Etnogenez va etnik tarix masalalari - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	15000UZS
Hajmi	57.3KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	22 Fevral 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

Bobomurod Abdishukurov

Ro'yxatga olish sanasi 01 Iyun 2024

12 Sotish

Etnogenez va etnik tarix masalalari

Sotib olish

KURS ISHI
MAVZU: ETNOGENEZ VA ETNIK TARIX MASALALARI
1

MUNDARIJA
KIRISH …………………...…………………………………………………......3-5
I-BOB. O‘ZBEK XALQINING ETNIK TARIXI …………………………....6-
19
1.1. O‘zbek xalqining etnik kelib chqishi tarixi masalalari………….……………
6
1.2. O‘zbek xalqining etnogenez tarixiga doir
qarashlar………………………...13
II-BOB. O‘ZBEK XALQINING KELIB CHIQISH TARIXINING
O‘RGANILISHI …………………..……………………………………….…19-28
2.1. O‘zbek xalqi etnogenezining o‘rganilish
tarixi……………………………….19
2.2. O‘zbek xalqining etnogenezi va etnik tarixiga oid eng muhim
manbalar……..24
XULOSA ………………………...……………………………………………….29
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR …………….………………………30-31
2

KIRISH
Bugungi kunda, birinchi navbatda, hozirgi O‘zbekiston hududida joylashgan
o‘zbek xalqi rang-barang va ko‘p qirrali etnik tarixga ega. Ularning kelib
chiqishini tushunish uchun tarixiy dalillar, lingvistik tahlillar, arxeologik
topilmalar va avloddan-avlodga o'tib kelayotgan og'zaki an'analarning murakkab
tarmog'i bo'ylab harakatlanish talab etiladi. Ushbu kurs ishi o‘zbek xalqining kelib
chiqishi bilan bog‘liq etnogenez va etnik tarix masalalarini tadqiq etish, vaqt
o‘tishi bilan ularning o‘ziga xosligini shakllantirgan omillarni yoritishga
qaratilgan. Turli qadimiy sivilizatsiyalar va savdo yo‘llari chorrahasida joylashgan
strategik ahamiyatga ega Markaziy Osiyo tarix davomida ko‘plab etnik
guruhlarning o‘zaro ta’siri va yonma-yon yashaganiga guvoh bo‘lgan. Mintaqada
turli xil aholi, jumladan, qadimgi ko'chmanchi qabilalar, fors tilida so'zlashuvchi
jamoalar, turkiyzabon guruhlar va islomiy jamiyatlar yashagan. Bu xilma-xil
madaniy unsurlarning o‘zaro uyg‘unlashuvi o‘zbek o‘ziga xosligining
shakllanishiga ta’sir ko‘rsatib, uni olimlar va tadqiqotchilarning katta qiziqish
mavzusiga aylantirdi. O zbek xalqining kelib chiqishini o rganishdagi asosiyʻ ʻ
muammolardan biri tarixiy ma lumotlarning kamligidir. Ko pgina Markaziy Osiyo
ʼ ʻ
jamoalarining ko chmanchi turmush tarzi yozma an ananing yo qligi bilan birga
ʻ ʼ ʻ
mintaqa va uning aholisining ilk tarixini qayta tiklash uchun arxeologik dalillar,
lingvistik tahlillar va qiyosiy tadqiqotlarga tayanishga olib keldi. Ushbu kurs
ishimizda biz o‘zbek xalqining kelib chiqishidagi etnogenez va etnik tarix
masalalarini yoritish uchun mavjud tarixiy manbalar, tilshunoslik va arxeologik
dalillarni har tomonlama o‘rganamiz. Mavjud tadqiqotlarni sintez qilish va turli
nuqtai nazarlarni tanqidiy tahlil qilish orqali biz vaqt o‘tishi bilan o‘zbek o‘ziga
xosligini shakllantirgan omillar haqida nozik tushuncha berishni maqsad
qilganmiz.
3

Kurs ishi mavzusining dolzarbligi: Mazkur kurs ishi mavzusi o‘zbek
xalqining kelib chiqishi va rivojlanishini tushunishda juda dolzarbdir. Etnogenez
deganda etnik guruhning vujudga kelish jarayoni, jumladan, uning madaniy, til va
ijtimoiy xususiyatlarining shakllanishi tushuniladi. Etnik tarix masalalari etnik
guruhni shakllantirgan va rivojlanishiga ta'sir ko'rsatgan tarixiy omillar va
jarayonlarni o'rganadi. O‘zbek xalqi misolida etnogenez va etnik tarix masalalari
bo‘yicha olib borilgan tadqiqotlar ularning kelib chiqishi, migratsiya qonuniyatlari,
madaniy o‘zaro aloqalari, o‘ziga xos o‘ziga xosligining shakllanishi haqida
qimmatli ma’lumotlar beradi. Bu turkiy tilli guruhlarning Markaziy Osiyoga
ko chishi, mahalliy o troq aholi bilan o zaro munosabati va keyinchalik alohidaʻ ʻ ʻ
o zbek etnik guruhining paydo bo lishi kabi tarixiy voqealarni ochib berishga
ʻ ʻ
yordam beradi.
Kurs ishi mavzusining o‘rganilganlik darajasi: O‘zbek xalqining kelib
chiqishi masalasida bir qancha o‘zbek olimlari izlanishlar olib borishgan. Bunga
misol sifatida quyidagilarni ko‘rsatishimiz mumkin: akademik Ahmadali Asqarov 1
,
Anvar Shukurov 2
, Karim Shoniyozov 3
va boshqa bir qator tarixchi olimlar aynan
o‘zbek xalqining shakllanishi va mazkur jarayonga ta’sir o‘tkazgan omillar
xususida izlanishlar olib brogan. Yuqorida qayd etilgan olimlarning ilmiy asarlari
orqali biz o‘zbek xalqining etnik hamda etnogenez masalalari haqida qimmatli
ma’lumotlarga ega bo‘lamiz.
Kurs ishining maqsadi: Ushbu kurs ishining maqsadi o‘zbek xalqining
etnogenez jarayonlari va tarixiy taraqqiyotini tadqiq qilish va tushunishdan iborat.
Etnogenez etnik guruhning shakllanishi va rivojlanishini, shu jumladan uning
paydo bo'lishiga, o'ziga xosligini shakllantirishga va madaniy o'ziga xosligiga
yordam beradigan omillarni anglatadi. O‘zbek xalqining etnogenezi va etnik
tarixini o‘rganish orqali tadqiqotchilar o‘zbek o‘zligini belgilovchi madaniy, til va
ijtimoiy xususiyatlar, qo‘shni aholi bilan bo‘lgan ta’sir va o‘zaro ta’sirlar, tarixiy
1
Ahmadali Asqarov "O‘zbek xalqi etnogenezi va etnik tarixi". Toshkent - 2007.
2
Anvar Shukurov "O‘zbek atamasining kelib chiqishi haqida". "Nasaf" nashriyoti - 2010.
3
Shoniyozov K. O‘zbek xalqining shakllanish jarayoni. — Т ., 2001
4

