
shahrining 2000 yillik yubileylari nishonlandi. Buyuk sohibqiron va atoqli davlat
arbobi Amir Temur, jahonga mashhur vatandoshlarimiz Alisher Navoiy, Abu
Rayhon Beruniy, Abu Ali ibn Sino, al-Xorazmiy, Ahmad Farg’oniy, Marg’inoniy,
Imom al-Buxoriy, Bahouddin Naqshbandiy, Abduxoliq G’ijduvoniy, Najmiddin
Kubro, Imom al-Moturdiy, Jaloliddin Manguberdi singari jahonga mashhur
kishilarning qadamjolari mamlakatimizning bosh me'mori – davlatimiz
Prezidentining tashabbuslari va rahbarliklarida zamonamizdan kelajak avlodga
6
Қўчқоров Т. Палеография. – Т.: Ўзбекистон, 1988. 14. Хива давлат ҳужжатлари. М.Йўлдошев таҳрири
остида. – Т., 1960.
10

meros bo’lib qoladigan darajada restavratsiya qilindi, tubdan qayta qurildi va
yangidan tiklandi. 2007- yilda Islom madaniyatining poytaxti deb tan olingan
Toshkent shahrida ulug’vor inshoot – Hazrati Imom masjidi bunyod etildi.
Zamonaviy materiallar va konstruksiyalar asosida, milliylikni o’zida jo
etgan, umumiylik bilan uyg’unlashgan ko’plab turar-joy, jamoat hamda sanoat
binolari va inshootlari qurildi. Kadrlar tayyorlash milliy dasturini amalga oshirish
yo’lida mamlakatimizda yuksak me'morchilik san'ati darajasida akademik litseylar,
kasb-hunar kollejlari, maktablar, sport inshootlari, zamonaviy tibbiyot
muassasalari, yangicha qishloqlar yaratildi. Ko’plab maydonlar, bog’-rog’lar,
oromgohlar xalqqa in'om etildi. Zamonaviy ishlab chiqarish korxonalari, zavodlar,
fabrikalar ishga tushdi. Neft va gaz, gidrotexnika, energetika inshootlari, yangi
yo’nalishdagi avtomobil yo’llari, temir yo’llar, ko’priklar, estakadalar va ko’plab
boshqa turdagi inshootlar bunyod etilib, foydalanishga topshirildi.
Yurtboshimiz tarixsiz kelajak yo’qligini, vatandoshimiz Abdulla Qodiriy
ta'biri bilan aytganda, moziyga qaytib ish ko’rmoq kerakligini e'tiborga olib talaba
yoshlarga me'morchilik, shaharsozlik va qurilish tarixini, ularning sir-asrorlarini
o’rgatish maqsadga muvofiqdir.
Epigrafika fani yordami bilan Kipr orolidan topilgan miloddan avvalgi XI-
VIII asrlar tosh va idishlarga bitilgan Yunon tilidagi yoo`zvlar Livan, Suriya,
Karfagen, O`rta er dengizi orolaridai Italiya, Frantsiya, ispaniya va SHimoliy
Afrikadan topilgan finikiya puni shuningdek qadimgi Yozuvlari, miloddan
avvalgi IV-III ming yilliklarda Fila oroli va Nil daryosidan topilgan qadimgi
Misr petroglifik Yozuvlari, miloddan avvalgi VI asrdagi janubiy va shimoliy arab
Yozuvlari, Tigr va Evfat daryolari oraligi va Old Osiyoning qadimgi
xududlaridagi miloddan avvalgi 3 ming yillikka oid mixxat matnlari,
Ahamoniylar sulolasining o`rnatilishidan Artakserks III podsholigi (mil.avv. 358-
338y) gacha bo`lgan dvrdagi koyalar, saroy dvorlari, va oltin taxtachalarga
bitilgan qadimgi eron mixxatlari, Slayan, Gruzin, Arman,Qadimgi Turkiy, Xitoy,
osiyo shuningdek O`rta Osiyo va boshqa xududlardan topilgan ko`plab yozma
yodgoorlilar (bitiklar) topib o’rganildi. Epigrafikaning taraqqiyoti tufayli qadimgi
11

xalqlarning, ibtidoiy. Ijtimoiy-siyosiy mddy madaniyati diniy mazxabi va
umumiy tarixi haqida gi qimmatli ma`lumotlarni to`plash ikoni yaratildi va
to’plandi.
Harf shakllarining o`zarishi ilmiy jixatdan o`rganish orqali arxeologik
yodgorliklarning qaysi davrga mansubligi,qadimgi Yozuvlarning rivojlanish
darajasi aniqlandi. Enisey (Ensoy) dayorsi xavzasi (Xakasiya A.V. va Tuva A.R.
siyosiy) dan topilgan Urxun-Enisey Yozuvlar fanga ko`pgina qimmatli
ma`lumotlarni to`plash imkonini berdi. YUmshoq buyumga yozilgan Yozuv
qo`lyozma xisoblanadi. 7
Epigrafika fani qattiq buyumlarga yozilgan Yozuvlarni o`rganadi.
Qo`lyozmalarni esa poligrafiya fani o`rganadi.
Qadimgi davrda qog`oz taqchil bo`lgan paytda qattiq materiallardan Yozuv
vositasi sifatida foydalanish juda keng tarqalgan. Yozuv uchun yumshoq
materiallar teri, papirus, va pergamentlardan ham foydalanganlar. Lekin bu
yumshoq materiallar vaqt o`tishi bilan chirigan yoki yaxshi saqlanmagan shuning
uchun qadimgi dunyo t arix ini o`rganishda asosiy manbaa bo`lib epigrafik
yodgorliklar maydonga chiqadi.
Deshifrovka noma`lum Yozuv bitilgan matnni o`qish demakdir. Buning uchun
tatqiq etilgan yozvuvdagi belgilarni o`sha belgilar bilan yozilgan tildagi so`zlarga
o`xshatish, matnlashtirishdir. Noma`lum til yoki noma`lum Yozuvni o`qish uchun
qandaydir bir tayanch, asos bo`lishi kerak: chunki yo`qdan bor bo`lmaydi. Agar
tayanch bo`lmasa, asos topilmasa, jiddiy natija chiqishini ham k u tmaslik kerak.
“Deshifrovka” tushunchasi keng ma`noda aytilganda odatda yozma
yodorli k lar ustida ijtimoiy olib boriladigan uch xil ishni o`z ichiga oladi.
Birinchi, variantda tat q i q otchi noma`lum tilda, biroq ma`lum Yozuvda bi ti lgan
xat yoki xujjatni tushunib olishi va o`qishi kerak. Masalan, xett mixxtida
yozilgan matn va etrusk tilini yoki bizga yanada tanishroq misol – P ortugaliyada
lotin alifbosidan foydalanishni olaylik. Agar portugal lug`ati va grammatikasi
7
O ’ zbekiston milliy me‘morchiligi. – Buxoro, 2009.
12

