Erkin iqtisodiy zonalarni tashkil etishning xalqaro amaliyoti

Dokument ma'lumotlari

Narxi	15000UZS
Hajmi	53.9KB
Xaridlar	1
Yuklab olingan sana	27 Yanvar 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

Abbosjon Yulchiev

Ro'yxatga olish sanasi 13 Dekabr 2024

35 Sotish

Erkin iqtisodiy zonalarni tashkil etishning xalqaro amaliyoti

Sotib olish

KIRISH.
Mavzuning dolzarbligi. Bugungi kunda O’zbekiston iqtisodiyotining
barqaror o’sishiga erishishning muhim yo’nalishlaridan biri barcha ichki
manbalardan unumli foydalanish hamda xorijiy investitsiyalarni faol jalb etishdir.
O’zbekiston iqtisodiyotining jahon xo’jaligi tizimiga integratsiyalashuvi sharoitida
mamlakatimizda eksportga yo’naltirilgan iqtisodiy rivojlanish siyosatini amalga
oshirish va eksportbop mahsulotlarni ishlab chiqarib xorijga eksport qilish va
shuningdek import o’rnini bosuvchi yuqori texnologiyalarga asoslangan ishlab
chiqarishni joriy qilishda erkin iqtisodiy zonalardan foydalanish, shuningdek,
mamlakatimizda “ochiq eshiklar siyosatini” amalga oshirish hamda xorijiy
sarmoyadorlarni jalb qilish borasida rivojlangan davlatlarning, ayniqsa, jahon
xo’jaligida tezkor sur’atlarda rivojlangan mamlakatlarning, jumladan, Germaniya,
Fransiya, Yaponiya, Janubiy Koreya, Singapur, Turkiya, Xitoy kabi
mamlakatlarning tashqi savdo-sotiq siyosati tajribalaridan unumli foydalanish
milliy iqtisodiyotimizning taraqqiyotiga ijobiy samara beradi. Shunga ko’ra, milliy
iqtisodiyotni shakllantirishda tashqi iqtisodiy faoliyatni erkinlashtirish orqali
mamlakatning tashqi savdo-sotiq jarayonini va eksport salohiyatini yuksaltirish
masalasi, mamlakatimizda bozor iqtisodiyotiga o’tishning o’ziga xos jihatlarini
hisobga olishni, ayniqsa, jahon iqtisodiyoti amaliyotida to’plangan tajribalar va
xalqaro qonun–qoidalar asosida mamlakatimizda erkin iqtisodiy zonalarni tashkil
qilish borasida va ularni tartibga solish usullarini yanada takomillashtirish
zarurligini talab etadi. Erkin iqtisodiy zonalarni tashkil etishda va
undagi faoliyatlarni samarali olib borishda xorij mamlakatlarining tajribalaridan va
ularning usullaridan unumli foydalanish hozirgi kunning muhim masalalaridan biri
hisoblanib mavzuning dolzarbligini belgilaydi.
EIZlarda ro’yxatga olingan xo’jalik yurituvchi subyektlarga nisbatan
O’zbekiston Respublikasi soliq to’lovchilar ahvolini yomonlashtiruvchi hujjatlari
tatbiq etilmasligi belgilab qo’yilgan, lekin aksiz solig’iga tortiladigan tovarlarning
soliqqa tortilishini tartibga soluvchi hujjatlar bundan mustasno deb qabul qilingan.
2

O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev 2017 yil 12
yanvarda «Urgut», «G’ijduvon», «Qo’qon» va «Hazorasp» erkin iqtisodiy
zonalarini tashkil etish to’g’risida»gi farmonni imzoladi.
Mamlakatimizda erkin iqtisodiy zonalarni rivojlantirishning moliyaviy
masalalarini xorij tajribasini samarali tashkil etishni o’rganish va erkin iqtisodiy
hududlarni rivojlantirishning moliyaviy masalalarini samarali olib borishni
istiqbollari hamda takomillashtirish predmeti bo`lib hisoblanadi. Respublikamizda
va rivojlangan mamlakatlarda erkin iqtisodiy hududlarni tashkil etish va
rivojlantirish sohasidagi tajribalari ob'ekti bo`lib hisoblanadi.
Kurs ishi maqsadi va vazifalari . Erkin iqtisodiy zonalarni
rivojlantirishning moliyaviy masalalari nazariyuslubiy jihatlarini o’rganishda
quyidagi vazifalarni keltirish mumkin:
- milliy iqtisodiyotni modernizatsiyalash sharoitida erkin iqtisodiy hududlar
faoliyatini moliyaviy rag‘batlantirishni ko’rib chiqish;
- milliy iqtisodiyotda erkin iqtisodiy zonalarni rivojlantirishda xorijiy
investitsiyalarni jalb qilishni amalga oshirishda iqtisodiy-huquqiy asoslarini
o’rganish, O’zbekiston Respublikasi iqtisodiyotini rivojlantirishdagi ahamiyatini
tahlil qilish;
- erkin iqtisodiy zonalarda xorijiy investitsiyalarni faoliyatini amalga
oshirishning tahlili;
Mavzuning o’rganilganlik darajasi. Jahon iqtisodiyoti amaliyotida erkin
iqtisodiy zonalarni tashkil etishdagi to’plangan tajribalar va xalqaro qonun–
qoidalar asosida mamlakatimizda erkin iqtisodiy zonalarni tashkil qilish hamda
xorijiy investitsiyalarni samarali tashkil etish masalalariga oid muammolarni
tadqiq etish bo’yicha o’zining alohida hissalarini qo’shgan respublikamiz
iqtisodchi-olimlari Vahobov A.V., Malikov T.S.Haydarov N.H.Jo’raev
A.S.Z.Yo’ldoshevlar, shuningdek, xorijlik iqtisodchi-olimlar Aleshin V.A., Zotova
A.I., Neshitoy A.S., Polyaka G.B., Shaxovskaya L.S., Xoxlov V.V.
O.G.Kulakovalarning ilmiy ishlari, o’quv qo’llanmalari va darsliklarini nazariy va
amaliy jihatlarini tahlil qilgan holda kurs ishi tayyorlashda foydalanildi.
3

Kurs ishining tarkibiy tuzilishi. Kirish, ikkita bob, xulosa, foydalanilgan
adabiyotlar ro'yxatidan iborat.
I BOB. ERKIN IQTISODIY ZONALARNI TASHKIL ETISHNING
NAZARIY VA HUQUQIY ASOSLARI
1.1. Erkin iqtisodiy iqtisodiy zonlarni tashkil etishning nazariy asoslari
Bugungi kunda zamon taraqqiyot etayotgan bir vaqtda davlatlar ertangi
kelajagi va bugunini o’ylab turli xil ishlar olib boradi.Bunga sabab davlatlarning
rivojlanishi, o’sib kelayotgan yosh avlodni ertangi kelajagi uchun ularni ish bilan
ta’minlash maqsadida mahalliy va xorijiy sarmoyadorlarni jalb qilib o’zi bosh
islohatchi bo’lib turli xil sohalarga moslashgan faoliyat olib borishga harakat
qiladi. Shulardan misol tariqasida erkin iqtisodiy zonalardir. Erkin iqtisodiy zona –
davlatlararo kelishuvlarga yoki maxsus qonunlarga muvofiq, xo’jalik va tashqi
iqtisodiy faoliyat bilan shug’ullanish uchun imtiyozli soliq, moliya, bojxona va
erkin valyuta konvertatsiya, huquqiy sharoitlar joriy qilanadigan joydir. Xorijiy va
mahalliy tadbirkorlarni jalb etish maqsadlarida tashkil etiladi va ularda zarur ishlab
chiqarish va ish yuritish infratuzilmasi barpo etiladi. Erkin iqtisodiy zonalar ko’p
hollarda davlatlararo tutash hududlarda (bir necha davlatlarning chegaralari
tutashgan hudud), xalqaro aeroportlar, port shaharlarda (Masalan Malayziya yoki
Janubiy Koreya) yoki transport yollari tutashgan hududlarda (Buyuk ipak yo’li
o’tgan davlatlar yoki Yevropa ittifoqi hududlari).
Erkin iqtisodiy zonalarda alohida xalqaro huquqiy status joriy qilinadi.
Lekin u qayerda joylashishidan qat’iy nazar, shu mamlakatning ajralmas bo’lagi
hisoblanadi, barcha amaliyotlar (yer ajratish firma va kompaniyalarni tashkil etish,
chegaradan yuklarni, tovarlarni olib kirish va olib chiqish). Xorijiy va mahalliy
tadbirkorlarni jalb etish maqsadlarida tashkil etiladi va ularda zarur ishlab
chiqarish va ish yuritish infratuzilmasi barpo etiladi. Erkin iqtisodiy zonalarni
tashkil etishdan maqsad ko plab yangi texnologiya, investitsiyalarni jalb qilib,ʻ
rivojlangan iqtisodiy makon yaratish va shu yo l bilan mamlakat iqtisodiyotini
ʻ
tezkorlik bilan rivojlantirishdir.
4

Erkin iqtisodiy zonalarning har xil turlari mavjud: erkin omborxonalar, erkin
bojxona zonalari, ilmiy texnika zonalari.Misol uchun ular AQShda texnoparklar,
Yaponiyada texnopolislar deb ataladi. Shuningdek, erkin iqtisodiy zonalar (asosan,
eksportga ixtisoslashgan) ham mavjud. Dastlabki, erkin iqtisodiy zonalardan biri
Irlandiyada "Shennon" aeroportida (1959) tashkil etilgan. Keyinroq shunday zona
Angliyadagi "DogAylend" aeroportida paydo bo ldi. Ba zi erkin iqtisodiy zonalarʻ ʼ
ancha yirik hududlarda tashkil etiladi. Masalan, Braziliyadagi Manaus, Xitoydagi
maxsus iqtisodiy hudud "Shenjen" va boshqalar shunday zonalardir. Jahon
amaliyotida Erkin iqtisodiy zonalar rivojlangan (Buyuk Britaniya, Germaniya,
Niderlandiya, AQSH va boshqalar), shuningdek, rivojlanayotgan (Braziliya,
Koreya Respublikasi, Malayziya va boshqalar) mamlakatlarida ham tashkil etildi.
Erkin iqtisodiy zonalarga chet el kapitalini jalb qilish Xitoy siyosatida ancha keng
qo llanildi. 20-asr oxirlarida Erkin iqtisodiy zonalar Birlashgan Arab amirliklari,
ʻ
Rossiya va Polshada tashkil etildi. Rossiya va Xitoy hamkorligida tashkil etilgan
Blyagovanichensk — Xeyxe, Qora dengiz bo yi, Kaliningrad viloyatidagi "Yantar"
ʻ
Erkin iqtisodiy zonalari ham shunday makonlardir. O zbekistonda Erkin iqtisodiy
ʻ
zonalar g oyasi milliy iqtisodiyot taraqqiyoti
ʻ uchun ijobiy baholandi. Shu bois
1996 yilning 25 aprelda mamlakat parlamenti O zbekiston Respublikasining
ʻ
"Erkin iqtisodiy zonalar to g risida" qonunini qabul
ʻ ʻ qildi. Bu qonun chet el
investitsiyalari, savdo va sanoat sohalarining rivojlanishi, Bu esa aholini ish bilan
ta minlashni yaxshilash uchun qulay sharoit yaratishga
ʼ me yoriy huquqiy asos ʼ
yaratildi.
EIHni faoliyat yuritishi uchun zarur bo’lgan shart-sharoitlar
EIHni rivojlanishining eng asosiy omillaridan bo’lib investorlar uchun
yaratilgan imtiyozlar tizimi hisoblanadi. Har bir mamlakat yoki undagi hudud EIH
tashkil etilishida imtiyozlar to’plamini belgilab beradi. Jahon amaliyotining
ko’rsatishicha, har bir EIHdagi imtiyozlar to’plami o’ziga xos bo’lib, ularning
mazmuni shu mamlakatda amalga oshirilishi mo’ljallangan investitsion dasturlar
va loyihalarga bog’liq. Shu bilan birga iqtisodiy adabiyotlarda EIHlarda
belgilangan imtiyozlarni to’rtta guruhga birlashtiriladi (4-jadval).
5