jarayonlar kabi turli jihatlarni yoritishi mumkin. Ushbu kichik tadqiqot ishi
madaniy va tarixiy rivojlanishning kengroq mavzularini tushunishga, shuningdek,
o'zbek merosi va o'ziga xosligini bilish va saqlashga hissa qo'shishi mumkin.
Kurs ishining vazifasi: Mazkur kurs ishini yozishda etnogenez jarayoni va
o‘zbek xalqining kelib chiqishi bilan bog‘liq tarixiy masalalarni o‘rganishga asosiy
e’tibor qaratilgan. Ushbu o ziga xos kichik tadqiqot ishi o zbek xalqining kelibʻ ʻ
chiqishini o rganish, ularning tarixiy ildizlari, migratsiya shakllari, madaniy
ʻ
taraqqiyoti va boshqa guruhlar bilan o zaro munosabatlarini o rganishga
ʻ ʻ
qaratilgan. U o zbek etnik guruhining paydo bo lishiga olib kelgan murakkab
ʻ ʻ
jarayonlarni tushunish uchun arxeologik dalillarni, lingvistik tadqiqotlarni, tarixiy
hujjatlarni o rganishni o z ichiga oladi.
ʻ ʻ
Kurs ishining tarkibi: Ushbu kurs ishi kirish qism, 2 ta bob, 4 ta paragrif,
xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat bo‘lib, jami 31 sahifani tashkil
etadi.

5

I-BOB. O‘ZBEK XALQINING ETNIK TARIXI
1.1. O‘zbek xalqining etnik kelib chiqishi tarixi masalalari
Turkiston jadidchiligining otasi Mahmudxo'ja Behbudiy ta’kidlaganidek,
"Burung'i asrlarda Turkiston va turklar voqeoti ahvoli haqinda turkiy, forsiy va
arabiy tillarda necha kitoblar yozilgandurki, u kitoblardan rus va boshqa
ovropoylar istifoda etgan va etmakdadurlar. Lekin u muxtalif (turli-tuman) tillarda
yozilgan. Tarixiy asarlardan biz turkistoniylar istifoda etub, yangi muhokama va
tadqiqot ila o'z shevamizda muntazam bir asar vujudga keltirganimiz yo'q". O'zbek
xalqi o'zining ko'p asrlik boy tarixiga ega. Xalqimiz juda katta davr ichida bir
qancha ijtimoiy-iqtisodiy bosqichlarni o'tab, murakkab jarayonlar davomida, ellat
va so'ngra millat bo'lib shakllangan. Ana shu shakllanish jarayonlarini o'rganish
etnografiya fanining bugungi kundagi eng dolzarb vazifalaridan biri hisoblanadi.
O'zbeklar alohida etnik jamoa (elat) bo'lib, O'rta Osiyoning markaziy viloyatlari
Movarounnahr, Xorazm, Yettisuv, qisman Sharqiy Turkistonning g'arbiy
mintaqalari va Janubiy Turkistonda shakllangan. O'zbek xalqining asosini hozirgi
O'zbekiston hududida qadimdan o'troq yashab, sun'iy sug'orma dehqonchilik bilan
shug'ullanib kelgan mahalliy so'g'diylar, baxtarlar, xorazmiylar, farg'onaliklar, sak-
massagetlar, qang'lar kabi etnik guruhlar tashkil etgan. Keyingi yillarda arxeolog
olimlar (A.A.Asqarov, O'.Ismoilov, Y.F.Buryakov, T.Q. Xo'jayev) ning
O'zbekiston hududida olib borilgan arxeologik va antropologik tadqiqotlari
natijasida Amudaryo va Sirdaryo oralig'ida so'nggi bronza davridayoq yuqorida
nomlari zikr etilgan qabila va ellatlarning etnik jihatdan dastlabki aralashuvi sodir
bo'lganligi, assimilasiya jarayoni natijasida antik davrga kelib, o'troq hayotga
moslashgan turkiy hududiy maydon tarkib topganligi hamda o'zbek xalqiga xos
6

antropologik tipning makon va zamoni aniqlangan. VIII asrdan arab va ajam
xalqlarining O'rta Osiyoga kirib kelishi mintaqadagi etnik jarayonlarga katta ta'sir
etmagan. Bu davrda aholi etnik tarkibida ma'lum bir o'zgarishlar sodir bo'lgan
bo'lsa-da, Movarounnahrdagi o'troq va yarimo'troq turkiyzabon aholi sug'diylar va
Xorazmning tub yerli aholisi o'z hududlarida qolib, arablar(VII-VIII asrlar),
keyinchalik Somoniylar (IX asr) hukumronligi ostida yashaganlar. Qoraxoniylar
davrida (X-XI asrlarda) Movarounnahr va Xorazmda siyosiy hokimiyat turkiy
sulolalarga o'tishi munosabati bilan o'zbek xalqi etnogenezining yakuniy bosqichi
boshlandi. G'arbiy Qoraxoniylar davlati doirasida hozirgi o'zbeklarga xos turkiy
etnos qaror topdi va aynan mazkur davrda ellatni belgilovchi hudud, til, madaniyat,
tarixiy qismatining umumiyligi, etnik o'zlikni anglash, etnosning uyushqoqligi, din
umumiyligi va bir qancha shu kabi etnik alomatlar shakllangan 4
. O'zbek xalqining
kelib chiqishi haqida maxsus tadqiqotlar va ular haqida yozilgan asarlar ko'p emas.
Ammo bu masalada taniqli sharqshunos va arxeolog olim, professor
Y.Y.Yakubovskiy, Xorazm tarixining chuqur bilimdoni professor S.P.Tolstov,
akademiklar Y.G'ulomov va K.Shoniyozovlarning xizmati katta. 1941- yilda
professor Y.Y.Yakubovskiy "O'zbek xalqining yuzaga kelishi masalasi haqida"
risola yozadi. O'z o'rnida aytib o'tish lozimki, o'zbek etnonimining kelib chiqishi
bo'yicha fanda yakdil fikr mavjud emas. Ayrim mualliflar (G.Vamberi, G.Xovor,
M.P.Pelio) Dashti Qipchoqda ko'chib yurgan turk-mo'g'ul qabilalarining bir qismi
o'zlarini erkin tutganliklari sababli "o'zbek", ya'ni " o'z- o'ziga bek" deb atagan
desalar, boshqalar (P.P.Ivanov, A.Y.Yakubovskiy, Xilda Xukxem) "o‘zbek"
etnonimini Oltin O'rda xoni O'zbekxon(XIV asr) nomi bilan bog‘laydi 5
. O‘zbek
xalqining qadimgi ajdodlari kimlar edi? Ular Movarounnahr va qadimgi
Xorazmning turkiy va eroniy til lahjalarida so'zlashuvchi tubjoy o‘troq va
chorvador aholisi ekan, bu ikki xil tilda so‘zlashuvchi qabila va ellatlarning
birinchi bor o‘zaro aralashishi jarayoni milliy avtoxtonizm nazariyasiga ko‘ra,
o‘zbek etnogenezining boshlanishi, dastlabki nuqtasi hisoblanadi. Sharq
4
A.X.Doniyorov, O.Bo‘riyev, A.A.Ashirov "Markaziy Osiyo xalqlari etnografiyasi, etnogenezi va etnik tarixi".
Toshkent - 2011.
5
Anvar Shukurov "O‘zbek atamasining kelib chiqishi haqida". "Nasaf" nashriyoti - 2010.
7

