Dokument ma'lumotlari

Narxi 19900UZS
Hajmi 75.7KB
Xaridlar 0
Yuklab olingan sana 12 Dekabr 2024
Kengaytma docx
Bo'lim Kurs ishlari
Fan Tarix

Sotuvchi

Bahrom

Ro'yxatga olish sanasi 05 Dekabr 2024

256 Sotish

Eron tarixi

Sotib olish
O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI __UNIVERSITETI Ro’yxatga olindi №__________ Ro’yxatga olindi №__________ “_____” ____________20 y. “_____” ____________20 y. “___________________________ “ KAFEDRASI “_____________________________ “ FANIDAN KURS ISHI Mavzu:________________ Bajardi:_________________________________ Tekshirdi:_______________________________ ______________ - 20___ Eron tarixi REJA 1 Kirish I Bob. Eronda feodal jamiyat munosabatlari. Eron Somoniylar, S haddodiylar va Z iyoriylar davrida 1.1. Somoniylar sulolasining hukmronlig davrlari 1.2. Eronda shaddodiylar va ziyoriylar hukumronligi II Bob. Kokuiylar, Ortiqiylar, Zangiylar Saljuqiylar va Ilxoniylar davrida Eron 2.1 Kokuiylar, ortiqiylar va zangiylar davrida Eron 2.2 Saljuqiylar va ilxoniylar davrida Eron Xulosa Foydanilgan manba va adabiyotlar ro yxatiʻ 2 Kirish Mavzuning dolzarbligi . Qadimgi Sharq mamlakatlarida asta-sekin uch qatlam: qullar va ularga yaqin qaram kishilar, mayda ishlab chiqaruvchilar va tarkibida yirik yer egalari, saroy amaldorlari, harbiy boshliqlar, urug‘ zodagonlarini birlashtirgan hukmron tabaqa shakllangan. Mayda ishlab chiqaruvchilar erkin va qaram yer egalari, turli mulkiy darajadagi hunarmandlardan iborat edi. Har bir ijtimoiy tabaqa yaxlit va bir xil bo‘lmay, huquqiy ahvoli, turmush tarzi, boyligi miqdori bo‘yicha bir-biridan farq qiladigan bir necha qatlamdan iborat bo‘lgan. Qadimgi Sharqning turli hududlaridagi tabiiy sharoit o‘zining alohida xususiyatlari va umumiy tomonlariga ega: asosan subtropik iqlim va yozda juda issiq, qishda yumshoq iqlimli hudud. Qadimgi Sharq xalqlarining tarixiy taqdirida buyuk daryolar: Nil (6700 km), Frot (2700 km), Dajla (1900 km), Hind (3180 km), Gang (2700 km), Xuanxe (4850 km) muhim o‘rin tutadi. Bu daryolar dunyoda eng yirik daryolar bo‘lib, yaxshi sug‘oriladigan, hosildor keng vodiylarni tashkil qiladi. Bu hududlarda xo‘jalik faoliyatini sun’iy sug‘orish inshootlari barpo qilib, ko‘pdan-ko‘p kanallar tizimini Nil, Frot vodiylarida, Amudaryo, Zarafshon, Sirdaryo havzalarida, Gang, Xuanxe va Mekong daryolarida to‘g‘onlarni qurish orqali suv toshqinlarini jilovlash mumkin edi. Bu hududlarda yashaydigan kishilar mahsuldor dehqonchilik qilish uchun juda katta kuch sarf qilishga majbur edilar. Daryolarda baliqlar juda ko‘p bo‘lib, odamlarga asosiy ovqat bo‘lar edi. Frot, Dajla, Nil va Mekong daryolari vodiylarida ekinlar asosan yovvoyi holda o‘sgan. Daryo vodiylarida arpa, sholi, bug‘doy, tariq va boshqa donli ekinlar madaniylashtirildi. Boy hayvonot dunyosi ko‘pchilik hayvonlarni yashnab ketishi uchun shart-sharoit yaratdi. Shu bilan birga, allyuvial tuproqli vodiylarda tosh, qurilish uchun daraxt, metallar (mis, oltin, qalay, kumush) kabi uyg‘un xo‘jalik hayoti uchun zarur bo‘lgan xomashyo taqchil edi. Bu xomashyolar tog‘li hududlar, sahro-cho‘llarda mavjud edi. Shu sababli, eramizdan avvalgi IV ming yillikda allyuvial vodiylar (Nil, Dajla va Frot) aholisi tog‘li va sahro rayonidagi (Sinay, 3 Nubiya, Arman, Tavr tog‘lari) aholi bilan xomashyo almashinuvi jarayoni boshlandi. Ishlab-chiqarish munosabatlari savdoning past darajasi bilan tafsiflanadi. Turli hudud va etnoslar o‘rtasidagi ayirboshlash ko‘p hollarda talonchilik urushlariga aylanib ketgan. Boy xomashyo manbalari mavjud hududlarni o‘z tarkibiga kiritgan katta-katta, harbiy jihatdan kuchli davlatlar paydo bo‘lishiga olib keldi. Buyuk daryolar vodiylarida odam yashashi uchun qulay shart-sharoitlarning vujudga kelishi ishlab chiqarish kuchlarining paydo bo‘lishiga imkon yaratib, ilk mudofaa inshootlari va shaharlar shakllanishiga olib keldi. O‘sha davr uchun shahar yangi voqelik edi. Shahar odamlar g‘uj bo‘lib yashaydigan, turli xil kasb- hunarlar mavjud bo‘lgan hamda madaniy o‘choq bo‘ldi. U boshqaruv va diniy e’tiqod markazi bo‘lib qoldi. Shaharlarda hunarmandchilik ishlab-chiqarishi shakllandi. Shahar savdo- hunarmandchilik markazi vazifasini bajardi. Ishlab chiqaruvchi xo‘jalikning vujudga kelishi, sug‘orma dehqonchilik, chorvachilikning rivojlanishi, metallarning o‘zlashtirilishi va shaharlarning paydo bo‘lishi qadimgi Sharqda ilk sivilizatsiyalarning paydo bo‘lishiga olib keldi. Bu jarayon ijtimoiy qatlamlarning paydo bo‘lishi va ular o‘rtasidagi munosabatlarning murakkablashuvini yuzaga keltirdi. Mulkiy tabaqalanish kuchayib ketdi. Yangi ijtimoiy qatlam – qulchilik vujudga keldi. Aholining asosiy qismi o‘troq turmush kechirib, dehqonlar jamoasi, hunarmandlar aholining ko‘pchiligini tashkil etgan 1 . Qadimgi Sharqda hukmron sinfning o‘ziga xos xususiyati uning davlat apparati bilan yaqin aloqasi edi. Ijtimoiy tabaqalanish 9 ziddiyatli bo‘lib, doimiy ravishda jamiyatda norozilikni, turli g‘alayonlarni vujudga keltirar edi. Qadimgi Sharq mamlakatlari taraqqiyotini o‘sha davr yunon shahar-davlatlari va qadimgi Rim bilan qiyoslaganda, qadimgi Sharq jamiyati taraqqiyotidagi barqarorlik, asrlar davomida urf-odat, an’analar asosida jamiyatda o‘ziga xos turmush-tarzini ko‘rish mumkin. Bu qadimgi Sharq iqtisodiyotida natural xo‘jalikning hukmronligi, hunarmandchilikning buyurtma asosida rivojlanishi, tovar xo‘jaligining zaifligini, 1 Замаровский В. Их величества пирамиды. – M.: 1980. 3. Картелл Л. Во времени фараонов. – M.:1982. 4 texnika va texnologiyaning sekin takomillashganini, mehnat taqsimotining past darajadaligini ko‘rish mumkin. Qadimgi Sharq davlati hukmdori va uning boshqaruv apparati sun’iy sug‘orish tizimini barpo qilish tashkilotchilari bo‘ldilar. Iqtisodiyotning asosi bo‘lgan dehqonchilik suniy sug‘orishga asoslangani, katta hajmdagi sug‘orish inshootlarini qurish va uni ta’mirlash, ishchi holatida saqlab turishga, faqat davlat hokimiyatigina qodir edi. Bu davlat hokimiyatini, ya’ni mutlaq hukmdor hokimiyatini kuchayishiga olib keldi. Natijada davlat hokimiyati mamlakat yer jamg‘armasining oliy egasi bo‘lib qoldi. Davlat asosan yerning oliy egasi sifatida yerga egalik va nazorat qilish, ma’lum miqdorda soliq olish bilan cheklangan. Lekin davlat hokimiyati katta moddiy resurslarga ega bo‘ldi. Qadimgi Sharq jamiyatlari uzoq davom etgan notekis tarixiy taraqqiyot yo‘lini bosib o‘tdilar. Ba’zi Qadimgi Sharq mamlakatlari yuksak ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy va madaniy taraqqiyot darajasiga erishdilar (Qadimgi Misr, Mesopotamiya, Finikiya, Kichik Osiyo, Qadimgi Hindiston va Xitoy, Eron hamda O‘rta Osiyo). Bu hududlarda yuksak rivojlangan madaniy, iqtisodiy va siyosiy markazlar shakllandi va qo‘shni mamlakatlarga o‘z ta’sirini o‘tkazdi. Buyuk cho‘llarda ko‘chmanchi chorvachilikka asoslangan xo‘jalik asosida o‘ziga xos sivilizatsiya shakllandi. Mil.avv. IV–III ming yilliklarda Qadimgi Sharqning turli sivilizatsiya markazlari (Misr, Mesopotamiya, Hindiston) nisbatan yopiq rivojlandi. Mil.avv. II ming yillikning o‘rtalaridan Yaqin Sharqning turli hududlaridagi yuksak taraqqiyot natijasida hududlar o‘rtasida iqtisodiy, siyosiy va madaniy aloqalar o‘rnatildi. Mil.avv. I ming yillikda esa bu aloqalar yanada kuchaydi va madaniyatlarning o‘zaro ta’siri natijasida Sharqning turli mamlakatlari madaniyatlari boyidi. Shu tarzda, Qadimgi Sharq dunyosining yaxlitligi amalga oshdi. Qadimgi sharq jamiyatlari bir-biriga o‘xshash va olaquroq turli ijtimoiy qatlam va guruhlardan iborat edi. Qadimgi sharq jamiyatini jamoachi dehqonlar, chorvadorlar, hunarmandlar, savdogarlar, qullar, harbiylar, oqsuyak zodagonlar, kohinlar, amaldorlar va saroy a’yonlari tashkil etgan 2 . 