Jahon tajribalarining ko’rsatishicha, yuqorida qayd etilgan barcha imtiyozlar
bir-biri bilan chambarchas holda turli kombinatsiyalarda uchratish mumkin, lekin
shuni qayd etib o’tish kerakki, imtiyozlar har doim ham xorijiy kapitalni jalb
etishning asosiy hal qiluvchi rag’batlantirish omili bo’la olmaydi.
1.2 . Erkin iqtisodiy zonalarni tashkil etishning maqsadi, vazifalari va turlari
Hozirgi kunda jahon standartlariga javob beradigan va dunyo bozorlarida
talab qilinadigan mahsulot ishlab chiqarish uchun xorijiy investitsiyalarni birinchi
galda, to’g’ridan tog’ri investitsiyalarni jalb etish bo’yicha qulay shart-sharoitlar
yaratish muhim ahamiyat kasb etadi. Mazkur vazifalarni amalga oshirishda esa
erkin iqtisodiy zonalar muhim ahamiyatga ega. Chunki bunday erkin iqtisodiy
zonalar mintaqani ijtimoiy iqtisodiy rivojlantirish uchun mamlakat va chet el
kapitalini jalb etish orqali uning sanoat salohiyatini, ishlab chiqarish,
transporttranzit va ijtimoiy sohani rivojlantirish barobarida, zamonaviy bozor
infratuzilmalarini tashkil etishga imkoniyat yaratadi. Hozirgi kunda xalqaro
xo’jalik faoliyatida erkin iqtisodiy zonalarning 30 dan ortiq turi mavjud.
Mamlakatimizda erkin iqtisodiy zonalar tashkil etish va ular faoliyatiga doir
munosabatlar bir qator huquqiy hujjatlar asosida tartibga solinadi. 1996-yil 25-
aprelda qabul qilingan “Erkin iqtisodiy zonalar to’g’risida”gi O’zbekiston
Respublikasi qonuni, 1998-yil 30 aprelda qabul qilingan “Сhet el investitsiyalari”
“Chet ellik invеstorlar huquqlarining kafolotlari va ularni himoya qilish choralari
to’g’risida ”gi va boshqa bir qator hujjatlar bilan tartibga solinadi.
Erkin iqtisodiy zonalar to’g’risidagi qonunning 1- moddasiga ko’ra “Erkin
iqtisodiy zona — mintaqani jadal ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish uchun mamlakat
va chet kapitalini, istiqbolli texnologiya va boshqaruv tajribasini jalb etish
maqsadida tuziladigan va aniq belgilangan ma’muriy chegaralari va alohida huquq
tartiboti bo’lgan alohida maxsus ajratilgan hududdir.” Erkin iqtisodiy zona
hududida yuridik shaxslar va fuqarolar (jismoniy shaxslar) xo’jalik, moliyaviy va
boshqa moliyaviy faoliyatning istagan turlari bilan shug’ullanishiga yo’l qo’yiladi.
6

O’zbekiston Respublikasi qonun hujjatlarida man etilgan faoliyat turlari bundan
mustasno.Garchi siyosat kontseptsiyasi va vositasi sifatida erkin iqtisodiy zonalar
uzoq vaqt davomida Hindiston yoki Xitoy kabi mamlakatlarda eng aniq namunalar
sifatida sinovdan o'tgan bo'lsa-da, shuni eslatib o'tishimiz kerakki, bu kabi siyosat
rivojlanayotgan va sanoatlashgan mamlakatlarda bir xil yoki muqobil siyosat
maqsadlarini amalga oshirish uchun ishlatiladigan turli darajalarda yoki
modifikatsiyalarda bo'lgan.
Mamlakatimizda mavjud Navoiy, Jizzax va Angren erkin iqtisodiy zonalarni
amaliyotga tadbiq qilinishiga qarab turli vaqtlarga bo’linadi. Bunda O‘zbekiston
Respublikasi Prezidentining 2008 yil 2 dekabrdagi “Navoiy viloyatida erkin
iqtisodiy zona tashkil qilish to‘g‘risida”gi farmoniga asosan, “Navoiy” erkin
iqtisodiy zonasi tashkil etildi. Angren erkin iqisodiy zonasi O’zbekiston
Respublikasi Prezidentining 2012 yil 13 apreldagi PF-4436-son Farmoniga asosan
joriy etildi. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining Jizzax erkin iqtisodiy
zonasini barpo etish to’g’risida 2013 yil 18 martdagi PF-4516-son Farmonini
bajarish yuzasidan Vazirlar Mahkamasiga yuklatilgan. Mamlakatimizda erkin
iqtisodiy zonalar tashkil etish va ular faoliyatiga doir munosabatlar 1996 yil 25
aprelda qabul qilingan “Erkin iqtisodiy zonalar to‘g‘risida”gi O‘zbekiston
Respublikasi qonuni bilan tartibga solinadi. O‘zbekiston Respublikasi Oliy
Majlisining Qonunchilik palatasi tomonidan 2009 yil 26 mayda qabul qilinib,
yuqori palata – Senat tomonidan joriy yilning 28 avgustida ma’qullangan hamda
24 sentabr kuni matbuotda rasman kuchga kirgan “Erkin iqtisodiy zonalar
to‘g‘risida”gi O‘zbekiston Respublikasi qonuniga o‘zgartish vaqo‘shimchalar
kiritish haqida”gi O‘zbekiston Respublikasining qonuni esa amaldagi qonunning
erkin iqtisodiy zonalarni tashkil etish tartibi, ularning turlari, mazkur zonalar
ishtirokchilariga qo‘shimcha imtiyoz va preferensiyalar berish mexanizmi, bunday
hududda amalga oshiriladigan faoliyat turlari, erkin iqtisodiy zonalarning
muvofiqlashtiruvchi va operativ boshqaruv organlarini shakllantirish tartibi hamda
ularning vakolatlari, shuningdek, xo‘jalik yurituvchi erkin iqtisodiy zona
subyektlarini ro‘yxatga olish tartibi bilan bog‘liq normalarni yuqorida nomi zikr
7

etilgan Farmon talablariga muvofiqlashtirishni ko‘zda tutadi. O’zbekiston
Respublikasi hududida ochilgan Navoiy, Angren, Jizzax va ochilayotgan yangi 4 ta
erkin iqtisodiy zonalarning tashkil etish huquqiy asoslari yaratilgan. Erkin iqtisodiy
zonalar hududida xo’jalik yurituvchi subyektlar faoliyatining asosiy yo’nalishlari
zamonaviy xorijiy yuqori unumli asbobuskunalar va texnika, texnologik liniyalar
va modullar, innovasiya texnologiyalarini joriy etish hisobiga yuqori texnologiyali,
jahon bozorlarida raqobatbardosh mahsulotlarni keng miqyosda ishlab chiqarish
maqsadida tashkil etildi.
O’zbekiston Respublikasi hududidagi erkin iqtisodiy zonalar faoliyat
ko’rsatish muddati 30 yilni tashkil etadi, bu muddat keyinchalik uzaytirilishi
mumkin. Erkin iqtisodiy zonalar faoliyati davomida uning hududida alohida
bojxona, valyuta va soliq rejimlari, O’zbekiston Respublikasi norezident
fuqarolarining uning hududiga kirish, hududida bo’lish va chiqib ketishning,
shuningdek, ular tomonidan mehnat faoliyatini amalga oshirish uchun
ruxsatnomalar olishning soddalashtirilgan tartibi joriy etildi. 1.4-rasm.
Investitsiyalarni jalb qilishda EIZlarda imtiyozlarni tabaqalashtirilgan holda
qo’llash. Bundan tashqari alohida huquqiy tartib, shu jumladan, soliq, valyuta va
bojxona tartibi faqat EIZ hududida faoliyat ko’rsatayotgan va EIZ direksiyasi
tomonidan ro’yhatga olingan xo’jalik yurituvchi suyektlar uchun amal qiladi. Erkin
iqtisodiy zonalar tashkil etilgan barcha hudud EIZ faoliyat ko’rsatadigan butun
davr mobaynida foydalanish va boshqarish uchun ma’muriy kengashga beriladi.
Erkin iqtisodiy zonalar direksiyasi xo’jalik yurituvchi sub’yektlarga erkin iqtisodiy
zonalar hududida yer o’chastkalarini subijaraga topshirish, o’z huquq va
majburiyatlarini ijara shartnomasi bo’yicha boshqa shaxsga berish, ijara huquqini
garovga qo’yish, ularni ulush sifatida ustav kapitaliga qo’shish huquqisiz ijaraga
beradi. Erkin iqtisodiy zonalar hududida yer uchastkalarini sotish va boshqacha
tarzda o’zgaga berish taqiqlanadi.
Erkin iqtisodiy zonalarda ro’yhatdan o’tgan xo’jalik yurituvchi sub’yektlar
ularga kiritilgan to’g’ridan to’g’ri investitsiyalar quyidagicha bo’lgan taqdirda yer
solig’i, mol-mulk solig’i, daromad solig’i, obodonlashtirish va ijtimoiy
8

infratuzilmani rivojlantirish solig’i, yagona soliq to’lovi (kichik korxonalar uchun)
Respublika yo’l jamg’armasi va Budjetdan tashqari umumta’li maktablari, kasb-
hunar kollejlari, akademik litseylar va tibbiyot muassasalarini rekonstruksiya
qilish, mukammal ta’mirlash va jihozlash jamg’armasiga majburiy to’lovlardan
ozod etilgan.
- 3 million yevrodan 10 million yevrogacha -7 yilga;
- 10 million yevrodan 30 million yevrogacha -10 yilga.Keyingi 5-yil davomida
foyda solig’i va yagona soliq to’lovi hajmi amaldagi stavkadan 50 foiz
miqdorida belgilangan.
- 30 million yevrodan ortiq bo’lganda-15 yilga.Keyingi 10 yil davomida foyda
solig’i va yagona soliq to’lovi hajmi amaldagi stavkadan 50 foiz miqdorida
belgilanadi.
Mamlakatimizda xorijiy investorlar huquqlarini himoya qilishning qonuniy
mexanizmlarini joriy etish, ularga yurtimizda erkin faoliyat yuritishlari uchun
qulay imtiyoz va preferensiyalar berish, umuman, investitsiyaviy muhitni yanada
yaxshilashga alohida e'tibor qaratilmoqda. Bu borada qabul qilingan bir qator
qonunlar, normativ-huquqiy hujjatlar xorijiy investitsiyalarni jalb etishni
rag’batlantirish, investitorlar huquqlarini muhofaza qilishni kafolatlashda muhim
ahamiyat kasb etadi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2014 yil 7 apreldagi
“O‘zbekiston Respublikasida investitsiya iqlimi va ishbilarmonlik muhitini yanada
takomillashtirishga doir qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida” PF-4609-sonli
Farmoni qabul qilindi. Mazkur Farmon bilan 2014-2015 yillarda Investitsiya iqlimi
va ishbilarmonlik muhitini yanada yaxshilash, tadbirkorlik faoliyatini
rivojlantirishni rag‘batlantirish samaradorligini oshirishga oid qo‘shimcha chora-
tadbirlar dasturi tasdiqlandi. Dastur quyidagi 6 yo‘nalishda 46 ta chora-tadbirlarni
amalga oshirishni nazarda tutadi:
- tadbirkorlik sub'yektlari va investorlar faoliyatini tartibga soluvchi
qonunchilikni yanada takomillashtirish va erkinlashtirish;
- davlat va mahalliy boshqaruv organlarining faoliyatining tadbirkorlik
sub'yektlari bilan o‘zaro munosbatlaridagi samaradorligini oshirish va
9

