Dokument ma'lumotlari

Narxi 300000UZS
Hajmi 864.4KB
Xaridlar 0
Yuklab olingan sana 26 Iyun 2024
Kengaytma docx
Bo'lim Diplom ishlar
Fan Texnika va texnologiya

Sotuvchi

Aslanbek

Ro'yxatga olish sanasi 23 May 2024

5 Sotish

Epixlorgidrin olish jarayonini avtomatlashtrish

Sotib olish
O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI TOSHKENT KIMY O – TEXNOLOGIY A INSTITUTI “OZIQ – OVQAT MAHSULOTLARI TEXNOLOGIY A SI” FAKULTETI “INFORMATIKA, AVTOMATLASHTIRISH VA BOSHQARUV” KAFEDRASI “ Epixlorgidrin olish jarayonini avtomatlashtrish ” mavzu i dagi malakaviy bitiruv ishining TUSHUNTIRISH XATI « IAB» k afedra si mudiri : Qarabayev D .T. Malakaviy bitiruv ishining raxbari: Rejabov S. Malakaviy bitiruv i shini bajardi: Zamonov Sh.T. TOSHKENT – 202 1 2 MUNDARIJA 1 Kirish............................................................................................. 3 2 Texnologik jarayon tavsifi........................................................ ...... 9 3 Texnologik jarayon ni identifikatsiyalash ................................. ....... 17 4 Texnologik jarayonni avtomatlashtirishning funksional chizmasi va bayoni........................................................................... .............. 22 5 Avtomatlashtirish vositalarining buyurtma spetsifikatsiyasi........................................................................... ... 26 6 Prinsipial boshqarish va signallash tizim larini loyi h ala sh..................................................................................... ... 32 7 Elektr manba prinsipial chizmasining bayoni.......................... ...... 34 8 Avtomatik rostlash tizimining xisobi.................................... ........ 36 9 Boshqarish tizimini arxitekturasi bayoni................................ ....... 41 10 Texnik – iqtisodiy xisob qismi................................................ ....... 45 11 Hayot faoliyati havfsizligi ............................................................... 5 7 14 Xulosa........................................................................................... 7 3 15 Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati.......................................... ....... 7 5 KIRISH 3 Bugungi kunda O‘zbekistonda jaxon talablariga javob bera oladigan eksportbob maxsulotlarni ishlab chiqarish eng asosiy masalalardan biriga aylandi. Maxsulot sifati va uning miqdorini oshirishda ishlab chiqarish jarayonlarida avtomatlashtirilgan boshqaruv tizimlarining o‘rni beqiyosdir. Shu maqsadda bir qator oliy ta’lim muassasalarida “Texnologik jarayonlar va ishlab chiqarishni avtomatlashtirish va boshqaruv” yo‘nalishida muxandis-kadrlar tayyyorlanishi yo‘lga qo‘yilgan. Avtomatika — fan va texnikaning alohida sohasi bo‘lib, bu soha avtomatik boshqarish nazariyasi, avtomatik tizimlar yaratish prinsiplari va bu tizimda qo‘llaniladigan texnik vositalar bilan shug‘ullanadi. Avtomatika so‘zi grekcha so‘zdan olingan bo‘lib, o‘zi harakatlanuvchan moslamani anglatadi. Avtomatika fan sifatida XVIII-asrning ikkinchi yarmida, ya’ni ip-yigiruv, tikuv stanoklari va bug‘ mashinalari kabi birinchi murakkab mashina qurilmalarining paydo bo‘lish davrida ishlatila boshlandi. Texnika tarixida birinchi ma’lum bo‘lgan avtomatik qurilma Polzunov bug‘ mashinasi (1765-y.) hisoblanadi. Bu mashina oddiy shamol va gidravlik dvigatellarning o‘rniga ishlatilgan va odam ishtirokisiz suvning sathini rostlagan. Avtomatik rostlashning asosiy prinsiplari ingliz olimi F. Maksvel tomonidan 1868-yilda ishlab chiqilgan. Texnikaning rivojlanishi va odamlarning og‘ir qo‘l mehnatidan bo‘shashiga qaramasdan ish jarayonlari va mehnat qurollarini boshqarish kengayib va murakkablashib bordi. Ayrim hollarda esa maxsus qo‘shimcha elementlarsiz mexanizatsiyalashgan ishlab chiqarishni boshqarish imkoniyatlari murakkablashdi. Bu esa o‘z navbatida avtomatikaning muhimligi va uni rivojlantirish kerakligini isbotladi. Avtomatikaning texnik vositalariga nazorat axborotlarini, qabul qiluvchi, uzatuvchi, o‘zgartiruvchi, saqlaguvchi, programmalashtirilgan axborot bilan solishtiruvchi, buyruq axborotini shakllantiruvchi hamda texnologik jarayonga ta’sir ko‘rsatuvchi quyidagi uskunalar va texnik qurilmalar kiradi: datchiklar, relelar, kuchaytirgichlar, logik (mantiqiy) elementlar, 4 rostlagichlar,stabilizatorlar,ijro mexanizmlari va boshqalar. Bunday texnik vositalar avtomatika o‘zgartgichlari deb ham yuritiladi. Avtomatikaning asosiy tushunchalari quyidagilar: avtomatik nazorat, avtomatlashtirish, avtomatik boshqarish, avtomatik rostlash . Avtomatik nazorat – texnologik jarayon haqida operativ ma’lumotlarni avtomatik ravishda qa’bul qilish va uni qayta ishlash uchun kerakli bo‘lgan sharoitlarni ta’minlaydi Avtomatik rostlash – texnologik jarayonlarning tegishli parametrlarini avtomatik rostlovchi asboblar yordamida talab qilingan sathda saqlanishini nazarda tutadi. Bu holda odam faqat avtomatik rostlash sistemasining (ARS) to‘g‘ri ishlashini nazorat qiladi. Avtomatik boshqarish – texnologik operatsiyalarni belgilangan muttasilligining avtomatik ravishda bajarilishini va boshqaruv Obektiga nisbatan bo‘ladigan ta’sirlarning muayyan muttasilligini ishlab chiqishdan iborat Avtomatlashtirish – texnalogik jarayonlarni odam ishtirokisiz boshqaradigan texnik vositalarni joriy etish demakdir, ya’ni ishlab chiqarish jarayonidagi odam ishtirok etmagan sanoatni yangi bosqichi bo‘lib, bunda texnalogik va ishlab chiqarish jarayonlarini boshqarish funksiyasini avtomatik qurilmalar bajaradi. Ishlab chiqarish jarayonlarini avtomatlashtirish mamlakatimizdagi sanoat korxonalarida mehnat unumdorligini oshirish, ishlab chiqarishni jadallashtirish, moddiy texnika bazasini yaratish hamda texnikani taraqqiy ettirishda asosiy yo‘nalish hisoblanadi. Avtomatlashtirish vositalarini ishlab chiqarishda qo‘llash mehnat unumdorligini oshirib, ishlab chiqariladigan mahsulot sifatini, mehnat sharoitini yaxshilaydi. Shu bilan bir qatorda ishlab chiqarishning yuqori samaradorligini ta’minlaydi. Zamonaviy texnika hamda o‘lchash, rostlash va boshqarish elementlari bilan jihozlangan. Har qanday texnologik jarayonda ma’lum bir yoki 5 bir necha texnologik parametr ishtirok etib, ular jarayonning borishida hamda mahsulot sifatini o‘zgarishida asosiy o‘rin egallaydi. Moddiy ishlab chiqarishni takomillashtirishda sifat jihatdan yangi hisoblangan avtomatlashtirish bu sohada haqiqiy tub o’zgarishlarni vujudga keltiradi, texnologik jarayonlarni qayta ishlab chiqishni, ishchi, muhandis-texnik xodimlarning va xizmatchilarning ixtisoslik boyicha tayyorlashni va boshqarish sohasida o’zgartirishni talab qiladi. Avtomatlashtirish ilmiy tadqiqotlarga tobora kengroq kirib borib, fan va texnikani rivojlantirish uchun yangi imkoniyatlar ochib bermoqda. Bundan tashqari, avtomatlatirish avvallari inson ishga qodir bo’la olmagan yangi, yuqori intensiv jarayonlarni amalga oshirishga, tabiatda ma’lum bo’lmagan yangi, samarali materiallarni yaratishga imkon beradi. Texnologik jarayonlar va yordamchi xizmatlarni avtomatlashtirish faqat ishlab chiqarish texnikasini takomillashtirish va mehnat sharoitlarini yaxshilash bilangina emas, balki ishlab chiqarish rentabelligini oshirish, birlik mahsulotga ketadigan moddiy va mehnat xarajatlarini pasaytirib, uning texnik-iqtisodiy ko’rsatkichlarini yaxshilash bilan bog‘liq. Iqtisodiy omillar avtomatlashtirish obektini tanlab olishda asosiy omil hisoblanadi. Sanoatda avtomatlashtirishning iqtisodiy samaradorligini orttirish omillari juda ko’p. Xozirgi sharoitda avtomatlashtirishning iqtisodiy samaradorligiga xizmat kursatuvchi xodimlar sonini kamaytirish xisobigagina erishishga ko’p hollarda imkon bo‘lmaydi, chunki zamonaviy zavodlar, sexlar, bo’linmalar, uchastkalarga nisbatan kam miqdordagi odamlar bilan xizmat kursatiladi. Shuning uchun iqtisodiy samaradorlikni oshirish omillariga quyidagilarni kiritish mumkin: maxsulot sifatini oshirish, xom ashyo va turli xil energiya sarfini, ishlab chiqarish chiqindilarini kamaytirish, ishlab chiqarish ritmini oshirish, mehnat unumdorligini oshirish, chiqarilayotgan maxsulot hajmini oshirish, xizmat kursatuvchi xodimlarning mexnat sharoitini ishlab chiqarishning kishilar hayoti va sog‘ligi uchun xavfli bo’lgan uchastkalaridagi zararli ishlarni yoqotish hisobiga yaxshilash. 6 Avtomatikaning bizning mamlakatimizda xam o‘rni juda katta va bu xozirgi shiddat bilan rivojlanib borayotgan zamonda ayniqsa oshib bormoqda. Mustaqillik yillarida sanoat va avtomatika ancha rivojlandi, yani mamlakatimiz agrar davlatdan sanoatlashgan davlatga aylanib bormoqda, bu albatta avtomatikaning xayotimizga ta’siri qanchalik oshib borayotganini kursatadi. Avtomatikaning kelajakdagi istiqboli haqida gapiradigan bo‘lsam, inson xayotini bu soxasiz tasavur qilib bo‘lmaydi deb o‘ylayman, chunki XXI- asr texnika asri, xohlaymizmi yo‘qmi texnika rivojlanishi o‘sishda va rivojlanishda davom etadi. Masalan oldin inson quli bajargan ishlarni xozirda ko‘pchiligini texnika va aqilli mashinalar bajarmoqda, zavodlar oldingiga nisbatan ancha avtomatlashtirilgan tarzda ishlamoqda. Hozirgi kunda fan va texnikaning rivojini sanoatni deyarli barcha tarmoqlarida keng qo‘llaniladigan polimer materiallarsiz tasavvur qilib bo‘lmaydi. Polimerlarni rangli va qora metallarni o‘rniga qo‘llaganda buyumlarni tannarxi va og‘irligi kamayadi. Polimerlar avtomobilsozlik, suv, havo va yer transportida, radioyelektronika va elektronika sanoatida, qurilishda, qishloq xo‘jaligida, tibbiyotda, oziq-ovqat va yengil sanoatda keng qo‘llanilmoqda. Ammo sanoat tarmoqlarining polimerlarga bo‘lgan talabi, ularni ishlab chiqarish sur’atlaridan ilgarilab ketmoqda. Shunga monand yurtimizda neft maxsulotlarini ishlab chiqaruvchi va qayta ishlovchi bir qator zamonaviy texnologoyalar asosida ishlovchi majmualar barpo etilgan va rejalashtirilgan. Xozirgi paytda respublikamiz boy gaz, gaz kondensat va neft zaxiralariga ega. Bu esa davlatimizning yutug‘i hisoblanib , Qashqadaryo viloyati neft – gaz va uni qayta ishlash bo‘yicha ilg‘or sanaladi. Polimerlarga bo‘lgan talabning yuqoriligi sababli ham neft va gaz asosida ishlovchi sintetik polimerlarni ishlab chiqaruvchi korxonalarning o‘rni beqiyosdir . Poliyetilen – poliolefin birikmalarning eng oddiy vakillaridan biri bo‘lib , etilenni polimerlash yo‘li 7 bilan olinadi. Etilen esa aynan shu neft va gaz maxsulotlaridagi etanning pirolizi orqali olinadi Texnologik jarayon tavsifi DA-3001 rektifikatsiya kolonnasi oqimdagi yengil komponentlarni (SN 4 , S 2 N 6 ) ajratib olish uchun mo‘ljallangan. DA-3001 kolonnasidagi harorat yuqori bosimli to‘yingan bug‘ bilan qizdiriluvchi YEA-3007 reboyleri tomonidan ushlab turiladi. Oqim sarfi ogohlantiruvchi yuqori «N» va quyi «L» signaliga ega FIC-30903 nazoratchisi yordamida rostlanadi . Rostlash FV- 30903 sarf klapani bilan boshqariladi . Bug‘ liniyasida klapandan oldin UV- 30902 ajratuvchi klapan o‘rnatilgan. Sarfni FIC-30903 nazoratchi yordamida rostlash haroratning ogohlantiruvchi yuqori «N» va quyi «L» signal iga ega TIC-30905 nazoratchi ko‘rsatkichi bo‘yicha amalga oshiriladi. YEA-3007 ga bug‘ kirish yo‘lida 1500 kRa bosimga mo‘ljallangan PSV-3041 va PSV-3041 S himoya klapanlari o‘rnatilgan. Reaktorga retsikl etilenni kirishini ta’minlash maqsadida re tsikl kolonnasida gi bosim reaktor bosim iga nisbatan yuqoriroq o‘rnatil gan. DA- 3001 kolonna 2650-2950 kRa bosim da va kolonnaning kub qismida 120- 135 0 S , yuqori qismida 45-70 0 S harorat da ishlaydi. Muhit harorati k olonna balandligi bo‘ylab joylashgan TI-30904, TI-30903, TI-30902, TI-30901 lar bilan o‘lchanadi. DA-3001kolonnada 3 qatlam nasadka bor: yuqori qatlam –3/8 dyuymli Rashig xalqalari, balandligi 100 0 mm ni tashkil etadi ; ikkinchi va uchinchi qatlamlari diametri 1 dyuym, qatlam kalinligi 2500 mm bo‘lgan Poll xalqalaridan tashkil topgan. 