2 5 Ayrim jamiyatlarda ijtimoiy tabaqalarning mavqei, o‘rni qat’iy belgilangan bo‘lib, bunday jamiyatlar asrlar davomida belgilangan qoida-an’analar asosida yashadilar (Hindiston). Har bir ijtimoiy qatlamning jamiyatda o‘z o‘rni bor edi. Bu jamiyat kasb-hunar bo‘yicha jamoachi dehqonlar, chorvador, hunarmandlar, savdogarlar, diniy e’tiqod xizmatchilari jamiyati bo‘ldi. Bu jamiyatlarda jamoaning birdamligi, o‘z-o‘zini boshqarish, ma’lum bir an’ana, urf-odat asosida yashash tarzi ustuvor edi. Qadimgi sharq tarixini o‘rganish jarayonida jamiyatlarda ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlarni, chuqur ziddiyatlarni ko‘rish mumkin. Muammoning ishlanganlik darajasi. Eron tarixi falsafiy, ijtimoiy, tarixiy adabiyotlarda, jumladan, davlatchilik tarixida ko‘pgina tadqiqotchilar tomonidan o‘ziga xos uslubda, o‘z zamonasiga mos ravishda atroflicha tahlil qilib berilgan. Shuningdek, Eron sulolalari tarixini har tomonlama yorituvchi K.E.Bosvort 3 , V.Vasilev 4 , Nemirovskiy.A.I 5 va boshqa tadqiqotchilar ishlarini, O‘zbekistonda A.A.Avdullayev 6 risolalarini, maqolalarini misol qilib keltirishimiz mumkin. Jumladan, mazkur tadqiqotlarda mutafakkirning ijtimoiy- falsafiy dunyoqarashi, bilish nazariyasi, borliq haqidagi ta’limoti, ijtimoiy va siyosiy merosi aks etgan. Mavzuning maqsad va vazifalari. Mavzuning asosiy maqsadi Eronning ilk o’rta asrlardagi tarixini o’rganish va tahlil qilish sanaladi. Yuqoridagilardan kelib chiqib quyidagi vazifalar belgilandi.  Buiylar hukumronligi davridagi Eron tarixini o’rganish va tahlil qilish  Eronda shaddodiylar va ziyoriylar hukumronligi davridagi Eron tarixini o’rganish va tahlil qilish  Kokuiylar, ortiqiylar va zangiylar davridagi Eron tarixini o’rganish va tahlil qilish 3 THE ISLAMIC DYNASTIES A Chronological and Genealogical By Clifford Edmand Bosworth Edinburgh University Press, 1967 (Islamic Surveys, 5) 4 Васильев В. История Востока 2-том. М., 2004 5 Немировский А.И. История древнего мира Часть 1-2. М., 2000 6 Абдуллаев 3.3. Промышленность и зарождение рабочего класса Ирана в конце XIX - начале XX вв. Баку, 1963. 6  Saljuqiylar va ilxoniylar davridagi Eron tarixini o’rganish va tahlil qilish Ishning nazariy va amaliy asoslari. O‘zbekiston va d unyo olimlarining Eron tarixiga oid tadqiqotlari, turli yillarda nashr etilgan ilmiy-monografik risolalari, asarlari tashkil etadi. Tadqiqotning uslubiy asoslarini xolislik, tizimlilik, nazariy-deduktiv xulosa chiqarish, analiz va sintez, tarixiylik va mantiqiylik, qiyosiy tahlil kabi ilmiy- falsafiy tamoyillar tashkil etadi. Ishning nazariy va amaliy ahamiyati. Tadqiqotning nazariy ahamiyati shundaki, Eron tarxiga oid manbalar batafsil tahlili olib boriladi. Tadqiqotning amaliy ahamiyati esa, sharq xalqlarining ijtimoiy – siyosiy hayti, davlatchilik boshqaruviga oid o’rganilgan yangi bilimlarda namoyon bo‘ladi. Mavzuning ob’ekti va predmeti. Mazkur mavzuning ob’ekti o’rta asrlardagi Eron tarixi hisoblanadi. Mavzuning predmeti sifatida o’rta asrlardagi Eron sulolalari o’rganiladi. Kurs ishining tarkibiy tuzilishi. Kurs ishi kirish, 2 ta bob, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar qismidan iborat. 7 I - Bob Eronda feodal jamiyat munosabatlari. Eron Somoniylar va Safforiylar davrida 1.1. Somoniylar sulolasining hukmronlig davrlari Somoniylar urug‘ining asoschisi Afg‘onistonning shimolidagi Balx viloyatida istiqomat qilgan Somonhudod degan dehqon bo‘lgan. Shunga qaramay, keyinchalik bu sulola o‘z ajdodlarini Eronning qadimgi shohlari Sosoniylarga bog‘laydi. Islomni qabul qilgan Somonhudoning to‘rt nabirasi Xurosonda al- Mamunning qo‘lida xizmat qilgan edilar. Sadoqatli xizmatlari uchun Nuh Samarqandning, Ahmad — Farg‘onaning, Yahyo Shoshning, Ilyos esa Hirotning hokimlari etib tayinlandilar. Ularning Movarounnahrda mustahkam rnashib olishlari shu paytdan boshlangan, 261/875.yidda esa xalifa al-Mutamid Nasr ibn Ahmadni bugun viloyatning noibi etib tayinlaydi. Bu badavlat o‘lka Somoniylar davlatining negizini tashkil qiddi 7 . Movarounnahrning yaxlitligini va savdo manfaatlarini majusiy sahroyi turkiylar tajovuzdan himoya qilish ham Somoniylarning zimmasiga tushdi. Movarounnahrning shimoliy tomonlari va Fargona uzil-kesil musulmon dunyosiga qo‘shib olindi, 280/893 yilda esa, Sirdaryo ortidagi cho‘llarda yashovchi Qarluqlar ustiga Ismoil ibn Ahmad hujum uyushtirib, ularning poytaxti Talasni talon-taroj qiddi. Harbiy qudrati bilan hammayoqqa dahshat solgan va O‘rta Osiyo orqali o‘gadigan karyun yo‘llarining xavfsizligi ustidan nazorat o‘rnatgan Somoniylar mamlakat iqtisodining barqaror bo‘lishini ta’min eta bildilar; IX asrdan boshlab deyarli hamma musulmon hukmdorlarining qo‘shinlari uchun yuborilib turgan qullarning asosiy oqimi Somoniylar hududi orqali o‘tar edi. Somoniylar ravnaq topish uchun shunday asosga ega bo‘lgach, Buxorodagi o‘z saroylarini nafaqat an’anaviy arab ilm-fanining markaziga aylantirdilar, balki ayni choqda yangi fors tili va adabiyotini tiklash uchun maskan ham qildilar. Somoniylar zamonida Firdavsiy Shohnomadek buyuk asar yarata boshladi 8 . Ismoil 287/900 yilda safforiylardan bo‘lgan Amr ibn Lays qo‘shinlarini tor- mor keltirdi va o‘zini asir olib, Abbosiy xalifaning minnatdorligiga sazovor bo‘ldi, 7 Фрай Р. Наследие Ирана. – М.: 1972. – C . 56 8 Фрай Р. Наследие Ирана. – М.: 1972. – C . 58 8 buning evaziga xalifa Ismoilga shu paytgacha Tohiriylar va Safforiylar hukmida bo‘lib kelgan Xuroson noibligini in’om etdi. Endiliqda Somoniylar davlati Eron sharqida eng qudratli davlat bo‘lib qoldi; ular olis o‘lkalardagi hukmdorlarning (jumladan, Xorazmda) va Siystonda Safforiylarning syuzerenlariga aylanishdi va Afg‘onistondan to Hindiston chegaralarigacha bo‘lgan joylardagi mahalliy hukmdorlarni ham qalamravlariga oldilar. Shimoliy Eronda ular Buiylarga ro‘para kelishdi. Bunda Somoniylarga xalifa va sunniylarning ko‘magi qo‘l keldi, binobarin, Somoniylar sunniylikning og‘ishmas tarafdorlari edilar, ularning tasarrufida bo‘lgan Xuroson bilan Movarounnahr esa hamisha bu izchil mazhabining ishonchli tayanchi edi. X asr o‘rtalariga kelganda Somoniylar davlatida beqarorlikning mash’um belgilari ko‘rina boshladi. Bir qator saroy to‘ntarishlari shundan dalolat beradiki, amirlarning boshqaruvni markazlashtirish siyosatiga qarshi bo‘lgan harbiylar va zamindorlar tabaqasi borgan sari kuchaya boshladi. Xurosondagi isyon Buxoroning bu o‘lka ustidan bevosita hukmdorligiga putur yetkazdi. Shuning uchun X asrning 90-yillarida Qoraxoniylar bilan G‘aznaviylar Somoniylarning mulklarini osongina egallab oldilar, so‘nggi Somoniy Ismoil al- Muntasir esa 395/1005 yilda o‘ldirildi. Somoniylar davlati siyosiy tarixi . IX asrning ikkinchi yarmidan boshlab Movarounnahr va Xurosonda Somoniylar sulolasi paydo bo‘ladi. Bu sulolaga Somon qishlog‘i (manbalarda – Balx yaqinida, Samarqand atroflarida, Termiz yaqinida) oqsoqoli Somonxudotning avlodlari asos soladilar. Yirik yer egasi bo‘lgan Somonxudot Ma’mun Xuroson noibligi davrida uning xizmatiga o‘tib tez orada e’tiborga to‘shadi. Somonxudotning o‘g‘li Asad hamda nabiralari ham Ma’mun saroyida xizmat qilishgan. Shaxsan Ma’munning buyrug‘i bilan Xuroson noibi Asadning o‘g‘illarini 820 yilda turli viloyatlarga noib etib tayinlaydi 9 . Xususan, Nuh Samarqandni, Ahmad Farg‘onani,Yahyo Shosh va Ustrushonani, Ilyos Hirotni boshqara boshlaydilar. 