oshkoraligini ta'minlash;
- tadbirkorlik sub'yektlari faoliyatini qo‘llab-quvvatlash va muvofiqlashtirishning
institutsional tizimini yanada takomillashtirish;
- tadbirkorlik sub'yektlarini kreditlash mexanizmlarini takomillashtirish, bank va
moliyaviy infratuzilma sifatini oshirish, tadbirkorlik sub'yektlariga ko‘rsatiladigan
xizmatlar doirasini kengaytirish;
- foliq ma'murchiligini yanada takomillashtirish va soddalashtirish, sifatni
boshqarish standartlarini joriy etish;
- korporativ boshqaruv tizimini yanada takomillashtirish va xususiy mulkdorlar
rolini oshirish. Chora-tadbirlar dasturiga kiritilgan tadbirlarning amalga oshirilishi
ustidan Vazirlar Mahkamasi tizimli nazorat o‘rnatadi, shu jumladan ularni amalda
joriy etishning natijadorligi to‘g‘risida tadbirkorlik sub'yektlari o‘rtasida muntazam
so‘rovlar o‘tkazib boradi. Adliya vazirligiga xorijiy investorlar va xorijiy
investitsiyalar ishtirokidagi korxonalarni huquqiy himoyalash bo’yicha ularga
berilgan afzalliklarni tizimli ravishda monitoring qilib boriladi. Shu kunga qadar
hududiy Adliyalar tomonidan monitoring ishlari olib borilmoqda. Qayd etish
joizki, mustaqillik yillarida O‘zbekistonda qulay investitsiyaviy muhit
shakllantirildi, xorijiy investorlarning huquq va manfaatlarini himoya qilish
bo‘yicha qonun yo‘li bilan keng ko‘lamdagi imtiyozlar, afzalliklar va kafolatlar
tizimi belgilandi. Shunday tartib belgilanganki, unga ko’ra EIZ da ro’yxatga
olingan xo’jalik yurituvchi sub’yektlar EIZ faoliyat ko’rsatadigan butun muddatga
eksportga yo’naltirilgan mahsulot ishlab chiqarish maqsadida mamlakatga olib
kelinayotgan asbob-uskunalar, shuningdek, xom ashyo, materialllar va butlovchi
qismlar bojxona to’lovlaridan (bojxona rasmiylashtiruvi uchun yig’imlardan
tashqari) ozod qilingan.
O’zbekistonning ichki bozorlarida sotish uchun mo’ljallangan mahsulotni
ishlab chiqarish maqsadida mamlakatga olib kiriladigan xom ashyo, materiallar va
butlovchi qismlar uchun bojxona to’lovlari, agar qonun xujjatlarida boshqa
imtiyozli tartib ko’zda tutilmagan bo’lsa, belgilangan stavkalarning 50 foizi
miqorida (bojxona rasmiylashtiruvi uchun yig’imlardan tashqari) undiriladi, bunda
10

ularni to’lash muddati 180 kungacha kechiktirilishi mumkin. Bu berilgan
imtiyozlardan foydalanilgan holda EIZ lar hududiga olib kirilgan
asbob-uskunalar, xom ashyo, materiallar va butlovchi qismlar sotilgan yoki bepul
berilgan taqdirda, bojxona to’lovlari qonun hujjatlarida belgilangan tartibda
budjetga to’liq undiriladi.
Farmonga ko’ra, tashqi bozorlarda talab katta bo’lgan, yuqori qo’shilgan
qiymatli raqobatbardosh mahsulotlar ishlab chiqarishni ta’minlaydigan
mineralxomashyo va qishloq xo’jaligi resurslarini chuqur qayta ishlash bo’yicha
zamonaviy ishlab chiqarishlarni tashkil etishga xorijiy va mahalliy investitsiyalarni
jalb etish uchun qulay sharoitlarni yaratish, shuningdek, Samarqand, Buxoro,
Farg’ona va Xorazm viloyatlarining ishlab chiqarish hamda resurs salohiyatidan
kompleks va samarali foydalanish, shu asosda yangi ish o’rinlari tashkil etish
hamda aholi daromadlarini oshirish maqsadida Samarqand viloyati Urgut tumanida
– «Urgut», Buxoro viloyati G’ijduvon tumanida – «G’ijduvon», Farg’ona viloyati
Qo’qon shahrida – «Qo’qon», Xorazm viloyati Hazorasp tumanida – «Hazorasp»
erkin iqtisodiy zonalarini (keyingi o’rinlarda «Urgut» EIZ, «G’ijduvon» EIZ,
«Qo’qon» EIZ va «Hazorasp» EIZ deb ataladi) tashkil etish ko’zda tutilgan. Garchi
siyosat kontseptsiyasi va vositasi sifatida erkin iqtisodiy zonalar uzoq vaqt
davomida Hindiston yoki Xitoy kabi mamlakatlarda eng aniq namunalar sifatida
sinovdan o'tgan bo'lsa-da, shuni eslatib o'tishimiz kerakki, bu kabi siyosat
rivojlanayotgan va sanoatlashgan mamlakatlarda bir xil yoki muqobil siyosat
maqsadlarini amalga oshirish uchun ishlatiladigan turli darajalarda yoki
modifikatsiyalarda bo'lgan.
O’zbekiston Respublikasi Axborot texnologiyalari va
kommunikatsiyalarini rivojlantirish vazirligi, «O’zkommunxizmat» agentligi,
«O’zbekenergo» AJ, «O’ztransgaz» AK, «O’zavtoyo’l» DAK hamda respublika va
hududiy darajadagi muhandislik-kommunikatsiya xizmatlari ko’rsatuvchilar erkin
iqtisodiy zonalarning qatnashchilari – xo’jalik yurituvchi sub’ektlarning
kommunikatsiyalarga, ularni ishlab chiqarish maydonchalariga o’z vaqtida
tutashtirgan holda, kafolatli ulanishini ta’minlaydilar. Tashqi bozorlarda talab katta
11

bo’lgan va importning o’rnini bosuvchi, yuqori qo’shilgan qiymatli mahsulotlar
ishlab chiqarish bo’yicha zamonaviy ishlab chiqarishlarni tashkil etish uchun
xorijiy va mahalliy investorlarning to’g’ridanto’g’ri investitsiyalarini jalb etish;
- Samarqand, Buxoro, Farg’ona va Xorazm viloyatlarining ishlab chiqarish
va resurs salohiyatlaridan kompleks hamda samarali foydalanishni ta’minlash;
- meva-sabzavot va qishloq xo’jaligi mahsulotlarini chuqur qayta ishlash,
saqlash va qadoqlash, to’qimachilik, gilam to’qish, poyabzal va charm-galantereya,
ekologik jihatdan xavfsiz kimyo, farmatsevtika, oziq-ovqat, elektrotexnika sanoati,
mashinasozlik va avtomobilsozlik, qurilish materiallari ishlab chiqarish va boshqa
yo’nalishlarda yangi zamonaviy ishlab chiqarishlarni tashkil etish;
- mahalliy xomashyo va materiallar negizida mustahkam kooperatsiya aloqalarini
o’rnatish hamda erkin iqtisodiy zonalar korxonalari o’rtasida va umuman
respublikada sanoat kooperatsiyasini rivojlantirish asosida yuqori texnologiyali
mahsulotlar ishlab chiqarishni mahalliylashtirish jarayonlarini chuqurlashtirish;
- xususiylashtirish jarayonida xorijiy sarmoyalar ishtirokini rahbatlantirish;
- xalq ise'molidagi texnik qayta qurollantirish va mahsulotlarni ishlab chiqishni
rahbatlantirish. Sarmoyalarning qulay "Chet el investorlar huquqlarini himoya
qilish va ularga kafolat berish to'g'risida"gi, "Chet el investorlar tug'risida"gi,
"Xorijiy sarmoyalar ishtirokidagi korxonalarga beriladigan qo'shimcha
rahbatlantirish omillari va imtiyozlar to'g`risida"gi O'zbekiston Respublikasi
qonunlari qatorida asoslangan. Shuni aytish kerakki, "Xorijiy sarmoyalarga kafolat
berish" Qonuni hujjatlari investitsiyalash shart-sharoitlarini yomonlashtirsa, unda
chet ellik investorlarga nisbatan investitsiyalash sanasida amal qilgan qonun
hujjatlari investitsiyalash paytidan boshlab o'n yil mobaynida qo'llaniladi. Chet
ellik investorlar O'zbekiston Respublikasi hududida investitsiyalarni quyidagi
yo'llar bilan amalga oshirishlari mumkin:
- O'zbekiston Respublikasining yuridik va (yoki) jismoniy shaxslari bilan
birgalikda tashkil etilgan korxonalar, banklar, trastlar, kartellar, uyushmalar va
boshqa korxonalarga ulush qo'shib qatnashish;
- chet ellik investorlarga to'liq qarashli bo'lgan korxonalarni barpo etish;
12

- O'zbekiston Respublikasi yoki O'zbekiston hukumati korxonalari tomonidan
chiqarilayotgan aktsiyalar obligatsiyalar, aktsiya sertifikatlari va boshqa qimmatli
qog`ozlarni sotib olish;
- turar joy binolariga ular joylashgan er uchastkalari bilan birgalikda mulk
huquqini, shuningdek yerga egalik qilish va undan foydalanish hamda tabiiy
resurslarga egalik qilish va ulardan foydalanish huquqlarini sotib olish. Xorijiy
investitsiyalarni jalb etadigan korxonalarning soliq imtiyozlariga iqtisodiyot
tarmoqlarida to'g`ridan-to'g`ri xususiy xorijiy investitsiyalarni jalb etadigan
korxonalar 2005 yil 1 iyuldan boshlab asosiy faoliyat bo'yicha daromad (foyda)
solig`i, mol-mulk solig`i, obodonlashtirish va ijtimoiy infratuzilmani rivojlantirish
solig`i, ekologiya solig`i, mikrofirmalar va kichik korxonalar uchun yagona soliq
to'lovi, Respublika yo'l jamg`armasiga majburiy ajratmalarni to'lashdan ozod
etiladilar. Ular quyidagi holda bo’ladi:
- 300 ming AQSh dollaridan 3 mln AQSh dollarigacha - 3 yil muddatga;
- 3 mln AQSh dollaridan oshib 10 mln AQSh dollarigacha - 5 yil muddatga;
- 10 mln AQSh dollaridan oshganda - 7 yil muddatga;
- yuqorida ko'rsatilgan soliq chegirmalari quyidagi sharoitlarda qo'llaniladi;
- xorijiy investorlar tomonidan to'g`ridan-to'g`ri xususiy xorijiy investitsiyalarning
O'zbekiston Respublikasi kafolatini taqdim etmasdan amalga oshirilishi;
- korxonaning ustav kapitalida xorijiy ishtirokchilarning ulushi 50 foizdan kam
bo'lmasligi kerak;
- to'g`ridan-to'g`ri xususiy xorijiy investitsiyalarni korxonalar davlat
ro'yxatidan o'tkazilganidan keyin kiritish;
- xorijiy investitsiyalarni erkin almashtiriladigan valyuta yoki yangi
zamonaviy texnologik uskuna ko'rinishida qo'yish. Qayta yaratilgan korxonalar
ro'yxatdan o'tgan vaqtdan boshlab mol-mulkiga soliq to'lashdan ozod etiladi:
- agar korxona o'z mahsulotining (ishi, xizmati) umumiy daromad xajmidan 30
foizini eksport qilsa-mol-mulk solig`i 50 foizga kamayadi;
- agar korxona o'z mahsulotining (ishi, xizmati) umumiy daromad hajmidan
15% dan 30% gacha eksport qilsa-mol-mulk solig`i 30% ga kamayadi. Bugungi
13

kunda erkin iqtisodiy hududlarni rivojlantirishda xorijiy investitsiyalarni jalb
qilishning bir qancha shakllari mavjud:
- ulush qo shib qatnashishi orqali qo shma korxonalarni tashkil etish;ʻ ʻ
- 100 % mol-mulk xorijiy investorga tegishli bo lgan xorijiy korxonalarni
ʻ tashkil
etish;
- yirik xorijiy kompaniya va firmalarning sho ba korxonalari va filiallarini
ʼ
tashkil etish;
- konsessiya va lizing shartnomalari tuzish;
- tenderlar e lon qilish;
ʼ
- erkin iqtisodiy hududlar tashkil etish;
- moliyaviy aktivlarni sotish va sotib olish;
- tashqi savdoga ko’mak va O’zbekistonga investitsiyalar jalb qilish loyihasi.
Tashqi savdo va xorijiy investitsiyalarni jalb qilish davlatimiz iqtisodiyotining
o’sishida va rivojlanishida asosiy yo’naltiruvchi kuch hisoblanadi. Bular
mamlakatni jahon iqtisodiga bog’lanishiga, ixtisoslashishiga va ilg’or
tehnologiyalarga e’rishishiga yordam beradi.
II BOB. ERKIN IQTISODIY ZONALARNI TASHKIL ETISHNING
XALQARO AMALIYOTI
2.1. Erkin iqtisodiy zonalarni tashkil etish va boshqarishning horij amaliyoti.
Erkin iqtisodiy zonalar — davlatlararo kelishuvlarga yoki maxsus
qonunlarga muvofiq, xo jalik va tashqi iqtisodiy faoliyat bilan shug ullanish uchun
ʻ ʻ
imtiyozli soliq, moliya, huquqiy sharoitlar joriy qilinadigan muayyan hududlar.
Xorijiy va mahalliy tadbirkorlarni jalb etish maqsadlarida tashkil etiladi va ularda
zarur ishlab chiqarish va ish yuritish infratuzilmasi barpo etiladi. Erkin iqtisodiy
zonalarz. ko p hollarda davlatlararo tutash hududlarda (bir necha davlatlarning
ʻ
chegaralari tutashgan hudud), xalqaro aeroportlar, port shaharlarda yoki transport
yo llari tutashgan hududlarda tashkil etiladi.
ʻ
Erkin iqtisodiy zonalarzda alohida xalqaro huquqiy status joriy etiladi. Lekin
u qayerda joylashishidan qat i nazar, shu mamlakatning ajralmas bo lagi
ʼ ʻ
hisoblanadi, barcha amaliyotlar (yer ajratish, firma va kompaniyalarni tashkil etish,
14