8 Yuqoridagi oqim YEA-3006 suv sovitgichidan o‘tadi va retsikl kolonnasining sug‘orish idishiga yo‘naltiriladi. DA-3001 dan chiqishdagi quvurda bosimni ortib ketishini oldini olish maqsadida, belgilangan bosimi 3420 kRa bo‘lgan himoyalash klapanlari PSV-3040 va PSV-3040S lar o‘rnatilgan. Himoya klapanlaridan tashlash ma’shalaga amalga oshiriladi. Undan tashqari fakelga tashlash porshenli klapan UV-30903 va sarf taqsimlagich FO-30904 orqali amalga oshiriladi. YEA-3006 chiqishidagi harorat TI-30908 indikatorining ko‘rsatgichi orqali nazorat qilinadi. YEA- 3006 dan chiqayotgan sovuq suv yo‘lida bosimni ortib ketishini oldini olish maqsadida o‘rnatilgan bosimi 700 kRa bo‘lgan PSV-3042 va PSV-3042S himoyalash klapanlari o‘rnatilgan. Himoya klapanlaridan tashlash ma’shalaga amalga oshiriladi. Qurilmani ishga tushirishda, retsikl kolonnasining sug‘orish idishidagi bosim ortib ketganida, bug‘ oqimi PV-30906 klapan orqali ma’shalaga tashlanadi. Bosim ogohlantiruvchi yuqori «N» signalga ega RIS-30906 nazoratchi yordamidla klapanlar orqali boshqariladi. Yengil komponentlarni (metan va etan) yig‘ilib qolishini oldini olish uchun retsikl kolonnasining sug‘orish idishidan bug‘ning katta bo‘lmagan oqimi FV-30907 klapani orqali mash’ala tizimiga tushiriladi. Sarfni rostlash ogohlantiruvchi yuqori «N» va quyi «L» signalga ega FIC-30906 nazoratchi yordamida klapanlar bilan boshqariladi. Birinchi navbatda etilan bug‘lari oqimi belgilangan bosimda qaytadan PV-30905 klapani orqali reaktorga beriladi. Sarfning nazorati klapandan oldin o‘rnatilgan FI-30407 indikator ko‘rsatkichi bo‘yicha olib boriladi. FA-3014 da bosim PG-30904 monometri bilan joyida o‘lchanadi. FA-3014 bosimi nazorati ogohlantiruvchi yuqori «N» va quyi «L» signalga ega PIC-30905 nazoratchi tomonidan ushlab turiladi. Rostlash PV-30905 klapani yordamida amalga oshiriladi. Yuqoridagi oqimda S-3013 namuna olgich o‘rnatilgan. Shu bilan birga metan, etan va buten-1 miqdorini analiz qilish uchun AI-30901 analizator i o‘rnatilgan. 9 FA-3014 sug‘orish idishida sath ikki xil usulda: ogohlantiruvchi yuqori «N» va quyi «L» signaliga ega LIC-30905 nazoratchi orqali LV-30905 klapani yordamida yoki FIC-30905 nazoratchi orqali FV-30905 klapani yordamida amalga oshiriladi. Idishdagi sath LG-30906 sath o‘lchagich bilan joyida o‘lchanadi. Idishda sathning «LL» qiymatiga erishilgach LALL-30907 signalini faollanishi va GA-3012 A/V sug‘orish nasoslarini o‘chiruvchi I-8 va I-34 blokirovkalarni ishga tushishi sodir bo‘ladi. FA-3014 ning sug‘orish idishidan chiqqan kub oqimi ikkita oqimga bo‘linadi. Bu liniyada UV-30906 ajratuvchi klapan o‘rnatilgan. Asosiy oqim GA-3012 A/V nasoslarining so‘rish qismiga STM-3012 va STM-3013 filtrlari orqali keladi va DA-3001 kolonnasiga sug‘orish uchun beriladi. Nasoslardan chiqishda bosim PG-30907 va PG-30908 monometrlari bilan joyida o‘lchanadi. Ikkinchi liniya ishga tushirish paytida foydalaniladi va oqim FA-3014 sug‘orish idishida sathni nazorat qilib, YEA-3002 ga beriladi. Nasos liniyasida FA-3014 da oqimni sirkulyatsiyalaydigan baypas liniyasi bor. Ushbu oqimning sarfi FO-30913 va FO-30914 sarfni chegaraligichlar bilan chegaralab turiladi. DA-3001 kolonna kubidan oqim 120-135 0 S harorat bilan chiqadi va DA-3002 kolonnasiga beriladi. DA-3001 kolonnasida gi sath ogohlantiruvchi yuqori «N» va quyi «L» signalga ega LIC-30901 nazoratchi yordamida FV- 30901 klapani orqali ushlab turiladi. FV-30901 sarf klapani LIC-30901 nazorat chi ko‘rsatkichi qarab FIC-30901 nazoratchi bilan rostlanadi. Sath o‘rnatilgan qiymatdan tushib ketganda LALL-30903 signalizatsiya ishga tushib, UV-30901 klapan yopiladi. DA-3002 kolonnasining funksiyasi tayyor buten-1ni og‘ir komponentlar (S 6+ )dan ajratib olishd ir. Buten-1 bug‘ xolida kolonnaning yuqori qismida n ajratib olinadi va YEA-3008 suv sovitgichidan o‘tib, FA- 3015 ga keladi. Kolonnada bosim PIC-31003 nazoratchi orqali PV-31003 klapani bilan rostlanadi. 10 Kolonnada bosim ortib ketishini oldini olish uchun yuqoridan quvurlar chiqishida 730 kRa bosimga mo‘ljallangan PSV-3043 va PSV-3043 S himoya klapanlari o‘rnatilgan. Himoya klapanlaridan tashlash ma’shalaga amalga oshiriladi. Shu bilan birga bosimni mash’alaga tashlovchi UV-31006 va FO- 31009 klapanlari joylashgan liniya mavjud. YEA-3008 ning kirish va chiqishida harorat TI-31006 va TI-31010 indikatorlar ko‘rsatkichi bo‘yicha nazorat qilinadi. YEA-3008 dan sovituvchi suvni chiqarib yuborish tizimida bosim ortib ketishini oldini olish uchun 700 kRa bosimga mo‘ljallangan PSV- 3044 himoya klapani o‘rnatilgan. Himoya klapanlaridan tashlash yerga amalga oshiriladi. Muhit harorati yuqorida joylashgan TI-31001, TI-31002, TI-31003, TI-31004, TI-31005, TI-31007 termoparalar bilan o‘lchanadi. DA-3002 kolonna 350-450 kRa bosimda va kolonnaning kub qismida 110-130 0 S, yuqori qismida 39-46 0 S haroratda ishlaydi. DA-3002 diametri 1 dyuym bo‘lgan Poll metall xalqalardan iborat kolonna nasadkalarining uchta paketi bilan ta’minlangan. Kolonnani isitish yuqori bosimli to‘yingan bug‘ bilan ta’minla sh , uni YEA-3009 reboylerga berish sur’ati bilan rostlanadi. Kolonna harorat i ogohlantiruvchi yuqori «N» va quyi «L» signaliga ega TIC- 31004 nazoratchi yordamida FV-31002 klapani orqali ushlab turiladi. FV- 1002 c arf k lapan i TIC31004 nazoratchi ko‘rsatkichiga ko‘ra FIC-31002 nazoratchi tomonidan rostlanadi. Sug‘orish idishidagi sath LG-31004 sath o‘lchagich bilan joyida kuzatiladi. Idishdagi suyuqlik sathi ogohlantiruvchi yuqori «N» va quyi «L» signaliga ega LIC-31003 nazoratchi yordamida rostlanadi . Rostlash LV- 31003 klapani bilan bajariladi. FA-3015 sug‘orish idishining quyi qismidan oqim UV-31007 klapani orqali GA-3013 A/V nasosning s o‘ rish qismiga keladi. Oqimning bir qismi buten-1 kolonnasini sug‘orish uchun xaydaladi. Sug‘orish uchun oqimning sarfi ogohlantiruvchi yuqori «N» va «L» signal iga ega FIC-31003 nazoratchi tomonidan FV-31003 klapani orqali rostlanadi . Oqimning ikkinchi qismi 11 ishga yaroqli va ishga yaroqsiz bo‘lgan buten-1ni saqlash uchun FA-3016 va FA-3017 idishlarga yo‘naltiriladi. Bu idishlar 8 soatli za h iraga ega. Nasosning chiqishida AI-31003 analizator o‘rnatilgan. Saqlashga kelayotgan buten-1 ning sarfining nazorati ogohlantiruvchi yuqori «N» va quyi «L» signal iga ega FI-31005 ko‘rsatkichi bo‘yicha olib boriladi. FA-3015 sug‘orish idishidan bosimni tushirish NV-31001 klapani orqali bajariladi. Suyuq mahsulot DA-3002 kolonna kubidan UV-31008 ajratuvchi klapan orqali olinib, YEA-3010 da sovitiladi va FA-3018 saqlash idishiga yuboriladi. YEA-3010 sovitgichidan chiqishida gi harorat va sarf ustidan nazorat TI-31009 va FI-31001 asboblari k o‘ rsa t kichi bo‘yicha olib boriladi. FI-31001 asbobi uchun sarfning yuqori «N» va quyi «L» qiymatlarida ogohlantiruvchi signal berish ko‘zda tutilgan. DA-3002 kolonnasida sath LIC- 31001 nazoratchi yordamida LV-31001 klapani orqali rostlanadi. Klapandan keyin S-3014 namuna olgich o‘rnatilgan. S 6 + mahsuloti idishi FA-3018 da bosim azot haydash yoki uni mash’ala tizimiga tushirish bilan nazorat qilinadi. FA-3018 idishida bosim 100-250 kRa , harorat 30-45 0 S da ushlab turiladi. Idishda gi sath ogohlantiruvchi yuqori «N» va quyi «L» signaliga ega LIC-31101 nazortchi tomonidan rostlanadi . Rostlash LV-31101 klapani vositasida bajariladi. Chiqishda suyuqlik tarkibini nazorat qilish uchun S-3017 namuna olish nuqtasi o‘rnatilgan. Idishda bosim ortib ketishini oldini olish uchun 500 kRa bosimga mo‘ljallangan PSV-3046 va PSV-3046 S himoya klapanlari o‘rnatilgan. Himoya klapanlaridan tashlash ma’shalaga amalga oshiriladi . S 6 + mahsulotlari FA-3018 ning kub qismidan GA-3017 A/V nasoslari bilan tayyor mahsulotlar sexiga beriladi. GA-3017 A, GA-3017 V nasoslarini himoyalash uchun FA-3018 da suyuqlik idishining minimal sathida nasoslarni to‘xtatuvchi blokirovka o‘rnatilgan . Minimal sathga tushirilganda LSLL- 31103 signalizatsiya ishga tushadi va I-16 va I-36 blokirovkalar faollashadi. Saqlash idishidagi sath maksimal qiymatga ega bo‘lganida boshqarish pulti 12 DCS da LAHH-31102 signalizatsiya ishlab ketadi. GA-3017A nasosining so‘rish qismida FA-3006 idishiga konteynerdan yengil nafta berish liniyasi bor. Ishga yaroqli buten-1 HV-31101 klapani orqali FA-3016 idishiga beriladi. Ishga yaroqsiz buten-1 li oqim HV-31102 klapan orqali o‘tadi va FA-3017 idishiga keladi. FA-3016 idishida sath ogohlantiruvchi yuqori «N» va quyi «L» signaliga ega LIC-31105 nazoratchi orqali rostlanadi. Rostlash FV-31104 sarf klapani bilan bajariladi. Idishda haroratning nazorati TI-31102 asbobi ko‘rsatkichi bo‘yicha olib boriladi. Saqlash idishida sathning maksimal qiymatiga erishilganda, DCS boshqaruv pultida LAHH-31106 signalizatsiya ishlab ketadi . Idishda sath minimal qiymatga tushganda, I-14 blokirovkani faollashtiruvchi LSLL-31107 signalizatsiyani ishga tushishi sodir bo‘ladi. FA-3016 da bosim 350-500 kRa , harorat 30-45 0 S da ushlab turiladi. Idishda bosim ortib ketishini oldini olish uchun 720 kRa bosimga mo‘ljallangan PSV-3047 va PSV-3047 S himoya klapanlari o‘rnatilgan. Himoya klapanlaridan tashlash ma’shalaga amalga oshiriladi . Ishga yaroqli buten-1 FA-3016 ning kub qismidan GA-3014 va GA- 3015 nasoslari bilan tayyor mahsulot sexining FB-8103 sferik idishiga yoki polietilen qurilmasining FB- 2451 idishiga beriladi. GA-3014 va GA-3015 nasoslarini himoyalash uchun I-37 va I-38 blokirovkalari ko‘zda tutilgan bo‘lib, ular ishga tushganda nasoslarni to‘xtatadi . Buten-1 ni tozaligini nazorat qilish uchun nasoslardan chiqishda S-3017 namuna olish nuqtasi o‘rnatilgan. FA-3016 idishi to‘lib ketsa, mahsulot FA-3017 idishiga qabul qilinadi va GA-3015 nasosi bilan RV-8103 sferik idishiga beriladi. FA-3017 idishida sath ogohlantiruvchi yuqori «N» va quyi «L» signali ga ega LIC-31109 rostlovchi tomonidan rostlanadi . Rostlash FV-31104 sarf klapani bilan amalga oshiriladi . 13 Agar ishga yaroqsiz bo‘lgan buten-1mahsulotida S 6+ va og‘ir komponentlarning miqdori xaddan ziyod ko‘p bo‘lsa, mahsulot GA-3016 nasosi yordamida FV-31107 sarf klapani orqali DA-3002 kolonnasiga qaytadan yo‘naltirilishi mumkin. Rostlash ogohlantiruvchi yuqori «N» va quyi «L» signaliga ega FIC-31107 nazoratchi tomonidan amalga oshiriladi. FA-3017 idishda yig‘ilgan suyuqlikda AI-31003 analizator ko‘rsatkichi bo‘yicha buten-2 ning va boshqa komponentlarning miqdori ortib ketsa, mahsulot GA-3016 nasosi bilan tayyor mahsulotlar sexidagi FB-8104 idishiga beriladi. Sarf nazorati FQI-31108 asbobi ko‘rsatkichi bo‘yicha olib boriladi. GA-3016 nasosni himoyalash uchun I-39 blokirovka ko‘zda tutilgan, u ishga tushganda nasosni to‘xtatadi. Ishga yaroqsiz bo‘lgan buten-1 tarkibini nazorat qilish uchun nasoslardan chiqishda S-3019 namuna olgich o‘rnatilgan. Saqlash idishida sathning maksimal qiymatiga erishilganda, DCS boshqaruv pultida LAHH-31110 signalizatsiya faollashadi. Idishda sath minimal qiymatga tushganda LSLL-31111 signalizatsiya ishga tushib, I-15 blokirovka faollashadi. FA-3017 da bosim 350-500 kRa, harorat 30-45 0 S da saqlanib turadi. Idishda bosim ortib ketishidan himoyalanish uchun 720 kRa ga mo‘ljallangan PSV-3048 va PSV-3048 S himoya klapanlari o‘rnatilgan. Himoya klapanlaridan tashlash mash’alaga amalga oshiriladi . 14 15 TEXNOLOGIK JARAYONNI IDENTIFIKATSIYAL A SH Bu amaliyotda identifikatsiya masalasi optimizatsiya masalasi bilan birgalikda asosiy masala h isoblanadi. Umumiy holda bu masalaning xammasi uchun aniq bir maqsadda yo‘naltirilgan modelni ko‘rish kerak bo‘ladi. Bu modelni ko‘rish jarayonida identifikatsiyalashdan maqsad eng axamiyatli xisoblanadi. Identifikatsiya bu o‘tkazilayotgan tajriba ma’lumotlaridan foydalanib, jarayonning matematik modelini tuzish tushiniladi. Boshqarish tizimini modellashtirish quyidagilarni o‘z ichiga oladi. 1. Tajribaviy-statik usul 2. Analitik usul 3. Tajribaviy-analitik usul Tajribaviy –analitik usulni ikki turi bo‘lib, aktiv va passiv tajriba usulidir. Passiv tajribada tajriba ma’lumotlari texnologik jarayonlaridan. Labaratoriya analizlaridan, avtomatlashtirish ko‘rsatkichi va xokazolardan olinadi. Aktiv eksperement - oldindan tuzilgan dastur yordamida ishlab turgan apparada o‘tkaziladi Apparatda ishlab chiqarish jarayoni ketayotgani uchun, chiqish qiymati ko‘rsatkichi texnologiyada ko‘satilgan qiymatdan 25% ortiq bo‘lishi mumkin. Mazkur malakaviy bitiruv ishida boshqaruv obyekti sifatida distillyatsiya kolonnasi ko‘riladi. Bu qurilmada xom ashyo o‘tkir bug‘ yordamida boshlang‘ich 123-125 S dan yakunda 134-136 S gacha qizdiriladi. Obyekt modelini aniqlash maqsadida uning ustida faol tajriba o‘tkazilib, obyektga pog‘onali turtki signali berildi. Tajribadan esa quyidagi natijalar aniqlandi. 