9 История Древнего Востока. /Под редакции В.И.Кузищина. – М.: 2002. – C . 106 9 Dastavval, Asadning katta o‘g‘li Nuh ukalari mulklarini birlashtirib, xalifalikdan mustaqil davlat barpo etish harakatini boshladi. Chunki Nuhning nomidan tanganlar zarb etilgani ma’lum. Nuh vafotidan so‘ng ukasi Ahmad uning ishlarini davom ettirib asta-sekin Mavorounnahrni Somoniylar sulolasi boshchiligida birlashtirishga kirishadi. Tohiriylar Ahmadning bu harakatlariga qarshilik ko‘rsata olmadilar. 865 yilda Ahmad vafot etgach ko‘pchilik Somoniylar tomonidan sulola boshlig‘i sifatida Ahmadning o‘g‘li Nasrni tan olinadi. 873 yilda Buxoro shahri va uning atroflarini Toxiriylarning so‘nggi vakili Muhammad ibn Tohir bosib oldi va hududlarga soliqlar soldi. Bundan g‘azablangan xalq Muhammadga qarshi qo‘zg‘olon ko‘tardilar. 874 yilda Muhammad ibn Tohir Xorazm shaharlarini talayotgan bir paytda Buxoro zodagonlari Nasrdan Buxoroga noib yuborishni iltimos qiladilar. Nasr Buxoroga Ismoil ibn Ahmadni hokim qilib jo‘natadi. Nasr Ismoilni o‘z noibi deb hisoblar edi. Ismoil ibn Ahmad Buxoroda o‘z hokimiyatini mustahkamlab olgach, Samarqandga yuboriladigan soliqni yubormay qo‘ydi hamda akasiga tobe’ bo‘lishni istamadi. Natijada 886 yilda aka- ukalar o‘rtasida birinchi to‘qnashuv bo‘lib, Ismoil yengildi va u vaqtincha Buxoro noibligidan tushirildi. 888 yildagi ikkinchi jangda Ismoil Nasr qo‘shinlarini tor- mor etishga muvaffaq bo‘ldi. 892 yilda Nasr vafot etgach Ismoil Movarounnahrning yagona hukmdori bo‘lib qoldi. Poytaxt Samarqanddan Buxoroga ko‘chirildi. Ismoil Somoniy 893 yilda ko‘chmanchilarga qarshi qo‘shin tortib dastlab Tarozni, keyin esa Ustrushonani egallashga muvaffaq bo‘ldi. Bag‘dod xalifasi al-Mutadis (892-902 yy.) Ismoilning qudrati oshib ketayotganidan sarosimaga tushib 898 yilda Movarounnahr noibligidan Ismoilni tushirib uning o‘rniga safforiy Amr ibn Laysni hokim etib tayinlash haqida yorliq jo‘natadi. Mavorounnahr noibligi to‘g‘risidagi yorliqni olgach Amr ibn Lays Ismoilga qarshi qo‘shin tortdi. 900 yilda Balx atroflarida Ismoil Safforiylar qo‘shinlarini tor-mor etdi. Manbalar ma’lumotlariga ko‘ra Ismoilni nafaqat Buxorodan, balki Xorazm va Farg‘onadan ham kelgan harbiy kuchlar qo‘llab-quvvatlagan edilar. 10 Narshaxiyning ma’lumot berishicha, Ismoil bu jangda Buxoro hunarmandlari va oddiy xalqning qo‘liga qurol berib o‘z ozodligini saqlab qolishga chaqirgan. Keng xalq ommasining qo‘llab-quvvatlashi natijasida Ismoil Somoniy arab bosqinidan keyin birinchi bo‘lib o‘zaro janjallarga botgan, bosqinchilar tomonidan talangan o‘lkani qudratli va mustaqil davlatga aylantirishga erishdi. Shu tariqa Ismoil Movarounnahr va Xuroson, Eronning qator sharqiy va shimoliy viloyatlarini o‘z ichiga oluvchi yirik davlatga asos soldi va bu hududlarda Arab xalifaligi hukmronligiga barham berildi. Shunday qilib, Farg‘ona, Isfijob (Sayram), Shosh, Samarqand, Buxoro Xorazm, Chag‘aniyon, Xuttalon, Kesh, Xuroson, Seyiston, G‘azna kabi qator viloyatlar Somoniylarga bo‘ysundirildi. Ularning hammasi ham mutlaqo tobe’ bo‘lmasada, Somoniylar xokimiyatini tan olishga majbur bo‘lgan edilar. Ismoil Somoniy yirik yer egasi bo‘lib, mahalliy zodagonlar va savdogarlarga tayanib davlatni idora qilgan. Lekin Ismoil ham, boshqa Somoniylar ham ichki ijtimoiy ziddiyatlarni yo‘qota olmadilar. Natijada dehqonlarning yer egalariga qarshi chiqishlari bo‘lib turgan. Bundan tashqari ayrim chekka viloyatlar hokimlari markazlashtirish siyosatiga qarshilik qilib turganlar. 907 yilda Ismoil Somoniy vafot etib taxtni uning o‘g‘li Ahmad ibn Ismoil egalladi. Ahmad uzoq vaqt hukmronlik qilmadi (907-914 yy.). Uning davrida davlatni idora etishda arab tilini qayta tiklanishi ko‘pgina mahalliy zodagonlar va turk g‘ulomlarining noroziligini o‘yg‘otdi. Natijada u 914 yilda turk g‘ulomlari tomonidan o‘ldirilib, taxtga uning 8 yoshli o‘g‘li Nasr ibn Ahmad o‘tirdi va u balog‘atga yetguncha davlat ishlarini vazir Abdullo Jayhoniy boshqarib turdi.914 yil oxirida Samarqandda yana qo‘zg‘olon ko‘tarildi. Davlatning janubiy hududlarida bo‘lgan Husayn ibn Ali Marvoziy rahbarligidagi qo‘zg‘olon ayniqsa keskin tus oldi. Bu qo‘zg‘olon karmatlar g‘oyasi bayrog‘i ostida bo‘lib o‘tdi. Bu qo‘zg‘olon 918 yilda bostirilib Marvoziy asir olindi 10 . Ko‘p o‘tmay Nasrning qarindoshi Ahmad ibn Nuh hokimiyatga qarshi bosh ko‘tardi. 922 yilda esa Ilyos ibn Ishoh qo‘zg‘olon ko‘tardi. 10 История Древнего Востока. /Под редакции В.И.Кузищина. – М.: 2002. – C . 97 11 Tinmay davom etgan qo‘zg‘olon va isyonlar Somoniylar davlatining qudratiga ta’sir ko‘rsatib, u asta-sekinlik bilan inqirozga yuz tuta boshladi. Ta’kidlash lozimki, Nasr ibn Ahmad hukmronligi davrida Somoniylar davlati hududlarida karmatlar harakati ancha keskin tus oldi. Karmatlar islomni yoyilishiga, yer egaligi munosabatlarini kuchayishiga qarshi chiqdilar va ilgarigi an’analarni, qishloq jamoalarini qayta tiklashni yoqlab chiqqan edilar. Shuning uchun ham bu harakatni keng xalq ommasi qo‘llab quvvatladi. 943 yilda taxtga o‘tirgan Nasrning o‘g‘li Nuh karmatlarga qarshi shafqatsiz kurash olib bordi. Ularning mol-mulklarini musodara qildi. Nuh hukmronligi davrida Somoniylar davlatining inqirozi yaqqol ko‘zga tashlana boshladi. Bo‘shab qolgan xazinani to‘ldirish maqsadida Nuh soliqlar miqdorini ko‘paytirdi. Bu xalq noroziligini yanada oshirdi. Xalq noroziligidan foydalangan Nuhning amakisi Ibrohim ibn Ahmad Xuroson noibi Abu Ali Chag‘oniy yordamida vaqtincha Buxoro taxtini egallab olishga muvaffaq bo‘ldi. Abu Ali Chag‘oniy Xurosonga qaytgach Nuh yana Buxoro taxtiga qaytdi va isyonkor qarindoshlarini qattiq jazoladi. Lekin Somoniylarning Abu Ali Chag‘oniy bilan kurashi keyingi yillarda ham davom etdi. Soliqlarning yil sayin ko‘payib borishi, zodagonlarning o‘zaro janjallari, noiblarning markazga bo‘ysunmay qo‘yishi va saroyda bo‘layotgan taxt uchun kurashlar Somoniylar davlatini juda zaiflashtirib yubordi. Bu kurashlar ayniqsa Amir Mansur ibn Nuh II (976-997 yy.) hukmronligi davrida keskin tus oldi. Ichki nizolar oqibatida Nuh II Yettisuv va Qoshg‘arda vujudga kelgan Qoraxoniylar davlatining Mavarounnahrga qilgan yurishlariga keskin qarshilik qilolmadi. Somoniylar davlatidagi beqarorlikdan foydalangan Qoraxoniy Horun Bug‘roxon 990 yilda G‘arb tomon qo‘shin tortdi va ikki yil davomida Somoniylarga qarashli bir qancha viloyatlarni bosib oldi. Shundan so‘ng Somoniylar davlati o‘zini tiklay olmadi. 