bo`lmasa, portugalcha matnni q and a y qilib o`qish mumkin? Buning uchun
tatqiqotchi so`zlarning ma`nosini tushunishi va gramatik formalarini bilishi
lozim.
Ikkinchi variantda , til aniq ma`lum yoki ma`lum deb xisoblanadiyu, lekin matn
noma`lum Yozuv bilan bitilgan, masalan, Kiprning t uginli s istemasida yozilgan
Yunon Yozuvi yoki oddiy misol: siz nemischani tushunasiz, biroq faqat lotincha
harf (shriftni) o`qiy olasiz va got harflarini bilmaysiz. Bu erda tatqiqotchiga bir
xil belgilar sistemasini boshqa xil sistemaga o`tkazishga to`g`ri keladi.
Nixoyat uchinchi, oxirgi variant sizga til ham, Yozuv ham noma`lum. Bu
tatqiqot eng qiyin biroq eng jozibali xol alba t ta. Bunda tatqiqotchi bir xil Yozuv
sistemasini boshqa sistema g a o`tkazishi va ma`nosini tushunib olishi lozim. Bu
vaqtda yordamchi fanlarning imkoni boricha barcha ilmiy vositalarining yordami
zarur. SHuning uchun, mas a lan, Xett mixxatida yozilgan matnni o`qish bilan
Misr ierogliflari yo k i mixxatni o`qishni bir darajaga qo`yib bo`lmaydi.
Noma`lum matnni o`qish, ya`ni deshifrovka qilishning eng barakali vositasi –
bilingva dir, ya`ni turli tillarda yozilgan biroq ozmi-ko`pmi bir xil mazmunga ega
bo`lgan ikki parallel matndir.
Masalan, rus va o`zbek tillarda yozilgan e`lonlar bunga misol bo`la oladi. Agar
bilingva bo`lmaganida Misr ieroglifl a rini ham B obil mixxatlarini ham o`qib
bo`lmas edi.
Agar bilingvalar bo`lmasachi, unda nima qilish kerak?
Bunda yu q orida ta`kidlaganimizdek tatqiqotchiga qo` l keladigan barcha
variantlardan foydalaniladi.
Lekin Shunday xolatlar ham b o` ladiki, eng ishonchli b o` lib, ko`ringan bilingva
ham Yozuvni o`qishga yordam berolmaydi, masalan:
Bunday bir necha yil ilgari Likiya bilingvalari topildi. mil.avv. bir necha asr
davomida bu po d sholik gullab yashnagan. Bilingvalarning topgan
tatqiqotchilarning quvonchi ichiga si g` mas edi. Axir shu paytgacha L ikiyakiliklar
Yozuvni o`qish imkoni bo`lmagan edida. Biroq olimlar bexuda q uvonishgan
ekan, topilgan narsalar b ilingva emas ,b alki L ikiyaliklar bir necha so`zdan iborat
13

yozib q oldirgan q abrtoshlarlar bo`lib chiqdiki, bu so`zlar lug`at t u zish uchun
kamlik q ilar edi.
1974 yili Turkiyaning Janubida Frants u z arxeologlari balandligi bir metrdan sal
oshi q ro q tosh devorni topishadi. Dvorga ikki tilda emas, balki bir y o` la uch
tilda: L ikiyaliklar , qadimgi Misrliklar va O r o mi y tilida b i tilgan Yozuv – tirilingva
ni k o` rib olimlarning sevinchi t o` lib toshdi. Oromiy Yozuvi qadimgi Yunon
Yozuvi kabi yaxshi o` rganilgan edi. U qadimgi Eron im p eriyasida davlat tili
vazifasini o`tagan.
Shunday qilib, tatqiqotchi Yozuvni o`qishga kirishar ekan, av v alo Yozuv
sistemasining umumiy xususiyatini aniqlaydi. U oxirgi satrning t o` ldirilmay
q olgan q ismidan, Yozuvning y o` nalishini bilib oladi, so`zlarning bo`laklarga
ajralishi ajralmasligini aniqlaydi, bo`laklarga ajratilgan taqdirda bo`laklar qanday
belgilar: chizi q cha, nu q ta, ikkita nu q ta va xokazolar bilan muntazam
takrorlanayotganligiga e`tibor beradi.
S o` ngra belgilar sonini belgilab chiqadi. Shunga q arab, u qanday Yozuv:
harfli,b o`g` inli, ideografik yoki aralash Yozuv bilan ish k o` rayotganligini bilib
oladi. ? Belgilari soni 30 tadan kam bo`lgan Yozuvning harfli sistema bo`lishidan
ko`ra, bir necha yuz belgidan iborat, Yozuvning esa murakkab bo`g`inli sistema
bo`lishi aniqroqdir.
Tatqiqotchi atoqli otlarni bilingva yordamida (agar bo`lsa) birinchi navbatda
topadi. Ular olimni noma`lum Yozuvga olib kiradigan so`qmoq yo`l bo`lib
xizmat qiladi,masalan, V.Tomson Urxun Enisey bitigtoshlardagi Yozuvlar
ichidan birinchi bo`lib, “Turk”, “Tangri” so`zlarni o`qiydi. Bilingva bo`lmagan
xollarda noma`lm tilda yozilgan tekstni o`qib tushunishi uchun quyidagi ikki
usuldan foydalaniladi.
Birinchi - kombinatsiyaga asoslangan usul,bunda Yozuv o`qilayotgan ( lekin
tarjima qilinmagan) , tekstidan kelib chiqayotgan qonuniyatlar asosida
tushuntiriladi va sharhlanadi.Turli guruxdagi belgilarning tuzilishi va
o`zgarishini, umuman tekstning tuzilishini, jumlaning asosiy bo`laklari qanday
o`rin egallganligini kuzata borib, keyin xulosa chiqariladi.
14

Ikkinchsi - etimologik usul. Bu usul o`qitilayotgan tekstdagi so`zlarni taxlil
qilingan qardosh tildagi so`zlarga taqqoslashga asoslangan, biroq bu usulni
qo`llash uchun mazkur ikki tilning qardoshligini isbotlaydigan jiddiy dalillar
zarur. Harf (belgi)lar shaklining o`xshashligi etarli dalil bo`la olmaydi, masalan:
ruscha “N” bilan lotincha “N” ning shakli bir xil lekin ular har xil o`qiladi.
Yozuvchi har qanday kontekstda o`qish mumkin bo`lgandagina deshifrovkani
nixoyasiga etgan deb xisoblash mumkin.
Epigrafika tarix fanining bir tarmog'idir. Bu fan predmeti tosh plitalar,
qoyalar, marmar taxtachalar yuzasiga yozilgan qadimgi xatlarni o'rganadi.
Epigrafika tarix fanini bir qismi sifatida bo'lib, u ham manbalarni o'rganadi. Uning
manbai sifatida qattiq yuzaga yozilgan turlituman hatlari hisoblanadi.
Epigrafika yodgorliklari turli xildagi yuzalarga yozilgan qadimgi hatlar bo'lib,
ularda turlicha mazmunga ega bo'lgan habarlar yozilgan bo'ladi. Epigrafika
fanining maqsadi talabalarga o'rganilayotgan predmetni yaxshi bayon qilishdir.
Epigrafika kurs vazifasi talabalarga epigrafik yodgorliklarning turli-tumanligini,
ularda har-xil axborotlar borligini tushuntirib qo'yishdir.
Epigrafika boshqa tarixshunoslik fanlari kabi matn o'rganishi bilan
poleografiya faniga yaqinlashib boradi. Ammo epigrafika qattiq yuzalarga yozilgan
yodgorlik yozuvlari, tarixiy sanalar, biografik ma'lumotlarni o'rganishi bilan ajralib
turadi.
Epigrafika fani bilan mashg'ul bo'luvchi olim qadimgi zamondagi tanggalar
va muhrlar nusxasini o'qish va atroflicha o'rganib keldi. Bu fan amalda bo'ladigan
kundalik ishlarimizda duch keladigan ayirim maxsus fanlar yordamida o'rganib
boradi.
Epigrafika boshqa manbalarni o'rganuvchi fanlar; Numizmatika,
Sfragietikalar bilan birgalikda faoliyat olib boradi. Epigrafika yodgorliklar fanga
yangi ismlar, voqealar bilan tarixshunoslik fanini to'ldirib boradi. U yana
manbashunoslik, tarixshunoslik fanlari bilan hamkorlikda faoliyat olib boradi.
Epigrafika yodgorliklar ichida eng ko'p uchraydigan numizmatika fani
predmeti tangalar; oltin, kumush va misdan yasalgan bu tangalar tarixiy voqealar
15