1.1 – jadval 16 Vaqt 0 5 10 15 20 30 Suyuqlikning harorati 125 125 125.1 125.15 125.3 125.8 Vaqt 35 40 50 70 80 90 Suyuqlikning harorati 126.25 127 127.4 129.25 130.2 130.6 Vaqt 100 110 120 130 140 150 Suyuqlikning harorati 132 132.8 133.4 133.9 134.3 134.6 Vaqt 160 170 180 190 200 210 Suyuqlikning harorati 134.8 134.9 135 135 135 135 Obyektning o‘tish grafigi esa quyidagicha qurildi.G az harorati Vaqt 17 Obyektning o‘tish xarakteristikasi grafigi Hosil bo‘lgan grafikni silliqlab, unda turtki egriligining o‘zgarish nuqtasi aniqlanadi va shu nuqtadan egri chiziqqa urunma o‘tkaziladi. Urunmaning obsissa o‘qi bilan kesishish nuqtasi hamda ordinata o‘qining maksimal qiymati bilan kesishgan nuqtasidan obsissa o‘qiga perependikulyar to‘g‘ri chiziq tushuriladi va rasmda ko‘rsatilganidek belgilab olinadi.gaz harorati Vaqt Obyektning o‘tish xarakteristikasi grafigi Belgilangan masofalar chizg‘ich yordamida o‘lchanadi. Ko‘rilayotgan misolda T 0a =5, T ab =20 hamda T bd =83 ekanligi aniqlandi. Qiymatlar aniqlangach, (1.1) tenglama bo‘yicha z ning qiymati aniqlanadi. z=T ab / T bd (1.1) z=T ab / T bd =18/110=0.164. z ning qiymatiga ko‘ra quyidagi parametrlar aniqlanadi (1.2), (1.3): 18 k 1 ={ 17 z + 1 , agar 0 ≤ z ≤ 0.104 7.4 z + 2.1 , agar z > 0.104 (1.2) k 1 =7.4*0 . 164+2.1= 3.31 k2=7.5 ∗z2+2.1 ∗z (1.3) k2=¿ 7.5* 0.164 2 +2.1* 0.164 =0. 544 k1 , k 2 larning qiymatlari aniqlangach, obyektning doimiy vaqti T (1.4) tenglamaga binoan aniqlanadi. T=Tbd/k1 (1.4) T= 110 3.31 =33.22 Obyektning kechikish vaqti τ 1 quyidagi (5.6) tenglama orqali aniqlanadi. τ1=k2T (1.6) τ1=0.544 ∗33.22 =18.09 Obyektning haqiqiy kechikish vaqti quyidagicha hisoblanadi. τ=T0a+Tab−τ1 (1.7) τ=5+18 −18.09 =4.91 Uzatish funksiyasining tartibi n esa (5.8) tenglama bilan aniqlanib, uning qiymatini butun son qilib yaxlitlanadi. n = 2.5 ∗ z 2 + 8.6 ∗ z + 1 (1.8) n = 2.5 ∗ 0.164 2 + 8.6 ∗ 0.164 + 1 ≈ 2 n ning qiymatini butun son qilib yaxlitlanadi. 19 Obyektning kuchaytirish koeffitsiyenti quyidagicha hisoblanadi (1.9). k = T o − T b T b ∗ 100 A (1.9) k = 135 − 125 125 ∗ 100 7 = 1.143 Obyektning uzatish funksiyasi esa (5.10) tenglama ko‘rinishida ifodalanadi.W = k (Tp +1)ne−τp (1.10) Bizning misolda esa obyektning uzatish funksiyasi W = 1.14 (33.22 p+1)2e−4.91 p ko‘rinishga ega bo‘ldi. 20 TEXNOLOGIK JARAYONNI AVTOMATLASHTIRISHNING FUNKSIONAL CHIZMASI VA BAYONI DA-3001 distillyatsiya kolonnasida harorat elektr chiqish signaliga ega bo‘lgan PT100 markali qarshilik termometri (poz.1-1) orqali 4-20 mA tokli signal ko‘rinishida PLK63-RRRRRR-M markali kontrollerga uzatiladi va kontroller Sirius 3RT20351NF34 markali (poz.1-2) magnitli yuritgich yordamida klapinni ochib yopish orqali bug‘ sarfini o‘zgartirish orqali temperatura rostlanadi.Shuningdek joriy qiymatni bosmaga chiqarish va xotirada saqlash mumkin. DA-3001 distillyatsiya kolonnasida harorat 4 ta SITRANS TF2 markali raqamli despleyli termometr (poz.2-1,3-1,4-1,5-1) yordamida nazorat qilinadi. DA- 3001 distillyatsiya kolonnasida bosim SITRANS p DS III (7mf403x) markali manometr (poz.6-1) yordamida nazorat qilinadi. DA-3001 distillyatsiya kolonnasidan chiqqan komponent YEA-3006 sovitgichdan o‘tadi. YEA-3006 chiqishdagi harorat SITRANS TF2 markali raqamli despleyli termometr (poz.7-1) yordamida nazorat qilinadi. FA-3014 sug‘orish idishida bosim ortib ketishini oldini olish uchun bosim QBE2103-P25 markali manometr (poz.8-1) orqali 4-20 mA tokli signal ko‘rinishida PLK63-RRRRRR-M markali kontrollerga uzatiladi. Kontroller Sirius 3RT20351NF34 markali (poz.8-2) magnitli yuritgich yordamida klapinni ochib yopish orqali bosim rostlanadi. FA-3014 sug‘orish idishida bosim SITRANS p DS III (7mf403x) markali manometr (poz.9-1) yordamida nazorat qilinadi. FA-3014 sug‘orish idishida sath SITRANS LVL100 7ML5745-1AA01- 1AA0 markali vibratsiyali sath signalizatori (poz.10-1,10-2) yordamida kontrollerga uzatiladi va kontroller Sirius 3RT20351NF34 markali (poz.10-3) magnitli yuritgich yordamida sath minimal qiymatga yerishganda GA-3012 A/V nasosni o‘chiradi, maksimal qiymatga yerishganda GA-3012 A/V nasosni yoqadi. 21 YEA-3008 sovitgichning kirish va chiqishida harorat 2 ta SITRANS TH100 markali termopara (poz.11-1,12-1) yordamida nazorat qilinadi. DA-3002 distillyatsiya kolonnasida harorat 4 ta SITRANS TH100 markali termopara (poz.13-1,14-1,15-1,16-1) yordamida nazorat qilinadi. DA-3002 distillyatsiya kolonnasida harorat elektr chiqish signaliga ega bo‘lgan PT100 markali qarshilik termometri (poz.17-1) orqali 4-20 mA tokli signal ko‘rinishida PLK63-RRRRRR-M markali kontrollerga uzatiladi va kontroller Sirius 3RT20351NF34 markali (poz.17-2) magnitli yuritgich yordamida klapinni ochib yopish orqali bug‘ sarfini o‘zgartirish orqali temperatura rostlanadi.Shuningdek joriy qiymatni bosmaga chiqarish va xotirada saqlash mumkin. FA-3015 sug‘orish idishida sath SITRANS LVL100 7ML5745-1AA01- 1AA0 markali vibratsiyali sath signalizatori (poz.18-1,18-2) yordamida kontrollerga uzatiladi va kontroller Sirius 3RT20351NF34 markali (poz.18-3) magnitli yuritgich yordamida sath minimal qiymatga yerishganda GA-3013 A/V nasosni o‘chiradi, maksimal qiymatga yerishganda GA-3013 A/V nasosni yoqadi. FA-3016 sug‘orish idishida sath SITRANS LVL100 7ML5745-1AA01- 1AA0 markali vibratsiyali sath signalizatori (poz.19-1,19-2) yordamida kontrollerga uzatiladi va kontroller Sirius 3RT20351NF34 markali (poz.19-3) magnitli yuritgich yordamida sath minimal qiymatga yerishganda GA-3014 A/V nasosni o‘chiradi, maksimal qiymatga yerishganda GA-3014 A/V nasosni yoqadi. YEA-3010 sovitgichidan chiqishidagi harorat SITRANS TF2 markali raqamli despleyli termometr (poz.20-1) yordamida nazorat qilinadi. Sarf esa SITRANS F5100 markali lektromagnitli sarf ulchagich (poz.21-1) yordamida nazorat qilinadi. FA-3017 sug‘orish idishida sath SITRANS LVL100 7ML5745-1AA01- 1AA0 markali vibratsiyali sath signalizatori (poz.22-1,22-2) yordamida kontrollerga uzatiladi va kontroller Sirius 3RT20351NF34 markali (poz.22-3) 22 magnitli yuritgich yordamida sath minimal qiymatga yerishganda GA-3015 A/V nasosni o‘chiradi, maksimal qiymatga yerishganda GA-3015 A/V nasosni yoqadi. 23 Avtomatlashtirish vositalarning buyurtma s petsifikatsiyasi № poz O‘ zgaruvchi parametrlar O‘ zgaruvchi parametrlar xarakteris O‘ rnatish joyi O‘ lchovchi asbob nomi va xarakteristikasi Tipi so ni Tayyorlo v zavodi Izo x 24 tikasi 1 2 3 4 5 6 7 8 9 1 -1 TT temperatura ni rostlash -II- Joyida Qarshilik termometri chiqish signali 4-20mA,chastotasi γ=50 Gs , ishchi bosim R = 0.4MPa PT100 1 Siemens 1-2 NS -II- -II- Shitda Magnitli yuritgich, chastotasi γ =50 Gs, ishchi quvvati 23 kvt, o‘lchami 114x55x174 mm Sirius 3RT20351 NF34 1 Siemens 2-1 TI temperatura ni nazorat qilish -II- Joyida Raqamli despleyli termometr, o‘lchash diapozini -50 ... +200 °C 4-20 mA SITRANS TF2 1 Siemens 25 3-1 TI -II- -II- Joyida Raqamli despleyli termometr, o‘lchash diapozini -50 ... +200 °C 4-20 mA SITRANS TF2 1 Siemens 4-1 TI -II- -II- Joyida Raqamli despleyli termometr, o‘lchash diapozini -50 ... +200 °C 4-20 mA SITRANS TF2 1 Siemens 5-1 TI -II- -II- Joyida Raqamli despleyli termometr, o‘lchash diapozini -50 ... +200 °C 4-20 mA SITRANS TF2 1 Siemens 6-1 PI bosimni nazorat qilish -II- Joyida Manometr chiqish signali 4-20mA, ishchi bosim 0-1 mbar do 0-700 bar , SITRANS p DS III (7mf403x) 1 Siemens 7-1 TI temperatura ni nazorat qilish -II- Joyida Raqamli despleyli termometr, o‘lchash diapozini -50 ... +200 °C 4-20 mA SITRANS TF2 1 Siemens 8 -1 PT bosimni rostlash -II- Joyida Manometr chiqish signali 4-20mA,chastotasi γ=50 Gs , o‘lchash diapozini 0...4 bar / 0...400 kPa QBE2103- P25 1 Siemens 8-2 NS -II- -II- Shitda Magnitli yuritgich, chastotasi γ =50 Gs, ishchi quvvati 23 kvt, o‘lchami 114x55x174 mm Sirius 3RT20351NF 34 1 Siemens 26 9-1 PI bosimni nazorat qilish -II- Joyida Manometr chiqish signali 4-20mA, ishchi bosim 0-1 mbar do 0-700 bar , SITRANS p DS III (7mf403x) 1 Siemens 10-1 10-2 LT Sathni rostlash -II- Shitda Vibratsiyali sat h signalizatori, ishchi bosimi 6400kPab kuchlanishi 20...72 V, ishchi quvvati 1.3 Vt SITRANS LVL100 7ML5745- 1AA01-1AA0 2 Siemens 10-3 NS -II- -II- Shitda Magnitli yuritgich, chastotasi γ =50 Gs, ishchi quvvati 23 kvt, o‘lchami 114x55x174 mm Sirius 3RT20351NF 34 1 Siemens 11-1 TI temperatura ni nazorat qilish -II- Joyida Termopara, chiqish signali 4-20 mA, ulchash diapozoni 1000 0 s gacha SITRANS TH100 1 Siemens 12-1 TI temperatura ni nazorat qilish -II- Joyida Termopara, chiqish signali 4-20 mA, ulchash diapozoni 1000 0 s gacha SITRANS TH100 1 Siemens 13-1 TI temperatura ni nazorat qilish -II- Joyida Termopara, chiqish signali 4-20 mA, ulchash diapozoni 1000 0 s gacha SITRANS TH100 1 Siemens 27 14-1 TI temperatura ni nazorat qilish -II- Joyida Termopara, chiqish signali 4-20 mA, ulchash diapozoni 1000 0 s gacha SITRANS TH100 1 Siemens 15-1 TI temperatura ni nazorat qilish -II- Joyida Termopara, chiqish signali 4-20 mA, ulchash diapozoni 1000 0 s gacha SITRANS TH100 1 Siemens 16-1 TI temperatura ni nazorat qilish -II- Joyida Termopara, chiqish signali 4-20 mA, ulchash diapozoni 1000 0 s gacha SITRANS TH100 1 Siemens 17 -1 TT temperatura ni rostlash -II- Joyida Qarshilik termometri chiqish signali 4-20mA,chastotasi γ=50 Gs , ishchi bosim R = 0.4MPa PT100 1 Siemens 17-2 NS -II- -II- Shitda Magnitli yuritgich, chastotasi γ =50 Gs, ishchi quvvati 23 kvt, o‘lchami 114x55x174 mm Sirius 3RT20351NF 34 1 Siemens 18-1 18-2 LT Sathni rostlash -II- Shitda Vibratsiyali sat h signalizatori, ishchi bosimi 6400kPab kuchlanishi 20...72 V, ishchi quvvati 1.3 Vt SITRANS LVL100 7ML5745- 1AA01-1AA0 2 Siemens 28 18-3 NS -II- -II- Shitda Magnitli yuritgich, chastotasi γ =50 Gs, ishchi quvvati 23 kvt, o‘lchami 114x55x174 mm Sirius 3RT20351NF 34 1 Siemens 19-1 19-2 LT Sathni rostlash -II- Shitda Vibratsiyali sat h signalizatori, ishchi bosimi 6400kPab kuchlanishi 20...72 V, ishchi quvvati 1.3 Vt SITRANS LVL100 7ML5745- 1AA01-1AA0 2 Siemens 19-3 NS -II- -II- Shitda Magnitli yuritgich, chastotasi γ =50 Gs, ishchi quvvati 23 kvt, o‘lchami 114x55x174 mm Sirius 3RT20351NF 34 1 Siemens 20-1 TI temperatura ni nazorat qilish -II- Joyida Raqamli despleyli termometr, o‘lchash diapozini -50 ... +200 °C 4-20 mA SITRANS TF2 1 Siemens 21-1 FI sarfni nazorat qilish -II- Joyida yelektromagnitli sarf ulchagich, aniqlik sinfi 1%, kuchlanishi 20...28 V, chiqish signali 4-20mA SITRANS F 5100 1 Siemens 29 22-1 22-2 LT Sathni rostlash -II- Shitda Vibratsiyali sat h signalizatori, ishchi bosimi 6400kPab kuchlanishi 20...72 V, ishchi quvvati 1.3 Vt SITRANS LVL100 7ML5745- 1AA01-1AA0 2 Siemens 22-3 NS -II- -II- Shitda Magnitli yuritgich, chastotasi γ =50 Gs, ishchi quvvati 23 kvt, o‘lchami 114x55x174 mm Sirius 3RT20351NF 34 1 Siemens 30 Uch fazali p rinsipial e lektr manba chizmasi va bayoni Bu chizmada taqsimlanish tarmog‘iga manba manba tarmog‘ining asosiy manba tarmog‘idan va unda kuchlanish bo‘lmay qolganda rezerv manba tarmog‘idan berilishi ta’minlangan. Buning uchun asosiy manba tarmog‘iga ulangan magnitli yuritgich PM1 va rezerv manba tarmog‘iga ulangan magnitli yuritgich PM2 va ularning kontaktlaridan foydalaniladi. Asosiy manba tarmog‘ida kuchlanish mavjud bo‘lsa, PM1 ishlab, o‘zining normal ochiq PM1 kontaktlarini ulaydi va taqsimlanish manba tarmog‘iga kuchlanish beriladi. Asosiy manba tarmog‘ining biror fazasida kuchlanish bo‘lmay qolsa, uch fazali kuchlanish relesi RN1 o‘chib, asosiy manba tarmog‘iga ulangan magnitli yuritgich PM1 zanjirini uzadi va bunda uning asosiy manba zanjiridagi normal ochiq kontaktlari PM1 uzilib, asosiy manba zanjirini uzadi, rezerv manba tarmog‘idagi normal yopiq PM1 kontakti esa ulanib, rezerv manba tarmog‘idagi magnitli yuritgich PM2 ishlaydi va o‘zining normal ochiq PM2 kontaktlarini ulab, taqsimlanish tarmog‘iga rezerv manba tarmog‘ini ulaydi. Asosiy manba zanjiridagi hamma fazalarda kuchlanish paydo bo‘lishi bilan, yana magnitli yuritgich PM1 zanjiri ulanib, rezerv manba tarmog‘idagi magnitli yuritgich PM2 zanjirini uzadi va asosiy manba tarmog‘ini ulaydi. 