13-15 yil davomida Somoniylar hukmdorlari asosan Qoraxoniylar va qisman Saljuqiylar bilan kurash olib borib nihoyatda holdan toydilar. Somoniylarning so‘nggi hukmdori Abu Ibrohim Muntasir 1005 yilda o‘ldiriladi hamda Mavarounnahr va Xurosondagi Somoniylarga tegishli bo‘lgan hududlar Qoraxoniylar va G‘aznaviylar tomonidan bo‘lib olinadi. 12 1.2 Eronda Shaddodiylar va Ziyoriylar hukumronligi Shaddodiylar ( 951-1174 ) Shimoliy Eronda Daylamdagi xalqdarning siyosiy faolligi juda kuchaygan davrda maydonga chiqqan sulolalardan biridir. Shaddodiylar ham kurd bo‘lsalar kerak. Eron dunyosining shimoli-g‘arbiy burchagi va unga qo‘shni bo‘lgan Kavkaz hududlari bitilgan tarixning ko‘p qismida etnik va lingvistik jihatdan haddan tashqari ola-qura manzarani tashkil qiladi. Shaddodiylar shajarasida daylamiy ismlarning (Lashkariyga o‘xshash) yoki armaniy ismlarning (Ashotga o‘xshash) mavjudligi, shubhasiz, Shaddodiylar ham Ozarbayjonning Daylamiylari, ham nasroniy armanlar va gruzinlar orasidan o‘zlariga joy izlashga majbur bo‘lganlaridan dalolat beradi 11 . Shaddodiylar — o rta asrlarda Arron (Kura va Arake daryolari oralig idagiʻ ʻ hudud) va Armanistondagi musulmon kurd sulolasi (taxminan 951—1199). Asoschisi — Muhammad ibn Shaddod. U Daysam ibn Ibroxim alKurdiy qo l ʻ ostidagi Dvin shahrini egallab olgan. shahrining asosiy tarmogi Ganjada 10- asrning 70y.laridan 1075-yildagi saljuqiylar bosqinigacha hukmronlik qilgan, shu yili shahridan Fazlun 111 asir olingan. Dvinlik shahridan biri 1072-yil saljuqiylar sultoni Alp Arslondan Ani shahrini sotib olib, uni o g li Manuchaga bergan. ʻ ʻ Manucha shahrining Ani tarmog i sulolasi (1072— 1199) asoschisi bo lgan. ʻ ʻ Shaddodiylar sulolasi, 1199-yil Ani shahrini Gruziyaga (unga vassal Zaxariylar knyazligiga) qo shib olinishi bilan tugatilgan ʻ Kurd qallobi Muhammad ibn Shaddod X asr o‘rtasida Dvinda (hozirgi Yerevan shaharidan 35 chaqirim janubroqda) o‘rnashib oldi. Bu kezlarda Dvin Musofiriylarning qo‘lida edi. Muhammad Vizantiyadan ko‘mak olishga harchand urinmasin, Daylamiylarga Dvinni qaytarib olishlariga to‘sqinlik qila olmadi. Ammo 360/971 yilda uning o‘g‘illari Musofiriylarni Arrondagi (Sharqiy Kavkazortida Kuro va Araks daryolari oralig‘idagi viloyat) Ganjadan quvib chiqarishdi. Shundan boshlab butun asr mobaynida Ganja Shaddodiylar urug‘ining poytaxti bo‘ldi. Shaddodiylar islomni bu hududda zo‘r shijoat bilan himoya qildilar va gruzin Bafatiylari, turli-tuman arman knyazlari vizantiyaliklar bilan kurashdilar, 11 История Древнего Востока. /Под редакции В.И.Кузищина. – М.: 2002. – C . 35 13 shuningdek, alanlarga (osetinlarga) va Kavkazning narigi tomonidagi ruslarga qarshi jang qildilar. Xususan, eng mashhur shaddodiy Abulasvar Shovur I zamondoshlari orasida din uchun kurashchi sifatida shuhrat qozongan. To‘g‘rul va Saljuqiylar Kavkazda paydo bo‘lganida Shaddodiylar ularga bo‘ysunishdi, ammo 468/1075 yilda qullardan chiqqan Saljuqiy amir Sav Tegin Arronga bostirib kirdi va Fazl (Fazlun) III ni o‘z mulklaridan voz kechishga majbur qildi. Ammo arman Bagratiylarning poytaxti Oniyni 465/1072 yilda Sulton Alp Arslon egallagandan so‘ng Shaddodiylarning boshqa urug‘i u yerda o‘rnashib oldi va ko‘pgina ko‘rguliklarni boshdan kechirib, to XII asrning ikkinchi yarmida gruzin saltanati tiklangunga qadar hukmronlik qilishda davom etdi. Oniydagi Shaddodiylar avlodining biri haqidagi so‘nggi ma’lumot 595/1199 yilga taalluqlidir. Arron va Sharqiy Armaniston 1. Ganja va Dvindagi ulug‘ urug‘ taxm. 340/951 Muhammad ibn Shaddod (Dvinda) 360/971 Ali Lashkariy I ibn Muhammad (Ganjada) 368/978 Marzubon ibn Muhammad 375/985 Fazl 1 ibn Muhammad 422/1031 Abulfath Muso 425/1034 Ali Lashkariy II 440/1049 Anushirvon ibn Lashkariy 441/1049 Abu-l-Asvar Shovur I ibn Fazl (413/1022 yildan Dvinda 441/1049 yiddan Ganjada hukmronlik qilgan) 459/1067 Fazl II ibn Shovur 466-468/1073-1075 Fazl III (Fazlun) ibn Fazl Arronni Saljuqiylar lashkarboshisi Sav tegin bosib oldi 2. Oniydagi urug‘ taxm. 465/1072 Manuchehr ibn Shovur I taxm. 512/1118 Abulasvar Shovur 11 14 518/1124 Gruzinlar egallagan taxm. 519/1125 Fazl IV (Fazlun) ibn Shovur II ? Mahmud taxm. 525/1131 Xushchehr ? Shaddod 550/1155 Fazl V 556/1161 Gruzinlar egallagan 559-571/1164-1174 Shohanshoh Onniyni gruzinlar egallashdi Ziyoriylar ( 927-1090) - Kaspiyning janubi-g‘arbiy sohillarida joylashgan qoloq tog‘li viloyat Daylam X asr boshida xalifa va boshqa hukmdorlarga ko‘plab yollanma askar yetkazib berib turdi 12 . Ziyoriylar — Eronda hukmronlik qilgan sulola (928-1042). Asoschisi qadimgi aslzodalar avlodidan bo’lgan Mardovij ibn Ziyor (928-935). U Somoniylar lashkarboshisi asfar isyonidan foydalanib, Tabariston, Jurjonni ishg’ol qilgan va mustaqil Ziyoriylar davlatini tuzgan. Keyinchalik Isfahon, Hamadonni egallagan, 928-931 yillarda Ziyoriylar davlatining chegarasi Mesopotamiyadagi Xulvon shhrigacha kengaygan. Mardovij abbosiylar vassali hisoblanardi. Uning vafotidan so’ng Ziyoriylarga qarashli hudud bo’linib ketgan. Mardovijning ukasi Vashmgir (Vushmgir) davrida (935-967) Ziyoriylar ixtiyorida faqat Kaspiy bo’yi yerlarigina qolgan, bu vaqtda ular somoniylarga tobe bo’lgan. Ziyoriylar buvayhiylar bilan Somoniylar o’rtasidagi shimoliy Eron uchun bo’lgan kurashda muhim rol o’ynagan. 11 asr boshlarida Ziyoriylar g’aznaviylarga bo’ysungan. 1041 yil saljuklar Jurjon va Tabaristonni bosib olgach, Ziyoriylarning so’nggi shohi Kaykovus G’aznaga qochgan. Ziyoriylar Daylamiy navkarlari orasidagi eng ashaddiy sotqinlardan biri, Somoniylardan chiqqan sarkarda Asfar isyonidan foydalanib, shimoliy Eronning katta qismini egallabolgan Mardovij ibn Ziyordan tarqalganlar. U tez orada janubdagi Isfahon vaHamadonni ham egalladi, ammo 323/935 yilda Mardovij 12 Хрестоматия по истории Древнего Востока / Под ред. А.А.Вигасина. – М.: 1997. – C . 71 15 o‘zining turkiy navkari qo‘lidan halok bo‘ldi va uning chillaki saltanati tarqab ketdi. Mardovijningukasi Vushmagir o‘zini somoniylarning vassali deb tan olgach, Kaspiy bo‘yidagi viloyatlarnigina saklab qola oldi. X asrning ikkinchi yarmida Ziyoriylar Buiylar va Somoniylarning Shimoliy Eronda hokimiyat uchun olib borgan kurashlarida bir qadar siyosiy o‘yin qildilar. Ammo Ziyoriylardan chiqqan Kobus ibn Vushmagir anchagina nozikbadiiy dilga va iste’dodga ega bo‘lgan hukmdorlardan edi. Barcha Daylamiy sulolalardan Ziyoriylarni shu narsa ajratib turadiki, ular o‘z hukmronlik davrida, ayniqsa, uning so‘nggi bosqichida deyarli istosnosiz ravishda shia mazhabining emas, sunniy mazhabining e’tiqodlariga amal qildilar. XI asr boshida Ziyoriylar G‘aznaviylarga qaram bo‘lishga majbur bo‘ldilar. Ular G‘aznaviylar bilan nikoh rishtalari orqali bog‘langan edilar. Ammo Ziyoriylarning421/1030 yildan keyingi tarixi ancha qorong‘i. Saljuqiylar Kaspiy bo‘yi hududlari — Jurjon va Tabaristonni bosib oldilar, biroq Ziyoriylar sulolasining ba’zi bir vakillari ichkari tog‘li hududlarda saqlanib qolgan bo‘lishi mumkin edi 13 . Ziyoriy amirlarining so‘nggilaridan biri Kaykovus fors tilida yaratgan «Qobusnoma» kitobining muallifi sifatida shuhrat qozondi. Uning o‘g‘li Gilonshoh bu urug‘ning so‘nggi hukmdori bo‘ldi. U Elburs tog‘laridan tushgan ismoiliylar tomonidan ag‘darilgan. Shundan so‘ng bu sulola tarix sahnasidan butunlay chiqib ketdi. Muallifning so‘nggi ikki Ziyoriy hukmdor taqdiri haqida aytganlari Kaykovusning «Qobusnoma»da bergan ma’lumotlariga to‘gri kelmaydi. Kitob matnidan ma’lum bo‘ladiki. Saljuqiylarning 433/1041 yilda Jurjonda paydo bo‘lishi Kaykovusni G‘aznaga qochishga majbur qilgan. Kaykovus u yerda sakkiz yil mobaynida Sulton Mahmudning nadimi bo‘lgan, keyin Shaddodiylar saroyida yashagan. 