haqida so'zlab beradi. Epigrafika yodgorliklar ichida eng muhimi-bu qadimgi
davlatlar xukumronlari qo'llagan muhrlar va ulardan olingan nushalarni o'rganish
ko'pincha yangi axborotlarni bizga etkazib kelgan. Bu yodgoliklarning hammasi
zamon sinovidan o'tib bizgacha etibkelishini o'zi bir mo'jiza bo'ldi. Tangalar va
muxrlar Real-bo'lib o'tgan tarixiy voqealarni tasdiqlab beradilar.
Epigrafika yodgorliklar tarkibiga qarab quyidagi guruxlarga bo'linadi:
1. Tarixiy-geografik yodgorliklar.
2. Etnografik yodgorliklar.
3. Me'moriy yodgorliklar.
Epigraf mutaxasis o'zi yashab to’rgan joydagi yodgorliklarni o'rganib chiqishi
kerak bo'ladi. U har qanday yozuvi bor yodgorlikdan nusxa olishi, uni o'rganishi va
kitobiga yozib borishi kerak bo'ladi. Birinchi turdagi yodgorliklarni alohida ajratib
olib uni o'qishi kerak bo'ladi. Bunday vaziyatda olim-tadqiqotchi matnni o'qiy
olmasa uni mutaxasisga o'qib tarjima qlib berish uchun beradi. Etnografik /
yozuvlari bor buyumlar/ bromlar ham aloxida tarixiy ma'lumotlar beradi. Ular
yozuvi bor idish-tovoqlar, belbog'-chorsular, falak va choyshablar, qiyiqlar,
mehrob panolari, darpardalardan iborat bo'lishi mumkin. Me'moriy yodgorliklar
esa bino peshtog'iga, shiftlarga toqilarga, tovodan derezalariga yozilgan lavxlar.
Qabrtoshlar, qayroqlar, sandiqsimon qabrtoshlar, peshtoqdagi turli xildagi xat
uslubi bilan bitilgan Arab xatlari, devorlardagi, mehrobdagi Islomiy naqshlardagi
gullik kufiy xatlar ham epigrafik yodgorliklardir.
O'rta Osiyoda Qoraxoniylar davriga kelib yirik zodagonlar oilasida
qimmatbaho sirlanga sopol buyumlariga yaxshi istaklar yozish odat tusiga kirdi.
Podsholar, amirlar va ulamolar oilasida chiroyli sirlangan sopol buyumlardan
foydalanish boshlandi. Bunday buyumlarga juda mahoratli xattotlar tomonidan
yozilib uning ko'rinishi alif, lom harflarining yuqorisi gullab to’rgan shaklda
berilgan. Bunday idishlardagi yozuvlar;
- Egasi doimo salomat bo'lsin!
- Baxtu-saodatlik bo'lsin!
- Ko'paysin, serob bo'lsin!
16

- Ushbu uyda baxt bo'lsin!
- Xosil mo'l bo'lsin! kabi isitaklar bor
Samarqand sirlangan idishlari VIII - asrlardayoq bezak sifatida gullik kufiy
xatidan foydalanganlar. Ammo bu idish-tovoqlar juda qimmat bo'lib, uni oddiy
mehnatkash xalq sotib ololmas edi. Samarqandda VIII-X asrlardayoq sirli
idishlarni ko'plab buyurtma uchun ishlab chiqarish yo'lga qo'yilgan edi.
II BOB. Dunyo xalqlari epigrafikasi.
2.1. Yer yuzida epigrafik yodgorliklarning topilishi va o‘rganilishi.
Qadimgi Misr epigrafikasi. Misr Yozuvi asosi e`tibori bilan ideografik xat
bo‘lib, unda har bir tushuncha muayyan tasvir belgi ieroglif bilan ifodalanadi.
―Ieroglif Yunoncha so‘z bo‘lib, lug‘aviy ma`nosi ‖ ―Muqaddas belgi . ‖
Misr Yozuvi sistemasida uch xil belgi ajralib turadi:
1. Xis tuyg‘u bilan idrok etiladigan narsalarni tasvirlovchi
ideogrammalar. Bunda biror so‘zni ifodalash uchun aynan shu so‘zni ifodalovchi
buyum yoki predmetning o‘zini rasmi chiziladi.
2. Xis tuyg‘u bilan idrok etiladigan harakatlar. Bunda biror harakatni
belgilarda ifodalamoq uchun aynan o‘sha harakat rasmi chiziladi. Masalan,
―uchmok so‘zini ifodalash uchun, kushning qanot qoqib ketayotgan rasmi
‖
chiziladi, ―yig‘lamoq so‘zini ifodalash uchun, ko‘z va ko‘zdan yosh
‖
oqayotganligi tasviri tushiriladi va xokazo.
3. Mavxum tushunchalarni tasviriy yul bilan ifodalash. Masalan,
―keksalik so‘zini ifodalash uchun, odamning xassaga suyangan rasmidan
‖
foydalanishgan,
―topmoq so‘zini ifodalash uchun esa laylakning engashgan xolda, tumshug‘ida
‖
qandaydir narsani ushlab to’rgan xolatidan foydalanilgan va xokazo.
Mavxum tushunchalarni ifodalash uchun fonetik belgilar ham qo‘llanilgan.
Eshitilishi bir-biriga o‘xshash, lekin ma`nosi har xil so‘zlar, ya`ni omonimlar
Shunday belgilar bilan ifodalangan. Xa, bir-biriga o‘xshash, lekin aynan bir xil
17

bo‘lmagan ―xol (yuzdagi xol) va ―xol (xol-axvoli ma`nosida) singari so‘zlar‖ ‖
bir xil belgi bilan ifodalangan bo‘lishi mumkin.
Yuqorida aytib o‘tilgan “determinativlar” yoki “ochqich belgilar” , garchi
talaffuz etilmagan bo‘lsada juda katta ahamiyatga molik deb xisoblangan. Ular
bitta belgi bilan ifodalangan omonimlarni bir-biridan farqlashga xizmat qilgan.
Misr belgilarining aksariyat ko‘pchiligi determinativga ega. Masalan, jins
determinativi : erkak kishining ismidan keyin erkak bilan bog‘liq bo‘lgan ifodadan
so‘ng o‘tirgan erkakni tasvirlovchi belgi va aksincha, ayol kishi ismidan keyin
yoki aloqador ifoda oxirida ayolni tasvirlovchi belgi qo‘yilgan. Mamlakatlar
determinativi – kattaligi cheklangan bir parcha er, vaqt determinatvi – quyosh
gardishi, ish harakatlar determinativi - biron yumush bilan bog‘liq qo‘l, mavxum
tushunchalarniki – qo‘lyozma o‘rami bilan ifodalangan.
Eron va Mesopotamiya epigrafik yodgorliklari. 1761 yil Daniya qiroli
uzoq Arabiston, Eron va boshqa noma`lum sharqiy mamlakatlarni o‘rganish uchun
ekspeditsiya uyushtiradi. Ekspeditsiya sostavida ruxoniy o‘g‘li, arab tilini bilgan
K.Nibur ham bor edi. 1765 yil u Arabistonga jo‘nab ketadi. U erdan
Mesopotamiya so‘ngra Eronga o‘tadi va nixoyat SHerozning shimoliy sharqiy
tomonida,undan 7 mil narida uning ko‘p yillik orzusi ro‘yobga chiqadi, u qadimgi
Persepolning harobalarini topadi.
Persepol shaxri A. Makedonskiy tomonidan yondirilgan edi. 1939
yillargacha bu haroba axoli uchun tosh koni bo‘lib xizmat qilgan edi. Lekin
K.Nibur bu erdan o‘ziga kerakli narsani topa oladi. U uch xafta mobaynida:
xaykal, qabrtosh, baxaybat toshlarga bitilgan mixxatlardan nusxa ko‘chiradi.
Axmoniylarning mixxat Yozuvi topildi. Lekin olimlar uni o‘qishga muvaffaq bo‘la
olmadilar. Mixxatni o‘qib chiqishni G. Grotefend amalga oshiradi.
Qadimgi Xett epigrafikasi. Milodan avvalgi 1296 yili baxorida Orant
daryosi vodiysida qadimgi Misr Fir`avini Ramzes II va Xett podshosi Muvatallis
(Xatesuliy III) qo‘shinlari o‘rtasida Kadesh shahri yonida yaqinida
to‘qanashadilar. Bu jangda g‘olib bo‘lmay, ikkala tomonning kuchlari ham teng
18