31 32 Prinsipial boshqarish va signallash tizim larini loyi h ala sh Tekshirish tugmasi SV1 bosilganda K1 rele boshqarish o‘ramlaridan tok o‘tib, K1 normal ochiq kontaktlarilarining ulanishiga sabab bo‘ladi. Natijada, tovushli signal NA ishlaydi va hamma signal lampalar zanjirini normal yopiq kontaktlar orqali yoqadi. Texnologik kontakt SQ1 ulanganda, K2 relening normal ulangan kontakti orqali ulanib, K1 rele boshqarish o‘ramlaridan tok o‘tadi va bu uning K1 normal ochiq kontaktlarilarining ulanishiga sabab bo‘ladi. Natijada, VD2 diod orqali K2 rele zanjiri ulanadi K2 normal ochiq kontaktlari yordamida zanjir blokirovkalanadi. Rele K2 ishlaganda, o‘zining signallash lampasi zanjiridagi K2 normal ochiq kontaktlarini ulab signal lampani N L 1 yoqadi va normal yopiq kontakt K2 ni uzadi. To‘xtatish tugmasi SV2 bosilganda, K1 rele o‘ramlaridan tok o‘tishi to‘xtaydi va K1 normal yopiq kontaktlarini uzadi va signal lampalari o‘chib, faqat blokirovkalovchi K2 kontakt zanjiridagi signal lampasi yoniq qoladi. Qolgan tizimlar (5-1; 7-1; 8-1) ham shu tartibda ishlaydi. 33 AVTOMATIK ROSTLASH TIZIMINI HISOBI Boshqariluvchi obyekt haroratini rostlash jarayoni 34 Ushbu ishini bajarishda obyekt sifatida distillyatsiya kolonnasi tanlab olindi. Olingan obyektni tizimli tahlil qilib, uning kirish va chiqish parametrlarini aniqlaymiz: G m G’ m T m T’ m G b G’ b T b T’ b Bu yerda: G m -qurilmaga kirayotgan mahsulotning sarfi; T m -qurilmaga kirayotgan mahsulotning harorati; G b -qurilmaga kirayotgan bug‘ning sarfi; T b -qurilmaga kirayotgan bug‘ning harorati; G’ m -qurilmadan chiqayotgan mahsulotning sarfi; T’ m - qurilmadan chiqayotgan mahsulotning harorati; G’ b - qurilmadan chiqayotgan bug‘ning sarfi; T’ b - qurilmadan chiqayotgan bug‘ning harorati; Ushbu ko‘rsatkichlar ichidan boshqaruvchi va boshqariluvchi ko‘rsatkichlarni aniqlab olamiz. Boshqaruvchi ko‘rsatkich – qurilmaga kirayotgan bug‘ning massaviy sarfi, kg/soat; Boshqariluvchi ko‘rsatkich- qurilmadan chiqayotgan mahsulotning temperaturasi Ushbu ko‘rsatkichlarni ichidan boshqaruvchi va boshqariluvchi ko‘rsatkichlarni aniqlab olamiz. Boshqariluvchi ko‘rsatkich - blanshirlash vannasidan chiqayotgan mahsulotning harorati -T,˚S. Boshqaruvchi ko‘rsatkich - suv bug‘ning sarfi – G, m 3 /s. 35Distillatsiya Kolonnasi Jarayondagi o‘zgartiriladigan Obektning asosiy ko‘rsatkichi – harorat bo‘lib, uning o‘zgarish chegarasi t max =136 o C; t min =134 o C; t o‘rt =135 o C; o‘zgarish chegarasi  t = ±1 o C.  t max = t max - t o‘rt =136-135=1 0 S  t min = t min - t o‘rt = 134-135=-1 0 S  t=  1 0 S. Rektifikatsion kolonnaning Matlab modeli Rektifikatsion kalonnada haroratni rostlashni obyekt sifatida olishimiz mumkin. To‘yingan suv bug‘lari sanoat miqyosida sovutish suvi sifatida keng qo‘llaniladi. Bug ‘ kondensatsiyalanganda juda katta miqdorda issiqlik chiqariladi. Kondensatsiyalanadigan bug‘ yuqori issiqlik uzatish koeffitsientiga ega bo‘lganligi sababli, bug ‘ tomonidagi issiqlik qarshiligi kichik bo‘lib, bug‘ yordamida isitish uchun kichikroq sirt maydoni zarurligini ko‘rsatadi. Issiqlik uzatish jarayonini avtomatik tartibga solishni simulyatsiya qilish uchun suv bug‘idan foydalandik, chunki suv bug‘ining kondensatsiyasi paytida juda katta miqdordagi issiqlik ajralib chiqadi. Misol uchun, 98 kpa bug‘ bosimida 2,26 MJ/kg issiqlik chiqariladi. To‘yingan bug‘ni iste’mol qilishning asosiy afzalligi shundaki, u bir xil haroratda va bir xil bosimda kondensatsiyalanadi. Bug‘ kondensati issiqligidan foydalanish natijasida bug ‘ isitgichlarining samaradorligi juda yuqori. yana bir afzalligi shundaki, bug ‘ yonmaydi va uni ishlatish oson[1,2]. Suv bug‘ining asosiy kamchiligi shundaki, uning bosimi harorat oshishiga mutanosib ravishda oshadi. Shuning uchun, suv bug‘lari yordamida uni 220 ga qadar qizdirish mumkinkompyuter C. bu haroratda bug ‘ bosimi 1,0 ga teng...1.2 Mpa. Isitish bug‘ining hajmi va idish 0,6 bo‘lishi kerak. juda yuqori bosimli issiqlik tashuvchilardan foydalanganda qalin devorli va qimmatbaho qurilmalardan foydalanish kerak [3,4]. Ushbu ko‘rsatkichlardan biz boshqariladigan va boshqariladigan ko‘rsatkichlarni aniqlashimiz mumkin. Issiqlik almashtirgichga kiradigan bug‘ning massa oqim tezligi nazorat indikatori sifatida ishlatiladi va issiqlik 36 almashtirgichdan chiqadigan mahsulotning harorati boshqariladigan indikator sifatida ishlatiladi. Jarayonda o‘zgartirilayotgan ob’ektning asosiy ko‘rsatkichi harorat, o‘zgarish chegarasi = 74ºC , = 69ºC, o‘zgarish chegarasi = 71,5 ºC, = ±2,5 ºC . agar qurilmadagi boshqaruv jarayoni 1 quvvat deb hisoblasak, ob’ekt inertial bo‘linish tenglamasi bilan ifodalanadi[5,6]. (1) Ob’ektning koeffitsientlarini topish uchun biz inertial bo‘linish ko‘rsatkichlariga ye’tibor beramiz. Boshqariladigan ob’ektning daromadini aniqlashda biz chiqish parametrini kirish parametriga ajratamiz, ya’ni.: ,                                                                           (2) - obyektni kuchaytirish koeffitsienti - Chiqish parametri (harorat o‘zgarishi); - Chiqish parametri (harorat o‘zgarishi); suv bug‘ini iste’mol qilish birligini kg / soatdan / soniyagacha o‘zgartiramiz. (3) /sek. (4) Kompyuter dasturiga o‘tish va qiymatlarni kiritish uchun biz o‘lchovsiz qiymatga o‘tamiz, bu yerda daromad: (5) Ob’ektning o‘sishini topib, bug‘lanishning o‘rtacha vaqtini topamiz, buning uchun bug’ sarfini oqartiruvchi hammom hajmiga ajratamiz: (6) 37 Bu yerda: t-inersiya vaqti, soniya; V-hajm, Gx-kirish parametri (mahsulot iste’moli) , p-mahsulotning zichligi . (7) Ushbu ko‘rsatkichlar aniq bo‘lgach, uzatish funksiyasining raqamli qiymatini yaratamiz. O‘tkazish funksiyasi orqali ob’ektning xatti-harakatlarini ifodalashda ikkita koeffitsient inersiya vaqti kuchaytirish koeffitssienti [7,8]. Inersiya vaqtini va kuchaytirish koeffitssienti topishimiz bilan biz uzatish funksiyasini yaratamiz[9]. (8) Tanlangan ob’ektning signalida biz Matlab dasturida kompyuter modelini yaratamiz. Buning uchun dastur kutubxonasidan kerakli bo‘limlar olinadi. Natijada yekranda quyidagi kompyuter modeli yaratiladi. -rasm. Simulink-MATLAB dasturida avtomatlashtirilgan issiqlik uzatish jarayonining modeli Model qurilgandan so‘ng, unga 1000 soniya ishlash vaqtini beramiz. Dinamik modelning ko‘rsatkichlari Matlab dasturidan olingan yegri chiziq yordamida aniqlanadi. 38 -rasm. Vaqt o‘tishi bilan bug’ sarfining o‘zgarishi Keyingi bosqichda ob’ektni boshqarishning maqbul jarayoni yaratiladi. Ob’ektni optimal boshqarish uchun regulyator PI (proporsional-integral) sozlash qonuniga muvofiq tanlanadi. Avtomatik haroratni boshqarish tizimining strukturaviy ko‘rinishi quyidagicha: -rasm. Avtomatik haroratni boshqarish tizimining strukturaviy ko‘rinishi 39 -rasm. Temperaturani avtomatik rostlash tizimining MATLABdagi blok sxemasi Yuqorida Matlab avtomatik haroratni boshqarish tizimi uchun dasturdagi oqim sxemasini yeslatib o‘tdik. Kompyuter modeli yaratilishi bilanoq, unga kuchaytirish va inersiya vaqtining qiymatlarini kiritamiz va yekranda o‘tish yegri chizig‘idan hosil bo‘lgan grafikni ko‘ramiz. Olingan o‘tish liniyalaridan Optimal boshqaruv tanlanadi: Kuchaytirish koeffitsienti K = 1 va inersiya vaqti t=0,07 bo‘lsa, sozlash vaqti 1100 soniya, sozlash vaqti 1000 soniya, kuchaytirish koeffitsienti K = 1,3 va inersiya vaqti T = 0,05. Vaqt avvalgidan qisqaroq[10]. Rostlash vaqti 800 soniya, kuchaytirish koeffitsienti K = 1,5 va inersiya vaqti T = 0,03. 40 BOSHQARISH TIZIMI ARXITEKTURASI BAYONI Kimyo va oziq-ovqat sanoatida ishlab chiqarish samaradorligi hamda mehnat unumdorligini oshirishda ilmiy-texnika taraqqiyotining asosiy yo‘nalishlaridan biri bo‘lgan texnologik jarayonlarning avtomatlashtirilgan boshqarish tizimi (TJABT)ni yaratish va tatbiq etishdir. Hisoblash texnikasi asosida yaratilgan TJABT lar, texnologik komplekslarni boshqarishda mahsulotning sifat va qiymat ko‘rsatkich-larini ma’lum texnologik va texnika- iqtisodiy mezonlardan foydalanib, axborotlarni markazlashgan tarzda hisoblaydi. Kimyo va oziq-ovqat sanoatida o‘zgarib turadigan tashqi muhitning ta’sirlari sharoitida ishlab chiqarish rezervlaridan foydalanish TJABTning asosiy masalasidir. Texnologik jarayonlarning avtomatlashtirilgan boshqarish tizimlarini sanoatga tatbiq etish ishlab chiqarish unumdor ligini, texnologik uskunalar quvvati o‘zgarmagan olda mahsulot qiymatining ko‘payishini ko‘rsatadi: xom ashyo, yarim fabrikatlar va energiya keragicha sarflangan holda tayyorlangan mahsulotning sifati yaxshilangan. Shunisi diqqatga sazovorki, bu tizimlarni yaratishga ketgan mablag‘lar, odatda bir, bir yarim yilda o‘zini qoplagan; mahsulotlarning sifati, iqtisodiy ko‘rsatiichlar yaxshilanibgina qolmay, balki mehnatning xarakteri va sharoitiga ham ijobiy ta’sir etgan. TJABT larni quyidagi belgilari bo‘yicha sinflarga bo‘lish mumkin: 1) avtomatlashtirilayotgan ishlab chiqarishning xarakteri bo‘yicha ; 2) boshqarish obyektlarining murakkabligi bo‘yicha; 3) funksional algoritmik belgisi bo‘yicha(tizim hisoblaydigan boshqarish masalalari ko‘lami va axborot hajmi); 4) tizimning texnik darajasi bo‘yicha;. Boshqarishning obyektlarining murakkablik darajasi sifatida nazorat qilinayotgan parametrlar va boshqaruv ta’sirlarining qiymati ifodalanadi.TJABT ning nomenklatura asosini oldindan taxminan belgilab beradi va tadqiqot planiga asos bo‘lib xizmat qiladi. 41 Shuni qayd qilib o‘tish kerakki, TJABT yordamida texno logik jarayonlarni avtomatik va avtomatlashtirilgan (odam ishtirokida) ravishda tashkil etish mumkin, uning ishlab chiqarishning ABT sidan prinsipial farqi ham shudir, odam bunda korxonaning ikdisodiy faoliyatini boshqarish zanjirida ishtirok etadi Texnologik jarayonlar darajasidagi boshqarish tizim lari real vaqt masshtabida, ya’ni texnologik jarayonlar bilan bir vaqtda ishlashi lozim. Bu holda boshqaruvchi hisoblash mashinasiga (BHM) axborotlar hajmi cheklangan massivlar shaklida emas, balki amalda cheksiz tasodifiy ketma-ketliklar shaklida beriladi. Axborotlarni qayta ishlash esa chek langan vaqt birligida bajariladi, ularning qiymati boshqa rish vazifasi va obyektlarning dinamik xususiyatlariga bog‘liq. Bundan TJABT larni algoritmik ta’minlashda qo‘shimcha talablar vujudga keladi: ular o‘zlarini iqtisodiy jihatdan oqlashlari lozim, ya’ni birinchidan, axborotni qayta ishlashga ketgan vaqt bo‘yicha, ikkinchidan esa BHM ning xotirasidan foy-dalanish hajmi bo‘yicha, boshqacha qilib aytganda kelayotgan axborotni o‘z vaqtida «ko‘rib chiqish» kerak. Bu talablarga iterativ siklik hisoblash (staxostik approksimatsiya yo‘li bilan hisoblash, rekursiv regressiya yo‘li va shu kabilar) usuli javob beradi. Ulardan quyidagi masalalarni hal qilishda foydalanish mumkin: 1) texnologik nazorat va texnika-iqtisodiy ko‘rsatkichlarni hisoblash vazifalarini o‘rganganda kerakli foydali signalni ajratib olish; 2) ko‘p o‘lchashli, raqamli boshqarishda; 3) identifikatsiyalash va adaptatsiyalashda; 4) optimallash va koordinatlashda. Texnik darajasi va murakkabligining ortishiga qarab TJABT ni lokal, kompleks va integrallangan tizimlarga ajratish mumkin. TJABT lar murakkab, ko‘p funksiyali tizimlar turiga kiradi. Bu sinfning ko‘p funksiyaliligi qator omillar bilan ifodalanadi, ya’ni: identifikatsiyalash , nazorat, himoya va blokirovka, rostlash va boshqarish kabi ayrim funksional yordamchi tizimlarning borligi; lokal, ayrim boshqarish masalalarining umumiy, 42 global maqsadga bo‘ysunishining natijasi; yordamchi tizimlar orasidagi( ko‘p sonli aloqalarning borligi; ayrim obyektlarni boshqarishning markazlashuvi va, nihoyat, turli funksiyalarni bajarishda bir xil texnik vositalardan foydalanish imkoniyati mavjudligidir. TJABT lar bajargan funksiyalarni quyidagi uch guruhga bo‘lish mumkin: axborot, boshqaruv va yordamchi. rasmda TJABT ishining umumlashtirilgan blok-sxemasi berilgan, bunda,U (t) -kirishda nazorat qilinayotgan boshqaruvchi ta’sirlar; X(t) -kirishda nazorat qilinayotgan parametrlar; Z(t) - kirishda nazorat qilinayotgan parametrlar, lekin boshqarilmaydigan parametrlar;; Y(t) -texnologik jarayonning chiqishdagi o‘zgaruvchisi. Texnologik jarayonning kirish va chiqish parametrlari haqidagi axborot o‘lchov asboblarining datchigi va axborotni kiritish-chiqarish kompleksi orqali raqamli hisoblash mashinasiga (RHM) boradi. Bu axborotni (yoki uning bir qismini) operator ham aloqa qurilmasi orqali RHM ga kiritishi mumkin. 