475/1082-83 yillar davomida yozil-gan «Qobusnoma»da Kaykovus o‘glining hukmdorligi haqida hech narsa demaydi. «Qobusnoma»ni rus tiliga ag‘dargar va unga izohlar yozgan Ye.E.Bertels ham Gilonshohning hukmdor 13 Хрестоматия по истории Древнего Востока / Под ред. А.А.Вигасина. – М.: 1997. – C . 67 16 bo‘lganiga shubha bilan qaraydi. Muallifning Gilonshohning ismoiliylar taxtdan ag‘dargani haqidagi taxmini ham hech narsaga asoslanmagan. Tabariston va Jurjon (Gurgon) 315/927 Marvovij ibn Ziyor 323/935 Zahiru-d-davla Vushmagir 356/967 Zahiru-d-davla Bisutun 367/978 Shamsu-l-maoliy Qobus 402/1012 Falaku-l-maoliy Manuchehr 420/1029 Anushirvon 441/1049 Unsuru-l-maoliy Kaykovus ?-483/?-1090 Gilonshoh 17 II Bob Saljuqiylar va ilxoniylar davrida Eron 2.1 Kokuiylar, ortiqiylar va zangiylar davrida Eron Kokuiylar (Kokvayhiylar) 1008-1051 yillarda mustaqil hukmdorlar, keyingi yillarda saljuqiylarning vasallari 14 . Kokuiylar (Kokvayhiylar) sulolasi hukmdorlari.  398/1008 Alou-d-davla Muhammad ibn Dushmanziyor  433-443/1041-1051 Abu Mansur Faromurz (Isfaxonda)  433-440/1041-1048 Abu Kalijar Garshosp I (Hamadon va Nihovanda)  ?-488/?-1095 Abu Mansur Ali (Yazdda)  488-513/1095-1119 Abu Kalijar Garshosp II (Yazdda) G‘arbiy Eronda Buiylar inqirozga uchragan kezlarida maydonga chiqqan Kokuiylar Daylamiylar sulolasi bo‘lib, o‘sib kelayotgan Saljuqiy hukmdorlar tomonidan qaram ahvolga solib qo‘yilib, mustaqilliklarini yo‘qotgan edilar. Dushmanziyor Ray va Jibol Buiylaridan Shahriyor shahrini oldi. Uning o‘g‘li Alou-d-davla Muhammad Ibn Kokuniya nomi bilan tanilgan edi. Manbalarda ko‘rsatilishicha, daylamiy lahjasida koku so‘zi tog‘a degan ma’noni bildirib, Muhammadning otasi Buiy amir Majdu-d-davlaga tog‘a bo‘lar ekan. 398/1008 yilda u Isfaxonning hukmdori bo‘ldi, oradan ko‘p o‘tmay Hamadonni va G‘arbiy Eronning boshqa shaharlarini bosib oldi. U bu hududdan keladigan katta daromaddan foydalanib, baquvvat yollanma qo‘shin barpo etdi va shu sababdan Kokuiylar bir necha muddatga yirik siyosiy kuchga aylandilar. Saroyda shoirlar va olimlarga homiylik qilinar edi, mashhur olim Ibn Sino esa Muhammadning vafotiga qadar, uning vaziri bo‘lgan. Muhmud G‘aznaviy 420/1029 yilda Rayni ishg‘ol qilganida Ibn Kokuya unga bo‘ysunishga majbur bo‘ldi. Ammo bu chekka sarhadlarni ushlab turish G‘aznaviylarga qiyinlik qilardi. Shuning uchun Ibn Kokuya bir necha muddatga Rayni qaytarib oldi. Chorvador o‘g‘uzlarning bostirib kirishi Erondagi siyosiy vaziyatni butkul o‘zgartirib yubordi va Kokuiylar hamda boshqa Daylamiy hukmdorlar mudofaaga 14 Фрай Р. Наследие Ирана. – М.: 1972. – C . 55 18 o‘tishga majbur bo‘ldilar. Ibn Kokuya 433/1041 yilda vafot etgach, Isfaxon uning o‘g‘li Faromurz qo‘liga o‘tdi, ammo Faromurz o‘zini Saljuqiylarga qaram deb tan olishga majbur bo‘ldi. Pirovardida To‘g‘rul Isfaxonni bosib olib (443/1051), uni o‘z poytaxtiga aylantirganida Faromurz qo‘ldan ketgan Isfaxon o‘rniga Abarquh va Yazdni oldi, uning ukasi Garshosp Hamadon va Nihovandda otasiga merosxo‘r bo‘ldi, biroqu o‘g‘uzlarga qarshi turolmadi va Forsdagi Buiylar panohiga qochdi. Aftidan, so‘nggi Kokuiylar ulug‘ Saljuqiylar hukmronligiga ancha yaxshi moslashib olgan bo‘lsalar kerak: Ali ibn Faromo‘rz Yazdda ota merosiga ega bo‘lib, Chag‘ribekning qizlaridan biriga uylandi, bu sulolaning manbalarda tilga olinadigan so‘nggi vakili Garshosp ibn Ali esa sulton Muhammad va sulton Sanjarning singlisiga uylangan edi. Ortuqiylar (1102-1408) . Ortuqiylar do‘gar degan o‘g‘uz qabilasining sardori Ortuq ibn Aqsabning avlodlaridir. Ortuq ibn Aqsabning nomi manbalarda birinchi marta uning Onado‘lida vizantiyaliklarga qarshi olib borgan urushi munosabati bilan tilga olinadi; keyin uning ismi Saljuqiy sulton Malikshoh tomonidan Bahrayn, Suriya va Xurosonda saltanat hududlarini himoya qilish uchun yuborilgan turkman beklarining ismlari qatorida uchraydi 15 . U o‘z faoliyatini Falastinning noibi sifatida tugatgan, ammo uning o‘g‘illari bu yerda Fotimiylar va salbchilarga qarshi dosh berolmay, Diyorbakrdagi Mardin hamda Hisn Kayfa tevaraklariga joylashdilar. Bu hududdagi Saljuqiylarning mulki asta-sekin El- G‘oziy ibn Ortuqning qo‘liga o‘tdi. Edessada faranglarga jiddiy qarshilik ko‘rsatdi, 515/1121 yilda esa u Mayyafarikinni ham ishg‘ol qildi. Shu paytdan boshlab sulola ikki asosiy urug‘ga bo‘linib ketdi; El G‘oziyning avlodlari Mardin va Mayyafarikinda hukmronlik qildi; uning ukasi So‘kmanning avlodlari esa Hisn Kayfada, keyinchalik Omidda hukm surdi; Xartpert (Xreput)da esa, yana bir kichik urug‘ hukmronlik qilgan. Turkmanlar rosmana o‘zlashtirib olgan hududda vujudga kelgan turkman sulolasining Ortuqiylar davlati ko‘pgina o‘ziga xos turkman sifatlarini saqlab qolgan edi (masalan, ularning unvonlari va ismlarida g‘oziyni ifodalovchi tiyaik 15 Фрай Р. Наследие Ирана. – М.: 1972. – C . 138 19 turkmancha alp, alpi kabi atamalar bor edi). Turkman odatlariga amal qilgan Ortuqiylar, aftidan, ayni chog‘da Diyorbakr aholisi orasidagi ko‘p sonli nasroniylarning ham xayrixoxligini qozongan ko‘rinadilar. Zangiylarning ko‘tarilishi Ortuqiylarga bosqinchilik rejalarini amalga oshirishga xalaqit berdi. Ular Nuruddinga vassal bo‘lib qolishga majbur bo‘ldilar. Ayyubiylar esa ulardan Hisn Kayfa, Omid va Mayyafarikinni tortib olib, Ortuqiylar hokimiyatini butunlay yo‘qqa chiqardilar. XIII asrda Ortuqiylar bir necha muddat Rumdagi saljuqiylar va xorazmshoh Jaloluddin Mankburniga qaram bo‘ldilar. Oqibatda Mardindagi urug‘gina saqlanib qoldi, chunki Qora Arslon al- Muzaffar mo‘g‘ul xoni Huloguga tobe bo‘lgan edi. Sulola yana bir yarim asrdan keyin tugadi. Bu Temuriylarning bostirib kirishlaridan keyin sodir bo‘lgan turkman bosqinlarining yangi to‘lqini bilan bog‘liqedi. So‘nggi Ortuqiylar turkman qabilasi Qora Qo‘yunlilar ittifoqi orasida qolib ketdi va 811/1408 yilda ortuqiy as-Solih Mardvinni Qora Quyunlilar sardori Qora Yusufga topshirishga majbur bo‘ldi.  