keladi va mil.av.1280 yil ikki davlat o‘rtasida ―Abadiy tinchlik va do‘stlik
to‘g‘risida bitim tuziladi. Ramses II bitimning isboti sifatida Xett podshosi qiziga‖
uylanadi.
O‘rta Osiyoda epigrafik yodgorliklarning o‘rganilishi.
Bir necha ming yillar davomida shakllangan turkiy Yozuvlar taqdiri Shumer
mixxatlari kabi uzoq vaqtgacha jamoatchilikka ma`lum bo‘lmay keldi.
XVIII asrda turkiy xalqlar Yozuvlari haqida dastlabki ma`lumotlar paydo
bo‘ldi. Lekin Yozuvlar qaysi xalqka mansub ekanligi muammoligicha qolaverdi.
CHunki bu Yozuvlarni xech kim o‘qiy olmadi. 1691 yilda o‘z davrining yirik
olimi,Moskvadagi Gollandiya elchixonasi a`zolaridan biri Nikolay Vidzen
Verxotur shahridan uncha uzoq bo‘lmagan joyda noma`lum alifboda yozilgan
bitigtoshlarni topdi. N.Vidzenning bu sohaga qiziqishiga Sibir viloyati boshlig‘i
Golovin sababchi bo‘lgan edi. U Sibir bo‘ylab sayohat qilib yo’rganida Ob
daryosining o‘pirilgan joyidan odam suyaklari saqlangan yog‘och quti, kumush
boldoq, idishlar topadi. Bu topilmalarni u N.Vidzenga sovg‘a qiladi. Lekin bu
topilmalar va Yozuvlar qaysi xalqqa tegishli ekanligi noma`lum edi. Oradan 5 yil
o‘tgach 1696 yilda Tobolslik boyar o‘g‘li Semen Remezov ham Sibir erlarining
haritasini chizayotib , bir punktiga Urxun toshi deb belgi qo‘yadi. Noma`lum
Yozuv bitilgan bu tosh haritada chegara vazifasini o‘tay boshlaydi. Bunday
Yozuvlar haqida 1710 yilda asirlikka tushgan shved zobiti Filipp Ioganin
Stralanberg to‘liqroq ma`lumot beradi. Asirlikda u 13 yil yashab noma`lum
Yozuvning jadvalini ham chizib oladi. Uningcha bu Yozuvlar run Yozuvlari deb
atala boshlandi. Run deb atalishiga sabab , got Yozuviga tashqi jixatdan
o‘xshashligidir. Runa - sir ma`nosini bildiradi. Qadimgi olmonlarning run Yozuvi
milodiy II-III asrlarda kelib chiqqan .Turkiy Yozuvlar esa G‘arbdagi run Yozuvlari
paydo bo‘lgunga qadar ham mavjud edi. 8
1716 yili Pyotr I Dantsigda professor Breynning tabiyot-tarix muzeyini borib
ko‘radi. SHundan so‘ng olimdan bu sohada iqtidorli kishi berishni iltimos qiladi .
Breyn do‘sti , tibbiyot fanlari doktori Daniil Gotlib Messershmidtni tavsiya qiladi.
8
www.ziyonet.net
19

U tarix, jug‘rofiya, botanika soxasida ham bilimdon edi. Oradan ko‘p o‘tmay
D.Messershmidt Peterburgga chaqirildi. Unga Sibirning fizik tasvirini yaratish
topshirildi. U etti yil tinimsiz ishladi.
Islomdan oldingi turkiy epigrafik yodgorliklar.
Qadimgi Turkiy Yozuvi 38 harfdan iborat bo‘lib, 4 harf unli, qolgan 34 harf
unsizdir. Yana ba`zan a – e, o – u, u – yu harflari uchun bir harf qo‘llanilgan. Bu
qadimgi Yozuv o‘ngdan chapga qarab yozilgan va so‘zlar orasiga ikki nuqta (: )
qo‘yilgan.
Demak, shuni xulosa qilishimiz mumkinki, qadimgi turk Yozuvi mil.avv. V
asrda paydo bo‘lgan va asosan oromiy Yozuvi asosida shakllangandir.
Tunyuquq bitigtoshi 2-turk xoqonligiga asos solgan Eltarish xoqonning
maslaxatchisi va sarkardasi Tunyuquqka bag‘ishlanib, 712 – 716 yillari o‘yib
yozilgan. Tunyuquq bu bitigni o‘zi xayotligida yozdirgan. Bitigtosh Ulan –
Batordan 66 km. janubiy sharqidagi Bain TSokto degan joydan topilgan.
Bitigtoshni Elizaveta Klements 1897 yili shimoliy Mo‘g‘iliston safariga borganda
topgan.
Kultegin bitigtoshi Bilga xoqon bitigtoshi bilan bir vaqtda paydo bo‘lgan.
Radlov bu bitigni nemis tiliga tarjima qilgan. Bu bitigtosh marmarga o‘yilgan,
qalinligi 41 sm, balandligi 3 metr 15 sm, tub qismining kalinligi 1 m. 24.sm.
Marmar tosh o‘rtasida bosh burchakli qalqon bor. Unga balandligi 64 sm, kengligi
40 sm. bo‘lgan lavxa o‘yilgan. Lavxada arxar surati naqshlangan. U xoqonlik
tamg‘asi xisoblangan. Orqa tomonga bitigtoshning o‘rnatilish tarixi, xattot
Yozuvida bitilgan. Uning old tomoniga 40 satr, o‘ng va chap tomoniga 13 satrdan
Yozuv bitilgan. Ba`zi joylarida Yozuv o‘chib ketgan. Bu marmartoshga yozish
ishini Yullig Tegin ismli kishi bajargan. 9
Bilga xoqon bitigi – Bilga xoqon 734 yil 25 noyabrda o‘z yaqinlari
tomonidan o‘ldiriladi. Uning o‘g‘li Ichan xoqon 735 yili otasining xotirasi uchun
Kultegin bitigidan 1 km uzoqlikda bitiladi. Bu Yozuvni ham Bilga xoqonning
9
www.history.ru
20