43 44 TEXNIK - IQTISODIY HISOB QISMI Ishlab chiqarish dasturi - mahsulotning yillik Ishlab chiqarish hajmi (natural va qiymat ifodasida) № Mahsulot nomi O‘lcham Bir o‘lcham narxi sum Natural ifodasi Qiymat ifodasi m .so‘m. 1 2 3 4 5 6 1 420000 100 0000 4 2 00 00000 Jami Ushbu jadvalda loyixa bo‘yicha ishlab chiqarishga rejalashtirilgan mahsulot turi, uning o‘lchami, natural ifodadagi va qiymati bo‘yicha mahsulotning hajmi va 1 o‘lcham mahsulotning sotiladigan narxi qayd etiladi. Hisob tartibi: 5 grafada loyixa bo‘yicha mahsulotning 1 yillik hajmi qayd etiladi. 6 grafa = 4 grafa x 5 grafaga. 1. Korxona i/ch sarflari va ularning guruxlanishi Umumiy ko‘rinishda ishlab chiqarish sarf xarajatlar (mahsulot, ishlar, xizmatlar tannarxi) ishlab chiqarish jarayonida qo‘llanilgan tabiiy resurslar, xom ashyo, materiallar, yoqilg‘i, quvvat, asosiy fondlar, mexnat resurslari, hamda ishlab chiqarish va mahsulotni sotishga sarflangan boshqa qolgan xarajatlarning qiymatlarni aks ettiradi. Bozor iqtisodiyotiga o‘tish munosabati bilan O‘zbekiston Respublikasi Moliya Vazirligi tomonidan 27.01.1995 yil №9, 5.02.1999 yili № 54 qarori bilan takomillashtirilgan “Mahsulot tannarxi (ishlar, xizmatlar) ni tashkil qiluvchi sarflar 45 tarkibi va mahsulot (ishlar, xizmatlar) ni sotish, moliya natijalarni kelib chiqish tartibi” to‘g‘risidagi yangi yo‘riqnoma qabul qilingan. Ushbu yo‘riqnoma bo‘yicha hamma sarflar mahsulot ishlab chiqarish tannarxiga kiritiladigan va ishlab chiqarish tannarxiga kiritilmaydigan (ammo ular davr xarajatlar tarkibida qayd etilib, asosiy faoliyat foydasida inobatga olinadilar) xarajatlarga bo‘linadilar: - Bundan tashkari sarflar korxona umumxo‘jalik faoliyatining foyda yoki zarari hisobida inobatga olinadigan moliya faoliyati bo‘yicha xarajatlar; - Favqulotdagi zararalar (foyda yoki daromadini soliq to‘laguncha qadar hisobida inobatga olingan) dan iborat. Shunga ko‘ra sarf moddalarining guruhlanishi quyidagicha bo‘ladi: 1. Mahsulotning ishlab chiqarish tannarxi; 2. Davr xarajatlari; 3. Moliya faoliyati xarajatlari; 4. Favqulotdagi zararlar. 2. Mahsulot tannarxiga kiritiladigan sarf xarajatlar tarkibi a) mahsulot tannarxining iqtisodiy mazmuni mahsulot tannarxi asosiy sifat ko‘rsatkichi bo‘lib, unda korxonalarning xo‘jalik faoliyatlaridagi hamma nuqson va muvaffaqiyatlari ifodalanadi, mahsulotni ishlab chiqarish va sotishga ketgan sarf-xarajatlarining pul ifodadagi yig‘indisidir. Mahsulot ishlab chiqarish va sotishga ketgan sarflar qanchalik kam bulsa, shunchalik ishlab chiqarishning samaradorligi oshadi. Mahsulot ishlab chiqarish bilan bevosita bog‘liq bo‘lgan xarajatlarning puldagi ifodasi esa mahsulot ishlab chiqarish tannarxi deb ataladi. Tannarx – mahsulot qiymatining asosiy qismini tashkil etib, uni baxosini belgilashda asos hisoblanadi. Shuning uchun mahsulot tannarxini kamayishi amalda uni narxini pasayishini ta’minlaydi va foydani ko‘payishida manba hisoblanadi. 46 Foyda va mahsulot tannarxining ahamiyati ayniqsa bozor munosabatlari sharoitida oshib ketdi, chunki foyda korxona faoliyatining asosiy manbaasini tashkil etadi. b) sarf xarajatlarning kalkulatsion moddalari va iqtisodiy elementlar bo‘yicha guruxlanishi; Sarflar va xarajatlar shakllanish boshqaruvida xarajatlar turini inobatga olgan sarflar tasnifi muxim ahamiyatga ega va u kalkulatsion moddalari hamda sarflar elementlari bo‘yicha ko‘riladi. Xarajatlarning kalkulatsion moddalari bo‘yicha guruxlanishi ushbu xarajatlarni xosil bo‘lgan o‘rni (joy) ni aks ettiradi va bir tur yoki bir o‘lcham mahsulot ishlab chiqarish uchun ketgan sarflarni rejalash, hisobga olish va aniqlashda qo‘llaniladi. Xarajatlarning sarf elementlari bo‘yicha guruxlanishi esa xarajatlar qayerda va qaysi maqsadlarga safrlanishidan qatiy nazar ishlab chiqarishga ketgan sarflar smetasini tuzishda qo‘llaniladi. Ushbu smeta korxona ishlab chiqaradigan hamma mahsulotining xajmiga ketgan sarflarni aniqlaydi. Mahsulotning ishlab chiqarish tannarxini tashkil etuvchi xarajatlar iqtisodiy mazmundorligiga binoan quyidagi elementlar bo‘yicha guruhlanadilar: - ishlab chiqarish moddiy sarf xarajatlar (qayta ishlanadigan chiqindilar qiymati ayrilgan xolda); - ishlab chiqarish xarakteriga ega mexnat haqi sarf xarajatlar; - ishlab chiqarishga taluqli ijtimoiy sug‘urta ajratmalar; - asosiy fondlar va nomoddiy aktivlarning amortizatsiyasi; - boshqa ishlab chiqarish xarajatlar. Mahsulotning ishlab chiqarish tannarxi Mahsulotning ishlab chiqarish tannarxiga uni ishlab chiqarish bilan bevosita bog‘liq bo‘lgan xarajatlar kiradi va ular quyidagilardan iborat: 1. To‘g‘ri va yon dosh moddiy xarajatlar; 2. Mexnatga doir sarflangan to‘g‘ri va yondosh x arajatlar; 47 3. Qolgan ishlab chiqarishga ta’luqli xarajatlar (shu jumladan ustama xarajatlar). Ishlab chiqarish moddiy sarflar tarkibi: 1 .1.Chetdan keltirilgan (sotib olin g an) , mahsulot tarkibi da asosini xosil qiluvchi yoki mahsulot ishlab chiqarish (ishlar ni bajarish , xizmat lar ko‘rsatish) da zarur tarkibiy qism hisoblangan xom ashyo va materiallar . 1.2.Sotib olingan materiallar – ishlab chiqarish jarayonida uni normal xolatda o‘tishini ta’minlovchi va mahsulotni o‘rab-chirmablash uchun mo‘ljallangan, yoki boshqa ishlab chiqarish maqsadlarda ishlatiladigan materiallar (sinovlar o‘tkazish, nazorat qilish, asosiy fondlarni ta’mir va ekspluatatsiyasi uchun), ta’mirlash uchun zarur bo‘lgan zaxira qismlari, instrument, inventar, moslamalr yemirilishi, maxsus kiyim-boshni emirilishi va shunga o‘xshash mehnat vositalar (asosiy fondlar tarkibiga kirmagan) boshqa arzon baho ashyolarning yemirilishi. 1.3.Sotib olingan yarim fabrikat va komplektlash buyumlari (shu korxonada qo‘shimcha ishlov yoki montajga mo‘ljallangan). 1.4. Tashqi yuridik va jismoniy shaxslar, shuningdek, xo‘jalik yurituvchi subyektning ichki tarkibiy bo‘linmalari tomonidan bajariladigan, faoliyatning asosiy turiga tegishli bo‘lmagan, lekin ishlab chiqarish xususiyatiga ega bo‘lgan ishlar va xizmatlar. Ishlab chiqarish xarakteriga ega ishlar va xizmatlar – boshqa chet korxona, xo‘jaliklar yoki asosiy faoliyatiga kirmagan korxonaning xo‘jaliklari bajaradigan ishlar (mahsulot ishlab chiqarish uchun maxsus aloxida operatsiyalarni amalga oshirish, xom ashyo va materiallarga ishlov o‘tkazish, chet korxonalarning yuk tashish uchun transport xizmatlar va x.k.). 1.5.Chetdan sotib olingan yoqilg‘i – texnologik jarayonlarda, turli xil quvvatlar ishlab chiqarish uchun, binolarni isitish, ishlab chiqarishni transport xizmat bilan ta’minlash uchun mo‘ljallangan turli yoqilg‘ilar; 48 1.6.Sotib olingan turli xil quvvatlar – texnologik, transport va boshqa xo‘jalik ehtiyojlarga sarflanadigan quvvatlar. 1.7.Moddiy resurslarning tabiiy yo‘qolish normalari doirasida va ulardan ortiqcha yo‘qotilishi, yaroqsizlanishi va kam chiqishi. Norma chegarasidan oshmay tabiiy qurishi va sababli kamomad va aynishi natijasida yo‘qotmalar. 1.8.Moddiy resurslar qiymatiga yana korxonalarning moddiy resurslar bilan ta’minlovchilar tomonidan keltirilgan tarash va o‘rash materiallari uchun sarf xarajatlari ham kiradi. 1.9. Xo‘jalik yurituvchi subyektning transporti va hodimlari tomonidan moddiy resurslarni yetkazish bilan bog‘liq xarajatlar (yuklash va tushirish ishlari), ishlab chiqarish xarajatlarining tegishli elementlariga kirishi kerak (mehnatga haq to‘lash xarajatlari) 1.10. Moddiy sarflardan qayta ishlanadigan chiqindilar qiymati ayriladi – mahsulot ishlab chiqarish jarayonida butunlay yoki qisman iste’mol sifatini yo‘qotgan xom ashyo, materiallarning qoldiqlari. 2. Ishlab chiqarishga taaluqli mehnat haqlari uchun sarflar - korxonada qabul etilgan mexnat haqi tizimiga binoan ishbay rassenka, tarif stavka va okladlar asosida haqiqatdan bajarilgan ish uchun hisoblangan ish haqlari. Bunga yana mukofotlar, rag‘batlantirish va kompensatsion to‘lovlar, shtatida bo‘lmagan, ammo korxonaning asosiy faoliyatiga jalb qilingan hodimlar ish haqlari kiradi. 1.3. Ijtimoiy sug‘urta bo‘yicha sarflar – belgilangan normalarga binoan ijtimoiy Davlat sug‘urta idoralar Nafaqa fondi, Davlat va tibbiy fondiga hodimlar mehnat haqlaridan foiz hisobida majburiy to‘lovlar. 1.4. Asosiy fondlar va ishlab chikarish ahamiyatiga ega bulgan nomoddiy aktivlar amortizatsiyasi. Bu modda tarkibiga asosiy fondlarning balans qiymati va belgilangan normalar asosida ularning to‘la qayta tiklashga mo‘ljallangan amortizatsiya ajratmalari kiradi (shu jumladan qonunga binoan fondlar aktiv qismining tezlashtirilgan amortizatsiyasi). 49 Korxonaning nomoddiy aktivlar tarkibida yer, suv, boshqa tabiiy resurslar, sanoat va intellektual (akliy) mulq obyektlar (patent, litsenziya) ga ega bo‘lgan haqlar aks etadi. Nomoddiy aktivlar yemirilishi ularning boshlang‘ich qiymati va foydali xizmat davriga binoan xar oy mahsulot tannarxiga o‘tkaziladi. Foydali xizmat davri aniqlanmagan nomoddiy aktivlar uchun yemirilish normasi 5 yilga belgilanadi (foydali xizmat davr korxonaning faoliyat davridan oshmasligi shart). 1.5. Boshqa ishlab chiqarish sarflari – bularga oldin qayd etilgan moddalarga kirmagan sarflar kiradi – soliqlar, to‘lovlar, maxsus fondlarga to‘lanadigan ajratmalar, kreditlar bo‘yicha to‘lovlar (belgilangan stavkalar, chegarasida), komandirovkalar bo‘yicha xarajatlar, aloqa xizmati va boshqa ishlab chiqarish jarayonini ta’minlash bo‘yicha sarflar kiradi. Mahsulot tannarxiga qo‘shilish usuliga qarab ishlab chiqarish xarajatlari 2 guruxga bo‘linadi: 1. Bevosita (to‘g‘ri) xarajatlar. 2. Bilvosita (yondosh) xarajatlar. Bevosita (to‘g‘ri) xarajatlar deb tegishli kalkulyasiya obyektining tannarxiga to‘ppa-to‘gri, ya’ni bevosita o‘tkaziladigan xarajatlarga aytiladi. Masalan, texnologik maqsadda sarflangan xom ashyo va asosiy materiallar, ishlab chiqarishda band bo‘lgan ishchilarning asosiy ish haqi va hokazo. Yondosh xarajatlar bir necha xil mahsulogni tayyorlash bilan bog‘liq (energiya, suv, bug‘ va hokazolar sarfi), shuning uchun ular mazkur mahsulot turlari o‘rtasida taqsimotning aniq bazalariga mutanosib ravishda taqsimlanadi. Ishlab chiqariladigan mahsulotning miqdoriga bog‘liqligiga qarab xarajatlar ikki guruhga bo‘linadi: 1. O‘zgaruvcha n . 2. Shartli - o‘zgarmaydigan. Ishlab chikarayotgan mahsulot miqdorining ko‘payishi yoki kamayishiga qarab o‘zgaradigan (ular ham ko‘payadi yoki kamayadi) xarajatlar o‘zgaruvchan 50 deyiladi. Bularga xom ashyo, materiallar, texnologik maqsadda ishlatiladigan yoqilg‘i va elektroenergiya, ishchilarning ish haqi (qisman) , asbob-uskunalarni saq l ash va foydalanish xarajatlari kiradi. Mahsulot miqdorining o‘zgarishi ta’sir etmaydigan xarajatlar shartli - o‘zgarma y digan xarajatlar deb ataladi. Bularga umumishlab chiqarish xarajatlari kiradi. Bu xarajatlar tarkibida ham mahsulot mikdorining ko‘payishi yoki kamayishiga qarab har xil sanoat tarmoqlarida har xil darajada o‘zgaradigan xarajatlar bo‘lishi mumkin. Lekin bunday xarajatlar umumsex xarajatlari ichida kam salmoqqa ega yoki ularning o‘zgarishi uncha sezilarli emas. Shuning uchun ular shartli - o‘zgarmaydigan xarajatlar deb nomlangan. Shartli - o‘zgarmaydigan xarajatlar mutlaq miqdor bo‘yicha nisbatan o‘zgarmay qolsada, ishlab chiqarish o‘sganda tannarxni pasaytirishning muhim omiliga aylanadi, chunki bunda ularning mahsulot birligiga to‘g‘ri keladigan miqdori kamayadi. Ishlab chiqarish xarajatlari tarkibiga qarab bir turdagi (o‘xshash) va har xil turdagi (kompleks) xarajatlarga bo‘linadi. Bir turdagi xarajatlarga xom ashyo va materiallar, ish haqi, yoqilg‘i va energiya xarajatlari kiradi. Kompleks sarflar tarkibida har xil turdagi xarajatlar yig‘iladi . Masalan, umumishlab chiqarish xarajatlari, ish haqi, yoqilg‘i, amortizatsiya va hokazo sarflar kiradi. Ishlab chikarish tannarxiga kiritilgan sarflar mahsulot i shl ab chiqarish kalkulyasiyasi va ishlab chikarish smetasida aks ettiriladi. Mahsulot ishlab chikarish kalkulyatsiyasida sarflar moddalar buyicha guruhlanib bir o‘lcham yoki bir tur mahsulot ishlab chikarishga ketgan xarajatlarini ifodalab quyidagilardan iborat: 1. Tugri moddiy sarflar. 2. Mexnatga doir tugri sarflar: a) i/ch ishchilarning ish haqi b) ijtimoiy sugurta ajratmasi 3. Materiallarga doir yondosh sarflar. 51 4. Mehnatga doir yondosh sarflar. 5. Asosiy fondlar va nomoddiy aktivlar amortizatsiyasi. 