Hisn Kayfa va Omiddagi urug‘ (491-629/1028-1232)  491/1098 - Muinuddin So‘kman I  498/1105 - Ibrohim  502/1109 - Ruknu-d-davla Doud  539/1144 - Faxruddin Qora Arslon  562/1167 - Nuruddin Muhammad  581/1185 - Qutbuddin So‘kman II  597/1201 - Nosiruddin Mahmud  619/1222 - Ruknuddin Mavdud  629/1232 - al-Malik al-Masud Ayyubiylar istilosi 2. Mardin va Mayyafarikindagi urug‘ (497811/1104-1408)  497/1104 - Najmuddin El G‘oziy I  516/1122 - Husomuddin Temurtosh  547/1152 - Najmuddin Alpi 20  572/1176 - Qutbuddin El G‘oziy 11  580/1184 - Husomuddin YuluqArslon  597/1201 - Nosiruddin OrtuqArslon  637/1239 - Najmuddin G‘oziy I  658/1260 - Qora Arslon al-Muzaffar  691/1292 - Shamsuddin Doud  693/1294 - Najmuddin G‘oziy II  712/1312 - Imoduddin Aliy Alpi  712/1312 - Shamsuddin Solih  765/1364- Ahmad al-Mansur  769/1368 - Mahmud as-Solih  769/1368 - Doud al-Muzaffar  778/1376 - Majvduddin Iso az-Zohir  809-811/1406 – 1408 as-Solih Bu urug‘ning mulklari Qora Quyunlilar tomonidan bosib olindi Zangiylarning ( 1127-1222 ) otasi turkiy g‘ulom Oq So‘nqur 479/1086 yildan 487/1094 yilgacha Halabda hukmronlik qilgan saljuqiy Malikshohning lashkarboshisi edi. Zangiy so‘zining kelib chiqishi aniq emas. Ehtimol, u arabcha zind, zanji («qora» ma’nosida) bilan bog‘liqbo‘lsa ehtimol. Ammo u turkiy so‘z ham bo‘lishi mumkin. Sulton Mahmud 521/1127 yilda Zangiyni Mosulning hokimi va ikki o‘g‘liga otabek qilib tayinladi. Saljuqiy sultonligining g‘arbdagi beqaror vaziyati va boshqa otabeklarning o‘z oldiga qurib olgan huqumatlarining ko‘plab paydo bo‘lishi Zangiylarning ko‘tarilishini osonlashtirdi. Zangiyning asosiy tayanch nuqtasi buyagan Mosul al-Jazira orqali g‘arbdagi Suriyaga va Shimoldagi Kurdistonga siljishga yaxshi imkoniyat tug‘dirdi. Zangiy bir necha marta hujum qilib sapjuq sultonining jig‘iga tegdi va mahalliy arab hamda turkman amirlari bilan ham to‘qnashdi. U, shuningdek, vizantiyaliklar va faranglar bilan ham jang qildi, 539/1144 yilda esa graf Joslen II dan Edessani tortib olib, sunniylar dunyosida shuhrat topdi. 21 Zangiy vafot etgach, uning mulklarini o‘g‘illari bo‘lib olishdi: Nuruddin Mahmud otasining Suriyada bosib olgan yerlarini egalladi, Sayfuddin G‘oziy 1 ga esa al-Jaziradagi yerlar tegdi. Keyinroq Sinjarda bu sulolaning uchinchi urug‘i taxminan ellik yil mobaynida mustaqil hukmronlik qildi. Nuruddinning Suriya va Falastinda faranglar va inqirozga yuz tutgan Fotimiylarga qarshi yurgizgan siyosati Saladinning faoliyati va Ayyubiylar saltanatini barpo etish uchun zamin hozirladi. Zangiylarning Suriyadagi urug‘i keyinchalik Mosuldagi urug‘ga singib ketdi. Diyorbakr va al-Jazirada Ayyubiylarnnng bosqinchilik harakatlari muqarrar tarzda ular bilan Zangiylarning to‘qnashuviga olib keldi. Saladin 578/1182 va 581/1185 yillarda ikki marta Mosulni egallashga urinib ko‘rdi, ammo bu urinishlar behuda ketdi. Shunga qaramasdan, Mas’ud ibn Maudud yon berishga majbur bo‘lib, Ayyubiylarga qaramligini tan oldi. Mosulda hokimiyat tepasiga Arslonshoh I ning sobiq quli, Arslonshoh vafotidan keyin muvaqqat hokim bo‘lgan Badruddin Luluning kelishi bilan Zangiylar hukmronligi tugadi. So‘nggi zangiy Nosiruddin Mahmud vafot etgach, Lulu Mosulning otabegi bo‘lib, maliku-r-rahiym degan unvonni qabul qildi va Mosulda vafotiga qadar (657-1259) hukmronlik qildi. U mo‘g‘ullarning bostirib kirishi arafasida vafot etdi. Zangiylar ( 1127-1222 ) 16 al-Jazira va Suriya 1. Mosul va Halabdagi ulug‘ urug‘ 521/1127 Imoduddin Zangiy ibn Oq So‘nqur 541/1146 Sayfuddin G‘oziy I 544/1149 Qutbuddin Mavdud 564/1169 Sayfuddin G‘oziy II 572/1176 Izzuddin Masud I 589/1193 Nuruddin Arslonshoh I 607/1211 Izzuddin Masud II 615/1218 Nuruddin Arslonshoh II 16 Фрай Р. Наследие Ирана. – М.: 1972. – C . 192 22 616-619/1219-1222 Nosiruddin Mahmud Hokimiyatni vazir Badruddin Lu’lu egallab oldi 2. Damashqda, keyin Halabda hukmronlik qilgan urug‘ 541/1146 Nuruddin Mahmud ibn Zangiy 569-577/1174-1181 Nuruddin Ismoil Bu urug‘ning mulklari yana Mosulga qo‘shib olindi, keyin Saladin 1 bosib oldi. 23 2.2 Saljuqiylar ( 038-1194 ) va Elxoniylar ( 1256-1353 ) davrida Eron Saljuqiylar dastlab Kaspiy va Orol dengizining shimol tomonlarida istiqomat qilgan o‘g‘uz turkiy xalqining tarkibiga kirgan Qiniqur ug‘ining sardorlari bo‘lganlar 17 . X asr oxirida o‘lar islomni qabul qilgach, musulmon dunyosining hududiga, birinchi navbatda, Xorazm va Movarounnahrga kira boshlaydilar. Saljuqiylar ham ko‘pgina barbariy xalqlar singari o‘zga joylarga kirib boraverganlar, binobarin, bir-biri bilan jang qiluvchi mahalliy davlatlarning xizmatiga yogdamchi mufrazalar sifatida yollanib tirikchilik qilar edilar. Saljuqiylar va ularga hamroh bo‘lgan ko‘chmanchi mufrazalar Xuroson sari yurib, bu o‘lkani G‘aznaviylardan tortib oldilar va 429/1038 yilda To‘g‘rul o‘zini Nishopur sultoni deb e’lon qildi. To‘g‘rul hokimiyat tepasiga kelgach, sunniylik mazhabini himoya qilishini va Abbosiy xalifalarni shia mazhabiga mansub Buiy vasiyligidan qutqarishi birinchi galdagi vazifasi ekanligini qatiylik bilan ta’kidladi. Bu siyosat unga Saljuqiylar G‘arbiy Eronda Daylamiy hukmrdorlariga qarshi harakat boshlaganida sunniylarning madadini olishda juda qo‘l keddi. 447/1055 yidda To‘g‘rul Bag‘dodni egalladi va xalifa uning sultonlik unvonini tasdiqladi. Bir necha yil o‘tgach, Buiylar sulolasi Bog‘doddan quritildi. Saljuqiylar sultonligi nisbatan qisqa vaqt ichida musulmon fors davlatlaridek davlat tizimini barpo etdi. Ulug‘ sulton forsiy mulozimlarga va turkiy qullardan chiqqan beklar rahbarligidagi ola-qura qo‘shinga tayanardi. Alp Arslon va uning o‘g‘li Malikshoh davrida ularning saroyida noyob iktidorga ega bo‘lgan millati fors vazir Nizomulmulk yetakchi edi va shu davrda Ulug‘ Saljuqiylar saltanati o‘z rivojining cho‘qqisiga yetishdi. Sharqda Xorazm bilan g‘arbiy Afg‘oniston G‘aznaviylardan tortib olingan edi. O‘z hukmdorligining oxirida esa Malikshoh Movarounnahrga kelib, Qoraxoniylarni o‘ziga bo‘ysundirdi va O‘zgandda Qoshg‘ar xoniga o‘zining hokimiyatini tan oldirdi. G‘arbga kelganda esa, Saljuqiylar Kavkazda nasroniy Gruziyaga qarshi yurish qildilar, Suriya va al-Jazirada Fotimiylar ta’sirini tugatib, 17 К.Е.Босворт. Мусулмон сулолалари. – Т .: 2007 . – C . 1 38 24 Uqayliylarga o‘xshash shiaparast mayda sulolalarni ag‘darib tashladilar va Suriyaga turkiylardan ishonchli noiblar qo‘ydilar. 