chegaradan yuklarni, tovarlarni olib kirish va olib chiqish, boj to lovlari, soliqʻ
to lovlari bo yicha imtiyozlar, qaysi valyuta yoki valyutalar to lov vositasini
ʻ ʻ ʻ
o tashi, hududni boshqarish tartibi va boshqalar) qabul qilingan qoidalar asosida
ʻ
tezkorlik bilan bajariladi. Erkin iqtisodiy zonalarz.ni tashkil etishdan maqsad
ko plab yangi texnologiya, investitsiyalarni jalb qilib, rivojlangan iqtisodiy makon
ʻ
yaratish va shu yo l bilan mamlakat iqtisodiyotini tezkorlik bilan rivojlantirishdir.
ʻ
Erkin iqtisodiy zonalarz.ni hozirgi zamon iqtisodiy integratsiya
jarayonlarining mahsuli, deb qarash unchalik to g ri emas. Uning tarixi juda
ʻ ʻ
ko hna. Erkin iqtisodiy zonalarz. tarixi mil. boshlariga borib taqaladi. qadimiy
ʻ
finikiyaliklar, yunonlar va rimliklar savdo ishlarini rivojlantirish maqsadida chet el
savdo kemalarining o z portlariga erkin kiribchiqishini va ularning xavfsizligini
ʻ
ta minlaganlar. 16 va 17-asrlarda Yevropaning qator shaharlari o zlarini „erkin
ʼ ʻ
savdo shaharlari deb e lon qilganlar. Buyuk Amir Temur davrida Samarqand ana
ʼ
shunday erkin savdo markazi bo lgan, mamlakatning barcha karvon yo llari
ʻ ʻ
hokimiyat himoyasiga olingan.
Erkin iqtisodiy zona "Jizzax"
Erkin iqtisodiy zonalarning har xil turlari mavjud: erkin omborxonalar, erkin
bojxonalar zonalari, ilmiytexnika zonalari. Ular AQShda texnoparklar, Yaponiyada
texnopolislar deb ataladi. Shuningdek, maxsus iqtisodiy zonalar (asosan, eksportga
ixtisoslashgan) ham mavjud. Dastlabki Erkin iqtisodiy zonalarzlardan biri
Irlandiyada „Shennon aeroportida (1959) tashkil etilgan edi. Keyinroq shunday
zona Angliyadagi „DogAylend aeroportida paydo bo ldi. Ba zi Erkin iqtisodiy
ʻ ʼ
zonalarz, lar ancha yirik hududlarda tashkil etiladi. Mas, Braziliyadagi Manaus,
Xitoydagi maxsus iqtisodiy hudud „Shenjen va boshqalar shunday zonalardir.
Jahon amaliyotida Erkin iqtisodiy zonalarz.lar rivojlangan (Buyuk Britaniya,
Germaniya, Niderlandiya, AQSH va boshqalar), shuningdek, rivojlanayotgan
(Braziliya, Koreya Respublikasi, Malayziya va boshqalar) mamlakatlarida ham
tashkil etildi. Erkin iqtisodiy zonalarz.ga chet el kapitalini jalb qilish Xitoy
siyosatida ancha keng qo llanildi. 20-asr oxirlarida Erkin iqtisodiy zonalarz.lar
ʻ
Birlashgan Arab amirliklari, Rossiya va Polshada tashkil etildi. Rossiya va Xitoy
15

hamkorligida tashkil etilgan Blyagovanichensk — Xeyxe, Qora dengiz bo yi,ʻ
Kaliningrad viloyatidagi „Yantar Erkin iqtisodiy zonalarzlari ham shunday
makonlardir. Hozir jahonda 600 dan ortiq Erkin iqtisodiy zonalarz. mavjud.
XX asrning ikkinchi yarimlaridan boshlab erkin iqtisodiy hudud (EIH)
xalqaro iqtisodiyotning ajralmas qismi bo’lib kelmoqda. Jahon xo’jaligi
aloqalarida erkin iqtisodiy hudud xalqaro tovaralmashinuvining faollashuvi,
investitsiyalar mobilizatsiyasi, ish bilan bandlik darajasini o’sishi hisobiga
iqtisodiy o’sish ko’rsatkichini tezlashtiruvchi omil sifatida qaralmoqda. Shu
sababdan bugungi kunga kelib dunyo miqyosida EIHlarni tashkil etish va
rivojlantirishga bo’lgan e’tibor, munosabat tobora ortib bormoqda. Jumladan, ayni
vaqtga kelib O’zbekiston Respublikasida ham mavjud 14 ta hududning 12 tasida
21 ta EIHlar tashkil etilishiga asos solingan bo’lib, ularning huquqiy asoslari ishlab
chiqilgan. Jahon amaliyoti tajribasi shuni ko’rsatadiki, EIHlar milliy va xorijiy
investitsiyalarni jalb qilish bilan birgalikda, ishlab chiqarishga yangi,
energiyatejamkor, zamonaviy yuqori texnologiyalarni olib kirish, ilg„or xorijiy
menejment va marketing tajribalaridan foydalanish, yangi ishlab chiqarishlar
evaziga ichki bozorni import o’rnini bosuvchi tovarlar bilan to’ldirish, mamlakat
eksport salohiyatini yanada oshirish, tashqi savdoni rivojlantirish, hududlarda
yangi ish o’rinlari yaratish, valyuta tushumlari kirib kelishini ko’paytirish, oltin-
valyuta zahirasi hajmini oshirish, iqtisodiy o’sishni ta’minlash, milliy valyuta
barqarorligini mustahkamlash, Davlat budjeti daromadlarini oshirish va
pirovardida, milliy iqtisodiyotning jahon iqtisodiyotiga integratsiyalashuvi va
xalqaro raqobatbardoshligining yanada kuchayishiga keng yo’l ochib beriladi
hamda unga xizmat qiladi. Dunyo miqyosida turli davlatlarda tashkil etilgan va
etilayotgan EIHlar sonining ortib borishi va EIHlarga ega davlatlar sonining ham
ortib borishi (bugungi kunga kelib, ularning soni 140 dan oshdi) ushbu EIHlarning
o’zi nima, uning ahamiyati, muhimligi va samaralari, afzalliklari haqida yetarlicha
tushuncha, tasavvur va bilimga ega bo’lish zaruriyatini kuchaytirib bormoqda. Shu
sababdan ushbu masalaga jiddiy yondashish uni alohida fan sifatida o’rganish
darajasiga ham olib chiqdi. Bu esa mazkur “Erkin iqtisodiy hududlar” fanini
16

o’zlashtirishda, eng avvalo, EIHlarning mazmun-mohiyatini yaxshi o’rganish,
bilish va u haqda yetarlicha tushunchaga ega bo’lishni taqozo etadi. Erkin iqtisodiy
hududlar faoliyatini jahon fanida chuqur va har tomonlama o’rganish XX asrning
70 yillarida boshlandi. Hozirgi zamon ilmiy adabiyotida, mamuriy hujjatlarda,
amaliyotda, erkin iqtisodiy hududlarni bildiruvchi xilma-xil atamalar qo’llashadi:
“Erkin iqtisodiy hudud”, “Texnologik hudud”, “Erkin bojxona hududi”, “Maxsus
iqtisodiy hudud”, “Erkin tadbirkorlik hududi”, “Erkin eksport hududi”, “Erkin
savdo hududi”, “Bojsiz hudud”, “Qo’shma tadbirkorlik hududi”. XX asrning 80
yillarida erkin iqtisodiy hududlarning 20 ta , o’tgan asrning 90 yillarida 30 ta shakli
bor deb hisoblaganlar. Ba’zi hozirgi iqtisodiy adabiyotlarda EIHlarni tavsiflovchi
40 dan ortiq atamalar borligi ham keltirib o’tilgan. Bugungi kunga qadar EIHlar
mazmun-mohiyatini yoritish, EIHlarni tashkil etish va rivojlantirishga doir xorijiy
va mahalliy iqtisodchi-olimlar, mutaxassislar tomonidan turli tadqiqotlar olib
borilgan va shuning natijasida ko’plab ilmiy maqolalar, monografiyalar,
dissertatsiya ishlari, risolalar, o’quv adabiyotlar hamda o’quv-uslubiy qo’llanmalar
yaratilgan. Biroq, olib borilgan o’rganishlar EIHlar tushunchasiga xorijiy va
mahalliy iqtisodchi-olimlar, mutaxassislar tomonidan berilgan turli ta’rif va
talqinlar mazkur atamaning yagona ta’rifga ega emasligini, uning mazmuniga har
bir mutaxassis o’z nuqtai nazari, bilim va faoliyat olib borish sohasiga asoslanib
ta’rif berishganligini ko’rsatadi. Erkin iqtisodiy hududni hududiy xo’jalik jihatidan
ham qadimiy, ham zamonaviy deb atash mumkin. Ularning ildizi qadim o’tmishga
borib taqaladi, va mana shu vaqtning o’zida o’z amaliy faoliyatini zamonaviy
rivojlanishda boyitadi. Amerikalik olimlar M.Fraze va R.Renalar fikricha, “erkin
iqtisodiy hudud – bu iqtisodiy rivojlanish yo’lidagi insoniyatning eng qadimgi va
va shu bilan birga eng zamonaviy g„oyalaridan biridir” . Rus olimi I.P.Fominskiy
rahbarligi ostida chiqqan o’quv qo’llanmada erkin iqtisodiy hududlarga ushbu
mamlakatda qabul qilingan umumiy xo’jalik faoliyati tartibiga nisbatan imtiyozlar
beruvchi ma’lum bir hudud deb ta’riflanadi. Hozirgi zamon iqtisodiy
adabiyotlarida erkin iqtisodiy hududlar katigoriyasini aniqlashda turli xil
yondashuvlar mavjud. Bu munozara, asosan, ikki muammoni tahlil qilishga borib
17