6. Boshqa, shu jumladan ustama xarajatlar. To‘g‘ri moddiy sarflar ko‘p xollarda kalkulyatsiyadan keyin alohida jadvalda ochiladi va quyidagi sarflardan tashkil topadi: 1. Xom ashyo va asosiy materiallar – mahsulot tarkibiga kiradigan komponentlar. 2. Yordamchi materiallar – mahsulot tarkibiga kirmagan, ammo uni hosil bo‘lishida ishtrok etgan (katalizator, reagent va xokazo). 3. Qayta ishlanadigan chiqindi (ayriladi). 4. Yoqilg‘i va quvvat sarflari. Umum xo‘jalik bo‘yicha mahsulot ishlab chiqarishga ketgan sarflar esa iqtisodiy elementlar buyicha guruhlanib quyidagilardan iborat: 1. Xom ashyo va asosiy materiallar. 2. Yordamchi materiallar. 3. Yoqilg‘i. 4. Quvvat sarflari. 5. Hodimlarning ish haqlari. 6. Ijtimoiy sug‘urta ajratmasi. 7. Asosiy fondlar va nomoddiy aktivlar amortizatsiyasi. 8. Boshqa sarflar. 5. Davr xarajatlari, moliya faoliyati bo‘yicha sarflar va favqulotdagi zararlar. Davr xarajatlari — xarajatlar tarkibi to‘g‘risidagi Yo‘riqnomaga binoan joriy etilgan korxonaning xarajatlar hisobi tizimida nisbatan yangi ko‘rsatkich. Bevosita ishlab chiqarish jarayoni bilan bog‘liq bo‘lmagan xarajatlar davr xarajatlari toifasiga kiritiladi. Ushbu xarajatlarga boshqaruv, tijorat xarajatlari, umumxo‘jalik maqsadidagi boshqa xarajatlar, shu jumladan ilmiy-tadqiqot va tajriba-konstruktorlik ishlanmalari xarajatlari kiradi. Ushbu xarajatlar korxonaning 52 mahsulot ishlab chiqarish faoliyati bilan bog‘lanmagani, lekin mahsulot (ishlar, xizmatlar) sotish bo‘yicha asosiy faoliyati bilan bog‘langani uchun ular operatsion xarajatlar, shuningdek umumiy va ma’muriy xarajatlar deb ham ataladi. Ular ishlab chiqarilgan va sotilgan mahsulot yoki tovarlar hajmiga bog‘liq emas, aksincha, vaqt, xo‘jalik faoliyatining qancha davom etishi bilan ko‘proq bogliq. Ushbu xarajatlar ular paydo bo‘lgan hisobot davrida yig‘iladi va hisobdan chiqariladi. Davr xarajatlariga quyidagi xarajatlar kiritiladi: • mahsulotni sotish xarajatlari; • boshqaruv xarajatlari; • boshqa operatsion xarajatlar, shu jumladan ilmiy-tadqiqot va tajriba- konstruktorlik ishlanmalari xarajatlari, ishlab chiqarish va boshqaruv tizimini rivojlantirish xarajatlari; • kelgusida soliq solish bazasiga kiritiladigan hisob davri xarajatlari. Moliya faoliyati bo‘yicha xarajatlar - b ularga quyidagilar kiradi: - Qisqa muddatli bank kreditlari (O‘zbekiston Markaziy banki belgilangan hisob stavkalar chegarasida yoki undan yuqori) bo‘yicha to‘lovlar va ta’minotchilar kreditlari uchun % to‘lovlari. - u zoq muddatli kreditlar bo‘yicha to‘lovlar; - u zoq muddatli ijara bo‘yicha % to‘lovlari ; - chet el valyutalari bilan bog‘liq operatsiyalar bo‘yicha zarar (ubitok) va salbiy kurs (raznitsa). - qi m matli qog‘ozlar chiqarish va tarqatish bo‘yicha xarajatlar. - m oliyaviy faoliyat bo‘yicha xarajatlar. Favquladagi zararlar - Korxona faoliyatida ko‘zda tutilmagan xodisa va operatsiyalar natijasida kelib chiqqan g‘ayri tabiiy, kutilmagan xarajatlar. Mahsulot ishlab chiqarish tannarxining kalkulyatsiyasi Yillik ishlab chiqarish xajmi- 50000 t/y Mahsulotning kalkulyatsion o‘lchami- 1 t 53 № Sarf moddalar Sarflar qiymati 1 o‘lcham mahsulot uchun, so‘m Y illik xajmi, m. 1 2 3 4 1. To‘g‘ri moddiy sarflar 233100 233100000 2. Mexnatga doir to‘g‘ri sarflar, shu jumladan: 13320 13320000 a a) Ishlab chiqarish ishchilarining ish xaqi 10123,2 10123200 b b) Sug‘urta ajratmalari (yagona ijtimoiy to‘lov -2 4 %) 3196,8 3196800 3 3. Materialga doir yondosh sarflar 49950 49950000 4 4. Mexnatga doir yondosh sarflar 19980 19980000 5. Asosiy fondlar amortizatsiyasi 13320 13320000 6. Boshqa (shu jumladan ustama) sarflar 3330 3330000 Ishlab chiqarish tannarxi 306360 306360000 Davr xarajatlari 26640 26640000 Umumiy sarflar 333000 333000000 Foyda 87000 87000000 Mahsulot rentAbelligi 26 - Korxonaning ulgurji baxosi 420000 420000000 Kelishilgan (erkin -sotish) baho, - 20% QQS bilan. 504000 504000000 ASOSIY IQTISODIY KO‘RSATKICHLAR HISOBI № Ko‘rsatkichlar O‘ lcham Loyixa bo‘yicha 1 2 3 4 1 Yillik i/ch mahsulot hajmi a) natural ifoda m 3 100 0000 b) tovar mahsulotining qiymati ming so‘m 420000000 2 1 o‘lcham mahsulotning i/ch tannarxi (ishlab chiqarish sarflari) So‘m/o‘lcham 306360 54 3 Yillik mahsulotning tannarxi ming so‘m 306360000 4 Mahsulotning erkin-sotish baxosi so‘m/o‘lcham 504000 5 Yillik foyda ming so‘m 87000000 6 Mahsulot rentAbelligi (samaradorligi %) % 26 17 7 1 ishlovchining o‘rtacha- oylik ish haqi ming so‘m 1500000 8 1 ishchining o‘rtacha- oylik ish haqi Ming so‘m 1100000 HAYOT FAOLIYATI HAVFSIZLIGI 55 Mehnatni muxofaza qilish Texnologik jarayonni normal sharoitini ishlab turadigan parametrlar bilan aniqlanadi. Texnologik jarayonni avtomatlashtirish - bu avtomatik tekshirish, boshqarish, himoyalash, to‘siqlash, rejimiga solish va signalizatsiyalashdir. Korxonani chiqindi tashlash bo‘yicha SN-245-71ga asosan turi , sanitar- himoya zonasi. Majmuada hosil bo‘layotgan is’temol va ishlab chiqarish chiqindilarini joylashtirish uchun maxsus chiqindixona barpo etilgan bo‘lib, u uzluksiz qo‘riqlanadigan obyekt hisoblanadi. Mazkur chiqindixonada chiqindilarni joylashtirish uchun tabiatni muxofaza qilish davlat qo‘mitasidan maxsus ruxsatnoma rasmiylashtirilgan. Sanoat chiqindilari 4 turi mavjudligini biz bilamiz. Bular 1-o‘ta xavfli, 2-yuqori xavfli, 3-o‘rtacha xavfli, 4-kam xafli sinflarga farqlanadi. Majmuada 1-sinf xaflilikka ega chiqindilarga ishlatiladigan lyuminessent lampalarni kiritish mumkin. Bundan tashqari majmua poliklinikalarida hosil bo‘layotgan chiqindilar ham davriy ravishda zararsizlantirib boriladi.Tibbiy chiqindilarni majmuada maxsus prosedura asosida zararsizlantirish yo’lga qo‘yilgan. Zavod atrofidagi katta xududda tabiiy filtrlar yani o‘rmon xo‘jaligi tashkil etilgan bo‘lib, bu tizim majmuaning ish faoliyatida ham, uning atrof muhitga ta’sirini kamaytirishda ham muhim ahamiyat kasb etadi. Ma’lumotlarga asosan atrof muhitga chiqadigan zaxarli moddalar hususiyatiga qarab SN-245-71ga asosan 4-sinfga kirib sanitar himoya zonasi 1000 metrga tengdir. Shamol yo’nalishi bo‘yicha SNIP-2.01.01.93ga asosan korxonani joylashtirish: Shamol tezligi bo‘yicha sharqdan g‘arbga va va g‘arbiy – shimoliy tomonga yo’nalgan bo‘lib o‘rtacha yillik 1-3,4m/sek ni tashkil qiladi . Shamol tezligi may, avgust oylarida intensivlashib, tezlashib 7-12,5m/sek gacha yetadi va chang miqdorini 34m/sek gacha bo‘lishiga olib keladi. Korxona Qashqadaryo viloyati G‘uzor tumanida shamol yo’nalishini hisobga olib SNIP-2.01.93 asosida loyixalash ko‘zda tutilgan. 56 Ushbu loyihada qo‘llanayotgan texnologiya uzluksiz bo‘lib bu uzluksizlikni ta’minlash maqsadida korxonada saqlovchi bunkerlar, kalonnalar A/B shaklida juft-juft qilib o‘rnatilgan. YA’ni A xolatdagi apparat ishlab turgan vaqt B xolatdagi apparat turg‘un holatda bo‘ladi yoki aksincha. Mazkur texnologik jarayon iqlimning o‘zgaruvchanligi , havo haroratining bir muncha yuqorilig‘i, ya’ni bu hududning cho‘l zonasiga tegishliligi va yana ko‘plab boshqa omillarga qarab tanlangan. Korxonada texnologik jarayon yuqori xarorat va bosimda ishlaydi va, albatta, bu ko‘rsatgichlarni nazorat qilish tizimi ham amal qiladi. Korxonada asbob – uskunalar ham shunga mos ravishda GOST 12.2.03.91, QMQ-3-05-05-98ga asosan zichligi yuqori, turli ta’sirlarga chidamli materiallardan yasalgan mustahkam hamda germetikligi tekshirilib tanlangan. Qizib ketishi mumkin bo‘lgan yuzalarni past harorat darajasida ushlab turadigan va huddi shunday bosimni rostlaydigan moslamalar ham mavjud. Uskunalar maxsus himoya to‘siqlari bilan qoplangan SanPIN-0120-01 va SanPIN-122-01 ga asosan asbob uskunalarni joylashtirish: Shovkin va tebranish hosil qiluvchi asbob-uskunalar alohida xonalarda joylashtirilishi, shovqin yutuvchi materiallar bilan tusilishi, tebranish beruvchi asbob-uskunalarni ostiga amartizatorlar quyilishi hisobga olinadi. Shu bilan birga asbob-uskunalarni vaqtida ta’mirlash statik va dinamik sinovlardan o‘tkazish, labaratoriya usullari bilan shovqin darajasini o‘lchab turib uning miqdorini, darajasini 80 db dan oshik ketmasligini nazarda tutish kerak. Texnolgik jarayonni xavfsizligini ta’minlash, ish unumdorligini oshirish, ishchilar sog‘ligini saqlash, jarohat va baxtsiz hodisalarni oldini olishda, joylarni tug‘ri va yetarli yoritish katta ahamiyatga ega. Shu tufayli ushbu ishlab chiqarish korxonasida quyidagi yoritish turlari hisobga olingan: Tabiiy, sun’iy aralashma avariya uchun mo‘ljallangan yoritilganlikdir. Tabiiy gaz yoritilganlik koefitsenti SNIP-2-01-05-98 asosida IV razryad uchun 1,5-2 %. Toza va ish kiyim uchun garderoblar bilan jihozlanishi, ularning o‘lchami 175x65x65sm bo‘lib soni 1-smena uchun ya’ni ushbu loyiha uchun o‘rtacha 40 taga teng bo‘lishi hisobga olingan. 57 Ushbu ishlab chiqarish xonasi elektr tokiga nisbatan yuqori xavfli binolar tarkibiga kiradi. (1747-76) shunga asosan elektr asbob-uskunalari ustiga qoplangan maxsus sun’iy yoritgichlar sifatida yonish va portlashga bardosh beradigan b3 G- 100, B3 G-300 yoritgichlar projektorlarni ishlatilishi tavsiya etiladi. Avariya holatini hisobga olib asosiy ish joylarda evakuatsiya qilish maqsadida sex uchun mo‘ljallangan yoritilganlikni 10 % miqdorida akkumlyator orqali ishlaydigan 0,3 – 0,5 lk kuchga ega yoritgichlar o‘rnatilishi hisobga olinadi. Ishlab chiqarish xonalarida havo muhitini mo‘tadil sharoitda ushlab turish uchun toza havo kirish–chiqarish ventilyatsiyalari xizmat qiladi. SanPIN-0058-96 ga asosan shamollatish, isitish, sovutish uchun maxsus qurilmalar o‘rnatish rejalashtirilgan. Ishlab chiqarish xonalarni maksimal mexanizatsiyalashtirilishi va avtomatlashtirilishi elektr tokiga nisbatan befarq bo‘lmaslikni, xavfsizlik chora- tadbilarni amalga oshirish hayot talabidir. Elektrdan shikastlanishini oldini olish va ogohlantirishda yerga ulanuvchi himoya simlarini joylashtirilishi katta ahamiyatga ega. Bunday himoya turi elektr apparatlari uskunalarini, reaktorlarini elektr o‘tkazadigan po‘lat quvurlar simlarini, metal sim yoki plastinka orqali yerga bog‘lash bilan amalga oshirishi kuzda tutiladi. Barcha quvurlar, kompressorlar, yengil alangalanuvchi suyuqliklarni haydash nasoslari, texnologik jihozlar (idishlar, issiqlik almashinuv apparatlari, bunkerlar, klassifiqatorlar, filtrlar va h.k.) yerga o‘tkazib yuborish moslamalari bilan jihozlangan bo‘lishi kerak. Shuningdek ventilyatsion (shamollatish) uskunalar va ularning havo tortuvchilari ham yerga o‘tkazib yuborish moslamalariga ega bo‘lishi kerak. Zaryadlarning oqish jarayoni jihoz tayyorlangan material va qayta ishlanayotgan moddalarning muhiti, elektrik xossalariga bog‘lik. Hajmiy elektr qarshiligi 10 5 yuqori ko‘rsatkichga ega bo‘lgan modda va materiallar qayta ishlash va tashish jarayonida statistik elektr zaryadlari to‘plash qobiliyatiga egalar. 