463/1071 yilda Malazgird (Mansikert) davrida Onado‘lida Vizantiyaliklarning tor-mor keltirilishi turkmanlarning Kichik Osiyoga bot-bot bosqinlar qilishiga yo‘l ochdi. Ana shu bosqinlar turli-tuman mahalliy turkiy davlatlar paydo bo‘lishi uchun zamin yaratdi. Malikshohning ukasi Tutush o‘g‘illari va nevaralari bilan birga Saljukiylarning Halab va Damashkda qisqa muddat mobaynida hukmronlik qilgan kichik urug‘ini tashkil qildi. Saljuqiy mufrazalari hatto Arabiston yarim oroliga bostirib kirib, Yaman va Bahrayngacha yetib bordilar. Kirmonda To‘g‘rulning jiyani Qovurd 582/1186 yilda bu o‘lkani Xurosondan kelgan o‘g‘uzlar bosib olgunga qadar bir yarim asr mobaynida umr ko‘rgan mahalliy sulolaga asos soldi. Ma’naviy hayot sohasida esa vazir Nizomulmulk va ilohiyotshunos al-G‘azzoliy kabi olimlarning harakati bilan shia mazhabining siyosiy mag‘lubiyati uzil-kesil tus oldi. Sunniy mazhabning mavqei esa mustahkamlandi. Hududlarni sulola a’zolari o‘rtasida taqsimlab olish zarurligi haqidagi qadim turkiy an’analar ustivor bo‘lgan saltanatda markazdan bo‘ladigan qattiq nazorat biroz bo‘shashsa, darhol parchalanish va tarqoqlikka intilish namoyon bo‘lardi. Malikshohning vafotidan so‘ng Saljuqiylarning Iroq va Erondagi hokimiyatiga jiddiy putur yetkazgan o‘zaro nizolar va ixtiloflar boshlandi. Boshqa viloyatlarga qaraganda, Xurosondagi vaziyat barqarorroq bo‘ldi: u yerda Malikshohning o‘g‘li Sanjar oldin hokim sifatida, keyin sulton tarzida oltmish yildan ortiqroq hukmronlik qildi. Uning akasi Muhammadning vafotidan so‘ng (511/1118 yilda) Sanjar urug‘ a’zolarining ulug‘i va oliy sulton deb tan olindi. Iroqda Saljuqiylar hukmronligi Abbosiy xalifalarining o‘sib borayotgan siyosiy ta’siri tufayli ancha zaiflashdi, Eron al-Jazira va Suriyada sultonlarning harakat ko‘lamini mahalliy otabeklar cheklab turdilar. O‘sha paytdagi musulmon Yaqin Sharqining tarixida otabeklar katta kuch edilar. Otabeklar turkiy qullardan chiqqan sarkardalar bo‘lib dastlabki paytlarda 25 ular shahzodalarga tarbiyachilik qilganlar. Ularni bu vazifaga odatda viloyat noiblari tayinlardilar. Ammo har gal ish shu bilan tugaganki, tarbiyachilar hokimiyatni o‘z qo‘llariga olib qo‘yaqolganlar (Zangiylar, Eldigiziylar, Salgurishar bo‘limlariga qarang). Madaniy taraqqiyotning ancha quyi bosqichida turgan ko‘chmanchi turkmanlar o‘troq Saljuqiilar davlatining mag‘iz-mag‘iziga qay tarzda singib kettanliklarining sabablari hanuz aniqlangan emas. O‘g‘uz qabilalar Markaziy hokimiyat ularning manfaatlariga befarq qaraganligidan norozi bo‘lib isyon ko‘targach, Xuroson darhol Saljuqiylar hukmi ostidan chiqib ketdi. Sanjarning hukmronligi ana shunday halokatli tarzda barham topdi. Saljuqiylarning g‘arbdagi so‘nggi sultoni To‘ful ibn Arslon Eldigiziylarga qaramliqdan qutilish uchun kurash olib bordi, biroq u ehtiyotsizlik bilan qudratli xorazmshoh Tekishga qarshi urush boshladi-yu, 590/1194 yilda o‘ldirildi. Faqat Onado‘lidagina Saljuqiylar urug‘i yana bir asr mobaynida umr kechirdi. Saljuqiylar (429-590/1038-1194) 1. Ulug‘ Saljuqiylar (Iroq va Eron) 429-590/1038-1194 429/1038 Ruknuddunyo va-d-din To‘g‘rul I 455/1063 Azudu-d-davla Alp Arslon 465/1072 Jalolu-d-davla Malikshoh I 485/1092 Nosiruddin Mahmud I 487/1094 Ruknuddin Berk Yoruq (Barkyoruk) 498/1105 Muizzuddin Malikshoh II 498/1105 G‘iyosuddin Muhammad I 511-552/1118-1157 Muizzuddin Sanjar (490-552/1097-1157 yillarda Sharqiy Eronda hukmronlik qilgan; 511/1118 yildan keyin Saljuqiylar urug‘ining ulug‘ sultoni. Faqat Iroq va G‘arbiy Eronda hukmronlik qilgan Saljuqiylar: 511/1118 Mug‘isuddin Mahmud II 525/1131 G‘iyosuddin Doud 526/1132 Ruknuddin To‘g‘rul II 26 529/1134 G‘iyosuddin Masud 547/1152 Muinuddin Malikshoh III 548/1153 Ruknuddin Muhammad II 555/1160 G‘iyosuddin Sulaymonshoh 556/1161 Muizzuddin Arslon 571 -590/1176-1194 Ruknuddin To‘g‘rul I Xorazmshohlar 2. Suriya Saljuqiylari (471-511/1078-1117) 471/1078 Tojuddin Tutush 488-507/1095-1113 Rizvon (Halabda) 488-497/1095-1104 Duquq (Damashqda); uning o‘rnini otabegi Tug‘ tegin olgan. 507/1113 Alp Arslon al-Axras 508-511/1114-1117 Sultonshoh Damashqda hokimiyat tepasiga Tug‘tegin urug‘i Bo‘rinlar yoki Buriylar keldi; Halabda Ortuqiy El G‘oziy hukmdor bo‘ldi. 3. Kirmon Saljuqiylari (433-582/1041-1186) 433/1041 Imoduddin Qovurd 465/1073 Kirmonshoh 467/1074 Husayn 467/1074 Ruknu-d-davla Sultonshoh 477/1085 Muhyiy ad-din Turonshoh I 490/1097 Bahouddin Eronshoh 495/1101 Muhyiy ad-din Arslonshoh 1 537/1142 Mug‘isuddin Muhammad I 551/1156 Muhyiy ad-din To‘g‘rulshoh 565/1170 Bahromshoh 570/1175 Arslonshoh 572/1176 Turonshoh 579-582/1183-1186 Muhammad II. Sulola mulklarini o‘g‘uzlar bosib oldi 27 Ulug‘ xon Mo‘ngka ukasi Xuloguning zimmasiga G‘arbiy Osiyodagi mo‘g‘ullar bosib olgan, Chingizning vafotidan keyin o‘tgan vaqt ichida Amudaryodan janub tomondagi musulmonlar dunyosining katta qismi bevosita mo‘g‘ullar nazoratidan chiqib ketgan joylarni qaytarish va birlashtirish vazifasini yukladi. Xulogu G‘arbga ot soldi. U Shimoliy Eronda ismoiliy ososinlarning qarshiligini sindirdi (654/1256-yil), Iroqda xalifa qo‘shinini tor-mor keltirdi, Bag‘dodda so‘nggi Abbosiy xalifa al-Mustasimni qatl ettirdi (656/1258) va Suriyaga yo‘l oldi. Biroqbu yerda mo‘g‘ullar Misr Mamluklari tomonidan Falastindagi Ayn Jalut yaqinidagi jangda mag‘lub qilindilar (658/1260) va ularning siljishi to‘xtatildi. Hulogu ulug‘ xon nomidan Eron, Iroq, Kavkaz va Onado‘li ustidan hukmronlik qila boshladi va «elxon» (ya’ni ulug‘xonga qaram yoki bo‘ysunuvchi) degan unvon oldi. Shunday qilib, Elxonlar davlati maydonga keldi. Ammo bu davlatning turli- tuman tashqi dushmanlar ko‘p bo‘ldi, jumladan, mo‘g‘ullarning yengilmasligi haqidagi umumiy ishonchni parchalab tushlagan Mamluklar ularga ashaddiy yov edi. Mo‘g‘ullarning Oltin O‘rda yoxud Chig‘atoiylar kabi boshqa hukmdor xonadonlari ham Kavkaz va shimoli-sharqiy Erondagi munozarali hududlar masalasida Elxonlar bilan nizolashar edilar. Elxonlarga nisbatan mushtarak nafrat Mamluklar bilan Oltin O‘rdani siyosiy va iqtisodiy jihatdan o‘zaro ittifoq bo‘lishga olib keldi. Elxonlar ham o‘z navbatida aksil musulmon ittifoqini tuzishga intildilar va Yevropadagi nasroniy davlatlarni, Levantning sohil bo‘yida joylashgan shaharlaridagi salbchilarni hamda Kilikiya armanlarini o‘z tomonlariga og‘dirishga urindilar. Huloguning xotini Do‘quz xotun nasroniya edi, umuman, birinchi Elxonlar nasroniylikka va buddiyga ancha moyillik bilan qaraganlar. Elxonlar tashqi dushmanlar zarbalariga dosh bera oldilar, biroq Qubilayning vafotidan keyin (693/1294) ularning Xitoydagi ulug‘ xonlar bilan aloqasi susaya boshladi. Bu masalada ancha-muncha ahamiyatga ega bo‘lgan omil shu bo‘ldiki, G‘azanxon va uning vorislariularni qurshab olgan fors a’yonlarining madaniy va diniy tazyiqiga bo‘ysunib, musulmonlikni qabul qildilar. Abu Said Elxonlar sulolasining eng so‘nggi atoqli vakili edi. 723/1323 yilda u Mamluklar bilan sulh 28 tuzdi va shu bilan Suriya uchun kurashga chek qo‘ydi, biroquning davlati ichki ixtiloflardan qattiq aziyat chekardi. Bu ham yetmagandek, Abu Said qonuniy merosxo‘r qoldirmay vafot etdi. Uning vafotidan keyingi yillarda taxt bir necha martalab qo‘lma-qo‘l bo‘ldi; bu umri qisqa hukmdorlar o‘zaro raqobatlashuvchi Jaloiriy va Cho‘poniy amirlar tomonidan qo‘yilgan edi. Pirovardida Elxonlar saltanati parchalanib ketdi, ularning o‘rnini mahalliy sulolalar egalladi. Fors yerlarini bir podshoning hukmi ostida yangidan birlashtirish faqat Temurgagina nasib etdi. Urushlar va ichki keskinlikka qaramay, Eron Elxonlar davrida ancha ravnaq topdi. G‘azanxonning islomni qabul qilishi bilan turkiy-mo‘g‘ullarning hukmron toifalari bilan ularning forsiy fuqarolari o‘rtasida yarashish jarayoni boshlandi. Elxonlarningbosh shaharlari Tabriz va Marog‘a ilm-fanning yirik markazi bo‘lib qoldi. unda, ayniqsa, tabiiy fanlarga va ta’rixshunoslikka alohida e’tibor berilardi. 