taqaladi: - umumlashtiruvchi tushuncha sifatida termin tanlash;- xodisani kengroq,
to’laroq ochib berish maqsadida uning aniq izohini topish. EIHlarni ta’riflovchi
qarashlarning xilma-xilligi quydagilar bilan bog„liq: - ular asrlar davomida
evolyusion tarzda rivojlanib, o’zgarib, takomillashib boradi; - bu rivojlanish turli
mamlakatlarda va davrlarda mavjud bo’lgan turli tuman iqtisodiy muhitda sodir
bo’lgan va bo’lmoqda; - ularning rivoji ichki va tashqi omillarga (geografik holat,
ish kuchining o’ziga xosligi, jahon iqtisodiyoti konyukturasi va hokazo) juda
kuchli ravishda bog„liqdir; - ilmiy-nazariy tushunib etishda, terminlashda va
turkumlash yondashuvida darajaning yetarli emasligidir. Rossiyalik olimlardan biri
D.Adrianov EIHlarga quyidagicha ta’rif beradi: “Erkin iqtisodiy hududlar milliy
hududning bir qismi bo’lib, iqtisodiy muammolar yechimini topishda keng
imkoniyatlarni yaratib beradi. Xorijiy hamda milliy tadbirkorlikning iqtisodiy
faoliyatida muhim qulayliklarni yaratadi”. E.F.Avdokushin esa “Erkin iqtisodiy
hudud mamlakat yoki davlatning bir qismi bo’lib, aniq bir ijtimoiy-iqtisodiy va
texnologiyalarga oid muammolarni yechimini hal qilishga yo’naltirilib, iqtisodiy
faoliyat yurituvchilar uchun maxsus shartsharoitlar yaratib beradigan
boshqaruvning maxsus ma’muriy tizimiga egadir”, deb ta’kidlab o’tgan edi.
Rossiyalik iqtisodchilardan A.Kuznetsov hamda S.A.Ribakov va N.A.Orlovalar
ning keltirishicha, “Erkin iqtisodiy hudud – xorijiy tovarlar hech qanday bojxona
to’lovlarisiz saqlanishi, sotilishi yoki xarid qilinishi mumkin bo’lgan hudud”.
O’zbekistonlik Vaxabov A.V., Xajibakiev Sh.X., Muminov N.G. 10 va rossiyalik
Danko T.P., Okrut Z.M., Igoshin N.V. kabi mualliflar bir ovozdan: “Erkin
iqtisodiy hudud – bu mahalliy hamda xorijiy tadbirkorlar faoliyat yuritishi uchun
maxsus imtiyozli iqtisodiyot amal qiladigan chegaralangan hudud”, - degan
xulosaga kelishgan. Yuqorida EIHlar mazmuniga berilgan ta’riflardan quyidagi
jihatlarni keltirib o’tish mumkin:
Jaxon tajribasi va amaliyotida xar bir mamalakatning o’z milliy
iqtisodiyotiga xorijiy investitsiyalarni jalb qilish bo’yicha o’ziga xos tajriba va
an’analari mavjud. Hozirda rivojlangan mamlakatlarning iqtisodiyoti taraqqiy
etishiga asos bo’lgan usullardan biri bu mamlakatda ma’lum bir xududni yoki
18

butun bir kichik mamlkatlar o’z iqtisodiyotini erkin iqtisodiy makonga aylantirib
rivojlanish sari qadam qo’yganlar.
Erkin iqtisodiy makonlarni asosan muayyan bir davlatning ma’lum bir
mintaqasi yoki alohida bir hududida tashkil etish iqtisodiy jihatdan samarali
hisoblanadi. Ammo hududi va ma’muriy boshqaruv tizimi uncha katta bo’lmagan
alohida davlatlarning butun iqtisodiyoti erkin iqtisodiy makonlarga aylantirilgan
hollar ham uchrab turadi. Erkin iqtisodiy makonlarni tashkil etishdan asosiy
maqsad qisqa muddatlarda mamlakatni rivojlangan jahon hamjamiyati a’zolari
qatoriga qo’shish va xorijiy investitsiyalarni jalb etishni tezlashtirishdan iborat.
Ushbu makonlarning tashkiliy tuzilishi va nomlanishi turlicha bo’lsada,
ularni tashkil etishdan asosiy maqsad imkon qadar xorijiy investitsiyalarni,
zamonaviy texnika va texnologiyalarni jalb qilish hisobiga mavjud iqtisodiy,
moliyaviy va ijtimoiy muammolarni bartaraf etish va jahondagi rivojlangan
davlatlar qatoridan o’rin olish orqali aholi turmush darajasini yaxshilashdir.
Tarixiy manbalar dalolat berishicha, erkin bojxona va tovarlarning tranzit
makonlari bundan bir necha asr oldin paydo bo’lgan bo’lib, ular davlatlar
o’rtasidagi savdo-iqtisodiy munosabatlarni rivojlantirishda keng qo’llanilgan.
Masalan, SHarq va Evropani bevosita savdo orqali bog’lab kelgan Buyuk Ipak
yo’lini bojxona va mahsulotlarni tranzit qilish erkin makoniga misol bo’la oladi.
Erkin iqtisodiy makonlarning qaror topishini tavsiflovchi belgilar orasida
quyidagi omillar alohida o’rin tutadi:
investor uchun hududning iqtisodiy jug’rofiy holati juda qulay bo’lishi shart;
kamida mintaqaviy ahamiyat kasb etuvchi magistral yo’llarning kesishgan
joylari bo’lishi lozim;
dengiz va daryo portlariga yaqin bo’lishlari kerak;
aeroportlar xalqaro maqom olgan bo’lishlari lozim.
Erkin iqtisodiy makonlarda ma’muriy boshqaruv tizimi alohida bir maxsus
maqomga ega bo’lib, investorlar xom ashyo va materiallarni import qilish hamda
tayyor mahsulotlarni eksport qilish jarayonida bojxona to’lovlaridan to’liq ozod
qilinadi yoki makonning ma’muriy boshqaruv organlarini moliyalashtirishga etarli
19

darajadagi imtiyozli soliq to’lovlari o’rnatiladi. Investorlarning mulkka egalik
qilish huquqi kengayadi va ularga keng ko’lamli soliq ta’tillari taqdim etilishi bilan
birga, bojxona nazorati minimal darajaga tushiriladi.
Dunyo tajribasida har bir hududning o’ziga xos xususiyatlarini inobatga
olgan holda, bir nechga ko’rinishdagi erkin iqtisodiy makonlar mavjud bo’lib,
ularning tarkibi quyidagilardan iborat:
Erkin savdo makonlari. Ushbu makonning o’ziga xos belgilari shundan
iboratki, ular kamida mintaqa ahamiyatiga ega bo’lgan magistral yo’llar kesishgan
joylarda, shu jumladan, dengiz va daryo bandargohi yonidagi portlar hududida
tashkil etiladi. Ularda bojxona to’lovlari va tranzit yig’imlari minimal darajada
bo’lishi shart.
Ishlab chiqarishsanoat makonlari. Mazkur makonni tashkil etishdan asosiy
maqsad xorijiy bozorlarga tayyor mahsulotlarni eksport qilish bo’lib, davlatning
iqtisodiy salohiyatini tayyor mahsulotlar orqali reklama va targ’ibot qilishdir.
Natijada, mamlakatga chet el investorlarining qo’shimcha sarfxarajatlarsiz kirib
kelishi uchun ruhiy ta’sir ko’rsatish imkoniyatlari paydo bo’ladi.
Ilmiy-texnikaviy va ilmiy ixtiro makonlari. Ushbu makonlar tarkibiga tashqi
bozorni kompyuter va boshqa hisoblash texnikalari orqali zabt etish maqsadida
mavjud texnologik parklar zamirida tashkil etilgan «Texnopolis» makonlari kiradi.
Xizmat ko’rsatish (servis) makonlari. Ushbu makon shaklining o’ziga
xosligi shundan iboratki, unda turli ko’rinishdagi moliyabank markazlari, sug’urta
bozorlari va fond birjalari tashkil etiladi. Bundan asosiy maqsad moliyabank
xizmatidan keng imtiyozlar berish hisobiga yuqorisalohiyatga ega xorijiy
investorlarning likvidli kapitallarini jalb qilishdir.
Dunyo amaliyotida, mamlakatlar o’zlarining iqtisodiy rivojlanish darajasiga
qarab, o’z iqtisodiga, jug’rofiy joylashishiga mos keladigan erkin iqtisodiy makon
turlarini tanlab, joriy etganlar. Masalan, G’arbiy Evropa davlatlari dengiz
portlarida yuklarni ortishtushirish ishlarini ortiqcha rasmiyatchiliksiz va bojxona
to’lovlarisiz amalga oshirish maqsadida, ko’plab erkin savdo makonlari tashkil
etishgan. Erkin aeroport makonlari tashkil etish Buyuk Britaniya davlatiga xos bir
20

amaliyot bo’lsa, moliyabank markazlari va Offshor makonlar SHveysariya,
Lixtenshteyn, Normandiya orollarida yaxshi yo’lga qo’yilgan. AQSH va
YAponiyada «Texnopolislar rivojlanishiga qulay sharoit yaratilib, hozir ularda
keskin yuksalish pallasi boshlandi. Dunyodagi eng katta «Texnopolis AQSHdagi
erkin iqtisodiy makonda joylashgan bo’lib, u Silikon vodiysi deb nomlanadi va
hozirgi paytda jahonda ishlab chiqarilayotgan kompyuter va boshqa hisoblash
texnikalarining qariyb 20 foizi ayni shu makonda tayyorlanib, dunyoning turli
mamlakatlariga realizasiya qilinmokda.
Sharqiy Osiyoda erkin iqtisodiy makonlarni tashkil etish bo’yicha Xitoy
Xalq Respublikasi, Singapur va Tayvan mamlakatlari peshqadamlik qilmokda.
Xitoyda erkin iqtisodiy makonlarni tashkil etish uchun asosan dengiz bandargohiga
yaqin bo’lgan hududlar va mintaqaviy ahamiyat kasb etadigan transport
magistrallari kesishgan joylar tanlab olindi. Dastlabki makonlar 70-yillar oxirida
tashkil etila boshlangan. Erkin iqtisodiy makonlarni tashkil etishda quyidagilarga
erishish asosiy maqsad qilib belgilangan:
xorijiy kapitallarni, texnika va texnologiyalarni jalb etishni maksimal
rag’batlantirish hamda intellektual mehnat o’rnini bosadigan texnika korxonalarini
tashkil etish;
tashqi iqtisodiy aloqalarni rivojlantirish va mamlakatning jahon mehnat
taqsimotida keng ishtirok etishini ta’minlash, eksport hajmini oshirish hisobiga
valyuta tushumini ko’paytirish;
erkin iqtisodiy makonlarda zamonaviy tovarlarni ko’plab ishlab chiqarish,
xizmat ko’rsatish va boshqaruv tajribalarini o’rgatadigan maktablardagi ilg’or
tajribalarni mamlakatning qolgan xududlariga ham keng joriy etish;
erkin iqtisodiy makonlarda faoliyat yuritayotgan ishchi va xizmatchilarning
turmush darajasini Singapur, Gonkong boshqa industrial davlatlardagi fuqarolar
turmush darajasiga etkazish;
mamlakatda ortiqcha va arzon ishchi kuchidan samarali foydalanib, vujudga
kelayotgan ijtimoiy iqtisodiy tanglikni oldini olish.
2021 yilda turizm infratuzilmasi dasturi uchun hududlar kesimida ajratilgan
21

mablag’lar, mlrd so’mda
Sobiq sho’ro respublikalar o’rtasidagi rejali iqtisodiy aloqalar uzilganidan
so’ng, har bir respublika o’z hududida imkon qadar erkin iqtisodiy makonlarni
tashkil etishga kirisha boshladi. Erkin iqtisodiy makonlarni tashkil etish bo’yicha
ular orasida Rossiya Federasiyasi etakchi o’rinni egallamokda. 1990-1991 yillarda
erkin iqtisodiy makonlar soni 12 ta bo’lgan bo’lsa, hozirgi paytda ular 20 tadan
ortib ketgan. Biroq tashkil etilgan bu makonlarning ayrimlari rivojlana olmayapti.
Masalan, Ingushetiya Respublikasida tashkil etilgan Xalqaro biznes markazi
faoliyati hozir to’xtatilgan. Eng faol rivojlanayotgan erkin iqtisodiy makonlar
Kaliningrad, Leningrad va Magadan viloyatlari hisoblanadi. Qolgan mintaqalarda
tashkil etilgan erkin iqtisodiy makonlarning iqtisodiy samarasi ko’ngildagidek
bo’lmayapti.
Taxlilchilar fikriga qaraganda, rivojlanishga salbiy ta’sir etayotgan asosiy
omil ko’pchilik erkin iqtisodiy makonlar mamlakatning ichkarisida joylashganligi,
ularning dengiz va daryo bandargohidan ancha uzoqligi va infratuzilma
xizmatlarining talab darajasida emasligi bilan bog’likdir. CHunki infratuzilmani
yaxshilashga mahalliy va federal byudjetdan moliyaviy resurslar etarlicha
saflanmayotir.
Mamlakatimizda siyosiy mustaqillikka erishilgan dastlabki paytlardan
boshlab, iqtisodiyotga zamonaviy texnika va texnologiyalarni xorijiy investitsiya
shaklida jalb qilishga asosiy e’tibor qaratilmokda. Xorijiy investitsiyalarni
respublika viloyatlarida teng taqsimlashni to’g’ri yo’lga qo’yish maqsadida,
marketing tadqiqotlaridan keng foydalanish bilan bir qatorda, erkin iqtisodiy
makonlarni tashkil etish va rivojlantirish ishlari ustida ham keng amaliy tadbirlarni
bajarish davom etmokda. Pirovardida, Andijon, Samarqand, Xorazm, Buxoro,
Navoiy va Qashqadaryo viloyatlarida xorijiy investitsiyali zamonaviy korxonalar
barpo etilib, mehnat resurslarini yuqori darajada ish haqi bilan ta’minlaydigan ish
o’rinlari ham ochilmokda. SHu jumladan, respublikaning jahon hamjamiyatida
salohiyatli a’zo sifatida tanilishiga yorqin hissa qo’shuvchi, davlat byudjetiga
salmoqli soliq to’lovchi sub’ektlar paydo bo’lib, ular byudjet kamomadini
22