58 Uglevodorod kondensati va tabiiy gaz qabul qilib ishlaydigan reaksiya va resikl qurilmalari uchun statistik elektr o‘ta xavflidir, chunki u yong‘in va portlashga olib kelishi mumkin. Yengil yonuvchan suyuqlik tashuvchi barchaquvurlar, kompressorlar, nasoslar, texnologik apparatlar (reaktorlar, kolonnalar, idishlar, issiqlik almashinuv jihozlari, bunker, filtr va h.z.) statik elektr zaryadini yerga o‘tkazib yuboruvchi moslamalar bilan ta’minlangan bo‘lishi kerak. Shuningdek yerga o‘tkazib yuboruvchi moslamalar bilan ventilyatsiya uskunalari va ularning xavo o‘tkazish qismlari ta’minlanadi. SNIP-2.01.02-85, ONTP-24/86ga asosan ishlab chiqarish korxonasi yonish va portlashga moyilligi ,,B” kotegoriyaga kiradi. Ish joy bo‘linmalariga va atmosferaga portlash xavfi bor va zaxarli gazlarni chiqib ketishini oldini olish uchun texnologik apparatlar va kommunikatsiya uskunalari germetik yopilgan bo‘lishi kerak. Barcha flyansli va salnikli moslamalarni sistematik ravishda ko‘zdan kechirib, nosozliklar darhol bartaraf etilishi kerak. Yopiq xonalarda, ayniqsa katalizator tayyorlash xonasida, muhit avtomatik ravishda portlashga xavfli signalizatorlar bilan nazorat qilinib, bu signalizatorlar avariya holati ventilyatsiyasi bilan ulangan bo‘lishi kerak. Korxona binolari SNIP -2.09.12-98va SNIP -2.01.02.04 yong‘inga chidamlilik normasiga asosan yong‘in paytida yuqori haroratga bardosh beradigan va o‘z ish faoliyati , ko‘rinishini ancha vaqtgacha saqlaydigan qurilish materiallari tanlangan va qurilgan. Tanlangan qurilish materiallarining o‘tga chidamliligi darajasi I-II ni tashkil etadi. Materiallarning o‘tga chidamliligi vaqt birligida, ko‘tarish-chidash qobiliyatini pasayishi , to‘liq yorilishi – darz hosil bo‘lishi yoki sovuq yuza haroratining 140 ˚C dan ortib ketishi bilan baholanadi. Asbob – uskunalarni, ular o‘rtasidagi masofa, ularni joylashtirish va boshqarish qulay bo‘lishi – tasodifiy vaziyatlarda odamlarni evakuatsiya qilish sharoitlarini yengillashtirishga yordam beradi. Korxona yong‘in xavfsizligi norma, qoidalariga asosan evakuatsiya yo‘llari o‘tga chidamli materiallardan tayyorlangan, 59 harakat yo‘lida begona to‘siqlar yo‘q. Ish joyidan chiqish joyiga masofa SNIP – 2.09.02-85 ga asosan 50 m qilib belgilangan. SNIP-2-04.02.86ga asosan yong‘inga qarshi vositalar ta’minoti: Yong‘inni oldini olish chora-tadbirlari Absorberda ishlatiladigan tabiiy gaz portlash va yonish xavfli bo‘lgani uchun portlash va yonishni oldini olish va va kerak bo‘lganda uni o‘chirish maqsadida 42% xajm konsentratsiyadagi karbonat angidrid va 52 % xajm konsentratsiyada azot gazipni ishlatish tasiya etiladi. Tabiiy gaz tez yonuvchan va portlash xususiyatiga ega bo‘lgani uchun va qurilmadagi bosim yuqori 5mga bo‘lgani uchun portlash va yong‘inni oldini olish va o‘chirish uchun kimyoviy kupik va mayda tomchi-xolatdagi suvdan foydalanish, tavsiya etiladi. Bulardan tashqari birlamchi o‘t o‘chirish vositalari (OXP – 10, OP-5) karbonat angidridli (0,4-5,098) quruq paroshokli (OPS-1,OPS-100) yong‘indan habar beruvchi moslama tufayli ishga tashuvchi avtomatik sprinklar qurilmalar o‘rnatish tavsiya etiladi. Shu bilan birga ushbu ishlab chiqarish xonasi portlovchi, yonuvchi «A» kategoriyaga kirgani uchun xonani tashki tomonidan yong‘inga qarshi gidrometlar va ichki tomondan qo‘shimcha suv jumraklari o‘rnatilishi tavsiya etiladi. Ushbu ishlab chiqarish korxonasi atrof-muhitga zaxarli moddalarni tarqatish darajasi bilan SN 24571 asosida II-sinfga kiradi. SNIP-2.04.09-07, GOST 12.2.2002.89ga asosan yong‘in texnikasi va signalizatsiyasini avtomatik ravishda yoqilishida qo‘llaniladigan anjomlar loyihasi. Qurilma yong‘indan xavflilik darajasi bo‘yicha «A» kategoriyaga kiradi. Qurilmalar telyefon tarmog‘i va elektr yong‘in signalizatsiyasi bilan ta’minlangan. Qurilmalarda yong‘in sistemasi va signalizatsiyasi yoqilishining avtomatik rejimi ko‘zda tutilgan. Qurilma maydonlarida yong‘in sodir bo‘lish hodisasi va portlashgacha konsentratsiya signalizatorlari o‘rnatilgan bo‘lib ular zarur paytda yong‘inni o‘chirish jamoasiga darxol xabar berishga mo‘ljallangan. Yonishni tarqashini oldini olish (lokalizatsiyalash) maqsadida apparatlar uchun suv bilan bostirish sistemasi ko‘zda tutilgan. 60 SHGKM da ko‘ngilli o‘t o‘chirish drujinasi tashkil etilgan bo‘lib, ular yong‘in sodir bo‘lgan vaziyatlarda maxsus o‘t o‘chirish bo‘limi hodimlariga kerakli yordamni berishadi. Ushbu loyixa ishlab chiqarish korxonasida atmosferada hosil bo‘layotgan statistik zaryadlardan ximoyalash maqsadida SNIP-2.01.03-96 ga asosan sterjenli yashin qaytargich o‘rnatish rejalashtirilgan. 61 Korxona rahbari FM shtab boshlig’i Xizmatlarni tashkil qilish Yong’inga qarshi Qidiruv Aloqa Avariyaviy texnika Tartibni saqlash Umumiy oziq ovqat ta’minoti Tibbiy xizmatFuqoro muxofazasi SHo‘rtan Gaz Kimyo majmuasi (SHGKM) Qashqadaryo viloyati, G‘uzor tumanida, Qarshi shahriga 35 km uzoqlikda janubda, G‘uzor shahriga nisbatan 40 km uzoqlikda janubi-g‘arbda joylashgan. Majmuadan 1,7 km shimoliy-sharq tomonda ishchilar shaharchasi joylashgan, shuningdek hududda zaxira suv manbasi sifatida Qarshi bosh kanalidan to‘yinuvchi 11,5mln m 3 li suniy suv ombori tashkil etilgan. Viloyatning boshqa yirik korxonalardan biri SHo‘rtanneftgaz USHKsi majmuasi shimol tomonda 27 km hamda g‘arbdan 20 km uzoqlikda Talimarjon GRES korxonasi joylashgan. Fuqaro muhofazasini tashkil etish sxemasi: 62 Tabiiy ofatlar ishlab chiqarishda sodir bo‘lganda avariya va halokatlar oqibatlarini bartaraf etishda shu xududda joylashgan favqulotda vaziyatlar Davlat tashkilotlari tuzilmasi jalb etiladi. Zarurat paydo bo‘lsa FM boshlig‘ining ko‘rsatmasiga binoan chegaradosh hududlar, shaxarchalar panagohlarida saqlanadilar va amal qiladilar. SHGKMda ishchi va xizmatchilarni shaxsiy xavfsizligini va avariya holatlarini yuzaga kelish oldini olish uchun, reaksiya va resikl uskunalarini ishlatilish jarayonida «Gazni qayta ishlash sanoatida xavfsizlikni saqlash qoidalari» ga qat’iy rioya qilinishi zarur. Bunda ishchi va xizmatchilar uchun xavf tug‘diruvchi omillar quyidagilar bilan bog‘liq: a) Yong‘in va portlash xavfi bo‘lgan xonalarda ishlash; yuqori bosim va harorat ostida ishlaydigan jixozlar, separatorlar, nasos, kompressor va shu kabi jihozlar bilan ishlash. b) Ishchi suyuqliklaridan inson zaxarlanishi mumkin bo‘lgan gaz – komponentlar ajralib chiqishi, ba’zi hollarda esa portlash yoki yong‘in xavfi tug‘ilishi. c) Texnologik jarayonlarda zaxarli kimyoviy moddalar qo‘llanilishi, o‘lchov nazorat uskunalarida korroziya ingibitorlari qo‘llanilishi. d) Havfli gaz vaolov bilan bajariladigan ishlar texnologik jihoz yonginasida olib borilishi. Korxona binolarining o‘tga chidamliligi darajasi I-II ni tashkil etadi. SHo‘rtan Gaz Kimyo Majmuasi yong‘inga va portlashga xavfliligi bo‘yicha "A" kategoriyaga mansub bo‘lib, korxona binolari yonishi bo‘yicha P-1, P-3 , portlash bo‘yicha esa V-1 va V-1g sinflangan . Korxonada kommunal tizimlardan biror - biri buzilgan taqdirda shu qismda tezkorlik bilan tuzatish jaryoni ketadi, chunki bu korxona gigant korxonalar sirasiga kirib, bu yerda barcha tizimlar o‘zaro chambarchas bog‘liq. Obyektdagi KTZM borligi, miqdori, ularni saqlash tartibi, fizik-kimyoviy va toksikologik tavsiflari. FV ro‘y berganda korxonadagi ishchi xizmatchilarga va yaqin atrofdagi aholiga xabar tartibi : bunday hollarda eng avvalo korxonadagi FV ro‘y berganda 63 xabar beruvchi sezuvchi signalizatorlar ishga tushadi, so‘ngra telyefon orqali yoki FV ro‘y berganda aholiga xabar beruvchi hodimlar tomonidan axoli ogohlantiriladi. Qo‘llanadigan shaxsiy himoya vositalari : Qurilmalarda xavfsiz ishlashni ta’minlash uchun ishchilarga quyidagi shaxsiy himoyalash anjomlari beriladi: 1. Maxsus kiyim: a) Brezent kostyum; b) L – 1 (apparat ichini tozalash uchun); v) katalizatorlar bilan ishlaganda kiyiladigan himoyalanish kiyimi: - katalizator bilan ishlash kostyumi; - kemtyuji (kombinezon, qo‘lqop, ustki kostyum, kopyushondan iborat); - balandligi 15 dyum (38 sm) bo‘lgan rezina saqlash etigi; g) sokatalizatorlar bilan ishlashda talab qilinadi: - shim uchun pasti alyuminlangan yechiluvchan qism; - alyuminlangan ishchi xalat; - alyuminlangan kopyushon; - kafti saqlangan alyuminlangan qo‘lqop. 2. Maxsus oyoq kiyim: rezina tagli charm botinka. 3. Qo‘lni saqlash anjomi: brezent qo‘lqop. 4. Boshni saqlash anjomi: ichki qismi bo‘lgan saqlash kaskasi. 5. Ko‘zni saqlash anjomi: saqlovchi ko‘zoynak. 6. Nafas olish organlarini saqlash anjomlari: a) changga qarshi respirator; b) BKF, U, M rusumli filtrlovchi protivogazlar; v) PSH – 1 va PSH – 2 rusumli shlangli protivogazlar; g) ASV – 2 rusumli saqlovchi apparat. 64 Reaksiya va resikl uskunasida yongin va portlashni oldini olish, gaz va suyuqlik oqib chiqib ketishi natijasini oldini olish uchun ishchi va xizmatchilar quyidagilarga amal qilishi shart: 1.Texnologik jihoz, o‘lchov – nazorat uskuna va asboblari mexanizmi, bug‘ va issiq suv quvurlari, nasos jixozlari bilan ishlash bo‘yicha qo‘llaniladigan nizomlarga to‘liq amal qilish. 2. Ish joylari va ishlab chiqarish maydonlarida texnika xavfsizligi qoidalariga amal qilish, texnologik jarayonni va atmosferaga tashlanayotgan chiqindilarni texnologik rejim asosida olib borish. 3. Texnologik rejimda belgilangan meyordan chetga chiqish holatlari ro‘y bersa, buni o‘z vaktida to‘g‘irlash, o‘lchov va nazorat uskuna va apparatlarini to‘g‘ri ishlatishini doimiy nazorat qilish va ro‘y bergan buzilishlarni darxol bartaraf etish. 4. Past bosimli separatorlarda, kolonnalarda kondensat va to‘yintirish idishlaridagi satxning texnologik rejimda belgilangan meyordan ko‘payib yoki kamayib ketishiga yo‘l qo‘ymaslik. 5. XCA ning va nasos jihozlarining meyorda ishlashini nazorat qilish, o‘z vaqtida zahira jihozlariga o‘tkazish. 6. Berkituvchi, rostlovchi va saqlovchi armaturalarning sozligini o‘z vaqtida tekshirish; rostlovchi armaturaning berkituvchi sozlovchi sifatida qo‘llanilishi mumkin emas. 7. Jihozlar to‘xtatilgan vaqtda, asbob va quvurlardagi yopqich (surgich) va ventillarni doimo aylantirib, moylab turish kerak. Armaturani ochish yoki yopish uchun boshqa turdagi moslamalardan foydalanish man etiladi. 8. Quvurlar ichidagi gidravlik urilishlar oldini olish uchun berkituvchi va rostlovchi armaturalar asta – sekinlik bilan oxista ochilishi kerak. Bunga rioya qilinmaslik quvur, armatura asosi uzilishiga, kuvurning egilib ketishiga va h.k. olib kelishi mumkin. 65 Ko‘tilmaganda va birdan yuzaga kelgan xavfli vaziyatlarda (yong‘in portlash, halokat, yer qimirlashi) korxonadan barcha ishlovchilarni tezda va xavfsiz evakuatsiya qilish talab qilinadi. Bunday sharoitda, qisqa vaqt ichida barcha ishlovchilarni bino yoki xonadan tashqariga yo‘naltirish kerak bo‘ladi. Eng uzoq ish joylaridan evakuatsiya eshigigacha bo‘lgan masofa ishlab chiqarishning toifasiga, binoning o‘tga chidamlilik darajasiga va uning necha qavatligi ekanligiga bog‘liq. Evakuatsiya yo‘llarining eni 1 m dan eshiklarning eni 0,8 m buyi 2 m dan kam bo‘lmasligi kerak. Evakuatsiya yo‘llari bo‘lgan karidorlar zinapoyalar odamlar soniga qarab hisoblanadi. Zinapoyalarda to‘tun to‘planmaydigan bo‘lishi, yani to‘tunning chiqarib yuborishi uchun tashqi tomoni ochiq yoki havoni chiqarib yuborishni ta’minlovchi texnik vositalarga ega bo‘lish kerak yoki zina kataklari ichkari tomondan yong‘in chiqishi mumkin bo‘lgan binodan ajratilgan bo‘lib tashqi tomondan yoritiladigan bo‘lishi mumkin. Har xil balandlikdagi binolar uchun yong‘inga qarshi narvonlar o‘rnatilishi kerak. Evakuatsiya yo‘llari har qanday korxona yoki tashkilot uchun kamida 2 ta bo‘lishi kerak.Yong‘in sodir bo‘lgan taqdirda binodan insonlar (ishchilar esa korxona yoki fabrika xonasidan) eng qisqa yo‘l orqali belgilangan ma’lum vaqt ichida chiqib ketishlari zarur. Xom ashyo, yarim tayyor mahsulot va tayyor mahsulotlarning xavfsizligini ta’minlash va zararsizlantirish: Erituvchi yoki suyuq qo‘shimchalar to‘kilganida, ularni kuchli suv oqimi bilan kanalizatsiyagya yuvib tashlash zarur; Agar erituvchi kam miqdorda to‘kilgan bo‘lsa, ustiga qum sepib, so‘ng erituvchini shimgan qumni xavsiz joyga olib tashlash kerak. 66 Atrof muhit muxofazasi Taraqqiyotning hozirgi bosqichlarida inson bilan tabiatning o‘zaro ta’siriga oid bir qator muammolarni xal etish faqat bir mamlakat doirasida chegaralanib qola olmaydi. Ularni butun sayyoramiz birgalikda hal qilishi zarur. Atrof muhitni ifloslanishdan saqlash, tabiiy boyliklardan tejab tergap foydalanish ko‘p jihatdan insonlarning ekologik savodxonlik darajasiga va ekologik madaniyatiga bog‘liqdir. Ekologiya va tabiyatni muhofaza qilish muammolari keskinlashib o‘ta ziddiyatlashib hozirgi davrda tabiat va jamiyat o‘rtasidagi munosabatlarni muvozanatga keltirish asosiy vazifalardan hisoblanadi. Ulardan oqilona foydalanish zarur va ular davlat muxofazasidadir, deb ta’kidlangan. O‘zbekiston Prezidenti Shavkat Mirziyoyev ning 2017 yil 7-fevrald agi farmoni bilan 2017—2021-yillarda O‘zbekistonni rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha h arakatlar strategiyasini tasdiqladi. 2017−2021 yillarda O‘zbekistonni rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha harakatlar strategiyasida atrof muhit muxofazasi masalalariga ham aloxida e’tibor qaratilgan, jumladan “ Iqtisodiyotni rivojlantirish va liberallashtirishning ustuvor yo‘nalishari’deb nomlangan uchinchi strategiyada - Qishloq xo‘jaligini modernizatsiya qilish va jadal rivojlantirish: global iqlim o‘zgarishlari va Orol dengizi halokatining qishloq xo‘jaligi rivojlanishi hamda aholining hayot faoliyatiga salbiy ta’sirini yumshatish bo‘yicha tizimli chora-tadbirlar ko‘rish zarurligi haqida aytib o‘tilgan. Undan tashqari O‘zbekiston Respublikasi Konstitsiyasining 50-moddasida «Fuqoralar atrof tabiiy muxitni ximoya qilishga majburdirlar» deb ko‘rsatib o‘tilgan. Atrof muhitni muxofaza qilish borasida O‘zbekiston Respublikasida quydagi qonunlar qabul qilingan:  1992-yil 9-dekabrda "Atrof muhitni muxofaza qilish " to‘g‘risida .  