amakisi Yullig Tegin yozgandir. Bitigtosh ag‘darilib 3 bo‘lakka bo‘lingan, shuning
uchun ham Yozuvlarning ma`nosi unchalik tushunarli emas. Bitigtosh Bilga
xoqonning taxtga o‘tirishidan boshlanadi. Bitigtoshda Bilga xoqonning xoqonlik
yillari, davlatni adolatli boshqarganligi aytiladi. Bitigtoshning so‘nggi misralarida
Bilga xoqonning o‘z xalqiga qilgan nasixatlari aks etgan: ―xalq xoqonidan,
ersuvidan (ya`ni vatanidan) ayrilmasa, ezgulik ko‘radi, baxtli, betashvish
yashaydi . ‖ Islomdan keyingi turkiy epigrafik yodgorliklarning umumiy tavsifi.
O’rta Osiyoga arablar kirib kelganidan va islom dini bu hududda tarqala
boshlaganidan keyin o’sha davrgacha amalda qo’llanib kelingan qadimgi turkiy
yozuvlar siqib chiqarilgan va bu yerda arab yozuviga asoslangan eski o’zbek
yozuvi qolgan. Davlat muassasalaridagi barcha yozishmalar, shuningdek odamlar
o’rtasidagi yozma munosabatlar arab alifbosiga ko’chirilgan edi. Shuning uchun 89
asrlardan boshlab bu hududdagi epigrafik yodgorliklar ham mana shu yozuvda
bajarila boshlagan. Lekin bu yodgorliklardagi bitiklarning yozuvi arabiy bo’lgani
bilan, tili asosan turkiy, ba'zan forsiy, goho esa arabcha edi.
Qadimgi chochlik kulollarning mahorati yildan-yilga ortib bordi. Ayniqsa bu
sirlangan sopol buyumlar yuzasiga yozilgan chiroylik gullik kufiy xat bilan Arab
tilda istaklar bitilgan bo'lardi. Ammo bu buyumlar alohida kishilar buyurtmasi
bilan bajarilgan, chunki bu buyumlar juda qimmat bo'lgan.
Arabiy yozuvda bitilgan epigrafik bitiklarni o’rniga qarab diniy
pandnasihat mazmunidagi bitiklarga va xotira (esdalik uchun yozilgan) bitiklarga
ajratish mumkin. Esdalik uchun yozilgan bitiklarga imoratlarning ustki qismidagi
yozuvlar ham kiradi. Bu bitiklarda asosan imoratning qurib bitkazilgan sanasi, uni
qurish tashabbusi bilan chiqqan kishilarning yoki shu binoni qo’rgan
ustame'morning nomi hamda shu binoni qurish bilan bog’liq bilgan voqyea-
hodisalar bayon etilgan. Bundan tashqarii O’rta Osiyo hududida juda ko’p
epitafiyalarmaqbaralar yoki qabrlarning ustiga bitilgan yozuvlar ham borki, ularni
o’rganish tarix fani uchun juda katta va muhim materiallar beradi.
21

Epigrafik yodgorliklar O’rta Osiyoning barcha shahar va qishloqlarida
topiladi. Lekin ularning ko’pligi va xilma-xilligi jihatidan oldingi o’rinlarni
Buxoro, Samarqand, Xiva, Shahrisabz (Kesh), Termiz, Toshkent (Shosh) kabi
shaharlar egallaydi. Bundan tashqari juda ko’plab epigrafik yodgorliklar Axsi,
Chust, Koson, Pop, Dalvarzintepa, Ko’hna O’rganch kabi hozirda shahar sifatida
o’z qiymatini pasaytirgan yoki turli tarixiy sababalrga ko’ra, xarobaga aylangan
aholi punktlaridan ham topilgan.
2.2.Qadimgi turkiy epigrafik yodgorliklari, ularning o` rganilish
tarixi.
Bir necha ming yillar davomida shakllangan turkiy Yozuv lar ta q diri Shumer
mi xx atlari kabi uzoq vaqtgacha jamoatchilikka ma`lum bo`lmay keldi.
X VIII asrda turkiy xalqlar Yozuvlari haqida dastlabki ma`lumotlar paydo
bo`ldi. Lekin Yozuvlar qaysi xalqka mansub ekanligi muammoligicha
q olaverdi. CHunki bu Yozuvlarni xech kim o`qiy olmadi. 1691 yilda o`z
davrining yirik olimi,Moskvadagi Gollandiya elchixonasi a`zolaridan biri
Nikolay Vidzen Verxotur shahridan uncha uzoq bo`lmagan joyda noma`lum
alifboda yozilgan bitigtoshlarni topdi. N.Vidzenning bu sohaga qiziqishiga Sibir
viloyati boshlig`i Golovin sababchi bo`lgan edi. U Sibir bo`ylab sayohat qilib
yo’rganida Ob daryosining o`pirilgan joyidan odam suyaklari saqlangan
yog`och quti, kumush boldoq, idishlar topadi. Bu topilmalarni u N.Vidzenga
sovg`a qiladi. Lekin bu topilmalar va Yozuvlar qaysi xalqqa tegishli ekanligi
noma`lum edi. Oradan 5 yil o`tgach 1696 yilda Tobolslik boyar o`g`li Semen
Remezov ham Sibir erlarining haritasini chizayotib , bir punktiga Urxun toshi
deb belgi qo`yadi. Noma`lum Yozuv bitilgan bu tosh haritada chegara
vazifasini o`tay boshlaydi. Bunday Yozuvlar haqida 1710 yilda asirlikka
22

tushgan shved zobiti Filipp Ioganin Stralanberg to`liqroq ma`lumot beradi.
Asirlikda u 13 yil yashab noma`lum Yozuvning jadvalini ham chizib oladi.
Uningcha bu Yozuvlar run Yozuvlari deb atala boshlandi. Run deb atalishiga
sabab , got Yozuviga tash q i jixatdan o` xshashligidir. Runa - sir ma`nosini
bildiradi. Qadimgi olmonlarning run Yozuvi milodiy II-III asrlarda kelib
chiqqan .Turkiy Yozuvlar esa G`arbdagi run Yozuvlari paydo bo`lgunga qadar
ham mavjud edi.
1716 yili P yo tr I Dantsigda professor Breynning tabi yo t-tarix muzeyini
borib k o` radi. SHundan s o` ng olimdan bu so h ada i q tidorli kishi berishni iltimos
q iladi . Breyn d o` sti , tibbi yo t fanlari doktori Daniil Gotlib Messershmidtni
tavsiya q iladi. U tarix, ju g` rofiya, botani k a soxasida ham bilimdon edi. Oradan
ko`p o`tmay D.Messershmidt Peterburgga cha q irildi. Unga Sibirning fizik
tasvirini yaratish topshirildi. U etti yil tinimsiz ishladi.
Qadimiy turkiy yodnomalarning ilk t o` plovchisi va tad q i q otchisi bo`lgan F.I
Stralanbergning faoliyati ham D.G.Messershmidt nomi bilan bog`liq.Ular 1720
yili Tobolsk sha h rida tanishadi. Messershmidt xukumatdan uni ham o`z
ekspeditsiyasiga kiritishni iltimos q iladi. Ular ikki yil davomida birga
ishla shadi . 1730 yili ular Lyubenda «Ovr o` pa va Osi yo ning sharqiy va shimoliy
q ismining tarixiy hamda ju g` rofiy tasviri» kitobini nashr etdilar. Bu kitob ikki
olimning kundaliklaridan iborat bo`lib , unda dun yo ahamiyatiga molik fikrlar
ba yo n q ilingan edi. SHundan so`ng Enasoy Yozuvlari haqidagi ilk munozaralar
boshlandi. Bu Yozuvlarni shakliga qarab , gox slavyan, gox keltl a rga, va
greklarga nisbat berdilar. Bu nazariya tarafdorlarining fikricha : “ turkiy
xalqlar Sibirning erli axolisi emas shuning uchun bu Yozuvlarning Turkiy
xalqlarga tegishli ekanligi haqida gap bo`lishi mumkin emas ” .
X I X asrning II yarmida «Slavyan nazariyasi» un u tila boshlandi. Bu davrlarda
q adimshunoslar Enasoy,Abakan daryosi q ir g` o q laridan ,Oltink o` l
yaqinidan ,Buluk daryosi b o` ylaridan ko`plab toshga yo zilgan Yozuvlarni
topdilar. Lekin bu Yozuvlarning ta q diri ham avalgi Yozuvlarning ta q diriga
o` xshab noma`lumligicha q olaverdi. Yozuvlarning turkiy xalqlarga tegishli
23