qisqartirishga ulkan hissa qo’shmokda.
Xorijiy investitsiyalarning kirib kelishini tezlashtiruvchi asosiy omil
mamlakatda erkin iqtisodiy makonlarni tashkil etib, ularning ma’muriy
boshqaruviga keng huquqiy imtiyozlar, investorlarga esa moliyaviy imtiyozlarni
kafolatlab berishdir.
"Erkin iqtisodiy zonalar to’g’risida"gi qonunning 5-moddasida jahon amaliy
tajribasida mavjud bo’lgan erkin iqtisodiy makon turlarining qariyb barchasi aks
ettirilgan bo’lib, xorijiy investorlarni kafolatlash uchun ularda barcha asoslar
mavjud. Hukumatimiz tomonidan katta imkoniyatlar berilishiga qaramay, mavjud
holat bizni to’la qanoatlantirmaydi. Masalan, erkin iqtisodiy makonlarning hech
bo’lmaganda bitta turini zamonaviy ko’rinishda tashkil etish va rivojlantirish
ishlari yaxshi yo’lga qo’yilmagan.
Xaritaga nazar tashlasak, dunyoning hech bir okeaniga chiqishi uchun bizda
to’g’ridan to’g’ri yo’l yo’qligi, buning uchun kamida ikkita davlat hududini bosib
o’tish kerakligi ma’lum bo’ladi. Bu jug’rofiy jihatdan yuqorida tahlil qilgan
mamlakatlarga nisbatan ancha noqulay joylashganligimizdan dalolat beradi. Bu
albatta erkin iqtisodiy makonlarni keng ko’lamda tashkil etishimizga to’siq bo’ladi.
Biroq respublikamiz Buyuk Ipak yo’li ustida va Markaziy Osiyo davlatlari
o’rtasida joylashganligini hisobga oladigan bo’lsak, aholi soni jihatidan etakchi
o’rinni egallashimizni inobatga olib, mintaqa darajasida erkin savdo makonlarini
tashkil etishimiz uchun etarli imkoniyatlar mavjud ekani ayon bo’ladi.
Mamlakatimiz mutaxassislari ilmiy salohiyati jihatidan eng yuqori o’rinlardan
birini egallashi bir necha bor qayd etilgan. SHunday ekan, ular salohiyatidan
samarali foydalanish uchun, avvalo, erkin ilmiy texnikaviy yoki «Texnopolis»
makonlarini tashkil etish maqsadga muvofiqdir.
Buning uchun mahalliy ma’muriy tashkilotlar erkin iqtisodiy makonlar
infratuzilmasini yaxshilashga moliyaviy yordam berishi lozim. SHunda bu
boradagi maqsadlarga erishish uchun zamin yaratiladi. Natijada, mamlakatimizga
xorijiy investitsiyalar kirib kelishi ko’payadi, shuningdek, mahalliy
investitsiyalarning rivojlanishiga keng imkoniyatlar paydo bo’lardi.
23

$ Xozir jaxonda 4 mingdan ortik erkin iqtisodiy zonalar mavjuddir. Ular turli vazifalarni bajarishi konkret maksad kilib kuygan.  Maxsus imtiyozlar, barkaror konuniy baza va tashkiliy muolajalarni soddalashtirish tufayli xorijiy kapitalni va il\or texnologiyalarni jalb etish.  Tayyor maxsulot eksportini kengaytirish uchun mexnat taksimoti afzalliklaridan foydalanish.  Mamlakat va mintaka byudjetiga valyuta tushumini usishi.  YAngi ish joylarini yaratish.  Tashkil kilish, boshkarish va moliyalash soxasida jaxon tajribasini o’rganish va amaliyotga joriy etish xisobidan ish kuchi malakasini oshirish; Erkin iqtisodiy zonalar ishlab turishini taminlovchi xorijiy investorlar bir kator afzalliklarga ega buladilar: imtiyozli soliklar, milliy bozorga kirish, kam unumli chikimlarni taminlash, shu jumladan, arzonroq ish kuchi xisobidan qoplash, pasaytirilgan foiz stavkalari buyicha moliyalash imkoni, erga mulkchilik xukuki. Erkin iqtisodiy zonalar jaxon mikyosida migratsiya kilib yurgan kapitallar uchun "qopqon" vazifasini utaydi. Xorijiy kapitalni milliy iqtisodiyotga jalb qilishdan tashqari sanoat erkin iqtisodiy zonalarini yaratilishini 3 asosiy vazifa bilan bo\laydilar:  Sanoat eksportini ra\batlantirish va buning asosida valyuta mabla\ larini qulga kiritish;  Bandlik darajasini oshirish;  Zonalardan xujalik yuritishning yangi metodlarini joriy kilish uchun sinov maydoni poligon sifatida foydalanish. Erkin iqtisodiy zonalarning yana bir afzallik xususiyati shundaki milliy mamlakat xorijiy kapital uchun uz iqtisodiyotini tula ochib berishni yoki maxsus investitsion iqlimdan tula foydalanishni xoxlamaydi, maxsus zona sifatida qisman, lokal ochiqlik sifatida qullaydi. Turli mamlakatlarda konkret vazifasiga qarab erkin iqtisodiy zanalarning yaratilishi maqsadlari turli tuman bulishi mumkin: AKSH, Buyuk Britaniya, Germaniya, YAponiya depressiyaga uchragan xududlarda mayda va o’rta biznesni 24$ $jonlantirish maksadida xududiy siyosat sifatida amalga oshadi va tadbirkorlarga boshka rayonlarga karaganda ko’proq faoliyat erkinligi moliyaviy imtiyozlar beriladi. Ushbu programmalar xorijiy kapitalni jalb kilishga karatilmagan. Vaqt o’tishi bilan sanoat zonalari uzgarib bordi ularning xududlariga nafakat tovarlar balki kamyob kam keltiriladigan, ularda ishlab chiqarish faoliyati bilan xam shugullana boshlashdi. Natijada sanoat ishlab chiqarish zonalari paydo buldi. Dastlabki erkin savdo zonalari xalkaro savdoni rivojlantirishga karatilgan siyosat vositasi bulganligi sababli, ular tovarlar xarakatining xalkaro yunalishlariga yaqin joylashgan mintakalarda keng yoyilgan. Sanoat ishlab chiqarish zonalari maxsus bojxona rejimi mavjud bulgan eksportga muljallangan yoki importni urnini koplaydigan maxsulot ishlab chikariladigan xududda tuziladi. Bu xududlar sezilarli darajada soliq va moliya imtiyozlaridan foydalanish rejimida davlat sanoatining eng ustivor tarmoklarini rivojlanishi taminlaydi. Bazan pirovard maxsulot import uskunlar va texnologiyalar yordamida maxalliy xom ashyodan ishlab chikariladi. Ilmiy texnologiya zonalari III-avlod zonalaridir. Xozirgi adabiyotda ularni texnoparklar (A+SH) texnopalislar (YAponiya) deb ataydilar. Ularning xududlarida yirik ilmiy tadqiqot markazlari Universitet tevaragida joylashgan ko’p bo’lim talab qiluvchi firmalar shaklida ilmiy va ishlab chiqarish texnologik faoliyati birlashadi. Bunday zonalar barcha moddiy va mexnat resurslarini yani texnologiyani sanoatga tezkor joriy qilish uchun safarbar etish maqsadida tuzildi. Eng mashxur texnopark bu silikon Vellidir. U A+SH ning Kaliforniya shtatiga yaqin joylashgan va komppyuter xisoblash texnikasiga zarur bo’lgan extiyot qismlarning 20% ni etkazib beradi. Bu zonada 20 ming ishchi xizmatchi ishlaydi va bunday zonalardan A+SH da 80 dan ortiq. Yaponiyada texnopolislar 20 dan ortiq Xitoyda esa 20 ga yaqin yangi va yuksak texnologiyalarni rivojlantirish mavjud. IV-avlod-offshor zonalardir: ro’yxatdan o’tkazilgan korxonalar ishlab chiqarish faoliyati bilan shu\ullanmasdan, faqat vositachilik bilan shu\ullanadi. Bank va tijorat ishidagi maxfiylik eng oliy darajada. Xozir jaxonda 300 dan ortiq 25$

offshor markazlari bor.
Erkin iqtisodiy zonalarning umumiy xarakterli tomoni shundaki ularda
ushbu mamlakatda tadbirkorlarga qo’llanadigan umumiy rejimga qaraganda qulay
bojxona investitsion moliyaviy imtiyozlari va afzalliklarning mavjudligidir.
Erkin iqtisodiy zonalarning tarixi qadimiy finikiyaliklar, yunonlar va
rimliklar savdo ishlarini rivojlantirish maqsadida chet el savdo kemalarining o zʻ
portlariga erkin kirib chiqishini va ularning xavfsizligini ta minlaganlar. XVI va
ʼ
XVII-asrlarda Yevropaning qator shaharlari o zlarini "Erkin savdo shaharlari" deb
ʻ
e lon qilganlar. Buyuk Amir Temur davrida Samarqand ana shunday erkin savdo
ʼ
markazi bo lgan, mamlakatning barcha karvon yo llari hokimiyat himoyasiga
ʻ ʻ
olingan. Erkin iqtisodiy zonalarning har xil turlari mavjud: erkin omborxonalar,
erkin bojxona zonalari, ilmiy texnika zonalari. Ular AQShda texnoparklar,
Yaponiyada texnopolislar deb ataladi. Shuningdek, maxsus iqtisodiy zonalar
asosan, eksportga ixtisoslashgan bo’ladi. Dastlabki Erkin iqtisodiy zonalarlardan
biri Irlandiyada "Shennon" aeroportida tashkil etilgan. Keyinroq shunday zona
Angliyadagi "DogAylend" aeroportida paydo bo ldi. Ba zi Erkin iqtisodiy zonalar
ʻ ʼ
ancha yirik hududlarda tashkil etiladi. Masalan, Braziliyadagi Manaus, Xitoydagi
maxsus iqtisodiy hudud "Shenjen" va boshqalar shunday zonalardir. Jahon
amaliyotida Erkin iqtisodiy zonalar rivojlangan (Buyuk Britaniya, Germaniya,
Niderlandiya, AQSH va boshqalar), shuningdek, rivojlanayotgan (Braziliya,
Koreya Respublikasi, Malayziya va boshqalar) mamlakatlarida ham tashkil etilgan.
Erkin iqtisodiy zonalarga chet el kapitalini jalb qilish Xitoy siyosatida ancha keng
qo llanildi. 20-asr oxirlarida Erkin iqtisodiy zonalar Birlashgan Arab amirliklari,
ʻ
Rossiya va Polshada tashkil etildi. Rossiya va Xitoy hamkorligida tashkil etilgan
Blyagovanichensk - Xeyxe, Qoradengiz bo yi, Kaliningrad viloyatidagi "Yantar"
ʻ
Erkin iqtisodiy zonalari ham shunday makonlardir. Hozir jahonda 600 dan ortiq
Erkin iqtisodiy zonalar mavjud. O zbekistonda Erkin iqtisodiy zonalar g oyasi
ʻ ʻ
milliy iqtisodiyot taraqqiyoti uchun ijobiy baholandi. Shu bois 1996-yilning 25-
aprelda mamlakat parlamenti O zbekiston Respublikasining "Erkin iqtisodiy
ʻ
zonalar to g risida"gi qonunini qabul qildi. Bu qonun chet el investitsiyalari, savdo
ʻ ʻ
26