manbalarining bilimdoni, professor A.Y.Yakubovskiy ana shu ilmiy prinsipdan
kelib chiqib 1941-yil chop etilgan "O‘zbek xalqining yuzaga kelishi haqida" nomli
asarida o‘zbek etnogenezi Turk xoqonligidan boshlanadi, degan edi. Keyinroq,
o‘zbek etnogenezining boshlang‘ich nuqtasi antik davrgacha qadimiylashtiriladi,
ya‘ni S.P.Tolstov qadimgi Xorazmda olib borgan keng ko‘lamli arxeologik,
antropologik materiallarning yozma manba ma‘lumotlari bilan qiyosiy o‘rganib,
"Qang‘ davlatining tarkibida va u egallab turgan mintaqalarda o‘zbek xalqining ilk
ajdodlari yashagan, bularning etnik tarkibi va tili bir xilda bo‘lmagan", degan
g‘oyani ko‘tarib chiqdi. Akademik Karim Shoniyozov esa "Qang‘ davlati va
qang‘lilar" nomli hamda "O‘zbek xalqining shakllanish jarayoni" nomli
fundamental monografiyasida mana shu g‘oyani qat‘iy himoya qilib chiqdi.
Shuningdek Qang‘ davlati ichida miloddan oldingi II milodiy I asrlar davomida
mutlaqo yangi, turkiy tilli xalq qang‘arlar ellati vujudga keladi 6
. Bir so‘z bilan
aytganda, millatning shakllanishi ham xalqning tarkib topishi kabi uzoq davom
etadigan tarixiy va etnomadaniy jarayon bo‘lib, millat etnik tarixining eng yuksak
yuqori cho‘qqisi, kamolot bosqichi, bu bosqichga ko‘tarilgan xalqning davlati
millat nomi bilan yuritiladi, u suveren davlat sifatida ichki va tashqi siyosatini
mustaqil yuritadi, millatga xos mentalitet shakllanadi, davlat jamiyat tomonidan
boshqariladi, ya‘ni davlat millatning xohish-irodasini bajaruvchi jonli mexanizmga
aylanadi. O‘zbek ismi kelib chiqishini bayon qilayotgan odam, avvalo bu ishga
mehr bilan yondoshishi, xolis va beg‘araz bo‘lishi, xalqning an‘analarini,
mentalitetini, harakterini juda chuqur o‘rganishi, uning tilini juda yaxshi bilishi
lozim.
O‘zbeklar alohida etnik jamoa (elat) bo‘lib, Markaziy Osiyoning markaziy
viloyatlari — Movarounnahr, Xorazm, Yettisuv va qisman Sharqiy Turkistonning
g'arbiy mintaqalarida, Janubiy Turkistonda shakllangan. O‘zbek xalqining asosini
hozirgi O‘zbekiston hududida qadimdan o‘troq yashab, sun’iy sug‘orma
dehqonchilik bilan shug‘ullanib kelgan mahalliy so‘g‘diylar, baxtarlar,
xorazmiylar, farg'onaliklar, sak-massagetlar, qang‘lar kabi etnik guruhlar tashkil
6
Ahmadali Asqarov "O‘zbek xalqi etnogenezi va etnik tarixi". Toshkent - 2007.
8

etgan. Shuningdek, Janubiy Sibir, Oltoy, Yettisuv, Sharqiy Turkiston hamda Volga
va Ural daryosi bo‘ylaridan kelgan etnik komponentlar ham o‘zbeklar
etnogenezida ishtirok etganlar. Bu qabila va elatlar asosan turkiy va sharqiy eroniy
tillarda so‘zlashganlar. Keyingi yillarda arxeolog olimlar (A.A. Asqarov, O'
Islomov, Yu.F. Buryakov, T.Q. Xojayov)ning O‘zbekiston hududida olib borgan
arxeologik va antropologik tadqiqotlari natijasida Amudaryo va Sirdaryo oralig‘ida
so‘nggi bronza davridayoq yuqorida nomlari zikr etilgan qabila va elatlarning etnik
jihatdan dastlabki aralashuvi sodir bo‘lganligi xususida xulosa qilingan. Olimlar
tomonidan assimilatsiya jarayoni natijasida antik davrga kelib, o‘troq hayotga
moslashgan turkiy hududiy maydon tarkib topganligi hamda o‘zbek xalqiga xos
antropologik tipning makon va zamoni aniqlangan. Mil. avv. III asrda
Sirdaryoning o‘rta oqimida turkiy va so‘g‘diylar ittifoqi asosida Qang‘ davlati
tashkil topgan. Qang‘ davlati davrida Movarounnahr va unga tutash mintaqalardagi
xalqlarning iqtisodiy, siyosiy va etnomadaniy aloqalarning tobora rivojlanib
borishi natijasida turkiyzabon etnoslar ustuvorlik qilib, yangi turkiy etnoslardan
biri — qang‘ar elati paydo bo'lgan va o‘ziga xos uyg‘unlashgan madaniyat
shakllangan 7
. Tarixiy va arxeologik asarlarda, bu madaniyat «Qovunchi
madaniyati» nomini olgan. Antropolog olimlarning ta’kidlashlaricha, aynan shu
davrlarga kelib, Markaziy Osiyoning vodiy va vohalarida yashovchi so‘g‘diylar va
qang‘arlarning tashqi qiyofalarida hozirgi o‘zbek va voha tojiklariga xos Pomir-
Farg‘ona antropologik tipi to‘liq shakllangan. O‘zbeklar etnogenezida qatnashgan
navbatdagi etnik komponentlar Janubiy Oltoy va Sharqiy Turkistondan ko‘chib
kelgan yuechji qabilasining bir tarmog'i bo‘lib, ular mil.av I - milodiy IV asrlarda
Kushon saltanatiga asos solgan kushonlar hamda milodiy III-V asrlarda O‘rta
Osiyoning markaziy viloyatlariga Janubiy Sibir, Jung‘oriyadan, Sharqiy Turkiston
siljigan xioniy, kidariy va eftaliylardir. Shuningdek, o'zbeklar etnogeneziga faol
ta’sir o'tkazgan turkiy etnik komponentlar asosi Turk xoqonligi (VI-VIII asrlar)
davrida Markaziy Osiyoning markaziy mintaqalari (Toshkent, Zarafshon,
Qashqadaryo, Surxondaryo vohalari, Farg'ona vodiysi) va Xorazmga kelib
7
Брошей Ю.В. Очерки теории этноса. — М., 1983.
9