ekanligini birinchi bo`lib N.YAdrintsev isbotlab berdi. U topilgan Yozuvlarning
taxminan 2000 yillar ilgari yaratilganini , turkiy xalqlarning skif va gotlarga
qo` shni bo`lganligini , bu Yozuvlar turkiy xalqlarga taalu qq li ekanligini
aniqladi. Lekin bu bitigtoshlarda nimalar ifodalanganligi noma`lumligicha
q olaverdi.
N.M.YAdrintsev boshliq ekspeditsiyaning Urxun va Tula daryolariga q ilgan
safarlari run bitiglarini butun dun yo ga mash h ur q ildi. U topgan «tangacha» li
bitigtoshlar ko`pchilik tarixchilarning di qq atini o`ziga jalb q ildi.
Kult e gin bitigida xitoycha Yozuv matnlari ham bor edi. Bu matnlardan
ma`lum bo`lishicha , bitigtoshlarning biri Biliga xoqon va ikkinchisi ukasi,
lashkarboshi Kultigin sharafiga bitilgan ekan. N.YAdrintsev topilmasidan so`ng
bu Yozuvlar Urxun- Enisey Yozuvlari deb nomlandi . Ba`zi olimlar bu
Yozuvlarni run Yozuvlariga o` xshashligini nazarda t u tib , turkiy-run Yozuvlari
deb atayverdilar.
1891 yili N.YAdrintsev Ungin daryosi b o` yidan yana bir bitigtosh topadi. U
fanda Ungin bitigtoshi deb atala boshladi. Keyinchalik Ettisuvdan bitigtoshlar
topildi. Ular shakl jixatidan Urxun Yozuvlaridan bir oz far q q ilgan.
1893yil ba h orida Tomson Urxun daryosi b o` yidan topilgan Yozuvlarni
o`q iganligi haqida Daniya q irolligi Fanlar akademiyasi yi g` ilishida axborot
ber a di. U ning boshqa xalqlar Yozuvini deshifrovka q ilib o`qishda qo`llagan
tajribasi U rxun Yozuvlarining kalitin ochishda ham qo` l kel a di. U Yozuvlardan
turli belgilarning qanday tovush ifodalashini bilib olgach, unga tayangan xolda,
Urxun Yozuvlaridagi butun alifboni aniqla y di va birinchi marta «Tangri»,
«Turk» so`zlarini o`q i y di. Bu bitiktoshlarning turkiy xalqlarga mansubligi aniq
isbot lab beradi.
Bu bitiktoshlar turkiy Yozuvda bitilganligi isbotlangandan so`ng, yana bir
muammo paydo bo`ldi: Urxun – Enisey Yozuvlari qaysi Yozuv asosida kelib
chiqqan: Lekin olimlar haligacha bu xususda bir to`xtamga kela olganlari yo`q.
V. Tomson bu Yozuvdagi ayrim harflarning seliy – paxlaviy Yozuvidagi
harflarga o`xshashligini topdi. Keyinroq turkiy alifbodagi 23 harfning oromiy
24

alifbosiga o`xshashligi aniqlandi. U turkiy tilning tovush qurilishiga mos xolda
qayta ishlangan va oromiy alifbosidagi bir necha belgilar bilan to`ldirilgan
degan xulosaga keldi. Oromiy Yozuvi mil.avv. I ming yillik boshlarida vujudga
kelgan. Bu Yozuv dastlab Suriya va Mesopotamiyada paydo bo`lgan. Dastlabki
oromiy Yozuvi finikiya Yozuvidan deyarli farq qilmagan. Keyinchalik mil.avv
I ming yillik o`rtalarida oromiylar finikiya Yozuviga ayrim o`zgartirishlar
kiritganlar. Harflar soni qisqartirilib, shaklini ham soddalashtirganlar. Mil.avv.
VIII asrdan boshlab ko`pgina xalqlar : yaxudiylar, vavilonliklar, assuriyaliklar,
forslar va arablar oromiy Yozuvini o`z tillariga moslashtirganlar.
Qozog`istonlik olim A.S. Omonjulovning fikricha, turkiy alifbo mil.avv. I
ming yillikda shakllanib bo`lgan edi. Bu fikrda jon bor. 1970 yil Olma-otadan
topilgan (Issikdan) ashyoviy dalillar buni isbotladi. Bu erdan topilgan chetlariga
turkiy – runiy Yozuvlariga o` xshash belgilar bitilgan kumush kosacha
hammaning di qq atini tortadi. Q azilma raxbari ashyoviy dalillar joylashgan q abr
mil.avv. V – IV asrlarga tegishlidir. 1960 yillarda Turkiston shaxriga yaqin bir
joyda loyga bitilgan bitigtosh topiladi. Uchta belgini xisobga olmaganda bitik
Urxun Yozuviga mansub. Bu loy bitig o`ziga xos tumor bo`lgan. X o` sh bu
yangi belgilar q aerdan keldi. Bu belgilar ijodkori noma`lum, lekin, bu belgilar
o`sha davr bilan shu g` ullanuvchi olimlarning aytishicha Yunon alifbsidan
olingan.
E.D. Palivanov turk – Yunon Yozuvlarini turkiy muxitning o`zida paydo
bo`lganligi haqidagi fikr ni bildiradi.
Endi qadimgi turkiy Yozuvi haqida :
Qadimgi Turkiy Yozuvi 38 harfdan iborat bo`lib, 4 harf unli, q olgan 34 harf
unsizdir. YAna ba`zan a – e, o – u, u – yu harflari uchun bir harf qo`llanilgan.
Bu qadimgi Yozuv o` ngdan chapga qarab yozilgan va so`zlar orasiga ikki
nu q ta (: ) qo` yilgan.
Demak, shuni xulosa qilishimiz mumkinki, qadimgi turk Yozuvi mil.avv. V
asrda paydo bo`lgan va asosan oromiy Yozuvi asosida shakllangandir.
25