1993-yil 6-mayda "Suv va suv resurslaridan foydalanish"to‘g‘risida. 67  1996-yil 27-dekabrda "Atmasferani muxofaza qilish "to‘g‘risida. Hozirgi kunda tabiatni muxofaza qilish masalasi tinchlikni saklashda keyingi o‘rinda turadigan eng dolzarb muammolardan biridir. Atrofimizdagi tabiat millionlab yillar davomida yuzaga kelgan, hamda o‘zining murakkab qonunlariga rioya qilgan holda yashaydi. Ana shu tabiat bilan inson orasida murakkab muvozanat mavjud. O‘zbekiston Konstitusiyasining 55-moddasiga binoan «Yer, yer osti boyliklari, suv o‘simlik va hayvonot dunyosi hamda boshqa tabiiy zahiralar umum milliy boylikdir. Har qanday zamonaviy, ilg‘or ishlab chiqarish jarayoni atmosfera havosiga va oqova suvlarga va atrof muhitga zararli chiqindilar chiqarib ziyon yetkazadi. SHo‘rtan gaz kimyo majmuasida ishlab chiqarish jarayonida atmosferaga chiqariladigan zaxarli moddalarning tasirini kamaytirish maqsadida majmua atrofida bir necha ming gektar yerda ko‘kalamzorlashtirilgan hudud barpo etilgan. Chunki bunday daraxtzorlar tuproq erroziyasining tuproqning shamol yoki suv tasirida unumdor qatlamining yo’qolib ketishini oldini oladi. Korxonada atmosferani antropogen ifloslanishini oldini olish maqsadida bir qancha chora tadbirlar mavjud bo‘lib ularning eng muhimlari quyidagilar; Atmosfera ifloslanishini oldini olish uchun sanoat korxonalaridan chiqayotgan tutun gazlar manbalarini balanligini oshirish, yoqilgining ekologik toza turlariga o‘tish va tozalash inshootlari o‘rnatish. Buning natijasida atmosferaga tushayotgan chang, qurum, tutun va zaxarli gazlar miqdori kamayadi. Atmosfera havosini muxofaza qilishninii bu ishlab chiqarishda chiqindisiz texnologik jarayonlarni tashkil qilish hisoblanadi. Bunda texnologik jarayonni o‘zgartirish orqali chang va zaxarli gazlarni atmosferaga chiqarmasdan ulardan foydali maqsadlarda foydalanish mumkin. Atmosfera havosini toza saqlashda sanoat obyektlarini geografik sharoitga qarab joylashtirish muhim ahamiyat kasb etadi. Bunda yirik sanoat obyektlari va kommunal korxonalari alohida sanoat zonasida aholi punktlaridan uzoqda bo‘lishi kerak. 68 Atmosfera xavosini changdan tozalash uchun quyidagi usullar qo‘llaniladi. 1.Gravitatsion 2.Quruq inersion va markazdan qochma kuch ta’sirida tozalash. 3.Ho‘llash 4.Filtrlash 5.Elektrostatik 6.Tovush va ultratovush yordamida koagullash Atmosfera havosini zaxarli gazlardan tozalashda quyidagi usullar qo‘llaniladi. 1.Absorbsion 2.Adsorbsion 3.Katalitik 4.Termik 5.Sanoat korxonalarida suvdan xom ashyo sifatida, energiya manbai sifatida, sotuvchi agent, erituvchi, ekstragent sifatida foydalaniladi. Sanoat korxonalarida turli moddalar bilan ifloslangan oqava suvlar hosil bo‘ladi. Sanoat korxonalarida suvdan foydalanish tizimini takomillashtirish uchun ishlab chiqarishga yangi texnologiyalarni qo‘llash, suvning aylanma tizimini tashkil qilish zarur. Hosil bo‘layotgan oqova suvlarini tozalash uchun quyidagi usullar qo‘llaniladi. 1. Mexanik – suzib olish, tindirish, filtrlash 2. Fizik-kimyoviy-koagulyatsiya, flakulyatsiya, flotatsiya, adsorbsiya, ion almashtirish. 3. Kimyoviy – ekstraksiya, xaydash, rektifikatsiya, oksidlash, termooksidlash. 4. Biokimyoviy – kislorodli va kislorodsiz muxitga tozalash 69 Korxonalarda hosil bo‘layotgan qattiq chiqindilar sohalar bo‘yicha sinflashadilar: Kimyo sanoati, metallurgiya sanoati, neft va neftni qayta ishlash sanoati chiqindilarini qayta ishlash va foydalanishni tashkil qilish uchun quyidagi usullar qo‘llaniladi. 1. Mexanik 2. Mexano –termik 3. Termik SHo‘rtan gazni qayta ishlash korxonasida quyidagi zaxarli gaz-chang chiqindilari chiqadi . Vodorod sulfid rangsiz xidli gaz bo‘lib kuchli zaxarlar qatoriga kiradi. R. E. CH.M.-10 Atmosferaga tashlanayotgan ifloslantiruvchi moddalarning chegaraviy mumkin bo‘lgan miqdorlarini hisoblash 1. Chang h avo aralashmasining xajmi: V 1 = π ∗ D 2 4 ∗ W = 3.14 ∗ 1.5 2 4 ∗ 10 = 17.6 m 3 / s D-chiqindilar amnbasini diametric W-Chang havo aralashmasini manbadan chiqishining o‘rtacha tezligi, m/s 2. Sovuq chiqindilar uchun CHMCH quyidagicha aniqlanadi:ChMCh = (ChMM −C f)∗H 2∗3√V1∗∆T A∗F∗m∗n ¿ ¿ ChMCh CO = (ChMM −C f)∗H 2∗3√V1∗∆T A∗F∗m∗n ¿ = (5−1.5 )∗13 2∗3√17 ∗36 200 ∗1∗1∗1 =60.3 g/s¿ ChMCh SO 2 = ( ChMM − C f ) ∗ H 2 ∗ 3 √ V 1 ∗ ∆ T A ∗ F ∗ m ∗ n ¿ = ( 0.5 − 0.1 ) ∗ 13 2 ∗ 3 √ 17 ∗ 36 200 ∗ 1 ∗ 1 ∗ 1 = 0.05 g / s ¿ 70 ChMCh NO 2= (ChMM −C f)∗H 2∗3√V1∗∆T A∗F∗m∗n ¿ = (0.5 −0.2 )∗13 2∗3√17 ∗36 200 ∗1∗1∗1 =1.5 g/s¿S f - zax a rli moddaning fon mi q dori, mg/m 1-jadval ATMOSFERAGA TASHLANAYOTGAN GAZ-CHANG Atmosfe -raga tashlana -yotan gaz yoki chang chiqindi larining manbala ri Gaz- chang chi q indi - larning tarkibi Chiqindilarnin g miqdori m 3 /soat Gaz-chang chiqindilarnin g miqdori m 3 /soat CH M CH Qo‘llanila -yotgan tozalash usullari, tozalagich jihozlar Gaz- chang chiqindil arning rekupera tsiyasiGazs imon Chang Atmos feraga tozalan masdan tashlan a - yotgan Toza - lashga berila- yotga n 1 2 3 4 5 6 7 8 9 CO NO 2 SO 2 - 48 25 1 - 48 25 1 0.05 60.3 1.5 Ab sorbsiya, nasadkali absorber Qayta ishlatila di 2-jadval Korxonaning suv bilan ta’minlanishi Suv bilan ta’minlash manbai Suvdan foydalanish meyori, m 3 /soat Aylanma harakatdagi suvning hajmi, m 3 /soat Toza suvni tejash, % Loyiha bo‘yicha Aslida 71 Shahar suv ta’minoti 5.4 3 .5 2 .5 71 % Korxonada xosil bolayotgan oqova suvlar jadvalda keltirilgandek tozalanadi. 3-jadval Oqova suvlar va ularni tozalash Oqova suvlarning turlari Oqova suvning hajmi, m 3 /soat Iflosliklar tarkibi, g/l Tozalash usullari Tozalagich moslamalar va uskunalar Tozalangan suvning ishlatilish yo‘llariTozalana- yotgan Tashlab yuborilayot gan Maishiy oqova suvlar 0.3 - Erigan organik moddalar Biologik Aerotenk Kanalizatsiyaga yuboriladi SHo‘rtan gaz kimyo majmuasida qattiq chiqindilar hosil bo‘lmaydi. XULOSA Epixlorogidrin (ECH) – bu muhim organik kimyoviy birikma bo'lib, epoksi qatronlar, glitserin va boshqa turli xil mahsulotlar ishlab chiqarishda asosiy 72 xomashyo hisoblanadi. Ushbu kimyoviy moddani olish jarayonini avtomatlashtirish quyidagi muhim jihatlarni o'z ichiga oladi: Xavfsizlik: Epixlorogidrin zaharli va portlovchi modda bo'lgani uchun, uning ishlab chiqarish jarayonini avtomatlashtirish inson xavfsizligini ta'minlashda katta rol o'ynaydi. Avtomatlashtirilgan tizimlar jarayondagi xavf-xatarlarni kamaytirish va favqulodda holatlarda tezkor javob berish imkonini beradi. Jarayonning barqarorligi va sifatni nazorat qilish: Avtomatlashtirilgan tizimlar ishlab chiqarish jarayonini doimiy ravishda monitoring qilib boradi, parametrlarni nazorat qiladi va kerak bo'lganda tuzatishlar kiritadi. Bu esa mahsulot sifatini yuqori darajada saqlashga yordam beradi. Samaradorlikni oshirish: Avtomatlashtirish jarayonni tezlashtiradi va ishlab chiqarish hajmini oshirish imkonini beradi. Avtomatlashtirilgan tizimlar resurslardan samarali foydalanishni ta'minlaydi, shuningdek, energiya va xomashyo sarfini kamaytiradi. Iqtisodiy samaradorlik: Jarayonni avtomatlashtirish mehnat xarajatlarini kamaytiradi va ishlab chiqarish xarajatlarini optimallashtiradi. Buning natijasida umumiy ishlab chiqarish narxi pasayadi va raqobatbardoshlik oshadi. Atrof-muhitni muhofaza qilish: Epixlorogidrin ishlab chiqarish jarayonida chiqindilar va zararli moddalar ajralishi mumkin. Avtomatlashtirilgan tizimlar chiqindilarni samarali boshqarish va kamaytirish imkonini beradi, bu esa atrof- muhitga salbiy ta'sirni kamaytiradi. Epixlorogidrin olish jarayonini avtomatlashtirish yuqori sifatli va xavfsiz mahsulot ishlab chiqarishni ta'minlaydi. Bu esa sanoatning rivojlanishi va iqtisodiy o'sishiga hissa qo'shadi. Shu bilan birga, avtomatlashtirish jarayonni optimallashtirish, mehnat xarajatlarini kamaytirish va atrof-muhitni muhofaza qilishda muhim rol o'ynaydi. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI 73 1. Yusufbekov N.R. Muhamedov B.I. G‘ilomov SH.N. “Texnologik jrayonlarni n azorat qilish va avtomatlashtirish” – Toshkent: O‘qituvhi, 2011.-576 b. 2. Klyuev A.S. i dr. Proektirovanie sistem avtomatizatsii texnologicheskix protsessov; 2-ye izdanie. M.: Energoatomizdat, 1990, 464s. 3. Tregub i dr. Proektirovanie, montaj i ekspluatatsiya sistem avtomatizatsii v pi щ evoy prom ы shlennosti. M.: Agropromizdat, 1991, 352s. 4. Yusufbekov N.R. va boshqalar, Texnologik jarayonlarni boshqarish sistemalari, – Toshkent: O‘qituvhi, 1997, 704 bet. 5. Voloshenko A.V., Gorbunov D.B. Proektirovanie sistem avtomaticheskogo kontrolya i regulirovaniya. Izdatelstvo Tomskogo politexnicheskogo universiteta. 2011. 6. Mart ы nenko I.I. i dr. Proektirovanie sistem avtomati-zatsii. 2-ye izdanie, .M.: Energoatomizdat, 1991, 231 s. 7. Belik V.G. Proektirovanie sistem avtomaticheskogo kontrolya i regulirovaniya. Pod redaksiey Belika V.G. Tomsk. Tomskiy politexnicheskiy institut. 2011.108s. 8. Vtyurin V.A. Proektirovanie avtomatizirovann ы x sistem. S.Peterburg. 2009. 9. Reglament Shurtanskogo gazo-ximicheskogo kompleksa. 10. Boyarinov A.I., Kafarov V.V. Metod ы optimizatsii v ximicheskoy texnologii. M.: Ximiya, 1995. 11. P. Sultonov. Ekologiya va atrof – muhitni muhofaza qilish asoslari. Toshkent 2007. 12. O‘. Yo‘ldoshev, U. Usmonov, O. Qudratov. Mehnatni muhofaza qilish. Toshkent 2001. 13. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining ishlab chiqarishdagi baxtsiz xodisalarni va xodimlar salomatligining boshqa xil 74 zararlanishinitekshirish va hisobga olish to‘g‘risidagi Nizomni tasdiqlash haqidagi 1997 - yil 6 – iyundagi 286 – sonli Qarori. 14. Dudnikov Ye.G. Avtomaticheskoe upravlenie v ximicheskoy promыshlennosti. - M.: Ximiya, 1987.- 368 s. 15. Poloskiy L.M., Lapshenkov G.I. Avtomatizatsiya ximicheskix proizvodstv. - M.: Ximiya, 1982.- 295 s. 16. Akramov B.SH., Umedov SH.X.”Neft qazib olish bo‘yicha ma’lumotnoma”, Toshkent, “Fan va texnologiya” -2010, 368 bet. 17. Akramov B.SH., Sidiqxo jaev R.K. “Neft va gaz ishi asoslari”,‟ Toshkent, TDTU-2003. 203 bet. 18. Analiz sostoyaniya razrabotki neftegazokondensatnogo mestorojdeniya Kruk i vidacha rekomendatsiy po stabilizatsii dobichi nefti: Otchet o NIR / OAO “O‘ZLITINEFTGAZ”; Otvetsvenniy ispolnitel’ Shaxnazarov G.A. – Toshkent, 2009. 19. Yuldashev T.R., Eshkabilov X.Q. “Neft va gaz konlari mashina va mexanizmlari”, O quv qo llanma, Qarshi, “Nasaf” -2013. ‟ ‟ 426 bet . 20. Favqulotda vaziyatlarda fuqaro muxofazasi. O.Qudratov, T.G‘aniev, T. «Yangi asr avlodi» 2005y 21. Fuqora muxofazasi – dolzarb masala”.Toshkent . FMI ”2008– ˮ yil.127-bet 22. O‘zbekiston Respublikasining «Mahsulot tannarxi (ishlar, xizmatlar) ni tashkil qiluvchi sarflar tarkibi va mahsulot (ishlar, xizmatlar) ni sotish, moliyaviy natijalarni hosil bo‘lish tartibi to‘g‘risida»gi Yo‘riqnoma. Toshkent, 1999. 235 bet 75
1Kirish.............................................................................................3
2Texnologik jarayon tavsifi..............................................................9
3Texnologik jarayonni avtomatlashtirishning funksional chizmasi va bayoni.........................................................................................

 

22

5Avtomatlashtirish vositalarining buyurtma spetsifikatsiyasi..............................................................................

 

26

6Prinsipial boshqarish va signallash tizimlarini loyihalash........................................................................................

 

32

7Elektr manba prinsipial chizmasining bayoni................................34
8Avtomatik rostlash tizimining xisobi............................................36
9Boshqarish tizimini arxitekturasi bayoni.......................................41
10Texnik – iqtisodiy xisob qismi.......................................................45
11Hayot faoliyati havfsizligi...............................................................57
14Xulosa...........................................................................................73
15Foydalanilgan adabiyotlar rо‘yxati.................................................75
Sotib olish