joylashib, ma’lum bir tarixiy davr mobaynida, bu etnik komponentning aksariyat
qismi o‘troqlashgan 8
. Turk xoqonligi davrida ushbu hududga kirib kelgan turkiy
komponentlar va mahalliy aholi o'rtasidagi etnik-madaniy munosabatlarning rivoji
etnik jarayonlar taraqqiyotiga katta ta’sir o‘tkazgan. Ushbu turkiy qatlam madaniy
yutuqlarining mahalliy madaniy-xo‘jalik an’analar bilan jadal uyg‘unlashuvi yuz
bergan. Bu davr turkiy va so‘g‘diy simbiozning hal qiluvchi bosqichlaridan biri
bo'lgan. VIII asrdan arab va ajam (arab bo‘lmagan yaqin va O‘rta Sharq)
xalqlarining Markaziy Osiyoga kirib kelishi mintaqadagi etnik jarayonlarga
unchalik katta ta’sir etmagan. Bu davrda aholi etnik tarkibida ma’lum bir
o‘zgarishlar yuz bergan bo‘lsa-da, Movarounnahrdagi o‘troq va yarimo‘troq
turkiyzabon aholi, so‘g‘diylar va Xorazmning tub yerli aholisi o‘z hududlarida
qolib, arablar (VII-VIII asr), keyinchalik Somoniylar (IX asr) hukmronligi ostida
yashaganlar 9
. Umuman olganda, IX asrdan boshlab Movarounnahr mintaqasida
yaxlit turkiy etnik qatlam, jonli turkiy til muhiti vujudga kela boshlagan va o‘z
navbatida, so‘g‘diylar va boshqa mahalliy etnoslarda ham turkiylashish jarayoni
jadallashgan. Elshunos olim K. Shoniyozovning qayd etishicha, IX-X asrlarda
tig‘iz etnogenetik jarayon natijasida ko‘plab turkiy qabila va urug‘laming o‘troq
hayotga o‘tishi jadal davom etgan. Bu asrlarda Movarounnahr va Xorazmda turkiy
etnik qatlam kuchli etnik asosga ega bo‘lgan. Akademik A. Asqarovning
ta’kidlashicha, bu kuchli etnik qatlam asosining aksariyat ko‘pchiligini
o‘troqlashgan turg‘un turkiy etnoslar tashkil qilgan. Qoraxoniylar davrida (X-XI
asrlar) Movarounnahr va Xorazmda siyosiy hokimiyat turkiy sulolalarga o'tishi
munosabati bilan o‘zbek xalqi etnogenezining yakuniy bosqichi boshlangan.
G‘arbiy Qoraxoniylar davlati doirasida hozirgi o‘zbeklarga xos turkiy etnos qaror
topdi va aynan mazkur davrda elatni belgilovchi hudud, til, madaniyat, tarixiy
qismatining umumiyligi, etnik o‘zlikni anglash, etnosning uyushqoqligi ma’lum bir
davlat doirasida bo‘lishi, din umumiyligi va bir qancha shu kabi boshqa etnik
alomatlar shakllangan. Bu davrda o‘zbeklaming umumelat tili qaror topdi.
8
Shoniyozov K. O‘zbek xalqining shakllanish jarayoni. — Т ., 2001
9
Asqarov A. O‘zbek xalqi etnogenez va etnik tarixining ba’zi bir nazariy va ilmiy metodologik asoslari//0’zbekiston
tarixi. 2002. №4.
10

Movarounnahr va unga tutashgan mintaqalarda yashovchi turkiyzabon aholi;
qarluq, chigil, yag‘mo, tuxsi, xalach, arg'in, o‘g‘uz, qipchoq, uz, qangli singari
urug'lar o‘zlarini bir xalq (elat) sifatida anglay boshlaganlar 10
. Umuman olganda,
XI-XII asrning birinchi yarmida elat shakllanishidagi muhim ahamiyatga ega
bo‘lgan aksariyat etnik alomatlar o‘z maromiga yetib o‘zbeklar xalq sifatida
shakllangan. XIII asr boshlarida Chingizxon istilosi davrida mo‘g‘ul qo‘shinlari
tarkibida ko‘p sonli turkiy etnoslar ham kirib kelgan. XV asrga qadar esa ushbu
etnoslaming deyarli ko‘p qismida mahalliy aholi bilan aralashuv jarayoni sodir
bo‘lgan va ular shakllangan o‘zbek elatining keyingi taraqqiyotida ma’lum
darajada iz qoldirdilar 11
.
Amir Temur va temuriylar davrida iqtisodiy va madaniy taraqqiyot
natijasida Movarounnahrda adabiy til takomillashib, u «turkiy» yoki «chig'atoy»
tili deb nomlangan. Taraqqiy etgan o‘zbek adabiy tili ayniqsa, Alisher Navoiy
davrida eng yuqori nuqtaga ko‘tarildi. Ammo xalqning jonli tili ko‘p dialektli
bo'lib, adabiy til shakllanishida uchta asosiy sheva — qarluq, qipchoq o‘g‘uz
lahjalari asos bo‘lgan. Shakllangan o‘zbek elatining Amir Temur va temuriylar
davridagi etnik tarixi va etnomadaniy taraqqiyotigabarlos, jaloyir, qavchin, arlot,
qipchoq kabi etnik guruhlar ham faol ta’sir qilganlar. O‘zbeklar etnik tarixida XV
asr oxiri — XVI asrlar ham muhim davr hisoblanadi. Ushbu bosqichda Markaziy
Osiyoga mang'it, qo‘ng‘irot, nayman, uyg‘ur, saroy, qatag‘on, qushchi, do‘rmon,
kenagas, qirq, yuz, ming, bahrin va boshqa Dashti Qipchoq
o‘zbeketnikguruhlarining navbatdagi to'lqini kirib kelishi kuchaygan. Natijada,
Movarounnahr aholisining etnik qiyofasida mo‘g‘uliy irq alomatlari ham
faollashgan. Dashti Qipchoqdan ikki daryo (Amudaryo vaSirdaryo) oralig‘i va
Xorazmga kelib o‘rnashgan etnik guruhlar «o‘zbek» nomi ostida mahalliy aholi
etnik rang-barangligini birmuncha ko‘paytirgan bo‘lsalar ham, lekin uning etnik
tarkibini tubdan o‘zgartirib yubora olmaganlar 12
. Ushbu etnoslar shakllangan
10
« O‘zbek xalqining kelib chiqishi: ilm iy-m etodologik yondashuvlar, etnogenetik va etnik tarix» mavzusidagi
respublika ilmiy-nazariy seminari materiallari. — Т ., 2004.
11
O‘zbekiston etnologiyasi: yangicha qarashlar va yondashuvlar. — Т ., 2004.
12
Markaziy Osiyoda an’anaviy va zamonaviy etnomadaniy jarayonlar. 1-qism.T., 2005.
11