707/ 1307 yildan keyin O‘ljaytuning buyrug‘i bilan Qazvin yaqinida Sultoniyada yangi poytaxt qurildi. Bu ishga rassomlar va me’morlar jalb qilindi, Elxonlarning o‘ziga xos me’moriy uslubi shakllana boshladi. Mo‘g‘ullarning baynalminalligi, nasroniy Yevropa va Xitoy madaniyati kabi bir-biridan farqlanuvchi madaniyatlar bilan aloqalari fors dunyosining ma’naviy hayotida, san’atida, savdo-sotiq ishlarida yangi epkinlar olib keldi. Jumladan, poytaxt Tabrizda italiyalik savdogarlarning mahallasi paydo bo‘ldi va Elxonlar saltanati Uzoq Sharq va Hindiston bilan savdo ishlarida muhim bog‘lovchi kuchga aylandi. Qubilayning ukasi Xulogu avlodlari — elxonlar (654-754/1256-1353) Eron 654/1256 Xulogu 663/1265 Abaka 680/1282 Ahmad Tekudar (Takudar) 683/1284 Arg‘un 690/1291 Gayxatu 694/1295 Baydu 694/1295 Mahmud G‘azan 29 703/1304 Muxammad Xudobanda O‘ljaytu (Uljaytu) 717/1317 Abu Said 736/1335 Arpa 736/1336 Muso 736-754/1336-1353 Bu davrda jaloiriy Amir Hasan Buzurg va cho‘poniy Amir Hasan Kuchuk tomonidan qo‘yilgan o‘zaro raqobatlashuvchi xonlar hukmronlik qilgan. Bundan keyin esa Eron Jaloiriylar, Muzaffariylar va Xuroson sarbadorlari kabi mahalliy sulolalar o‘rtasida bo‘lib olingan 18 . 18 К.Е.Босворт. Мусулмон сулолалари. – Т .: 2007 . – C . 1 39 30 Xulosa Eron bepoyon tog‘li va ko‘p cho‘llardan iborat kontinental iqlimli mamlakat. Dehqonchilik uchun qulay vodiylar, tog‘ oldi hududlari juda ko‘p. Shimolda Elburs tog‘ tizimi va unga Turkman, Xuroson tog‘lari qo‘shiladi. G‘arbdan va janubdan Zagros va Janubiy Eron tog‘lari o‘rab turadi. Janubiy-g‘arbiy Eronda (Xuziston) Qorun va Qerxa daryolari vodiysida yuqori hosil beradigan yerlar mavjud. Qadimgi G‘arbiy Eronda hind-yevropa tillarida so‘zlashadigan elam, lulubey, qutiy (gutiy) va kassit qabilalari yashagan. «Eron» so‘zi «ariana» – oriylar mamlakati degan ma’noni bildiradi. Oriylar mil.avv. II ming yillikda O‘rta Osiyodan Eron, Afg‘oniston, Hindistongacha tarqaldilar. Ular ko‘chmanchi chorvadorlik bilan shug‘ullanib, bepoyon hududlarda yashaganlar. Bu davrda sak-skif qabilalari Osiyo va Yevropa sharqini Qora dengiz bo‘yigacha bo‘lgan hududlarni egallagan edilar. Iqlimning o‘zgarishi, mehnat qurollarining takomillashuvi, aholi sonining ko‘payishi sak- skiflarni bo‘sh yotgan yerlarni egallash uchun siljishlariga sabab bo‘ldi. Ular bir necha ming yil davomida Shimoliy Xitoydan Qora dengizigacha cho‘zilib ketgan, fanda Buyuk cho‘llar deb atalgan bepoyon hududda yashadilar. Oriylar sak- skiflarning mil.avv. II ming yillikdagi migratsiya to‘lqini bo‘lib, Hindistongacha bo‘lgan hududlarda yuz berdi. Oriylarning turmush tarzi, madaniyati, urf-adat va an’analari sak-skiflar bilan aynan mos tushadi. Arxeologik topilmalar bu fikrning yaqqol dalilidir. Qadimgi fors davlati tarixi bo‘yicha manbalar xilma-xil: bu xo‘jalik hujjatlari, tarixiy yozuvlar, podsho Doro I ning tosh bitiklari, amaldorlarning rasmiy yozishmalari. Hozirgi vaqtda qadimgi fors tilidan elam va akkad tillariga tarjima qilingan 200 ga yaqin (podsholar) mixxat yozuvlari chop etilgan. 1972- yilda fransuz arxeologlari Suzadan Doro I ning ulkan haykalini topdilar. Haykal qadimgi fors, elam, akkad va misr iyeroglif matnlari bilan qoplangan. Qadimgi Eron poytaxtlaridan biri Persepoldan podsho Kserks yozuvlari nusxalari hamda mil.avv. III ming yillikka oid elam tilida mixxat bilan yozilgan 800 ta hujjat topilgan. 31 Mil.avv. I ming yillikda O‘rta Osiyo va Eronda hukmron bo‘lgan zardushtiylik e’tiqodining muqaddas kitobi «Avesto» Eronning qadimgi tarixini o‘rganishda eng muhim tarixiy manbalardan biri bo‘ladi. «Avesto» oromiy alfavitida yozilgan bo‘lib, bizgacha uning ayrim qismlari yetib kelgan. Fors qabilalarining Old Osiyo chegaralaridagi migratsiyasi to‘g‘risida mil.avv. IX–VII asrlarga oid Osuriya yozuvlari ma’lumot beradi. Bobil tarixiy xronikasi Mesopotamiyani forslar tomonidan bosib olinishi haqida hikoya qiladi. Forslar davriga oid loy taxtachalarda yozilgan 100 ming Bobil xususiy-huquqiy va ma’muriy xo‘jalik hujjatlari mavjud. Misrdan forslar davriga oid turli xil ma’muriy xo‘jalik hujjatlari, podsho Kambizning Misr ibodatxona mulklarini cheklash to‘g‘risidagi dekreti, Doro I ning Misr qonunlarini kodifikatsiya qilish to‘g‘risidagi farmoni katta qiziqish uyg‘otadi. Midiya va Eron tarixi bo‘yicha ma’lumot beradigan manbalardan biri bu – yunon mualliflarining asarlari hisoblanadi. Gerodot (mil.avv. V asr)ning asari, Fukidid (mil.avv. V asr) tarixi, Ksenofontning «Yunon tarixi» asari, uning «Anabasis» memuari, sitsiliyalik Diodorning «Tarixiy kutubxona»si kabi asarlar qadimgi fors tarixiga oid boy siyosiy, ijtimoiy, harbiy-diplomatik ma’lumotlar beradi. 32 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI 1. Rasmiy hujjatlar, materiallar va O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining asarlari 1.1. Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch. – Toshkent: Ma’naviyat, 2008. -176 b. 1.2. Мирзиёев Ш.М, Эркин ва фаровон, демократик Ўзбекистон давлатини биргаликда барпо этамиз. – Т.: “Ўзбекистон”, 2016, 56 б. 1.3. Мирзиёев Ш.М. Буюк келажагимизни мард ва олижаноб халқимиз билан курамиз. – Т.: “Ўзбекистон", 2017. - 488 б. 2. Monografiyalar, risolalar, to‘plamlar, darsliklar, o‘quv qo‘llanmalar, davriy nashrlar 2.1. Дандамаев М.А. Политическая история Ахеменидской державы. – М.: 1980. 2.2. Дандамаев М.А., Луконин В.Г. Культура и экономика древнего Ирана. – М.:1980. 2.3. Фрай Р. Наследие Ирана. – М.: 1972. 2.4. Хинкс В. Государство Элам. – М.: 1977 2.5. История Древнего Востока. /Под редакции В.И.Кузищина. – М.: 2002. 3. История Древнего Востока: тексты и документы / Под ред. В.И.Кузищина. – М.: 2002. 2.6. Замаровский В. Их величества пирамиды. – M.: 1980. 3. Картелл Л. Во времени фараонов. – M.:1982. 2.7. Берлов О. Д. Общественнее отношение а Египте эпохи Среднего царства. – M.: 1978. 2.8. Савельева Т.Н. Аграрный строй Египте в период Древнего царства. – M.: 1962. 2.9. Стучевский И. А. Рамзес I: Херихор из истории Древнего Египта. Эпохи Рамессидов. – М.: 1984. 2.10. Эберс Г. Уарда. – М.: 1994. 2.11. R.Rajabov. Qadimgi dunyo tarixi xrestomatiyasi. – Toshkent: Adib. 2013. 33 2.12. Хрестоматия по истории Древнего Востока / Под ред. А.А.Вигасина. – М.: 1997. 2.13. Повестъ Петеисе III. Древнеегипетская проза / Пер. и комм. М.А. Коростовцева. – М.: 1977. 2.14. Коростовцев М.А. Религия древнего Египта. – M.: 1976. 2.15. Культура Древнего Египта. – M.: 1976. 2.16. Поэзия и проза Древнего Востока. – М.: 1973 (Библиотека всемирной литературы). 3. Internet saytlari va materiallari 3.1. https://uz.wikipedia.org/wiki/Eron 3.2. https://uz.wikipedia.org/wiki/Saljuqiylar_imperiyasi 3.3. https://uz.wikipedia.org/wiki/G%CA%BBaznaviylar_davlati 3.4. https://uz.wikipedia.org/wiki/Somoniylar 34

Eron tarixi

REJA

Kirish

I Bob. Eronda feodal jamiyat munosabatlari. Eron Somoniylar, Shaddodiylar va Ziyoriylar davrida

1.1. Somoniylar sulolasining hukmronlig davrlari

1.2. Eronda shaddodiylar va ziyoriylar hukumronligi

II Bob. Kokuiylar, Ortiqiylar, Zangiylar Saljuqiylar va Ilxoniylar davrida Eron

2.1 Kokuiylar, ortiqiylar va zangiylar davrida Eron 

2.2 Saljuqiylar va ilxoniylar davrida Eron

Xulosa

Foydanilgan manba va adabiyotlar roʻyxati


 

 

Sotib olish