va sanoat sohalarining rivojlanishi, aholini ish bilan ta minlashni yaxshilash uchunʼ
qulay sharoit yaratishga me yoriy huquqiy asos yaratdi. Ma’lumotlarga ko’ra,
ʼ
bugun Xitoy iqtisodiyotining o’sish sur’atlari bo’yicha jahonda ikkinchi o’rinda
turadi, bunda Xitoy davlati dunyodagi biznes munosabatlarini zudlik bilan
o’zgartira olganligi sababli erishgan. Arzon ish kuchi, tizimli mehnat evaziga
Yevropadagi oddiy narsalardan tortib jahon talabiga javob beraoladigan turli
mahsulotlarning narxini arzonlashishiga sabab bo’ldi. Qolaversa, Xitoy Afrika
qit’asining eng yirik investoriga aylandi, Pekin Yevropa yoki Amerikani emas,
aynan “Qora qit’a"ni o’zining asosiy hamkori hisoblaydi. Bugungi kunda Xitoy
mahsulotlarini dunyoning barcha joylarida ko’rish mumkin, XXI asrga kelib u
chindan ham “Dunyo fabrikasi"ga aylana oldi. Jahondagi fotoapparatlarning
50%ini, konditsionerlarning 30 foizi, kiryuvish mashinalarining 25 foizi va
sovutgichlarning qariyb 20 foizi aynan shu yerda ishlab chiqarilyapti. Alohida
qayd etish kerakki, Xitoy taraqqiyotida erkin iqtisodiy zonalarning o’rni katta
bo’lgan. Ayni vaqtda bu yerda to’rtta maxsus iqtisodiy zona faoliyat ko’rsatmoqda
- Shenchjen, Chjuxay, Shantou va Syamen. Bundan tashqari, 14 ta erkin savdo
zonasi, 53 ta yuqori va yangi texnologiyalar zonasi, xorijda tahsil olgan
mutaxassislarga mo’ljallangan 70 dan ortiq ilmiy-texnik zona, eksportga
mo’ljallangan mahsulotlarni qayta ishlaydigan 38 ta zonalari bor.
Mamlakatimizdagi erkin iqtisodiy zonalarining rivojlantirishda quyidagi sohalarga
e’tibor qaratish maqsadga muvofiq bo’lardi:
- Erkin iqtisodiy zonalarda investitsion muhit jozibadorligini boshqaruv
samaradorligi darajasini investitsion faollik va jalb etilgan sarmoyaning
daromadlilik ko’rsatkichlari asosida reyting baholash tizimi tashkil etish; - Erkin
iqtisodiy zonalarda imkoniyatli va istiqbolli investorlarning «investitsion
mavqei»ni oshirishning har tamonloma boshqaruv strategiyasini shakllantirish; -
Erkin iqtisodiy zonalarda eksportbop mahsulotlarni ishlab chiqarishni yo’lga
qo’yish; - Termiz IEZ hududida Afg’oniston fuqarolari uchun maxsus 10 kunlik
vizasiz kirib chiqish imtiyozlari yaratilganligidan samarali foydalanish; savdo-
sotiq, ishlab chiqarish, asosida Surxondaryo viloyatining yalpi hududiy mahsulot
27

xajmini 2025 yilgacha istiqbol ko’rsatkichlari ishlab chiqish orqali
mamlaktimizning yanada iqtisodiy jihatidan taraqqiy etishiga xizmat qiladi.
2.2. Mamlakatimizda erkin iqtisodiy zonalarni tashkil etishning xorij tajribasi
Rivojlangan davlatlarda tashkil etilgan EIZ mamlakatning xo’jaligiga, eng
avvalo, tashqi iqtisodiy aloqalarning rivojlanishiga va tovar almashinuvi o’sishiga
o’z ta’sirini o’tkazadi. Masalan, EIZlar AQSH iqtisodiyotining rivojlanishida
muhim rol o’ynaydi. Ularni tashkil etishdan asosiy maqsad tashqi iqtisodiy va
umumxo’jalik masalalarini yechish hisoblanadi. Bu orqali hududlarga
investitsiyalar va yangi texnologiyalar kiritish, boshqaruv va marketing
tajribalarini jalb etish uchun shart-sharoitlar yaratilmoqda. AQSHda 240 dan ortiq
EIZ mavjud14, ular butun davlat hududini qamrab olgan. Bu hududlarda 350
mingdan ortiq odam ish bilan band15, 2016 yilda 170 ta EIZlarda faoliyat
yuritayotgan kompaniyalar soni 3000 dan ko’proq. Ushbu firmalar eksport qilgan
tovarlar qiymati esa, 40 mlrd dollarga teng hamda ular AQSH fuqarolariga 374559
ishchi o’rinlarni yaratdi16. EIZlarga olib kirilayotgan va qayta ishlanayotgan
tovarlarning umumiy qiymati 200 mlrd dollardan oshiq. Aksariyat EIZlarning
xo’jalik faoliyati asosan avtomobillar ehtiyot qismlarini ishlab chiqarish va ularni
yig’ishga ixtisoslashgan. Shuningdek, AQSHdagi EIZlar mahalliy va xorijiy
ashyolar asosida boshqa tayyor mahsulotlarni ishlab chiqarish hisobiga kengayib
bormoqda. Tashqi savdo hududlari (TSH) orqali mamlakatning 2 foiz importi va
1,5 foiz eksporti amalga oshiriladi17. Ushbu hududlarning ichki bozor ehtiyojlarini
qondirishdagi roli ortib bormoqda, 90-yillar boshlarida ularda ishlab chiqarilgan
mahsulotlarning 88 foizi AQSHning ichki bozorida o’z xaridorini topgan. Milliy
ishlab chiqarish jarayonining tarkibiy qismi bo’lib, mamalakat ijtimoiyiqtisodiy
rivojlanishiga o’z hissasini qo’shmoqda. Hududlarda aholining bandlik darajasini
oshirishga, ichki va tashqi investitsiyalr kiritilish hajmining oshishiga va asosan
ichki bozor ehtiyojlarini qondirishga xizmat qilmoqda. Bundan tashqari faoliyati
AQSH avtomobil sanoatining raqobatbardoshligi ortishiga ko’maklashmoqda.
AQSHda TSH amaldagi qonunchilikka ko’ra, ikki turdagi hududlarga
28

bo’linadi: umumiy vazifali va maxsus vazifali hududlar (subhududlar). Umumiy
vazifali hududlar AQSH bojxonasi vakolatidan tashqari faoliyat ko’rsatadi. Ular,
odatda port yoki aeroportlar atrofida tashkil qilinadi. Asosiy faoliyat tovarni
saqlash, turlarga ajratish, o’rash va qo’shimcha qayta ishlashsiz jo’natishdan
iborat. Ba’zi hollarda eksport qilish maqsadida xorijiy tovarlarni biroz qayta
ishlashga yo’l qo’yiladi. Shu nuqtai nazardan, funksional maqsadlariga ko’ra, ular
erkin bojxona hududlarini o’zida aks ettiradi. Ko’pincha umumiy vazifali hududlar
keyinchalik maxsus hudud (subhudud) yaratish uchun tashkil qilinadi. Umumiy
vazifali hududlar AQSH Tashqi savdo bo’yicha Qo’mitasi tomonidan shtatlar
hukumati qoshidagi turli tashkilotlarga, masalan port,aeroport boshqaruviga, ishlab
chiqarish bo’yicha agentliklarga berilgan ruxsatnoma asosida yaratiladi.
Tabiiyki, TSH o’zi joylashgan shtatning umumiy rivojlanishiga, balandlik va
savdo hajmining oshishiga hissa qo’shadi. Bu tashqi savdo hududi tashkil etishning
muhim shartlaridan biri. Odatda, bu hududlarni tegishli tashkilotlar bilan tuzilgan
shartnoma asosida xususiy kompaniyalar boshqaradi. Dastlabki umumiy vazifali
savdo hududlari AQSHda 1930 yillarda paydo bo’lgan va New York, Chikago,
San-Fransisko kabi shaharlarning portlarida joylashgan. Masalan, New Yorkda
bunday hudud 1936 yil 30 yanvarda mahalliy hukumat tashabbusi bilan yaratilgan.
1950 yilda bunday hududlar Toledo (Ogayo shtati), Bey-Kaunti (Michigan shtati),
Mayagues (Puerto-Riko shtati) va Gonoluluda (Gvayi shtati) paydo bo’lgan.
Umumiy vazifali TSHlarning aksariyati 1970-1980 yillarda tashkil etilgan. Bu
davrda hududlar port va aeroportlar bilan chegaralanib qolmay, keanga chiqish
imkoniga ega bo’lmagan, ammo tashqi savdoda muhim rol o’ynaydigan
shaharlarda ham tashkil etilgan. Buning sababi, AQSh Savdo hajmining darajasi
keskin o’sishi, ichki bozorda chet el kompaniyalarining faollashuvi, turli eksport
operasiyalari miqdori va hajmining oshishidir. Bu yo’l bilan AQSHda yangi savdo
infratuzilmasi tashkil etildi. 1970 yilda tashkil etilgan 52 ta hududdan 24 tasi
okeanga chiqish imkoniga ega bo’lmagan shaharlarda joylashgan. AQSH
tashribasi ko’rsatishicha, yaratilgan bunday hududlarning aksariyati samarali
ishlaydi. So’nggi 35 yil ichida bu hududlar soni oshib bormoqda. 1975 yildan 2017
29

yilgacha umumiy hududlar soni AQSHda 17 tadan 142 taga, maxsus hududlar
( subhududlar) soni esa 2 tadan 271 taga yetdi.
Hozirda TSH AQSHning deyarli barcha hududlarida faoliyat ko’rsatib
kelmoqda. Ularning joylashuvini tahlil qilar ekanmiz, hududlarning ko’pchiligi
dengiz va okean bo’ylarida joylashganligini yoki yirik sanoat kompleksiga ega,
ammo okeanga chiqish imkoniga ega bo’lmagan shtatlarda tashkil etilganiga
guvoh bo’lamiz. Birinchi guruhga mansub TSHlari dastlab Texas (26 ta),
NewYork (13ta), Florida (12 ta) va Kaliforniya (7 ta )da joylashgan. Ikkkinchi
guruh hududlariga esa Ogayo (8 ta), Indiana va Illinoys (6 tadan), Arizona va
Michiga (5 tadan), Shimoliy Karolina (4 ta) shtatlarida yaqin yillar ichida tashkil
etilgan TSHlari kiradi. AQSHda EIZlar keng tarqalishining asosiy sabablaridan
biri mazkur hududda faoliyat ko’rsatayotgan xorijiy va mahalliy kompaniyalarga
berilgan imtiyozlardir.
⮚ AQSHning ichki boj va soliqlari, agar to’lanishi kerak bo’lsa, mahsulot
tashqi savdo hududidan ichki iste’mol uchun bojxona vakolati mavjud hududga
olib kiritilgandagina to’lanadi;
⮚ Hudud ichida joylashgan yuridik va jismoniy shaxslarning xususiy mulki
mahalliy va davlat soliqlaridan ozod etiladi;
⮚ Hududdan uchinchi davlatlarga ekport qilinayotgan mahsulot bojxona
bojlaridan, ichki soliqlaridan va kvotalashdan ozod etiladi;
⮚ Tashqi savdo hududidan mahsulotlar eksport qilinganda, bojxona jarayoni
yengillashiriladi;
⮚ AQSH hududiga kiritilishi man qilingan mahsulot EIZlarga olib
kirilmaydi. Ammo, bu mahsulotlar hududga olib kirilib, AQSH bojxonasi
talablariga muvofiq qayta ishlanib, AQSH hududiga import qilishi mumkin;
⮚ TSHda AQSH hududiga import qilishi jarayonida importer bojni mahsulot
uchun yoki mahsulotda ishlatilgan xorijiy komponentlar uchun to’laydi. Bu bilan
importer o’ziga maqbul bojni to’lashni tanlashi mumkin bo’ladi. Subzonada asosiy
faoliyat yurituvchilar – avtomobil yig’uvchi korxonalar (1990 yilning oxirida
30