o‘zbek xalqining tarkibiga kelib qo‘shilgan navbatdagi etnik komponent edi, xolos.
Ular M ovarounnahr va Xorazm aholisining turmush tarziga, an’analariga,
madaniyatiga, xo‘jalik faoliyatiga sezilarli ta’sir ko‘rsatgan yangi tipdagi madaniy
qatlam hosil qilganlar. Ayniqsa, Zarafshon vohasi va O‘zbekistonning janubiy
mintaqalari aholisi orasida bu nisbat kuchliroq seziladi. Mahalliy aholiga ular
«o‘zbek» nomini berganlar va bu etnonim Movarounnahr va unga qo'shni
viloyatlar aholisi uchun rasmiy ravishda umumiy nom bo‘lib qolgan. O‘z o‘rnida
shuni ham qayd etish lozimki, fanda o‘zbek etnonimining kelib chiqishi bo‘yicha
hanuzgacha yakdil fikr mavjud emas. Ayrim mualliflar (G. Vamberi, G.Xovors,
M.P.Pelyo) Dashti Qipchoqda ko‘chib yurgan turk mo‘g‘ul qabilalarining bir qismi
o‘zlarini erkin tutganliklari sababli o‘zbek, ya’ni «o‘z-o‘ziga bek» deb ataganlar
desalar, boshqalar (P.P. Ivanov, A.Yu. Yakubovskiy, Xilda Xukem) «o‘zbek»
etnonimini Oltin O‘rda xoni O‘zbekxon (XIV asr.) nomi bilan bog‘laydi, boshqa
yana bir guruh olimlar esa (V.V. Grigorev, A.A. Semyonov, B. Ahmedov) o‘zbek
nomi Oq O‘rda (Dashti Qipchoqning sharqiy qismi)da ko‘chib yurgan turk -
mo‘g‘ul qabilalariga taalluqli bo'lgan degan fikrni bildiradilar. Temuriylar davlati
o‘rnida dastlab XVI asr boshlarida vujudga kelgan Buxoro hamda Xiva xonliklari
va XVIII asr boshlaridan Qo‘qon xonligining paydo bo‘lishi natijasida yagona
tarixiy makonda yashagan xalqlar siyosiy jihatdan turli davlatlar tasarrufiga tushib
qolganlar. Lekin, bu holat o‘zbek elati birligiga putur yetkaza olmagan. Siyosiy
chegaralar mavjudligiga qaramay uch davlat tarkibidagi aholi o‘zaro doimiy etnik,
iqtisodiy va madaniy aloqada bo'lib kelganlar 13
. Markaziy Osiyo xalqlarining XIX
asr oxiri XX asr boshlaridagi tarixiy taqdiri va taraqqiyot bosqichlari chor
Rossiyasining mustamlakachiligi davri bilan bog‘liq. Keyinchalik mintaqada Sovet
hokimiyatining o‘rnatilishi bilan Markaziy Osiyoda milliy-hududiy chegaralanish
o‘tkazilib, beshta milliy respublikalar tashkil etildi. Mahalliy xalqlarning milliy
taraqqiyoti davom etayotgan bir pallada 1924— 1925-yillarda milliy chegaralanish
o‘tkazilgan. Shu bilan shakllangan elatlar taraqqiy etayotgan tarixiy makon
doirasida sun’iy ravishda bo‘lib yuborildi. Mintaqa xalqlarining assimilatsiya,
13
Shoniyozov K. O‘zbek xalqining shakllanish jarayoni. — Т ., 2001.
12

konsolidatsiya jarayonlariga jiddiy ta’sir o‘tkazilishi va keyinchalik “sovet xalqi”
nomli yagona etnik birlikni yaratish haqidagi nazariyaning amalga oshirilishi
borasidagi olib borilgan siyosat ham o‘zbeklarning milliy-etnik qiyofasiga,
mentalitetiga rahna sola olmadi. Albatta, keyinchalik mintaqada vujudga kelgan
barqarorlik nisbatan o‘zbeklarning etnik-madaniy taraqqiyotiga sezilarli ta’sir
o‘tkazdi. O‘zbeklarning millat sifatida rivojlanish jarayoni O‘zbekiston
mustaqillikka erishgan davrdan boshlab yangicha mazmun kasb etdi. Tarixiy
tomirlaridan kuch olgan o‘zbek xalqi madaniyati, milliy tafakkuri, urf-odatlari,
turmush tarzida o‘ziga xos uyg'onish va yangilanish pallasi boshlandi 14
.
1.2. O‘zbek xalqining etnogenez tarixiga doir qarashlar
O‘zbek xalqining alohida etnik jamoa (elat) bo‘lib shakllanish (etnogenez)
jarayonini o‘rganish tarix fani oldida turgan muhim va dolzarb, masalalardan biri
hisoblanadi. Bu masala anchadan buyon tarixchi olimlarning diqqat markazida
bo‘lib kelgan. O‘zbek xalqi o‘z mustaqilligiga erishgach bu muammoga qiziqish
yana ham kuchaydi. Keyingi yillarda chiqqan ilmiy monografiyalarda, maqolalarda
va risolalarda o‘zbek xalqining kelib chiqishi (etnogenezi) haqida bir qancha teran
fikrlar aytilgan. Lekin, ayrim e’lon qilingan ishlarda ba’zi xatoliklarga,
noaniqliklarga ham yo‘l qo‘yilgan. Bu xatoliklar ko‘pincha mualliflarning etnos
nazariyasiga e’tibor bermasliklari tufayli sodir bo‘lgan, albatta. Xalqning
(etnosning) kelib chiqishini, uning ilk ajdodlarini aniq bir jamoa (elat) bo‘lib
shakllanish jarayonini ilmiy asosda o‘rganish uchun avvalo “etnogenez” va etnik
tarix iboralarini to‘g‘ri tushunib, ular haqida aniq tasavvurga ega bo‘lish kerak.
Etnik tarix – ma’lum bir xalqning ilk ajdodlaridan boshlanib, elat shakllanishini,
uni taraqqiy etish bosqichlarini va elatning yemirilish yoki rivojlanib, millat
darajasiga yetishish davrini o‘z ichiga oladi. Etnogenez (etnos – yunon tilida xalq,
genez – hosil bo‘lish, kelib chiqish) bu yangidan tashkil topgan etnik jamoa.
Ilgaridan mavjud bo‘lgan bir necha etnik komponentlarni o‘zaro yaqinlashuvi,
14
A. Ashirov, Sh. Atadjanov “Etnologiya”. Toshkent «IQTISOD-MOLIYA» 2008. 96-101-betlar.
13