Qadimgi Turkiy bitigtoshlarning Urxun Yozuvida bitilgan yirik namunalari
quyidagilardir.
Tunyuquq bitigtoshi 2-turk xoqonligiga asos solgan Eltarish xoqonning
maslaxatchisi va sarkardasi Tunyuquqka bag`ishlanib, 712 – 716 yillari o`yib
yozilgan. Tunyuquq bu bitigni o`zi xayotligida yozdirgan. Bitigtosh Ulan –
Batordan 66 km. janubiy sharqidagi Bain TSokto degan joydan topilgan.
Bitigtoshni Elizaveta Klements 1897 yili shimoliy Mo`g`iliston safariga borganda
topgan.
Tunyuquq bitigtoshi Kultegin va Bilga xoqon bitigtoshidan mazmunan farq
qiladi.
Bitigtoshda turkiylarning dushman qabilalariga qarshi kurashi,
Tunyuquqning xalq oldidagi xizmatlari xikoya qilinadi.
Tunyuquq Turk xoqonligi Xitoyga bo`ysundirilgan vaqtda (630 –
680 yillar) Xitoyga ko`chib ketgan Turk oilasida tug`ilgan. Faqat qaysi
turkiy uruqqa mansubligi aniqlanmagan. Keyinchalik turklar
xitoyliklardan mustaqillikka erishgan paytda Eltarish qutlug` xoqon
tomoniga o`tib, Bilge xoqon davrida ham Turk xoqonligida birinchi
vazir va harbiy qo`mondon vazifalarida qolgan. Bu Tunyuquq Tosh
yodgorligi Tula daryosining yuqori oqimidan, Kultegin va Bilga xoqon
yodgorliklari atrofidan topilgandir. Faqat yodgorlikning qaysi yili
o`rnatilganligi aniqlanmagan.
Kultegin bitigtoshi Bilga xoqon bitigtoshi bilan bir vaqtda paydo bo`lgan.
Radlov bu bitigni nemis tiliga tarjima qilgan. Bu bitigtosh marmarga o`yilgan,
qalinligi 41 sm, balandligi 3 metr 15 sm, tub qismining kalinligi 1 m. 24.sm.
Marmar tosh o`rtasida bosh burchakli qalqon bor. Unga balandligi 64 sm, kengligi
40 sm. bo`lgan lavxa o`yilgan. Lavxada arxar surati naqshlangan. U xoqonlik
tamg`asi xisoblangan. Orqa tomonga bitigtoshning o`rnatilish tarixi, xattot
Yozuvida bitilgan. Uning old tomoniga 40 satr, o`ng va chap tomoniga 13 satrdan
26

Yozuv bitilgan. Ba`zi joylarida Yozuv o`chib ketgan. Bu marmartoshga yozish
ishini Yullig Tegin ismli kishi bajargan.
Bu bitigtosh Kulteginning akasi Bilga xoqon ko`rsatmasi bilan amalga
oshirilgan. Bitigda asosan xalqqa murojaat qilingan. Bitig 732 yili Kul tigin
xotirasi uchun Bilga xoqon tarafidan bitilgandir. Kultigin 731 yili to`qqiz-o`g`izlar
bilan bo`lgan jangda xalok bo`lgan edi.
Bilga xoqon bitigi – Bilga xoqon 734 yil 25 noyabrda o`z yaqinlari
tomonidan o`ldiriladi. Uning o`g`li Ichan xoqon 735 yili otasining xotirasi uchun
Kultegin bitigidan 1 km uzoqlikda bitiladi. Bu Yozuvni ham Bilga xoqonning
amakisi Yullig Tegin yozgandir. Bitigtosh ag`darilib 3 bo`lakka bo`lingan, shuning
uchun ham Yozuvlarning ma`nosi unchalik tushunarli emas. Bitigtosh Bilga
xoqonning taxtga o`tirishidan boshlanadi. Bitigtoshda Bilga xoqonning xoqonlik
yillari, davlatni adolatli boshqarganligi aytiladi. Bitigtoshning so`nggi misralarida
Bilga xoqonning o`z xalqiga qilgan nasixatlari aks etgan: “xalq xoqonidan, er-
suvidan (ya`ni vatanidan) ayrilmasa, ezgulik ko`radi, baxtli, betashvish yashaydi”.
Bilga xoqon bitigtoshini ham Xitoy ustalari o` rnatgan. Bitigtosh oxirida esa
uning muallifi Yullig tiginning ismi keltirila d i:
«Turk bilga xoqonning so`zlarini bu tosh ustiga men yozdim , Xoqonning
jiyani men Yullig Te gin ,b ir oy 4 kun o`tirib yozdim…»
Bunga xoqonning vafoti sanasi bitiktoshda q uyidagicha k o` rsatilgan:
«Otam xoqon it yili uchinchi oyning yigirma o l tisida vafot etdi. T o` n g` iz yili
beshinchi oyning yigirma ettisida dafn marosimini q ildirdim».Bu it yili 734 yilga
to`g`ri kel s a kerak .
Turkiy bitigtoshlar O`rta Osiyoda ko`p topilmagan. Asosan Talas vodiysidan
topilgan xolos. Talas bitigtoshlarini topish va jamoatchilikka ma`lum qilishda M.E.
Masson 1930 yilda Tereksoy da o`tkazgan arxeologik qazishmalari natijasida urxun
– enasoy xarfi shaklidagi ikki qator Yozuv bitilgan tosh topdi. YAna Talasdan
1933 yilda ettita katta – kichi k h ajmdagi bitigtosh topildi. 60-yillarda ham O` sh
viloyatida Batken tumani xududida q abr toshiga bitilgan va qadimgi turk davriga
oid bitigtosh ma`lum q ilingan.
27

Yodgorliklarning tar q alishi kengligi ham hozircha muammo bo`lib turibdi.
Bu erlarda topilgan Yozuvlar xattotlik maxorati jixatidan turli-tuman, chunki
Yozuv keng xal q orasida qo`llangan. Yozuvning yaxshi egallagan odamlarning
katta bir guruxi orasida u kengro q qo`llanilgan. Masalan, yirik U rxun yodnomalari
xusnixat bilan yozilgan, uning ijodkorlari Yozuv maxoratini egallagan, maktabda
maxsus o`q itilgan. Maya da to shlar dagi Yozuv lar ni bitishda ushbu Yozuv
avtorlarining kasb ma h orati etishmasligi sezilib turadi ,u lar xunuk xat bilan
yozilgan.
Tadqiqotlar O`zbekiston xududida yashagan yangi turkiy bitiglar topilishiga
olib kelmo q da. 1986 yili O`z. FA Arxeologiya instit u ti tomonidan Andijon
viloyatining Marhamat tumanida joylashgan Lunbitepa yodgorligi da q azish ishlari
boshlandi. Bu yodgorlik maydoni 60x90 metr, balandligi 8 metr keladigan tepa
bo`lib, V – VIII asrlarga oid bo`lgan musta h kamlangan q ishlo q qo` r g` oni edi. Bu
erda xayot IX – X asrlarda u zilib q olgan.
Bu yodgorlikda ko`plab ashyoviy dalillar qatori qadimgi turkiy Yozuviga
daxldor muxim obida topildi. Bu obida buyi 20 sm.dan sal orti q ro q , q orin
qismining keng nuktasi 16 – 17 sm, b o` yin qismi tor xumcha bo`lib, uning o g` zi
labidan elkasiga birlashuvchi bir yo q lama ushlagich bandi bor. Uning bandi sirtiga
pastdan yu q origa y o` nalgan q adimiy turkiy bitik o` yib tushirilgan.
Bitik idish xumdonda pishirilishidan oldin bitilgan. Bu xumcha
yodgorlikning VI – VII asrlarga oid q atlamidan chiqdi. Xumcha bo g` ida q uyidagi
Yozuv mavjud.
1 2 3 4 5 6 7
Bu erdagi birinchi va oltinchi xarflar « k » xarfini ifodalar ekan. H ar ikki
o` rinda ham xarflar U rxun– E nisey yodgorliklaridagiga q araganda bir oz far q li.
Buni biz bu Yozuv m u taxassis bo`lmagan bir q izi q uvchan kishi tomonidan
yozilgan bo`lishi mumkin deb izoxlaymiz. T o` rtinchi xarf « m » deb o`qilgan.
28