ularning soni 40 dan ortiq bo’lgan), ularga zonalarda amalga oshiriladigan barcha
ishlarning 60 foizdan ortig’i to’g’ri keladi. Mahalliy tovarlar TSHga jami olib
kirilgan tovarlarning 75 foizini tashkil etadi. Hozirgi kunda TSHlarida 3 mingga
yaqin, asosan, amerika firmalari faoliyat yuritmoqda, jalb etilgan ishchilar soni esa
320 mingdan ortiq. 1992 yilda TSHlariga olib kelingan va u yerda qayta ishlangan
tovarlarning umumiy qiymati 93,8 mlrd. Dollarni tashkil etdi (1970 yilda bu
ko’rsatkich 102 mln. dollarga teng bo’lgan), shundan umumiy vazifali hududlarga-
10,7 mlrd. Dollar., maxsus hududlarga 83,1 mlrd. Dollar mablag’ to’g’ri kelgan.
2016 yili bu ko’rsatkich 254 mlrd. Dollar ni tashkil qilgan. Tadbirkorlik hududlari
tashqi savdo bilan bevosita bog’liq bo’lmagan EIHlar toifasiga kiradi. Bu yerda
erkin hududning boshlang’ich tushunchasi yo’qotiladi, chunki bojxona imtiyozlari
ikkinchi darajali yoki umuman yo’q bo’lib qoladi, asosiy rolni esa turli soliq,
moliyaviy va ma’muriy rag’batlantirishlar o’ynaydi. AQSHda tadbirkorlik
hududlari (TH) yuqori ishsizlik darajasiga ega shaharlarning iqtisodiy nuqtai
nazaridan depressiv (qoloq) hududlarida, asosan shaharlarda tadbirkorlik faoliyati
bilan shug’ullanuvchilarga ko’proq erkinlik va moliyaviy imtiyozlar berish orqali
kichik va o’rta biznesni jonlantirishga qaratilgan mintaqaviy siyosatning
neokonservativ variantining mahsuli sifatida vujudga kelgan.TH maydoni 2,5-5
kv.km gacha bo’lgan hududlarni qamrab oladi23, ayrim hollarda ularning maydoni
13 kv.km ni tashkil etadi, ularning muayyan chegarasi belgilanmagan, ular o’z
hududida joylashgan kompaniyalarning maqomi bilan ajralib turadi. Texnologik
parklar (texnikani tatbiq etish hududlari) fan va ishlab chiqarishning integratsiyaai
shakli, innovatsion faoliyat yuritish va yangi texnologiyalar yaratish bilan band
bo’lgan venchurli (tavakkalchilik) firmalar tuzish joyi sifatida e’tirof etilgan.
Odatda, ular istiqbolli ilmiy va texnologik yangiliklar va g’oyalar tadbiq etish bilan
shug’ullanadigan venchur firmalariga imtiyozli shartlarda ijaraga berilgan hududiy
guruhlangan ilmiy laboratoriya va ishlab chiqarish joylari sifatida ta’riflanadi.
AQSHda texnoparklarning ikki turimavjud: jismoniy shaxslar va xususiy firmalar
tashabbusi bilan tashkil etilgan texnoparklar hamda alohida shtatlar
hukumatlarining ko’rsatmasi bilan tuzilgan texnoparklar. Ikkinchi turdagi parklar
31

hozirda ham tuzilmoqda. Biroq, eng mashhur va samarali faoliyat
yurituvchitexnoparklar birinchi turga mansub. Ular ichida eng mashhurlari –
Santa-Klara shahridagi (Kaliforniya), Stenford universiteti yaqinida joylashgan
“Silikon vodiysi” texnoparki; Massachusete texnologik instituti va Garvard
universiteti yaqinida joylashgan “Boston yo’li-128” texnoparki; hamda uchta
universitet Dyuk universiteti, Shimoliy Karolina park-uchburchagi”
texnoparklaridir. Aytib o’tilgan uchta texnopark nafaqat AQSHning boshqa
hududlarida, balki xorij davlatlarida ham bunday texnoparklarni tuzishda model
sifatida qo’llanildi. Garvard universiteti va Massachusete texnologik instituti
rahbariyati professor va aspirantlarning sanoat kompaniyalari ilmiy-tekshirish
bo’limlari va markazlaridagi ishtirokini rag’batlantirgan. Bundan tashqari, ushbu
ikkita yirik oliy o’quv yurti xodimlari va bitiruvchilarni moliyalashtirish sanoat
firmalari va xususiy xayriya jamg’armalari (Ford, aka-uka Rokfellerlar, Karnegi va
boshqalar) tomonidan amalga oshirilgan. Texnopark shakllanish jarayoni 20 yildan
ko’proq davom etdi. Hozirda ilm-fan va ishlab chiqarishni birlashtirgan “Boston
yo’li-128” texnoparki AQSHning yirik ilmiy-ishlab chiqarish markazlaridan biriga
aylangan. Bu yerda 350 dan ortiq sanoat firmalari o’z faoliyatini amalga oshiradi,
ularning uchdan biri – yirik Amerika TMK (transmilliy korporasiyalar) ning
filiallaridir, s huningdek mingdan ortiq ilmiy-tekshirish laborotoriyalari va boshqa
tashkilotlar faoliyat yuritadi. Texnoparkning asosiy ilmiy-tekshirish ishlari
keyinchalik Tovar mahsulotiga aylanadigan elektron, raketa – kosmik sanoati,
genetik injeneriya rivojlanishi, yangi konstruksion materiallar yaratish bilan
bog’liq. Shuningdek, mazkur hududda turli ijtimoiy tadqiqotlar ham olib boriladi.
Bu yirik texnopark faoliyati AQSHning ilmiy-texnik potensiali mustahkamlanishi,
uning ilm – fanga xizmat qiluvchi turli xil mahsulotlar ishlab chiqarishi va eksport
borasida yetakchilik qilishini ta’minlamoqda. 1990 yillarning boshlarida AQSHda
150 ta texnopark (dunyodagi texnoparklar umumiy sonining 30 foizi) mavjud
edi24. Ularni tashkil qilish va boshqarish jarayonlarining har biri alohida holda
turlicha bo’lishi mumkin. Odatda, bu parklar universitet, mahalliy munisipalitet,
aksiyadorlik jamiyati va birlashmalari ishtirokida moliyalashtiriladi. Ularning
32

moliyaviy ta’minoti har xil manbalardan, jumladan, universitetlar, xayriya
jamg’armalari, mahalliy munisipalitetlar, federal idoralar va vazirliklar, sanoat
firmalari hamda texnoparklarning o’zlari tomonidan ta’sis etiladigan
jamg’armalardan tashkil topadi. Mahsulot va texnologiyalarning yangi turlarini
ishlab chiqaruvchi venchur kompaniyalar, alohida kashfiyotchi va olimlarga
imtiyozli yordam berish boshqaruv shakli va moliyalashtirish manbalari
qandayligidan qat’iy nazar, barchatexnoparklarga xos. Bu yordam o’z ichiga ishlab
chiqarish va idora joylari, laboratoriya uskunalarini ijaraga berishni, maslahat
xizmatlari ko’rsatishni, individual kashfiyotlarning texnologi ekspertizasini amalga
oshirishni, tuzilayotgan kopaniyaning biznes-rejasini tuzishni, kichik biznes
bo’yicha ma’muriyatdan qarz olishda ko’maklashishni qamrab oladi.
XULOSA
Jahon mamlakatlarda tashkil etilgan iqtisodiy erkin zonalarning faoliyati
natijasida mamlakat iqtisodiyotining rivojlanishiga, hom ashyodan tayyor
mahsulotlar ishlab chiqarishga, eksport ulushining oshishiga, yangi ish
o’rinlarining ochilishiga, mamlakat brendining jahon bozoriga kirib borishi, eng
asosiysi aholining yashash sharoitining oshishiga xizmat qiladi. EIHlar mazmunini
ochib berishga bo’lgan katta qiziqish bugungi kunga qadar davom etmoqda. Shu
sababdan turli iqtisodchi-olimlar va mutaxassislar tomonidan uning mazmunini
yoritib berishga bo’lgan urinish va va tadqiqotlar hamda ta’rifini keltirishga oid
amaliy harakatlar davom etib kelayotganligini ko’rish mumkin.
EIHlarni xalqaro iqtisodiy tashkilot sifatida e’tirof etish mumkin. Chunki,
Ular global xarakterga ega, ularning yordamida jahon xo’jaligi aloqalarida butun
mintaqalarda juda intensiv integratsiya jarayoni sodir bo’lmoqda. Xalqaro
integratsiyaning hozirgi zamon bosqichining o’ziga xos xususiyatlaridan biri
iqtisodiy va ilmiy-texnik rivojlanishning lokazatsiyalashuvi hisoblanadi. Buni
tashkiliy jihatdan ifoda etuvchi bo’lib, EIHni yaratish yuzaga chiqmoqda. Shuning
uchun ularni jahon bozorining milliy iqtisodiyotga qurilgan kichik tuzilmalari,
bo’g„inlari deb ham nomlashadi
EIHlar – shunday geografik hududki, unda mamlakatda qabul qilingan
33

xo’jalik faoliyati tartibiga qaraganda imtiyozli soliq to’lash va bojxona tartibi joriy
etiladi. Boshqacha ifodalaganda, ushbu hududda davlatning iqtisodiy jarayonlarga
aralashuvi kamaytiriladi va bu milliy iqtisodiy makonning bir qismi bo’lib,
mamlakatning boshqa hududlarida qo’llanilmaydigan ma’lum imtiyozlar tizimi
joriy etiladi. Shunga ko’ra, EIH mamlakat hududining imtiyozli bojxona, valyuta,
soliq, viza va mehnat rejimlari joriy etilgan maxsus ajratilgan qismidir. EIHlarga
xos muhim jihat shundan iboratki, u erdagi rag„batlantirishlar, imtiyozlar (soliq,
bojxona, ma’muriy), litsenziyalash, vizalarni rasmiylashtirish, bank faoliyatlari,
mulkchilik munosabatlariga oid yengilliklar EIH joylashgan mamlakatning boshqa
hududlarida aynan amal qilmaydi.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI
1. O’zbekiston Respublikasining 2018-yil 21 dekabrdagi “erkin iqtisodiy zonalar
faoliyatini tashkil etish chora-tadbirlari to’g’risida”gi O’zbekiston Respublikasi
Qonuni.
2. O’zbekiston Respublikasi Bojxona kodeksi. 2016-yil 20-yanvar. O’RQ-400-
son.
4. Rajabov.N.R. Investitsion muhit jozibadorligini boshqarishni takomillashtirish.
–T.: 2021
5. Aндирианов В.Д. Россия: Экономический и инвестиционный потенциал. –
M.: Экономика, 1999. – 467 с
6.Данько Т., Свободные экономические зоны в мировом хозяйстве: Учебное
пособие. – М.: Инфра-М, 2018. – 168 с.
7.Дерюгина С.В. Правовые аспекты понятия свободных экономических
зон. // “Государство и право”, 2017. – №5.
8.Зименков Р.И. Свободные экономические зоны. Уч.пос. – М.: Юнити, 2015.
– 230 с.
Internet-saytlari:
1. www.gov.uz – O’zbekiston Respublikasi hukumat portali.
34

2. www.lex.uz – O’zbekiston Respublikasi Qonun hujjatlari ma’lumotlari milliy
bazasi.
3. www.stat.uz – O’zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo’mitasi.
4. www.uza.uz – O’zbekiston Milliy Axborot agentligi.
5. www.worldbank.org – Jahon banki rasmiy sayti.
6. www.imf.org – Xalqaro valyuta fondi rasmiy sayti.
7. www.wto. Org – Butunjahon savdo tashkiloti rasmiy sayti.
8. www.ifmr.uz – Prognozlashtirish va makroiqtisodiy tadqiqotlar instituti.
9. www.ziyonet.uz – Ziyonet ta’lim portali.
10. www.economics.ru – “Ekonomicheskaya gazeta” gazetasining rasmiy sayti.
11. www.tshue.uz – Toshkent davlat iqtisodiyot univer
35

Erkin iqtisodiy zonalarni tashkil etishning xalqaro amaliyoti

Sotib olish

Dokument ma'lumotlari

Sotuvchi

Erkin iqtisodiy zonalarni tashkil etishning xalqaro amaliyoti

O'xshash dokumentlar