ularning bir-biriga qo‘shilib, birgalikda taraqqiy etib borishi hamda shakllanib
borayotgan etnosga boshqa yerdan ko‘chib kelib qo‘shilgan komponentlarning
mahalliy aholiga qo‘shilishi, unga aralashib borishi natijasida vujudga keladi.
Demak, shakllanadigan yangi etnosga ma’lum hududda yashagan xalqlar yoki
etnik guruhlardan tashqari, boshqa hududlardan kelgan etnik, antropologik va
madaniy jihatdan bir xilda bo‘lmagan etnoslarning yoki etnik guruhlarning
aralashib, qorishib ketishidan ham elat vujudga kelishi mumkin. Yangi etnosning
vujudga kelishi bir necha etnik guruhlar yetakchi etnos atrofiga jipslashishidan
boshlanadi. Yetakchi etnos mahalliy xalqlar uyushmasi yoki boshqa yerdan kelib
o‘rnashib qolgan etnik guruh ham bo‘lishi mumkin. Yetakchi etnos
boshqarayotgan uyushmaga kirgan etnik guruhlar ma’lum vaqt ichida tili, moddiy
madaniyati, turmush tarzi, ma’naviyati bilan bir-birlariga yaqinlashib borishi ijobiy
natija bersa, yangi etnos o‘zagi tashkil topadi. Shu davr ichida birlashishga
moyilliklari bo‘lgan guruhlar siyosiy, iqtisodiy va boshqa sabablar tufayli bir-
birlariga yaqinlasha olmasalar etnik birlik elat darajasiga yetmasdan tarqalib
ketishi ham mumkin. Dunyoda mavjud bo‘lgan xalqlarning barchasi etnik
guruhlarning qo‘shilishidan vujudga kelgan. Boshqacha qilib aytganda dunyoda
tarkibiga o‘zga etnik guruhlar qo‘shilmagan bironta xalq bo‘lmasa kerak. Yuqorida
tilga olingan etnik nazariyaga asoslanib, biz o‘zbek xalqini elat bo‘lib, ma’lum
tarixiy davrda, ma’lum hududda, mahalliy etnoslar asosida, turli davrlarda kelib
qo‘shilgan etnik komponentlarning aralashib borishi natijasida shakllangan, deb
qaraymiz. Etnos nazariyasiga rioya qilmagan yoki tushunmagan ayrim mualliflar
o‘zbek xalqining etnogenezini qadimlashtirishga intilib, uning kelib chiqishini
milodiy asrning boshlaridan, qadimgi xunnlardan yoki VI-VIII asrlardagi turk
etnosi va turkiy qabilalardan boshlaydi. Qalam sohiblarining ichida shunday
fikrdagilari ham borki, ular o‘zbek xalqining shakllanishini Nuh payg‘ambarning
o‘g‘li Yofasdan, Yofasning o‘g‘li Turdan (Turkdan), keyingisining o‘g‘li Tutaqdan
boshlaydilar. Keyingi fikr tarafdorlari o‘zbek xalqining kelib chiqishini
afsonalashtirib yuborgan. Ma’lumki, uzoq o‘tmishda xunn va xunn tarkibidagi
barcha qabilalar Shimoliy Xitoyda, Sibirda, Milodiy I-II asrlarda esa Qozog‘iston
14

cho‘llarida, Qirg‘izistonda, Sharqiy Turkistonda yashaganlar. Bullarning ayrim
guruhlari shu asrlarda Movarounnahr va Xorazm hududlariga ham kelib
joylashganlar. Turk xoqonligi Mo‘g‘uliston va Yettisuv hududida (VI asr
o‘rtalarida) tashkil topgan. VI asr oxiri – VII asr boshlarida Turk xoqonliklari
Movarounnahrda, Xorazmda va G‘arbda Orol-Kaspiy dengizi atroflaridagi
mintaqalarda o‘z hukmronliklarini o‘rnatgan edilar. Turk xoqonliklari davrlarida
ham ikki azim daryo (Amudaryo va Sirdaryo) oralig‘iga, Xorazm o‘lkasiga va
ularga tutash mintaqalarga turkiy xalqlar, qabilalar kelib o‘rnashgan edi. Demak,
Movarounnahr va Xorazm uchun xunnlar, turk xoqonliklari davrida kelgan
etnoslar bo‘lib, bulardan o‘zbek xalqi kelib chiqqan, degan fikr tug‘iladi. Shunday
bo‘lishi mumkin edi, qachonki xunnlar yoki turk xoqonliklari Movarounnahrni va
Xorazmni egallaganda, bu hududlarda, ular kelmasdan oldin, aholi yashamagan
bo‘lsa, yoki ularning zarbasidan bu yerlarda yashab kelgan xalqlar batamom qirib
yuborilgan bo‘lsa. Tarixda ma’lumki unisi ham, bunisi ham bo‘lmagan. Xunn
qabilalari kirib kelgan kezlarda Movarounnahr va Xorazm hududida xorazmliklar,
so‘g‘diylar, kushonlar, qang‘lar va bir qancha boshqa xalqlar yashaganlar. Bu
hududlarni Turk xoqonligi egallaganda (VI asrning ikkinchi yarmi) xorazmliklar
va so‘g‘diylar qatorida kidariylar, xioniylar, eftalitlar va boshqa xalqlar ham
bo‘lgan. Turk xoqonligi hukmronliklarini o‘rnatganda Movarounnahr va Xorazm
hududidan, xoqonlikka itoat etmagan etnik guruhlargina chiqib ketgan xolos.
Aholining ko‘pchiligi o‘z o‘rinlarida qolib bu yerlarga yangidan joylashgan turkiy
xalqlar bilan birga bo‘lgan. Demak, ikki daryo (Amudaryo va Sirdaryo) oralig‘i va
Xorazm o‘lkasi qadimdan nufuzli o‘lkalar bo‘lib, bu hududlar hech vaqt aholisiz
qolmagan. Ayrim qalamkashlarning aytganlariga rioya qilib, o‘zbek xalqining
kelib chiqishini faqat xunnlarndan yoki VI-VII asrlarda kelib o‘rnashgan turkiy
xalqlardan boshlasak, unda o‘zbek xalqi tub yerli aholi asosida emas, kelgindi
etnik guruhlardan shakllangan bo‘lib chiqadi. Masalaga bu yo‘sinda qaralsa
xalqimizning tarixi va madaniyat izlari ancha sayozlashib qoladi. Hozirgi
O‘zbekiston hududida qadim-qadimdan yashab kelgan, boy tarix va madaniyat
yaratgan bizning ajdodlarimiz bo‘lmay, ular yaratgan moddiy madaniyat va
15