Tunyuquq bitigtoshida shu xarfni birlashtiruvchi chizi g` i to`g`ri yozilgan bo`lsa,
bu erda q iyaltirib yozilgan. Q olgan h arflar nomlanishi q uyidagicha: «k, i, a, m , i , k,
ch». Turk xatinning tovushlar uy g` unligi (singarmonizm) q onuniga
m o slashganligi, bu erda so`zlarning qattiq yoki yumshoq o`zakli ekanligini
aniqlashga imkon beradi. SHunga asosan fikr yuritadigan bo`lsak, birinchi so`z
yumshoq o`zaklidir, chunki u « k » tovushi bilan kelgan. Turkiy so`zlarda
bilamizki, ikki unli yonma-yon kelmaydi. Demak, so`z chegarasi ham shu erda
bo`ladi: « i » birinchi so`zga, « a » h arfi ikkinchi so`zga taallu q li bo`ladi.
Beshinchi belgi « i » ning qattiq (variantini) undan keyingi belgi esa yumshoq « k
» ni ifodalaydi. «i» oldingi, « k » esa oxirgi so`zga tegishlidir. Shundan kelib
chiqib bitigni uch so`zga ajratish mumkin: o`rtadagi qattiq, ikki yondagisi esa
yumshoq o`zakli so`zlardir. Endi so`zlrni o`qib chiqishga harakat qilamiz: 1 va 2-
xarfi birinchi so`zga birlashadi, ularning oldiga qadimiy turkiy imlo qoidasiga
ko`ra tushirib qoldirgan yumshoq «E» tovushini ko`shsak, «eki» - deb o`qish
mumkin bo`ladi. Qadimgi turkiy talaffuzda ikki so`zi eki tarzida ishlatilgan.
Xarflarning ikkinchi guruxini (a, m, n) « amin » - deb o`qish mumkin.
V.Radlovning turkiy loxjalar bo`yicha lug`atida bu so`zga «yashamoq, turmoq,
turish, xayot, makon» deya ta`rif berilgan.
Xulosa
Epigrafika yodgorliklar va ularni turlari ancha ko'p bo'lib, ular tashqi
ko'rinishi, shakli, turli xildagi qattiq yuzaga yozilganligi bilan ajralib turadi. Ular
asosan marmar, tosh, metall, sopol va yog'och taxtachalarga, qimmat baho toshlar;
29

qahrabo, nefrit, lazurit, bronza va boshqa mavjud bromlar, taqinchoqlar yuzasiga
yozilgan holda jumlalar yoki sonlardan iborat bo'ladi. Bulardan tashqari ma'moriy-
epigrafik yodgorliklar xam mavjud: ular daxmalar, qabr toshlar, lavhalar va qayroq
toshlardan iborat qattiq yuzalarga yozilgan hatlardir.
Epigrafikada ayniqsa qadimiy kitoblarni bezashda / kolodon/, sarlavxalar,
kirish so'zlarida bizga kerak bo'lgan ma'lumotlar bo'ladi. Yana bir turdagi epigrafik
yodgorliklar arxeologik va me'moriy yodgorliklardagi yozuvi bor bromlar,
me'moriy parchalar xam uchraydi. Epigrafik yodgorliklardagi yozuvlar turi xam,
juda xilma-xil bo'ladi. Ayirimlari bo'rtib turadi. Ba'zilari esa o'yib yozilgan bo'ladi.
Ayiniqsa olmos, nefrit, lochuvord, qahrabo yuzasidagi yozuvlarni eslash o'zi
kifoya. Dahmalardan yozuvlar aloxida epigrafik yodgorliklar hisoblanadi.
Epigrafika fani o'z o'rganish ob'ekti sifatida dahmalar, sandiqsimon marmar
qabrtoshi yuzasidagi Arab yozuvlari bo'lgan yodgorliklar. Tik o'rnatilgan marmar,
nefrit va qumtosh yuzasiga yozilgan hatlar epigrafik yodgorliklari. Bunday
yozuvlar nihoyatda mahorat bilan ko'fiy hati bilan yozilgan hatlardir. Ular o'zlarida
ko'pgina axborotlarni asosan marmar yuzasiga yozilgan yozuvlarni tashkil qiladi.
Dahma yozuvlari esa ko'pincha odatiy Quron suralaridan ko'chirmalar bo'ladi. Ular
juda chiroylik ko'fiy farqli yozuvda bo'ladi.
Bunday yozuvlarni o'rganuvchi mutaxasis Arab yozuvining barcha turlarini
yaxshi bilishi zarur bo'ladi. Epigrafik matnlarning turli - tumanligi uning tadqiqot
ob'ekti shu yozuvlardagi axborot qimmatlik hisoblanadi. Ularni saralab, tanlab
olinib o'rganiladi. Alohida epigrafik yodgorliklar turiga sovg'a buyumlardagi
yozuvlar, patnis, likopcha, lagan, chinni, piyolalardagi yozuvlari. Turli xildagi
matolarga tikib yozilgan, o'rib yozilgan, bo'yoqlar bilan yozilgan yaxshi istaklar,
rushinolik, seroblik va salomatlik so'zlari yozilgan eng qadimgi tovoqlardagi ko'fiy
yozuvlar eng noyob epigrafik yodgorliklar hisoblanadi.
30

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati
1. Mirziyoyev Sh. Tanqidiy tahlil, qat'iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik –
har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo'lishi kerak. – T.:
O'zbekiston, 2017. – 104 b.
2. Saidboboyev Z,. Choriyev Sh. Maxsus tarixiy fanlar asoslari (o‘quv
qollanma). – T., 2015.
3. Арабская эпиграфика в ССР за сорок лет. Журнал «Эпиграфика
Востока». 1963. Вып.15
4. Бабаджанов Б.М. Эпиграфические памятники мусуманских мазаров как
источник по истории суфизма. Сб. Из истории суфизма. Т., 1991.
5. Большаков О.Г. Самарканд сирли сополидаги ёзувлар. Журнал
«Эпиграфика Востока». 1963. Вып.12.
6. Драчук В.С. Расказывает геральдика. – М., 1974.
7. История Узбекистана в источниках. Составитель Б.В. Лунин. – 1984.
8. Кляшторный С.Г. Древне-тюркские рунические памятники как
источник по истории Средней Азии. – М., 1964.
9. Леонтьева Г.А., Шорин П.А., Кобрин В.Б. Вспомогательные
исторические дисциплины: Учебник для студентов вузов. – М., 2003.
10. Тарихий манбашунослик. / Ўқув қўлланма. Тузувчилар А.А.
Мадраимов, Г.С. Фузаилова. – Т.: Фан, 2006.
11. Тарихий манбашунослик муаммолари. / Республика илмий-амалий
анжумани материаллари. -Т., 2008.
12. Қўчқоров Т. Палеография. – Т.: Ўзбекистон, 1988. 14. Хива давлат
ҳужжатлари. М.Йўлдошев таҳрири остида. – Т., 1960.
13. Vohidov M.M. Samarqand arxitektura yodgorliklari. – Buxoro, 2009.
14. Vohidov M.M. Buxoro arxitektura yodgorliklari. – Buxoro, 2009.
15. Vohidov M.M. Xiva me‘moriy obidalari. – Buxoro, 2009. 18. Vohidov
M.M.
16. O ’ zbekiston milliy me‘morchiligi. – Buxoro, 2009.
17. Vohidov M.M. Binokorlik bezakchiligi. – Buxoro, 2009.
31

18. www.ziyonet.net
19. www.history.ru
32

Epigrafika asoslari

Sotib olish