ma’naviyatdan chetlanib qolgan bo‘lamiz. Biz bu yerda xunn yoki boshqa turk
etnoslarining kelib chiqishini o‘rganishdan chetlashib o‘tish kerak demoqchi
emasmiz. Aksincha, ularga ahamiyat berish kerak, chunki ularning o‘zbek va
boshqa Markaziy Osiyo xalqlarning etnik tarixida, umumturkiy dunyosining
vujudga kelishida roli benihoyat katta. Agar biz o‘zbek ajdodlarining alohida xalq
(elat) bo‘lib shakllanish sanasini IX-X asrlar deb olsak, unda qadimgi elatlarni
(xun, turk va boshqalar) o‘zi emas ularning eng keyingi avlodlari o‘zbek elatining
tashkil topishida qatnashgan komponentlar deb qarash to‘g‘ri bo‘ladi. Boshqacha
qilib aytganda, qadimgi elatlar tarqalib, uning qoldiqlari alohida komponentlar
bo‘lib, o‘zbek xalqining shakllanish jarayonida qatnashgan. Demak, o‘zbek elati
kelib qo‘shilgan etnik elementlardan emas, mahalliy etnoslar asosida vujudga
keladi. Tarix guvohlik berishicha, o‘zbek ajdodlari Movarounnahr va unga tutash
bo‘lgan viloyatlarda juda qadim davrlardan buyon yashab kelganlar, ular o‘zbek
elatining asosini, ramziy ma’noda, o‘q ildizini tashkil etgan. Yon ildizlari o‘q
ildiziga biriktirib borishi jarayonida o‘zbek elati vujudga kelgan. Mazkur elat
mahalliy aholi ajdodlari qoldirgan boy tarixiy merosni, ma’naviyatni avaylab
saqlaydilar, uni to‘ldiradilar va barcha an’analari bilan birga keyingi avlodga
meros qoldiradilar 15
.
Elat – sinfiy jamiyatga xos etnik uyushma. Antik va feodalizm bosqichlarida
Markaziy Osiyoda bir qancha elatlar tashkil topgan: baqtriyaliklar, so‘g‘diylar,
xorazmiylar, qang‘lar, xunnlar va boshqa elatlar. Ilk o‘rta asrlarda turk elati turkiy
xoqonliklar tanazzulidan keyin o‘g‘uz elati, kimak-qipchoq elati va boshqalar. Bu
elatlardan birontasidan o‘zbek elati unib chiqqan emas. Boshqacha qilib aytganda,
tilga olingan elatlarning birontasi ham o‘zbek elatining asosiy o‘zagini tashkil
etgan emas. Lekin bularning parchalanib ketgandan keyingi, etnik jihatdan bir
qancha o‘zgargan avlodlari o‘zbek elatining etnogenetik jarayonida qatnashganlar.
Elat alohida jamoa bo‘lib shakllanishida taraqqiy etadi va oxiri tanazzulga uchrab
tarqalib, yo‘qolib ketishi ham tabiiy holat. Masalan, yuqorida eslatilgan
15
Xalimbetov.Y.M “O‘zbek xalqining mentaliteti va ilmiy-metodologik yondoshuvlar” mavzusidagi respublika
ilmiy-nazariy seminar materiallari. Toshkent - 2007. 57-bet
16

baqtriyalik, xorazmiylar, so‘g‘diylar, qang‘lar, xunn elati va boshqalar. Bu
elatlarning birontasi rivojlanib millat darajasigacha yetib kelgan emas. Faqat ilk
o‘rta asrlarda vujudga kelgan ayrim yangi elatlar, jumladan o‘zbek elati o‘rta
asrlarning keyingi bosqichlarida yuz bergan barcha siyosiy o‘zgarishlarni kechib,
millat darajasigacha yetib keldi. Har qanday xalq alohida jamoa (elat) bo‘lib
ma’lum bir hududda, ma’lum tarixiy davrda, sharoitda shakllanadi. O‘zbek
xalqining ajdodlari ham elat bo‘lib Movarounnahr va Xorazm hududida hamda
ularga tutash mintaqalarda shakllangan. Bu hududlarda antik davrlarda sug‘orma
dehqonchilik va hunarmndchilik bilan shug‘ullanib kelgan baqtriyaliklar,
xorazmliklar, so‘g‘diylar, farg‘onaliklar, shoshliklar yashab kelgan edilar. Cho‘l
zonalarida saklar, massagetlar va boshqa ko‘chmanchi qabilalar joylashib, asosan
chorvachilik bilan shug‘ullanganlar. Tarixchi, sharqshunos va tilshunos mutaxassis
olimlar (S.P. Tolstov, A.Yu. Yakubovskiy, K.V. Trever, A.A. Freyman, V.A.
Livshid va boshqalar) tilga olgan xalqlar sharqiy eron tiliga mansub etnoslar
bo‘lganligini ta’kidlab o‘tgan edilar. Balki shunaqadir. Antik davrlarda, uning
birinchi yarimlarida Markaziy Osiyo mintaqalarida turkiyzabon etnoslar ham
bo‘lganligi ehtimoldan holi bo‘lmasa kerak. Qadimgi yunon va eron manbalarida
bularni xam eron tilli qabilalar qatoriga qo‘shib sak-massagetlar deb qayd qilingan
bo‘lishi mumkin. So‘zsiz bu masalalar chuqur o‘rganishni talab qiladi 16
.
Movarounnahr va Xorazm mintaqalarida turkiy qabilalar miloddan oldingi II-I
milodiy I asrlarda kelib o‘rnashganligi haqida aniq ma’lumot Xitoy
voqeanavislarining axborotlarida uchraydi. Miloddan avvalgi III asrlarda
Sirdaroning o‘rta oqimlarida yirik Qang‘ davlati tashkil topadi. Bu davlat to V asr
o‘rtalarigacha o‘z hukmronligini saqlab qoladi. Miloddan oldingi V-IV asrlarda
Tangritog‘ (Tan-Shan tog‘lari) ning shimoli – sharqida yashovchi usunlarning
ayrim qismlari, hamda shimoliy Xitoyda, janubiy Sibirda va Jung‘oriyada
joylashgan xun etnik guruhlari ko‘chib kelib Qang‘ davlati hududlariga
o‘rnashdilar. Sirdaryo sohillarida ikki tilga (eron va turk) mansub etnoslar
uchrashdilar va ular bir-birlari bilan yaqin iqtisodiy va madaniy aloqada bo‘lib
16
Shoniyozov K “O‘zbek xalqining shakillanish jarayoni” Toshkent-2001. 74-102 betlar
17

keldilar. Bu aloqalarning tobora rivojlanib, chuqurlashib borishi natijasida
turkiyzabon etnoslar ustuvorlik qilib, yangi turkiy etnos – qang‘lar elati vujudga
keldi. Shunday qilib, eron tilli xalqlar (so‘g‘diyonlar, assianlar, oslar, saklar va
boshqalar ) bilan Sirdaryo sohillariga va Movarounnahrning boshqa mintaqalariga,
Xorazm o‘lkasiga kelib joylashgan turkiy etnoslar bilan qo‘shilib, qorishib
ketishlari natijasida qang‘lar elati shakllanadi. Miloddan avvalgi II – I milodiy I –
II asrlarda Sirdaroning o‘rta oqimida, Zarafshon vohasida dehqonchilik,
hunarmandchilik va savdo-sotiq bilan shug‘ullanib kelgan aholi (so‘g‘diylar,
o‘troqlashib qolgan saklar va boshqalar) madaniyati (ya’ni tub yerli aholi
madaniyati) shu hududlarga kelib o‘rnashgan ko‘chmanchi chorvador turkiy
etnoslar madaniyati (ko‘chmanchi xalqlar madaniyati) aralashib boradi. Natijada
bir – birlari bilan aralashgan qo‘shma madaniyat hosil bo‘ladi. Tub yerli aholi
bilan ko‘chmanchi qabilalarning madaniyatining qo‘shilishi arxeologik ashyolar
bilan ham tasdiqlangan; arxeologlar bu madaniyatni qang‘yuylar madaniyati yoki
qovunchi madaniyati, deb nomlaganlar. Milodiy I-II asrlarda Qang‘ davlati juda
katta hududga (Zarafshon vohasi, Qashqadaryo, Xorazm, Orol dengizining janubi-
sharqiy va shimoliy cho‘llaridan to Urol tog‘oldi mintaqalariga egalik qilar edi.
Ammo Qang‘ davlatining asosiy yeri Sirdaryoning o‘rta oqimlariga tutashgan
hududlar (Shosh vohasi, hozirgi Qozog‘iston Respublikasining Chimkent va
qisman Jambul viloyatlari) bo‘lgan. Qang‘ asosiy xalqi – qang‘arlar shu davrlarda
Movarounnahr va Xorazm hududlariga borib o‘rnashgan ham edilar. Sirdaryo ֥ o‘rta
oqimida vujudga kelgan turkiyzabon qang‘ar etnosi Markaziy Osiyoda, jumladan
Movarounnahrda ilk antik davrlarda yashagan (baqtriyaliklar, saklar, toxarlar,
so‘g‘diyonaliklar va boshqalar) xalqlar yaratgan moddiy va ma’naviyatning
vorislari bo‘lgan. Shuning uchun bo‘lsa kerak, qang‘arlar madaniyatining ko‘p
tomonlari Movarounnahr holisining antik davrdagi madaniyatiga o‘xshab ketadi.
Ayni shu davrlarda O‘rta Osiyo vodiy va vohalarida yashovchi so‘g‘diyonaliklar
va qang‘arlarning tashqi qiyofalarida Pomir-Farg‘ona antropologik tipi to‘liq
shakllangan bo‘lishi kerak. Milodiy III-V asrlarda O‘rta Osiyoning markaziy
viloyatlarida janubiy Sibirdan, Jung‘oriyadan, Sharqiy Turkistondan ayrim
18

qabilalar kelib joylashgan. Xionlar (Xioniylar), kidariylar, va eftaliy ( abdal)
etnoslari shular jumlasidandir. Bu etnik guruhlarning kelib chiqishi haligacha to‘liq
oydinlashmagan. Kidariylar, ko‘pchilik tadqiqotchilarning fikricha eron tilli
xalqlar bo‘lgan. Ammo bizda mavjud tarixiy manbalar asosida ishonch bilan aytish
mumkinki, Xioniylar va eftaliylar turk tilli xalqlar bo‘lganlar. Xitoy
voqeanavislarining (shaxsan Beyshida) axborotlarida «Bir vaqtlar Suda (So‘g‘d-
K.Sh.) hokimini o‘ldirib Sudani egallagan edilar” deyilgan. Beyshida qayd etilgan
bu voqea milodiy IV asr o‘rtalariga to‘g‘ri keladi. V.V. Bartold va L.N. Gumilev
Sug‘diyonani va uning markazi Samarqandni egallagan xunnlar bo‘lganligini
ta’kidlaydilar. Ayni shu vaqtlarda xioniylar siyosiy maydonga chiqib, Eron
sosoniylari bilan Xuroson chegaralarida qattiq jang olib boradilar. IV asrda
Movarounnahr hududida yashovchi yirik turkiy etnoslardan yana bittasi eftaliylar
(xeptal, eptal, abdal) bo‘lgan. Eftaliylar ham xunnlardan ajralib chiqqan yirik
etnoslardan biri. Bularning ilk ajdodlari Oltoy va Sayon tog‘oldi mintaqalarida
yashaganlar 17
.
II-BOB. O‘ZBEK XALQINING KELIB CHIQISH TARIXINING
O‘RGANILISHI
2.1. O‘zbek xalqi etnogenezining o‘rganilish tarixi
O zbek xalqining etnogenizi va etnik tarixini o rganish tarix fani oldigaʻ ʻ
qo ygan murakkab masalasidan biri hisoblanadi. Akademik A. Asqarovning
ʻ
fikricha, «har bir xalq tarixi uning etnogenezi va etnik tarixi bilan uzviy bog'liq.
Etnogenez va etnik tarix esa tarix fanining bosh masalasidir» 18
. Shu bilan birga bu
masalani o rganish g oyatda muhim va olimlarning diqqat markazida turadi.
ʻ ʻ
O'zbek etnosini kelib chiqishi va xalq bo'lib shakllanishi masalasi bugungi kunda
17
Ahmadali Asqarov “O‘zbek xalqining etnik tarixi” Toshkent-2007. 333-bet
18
Asqarov A. O’zbek xalqi etnogenez va etnik tarixining bazi bir nazariy va ilmiy metadoligik asoslari//
O’zbekiston tarixi 2002— No4.
19

nafaqat tarixchi olimlar va ilmiy jamoatchilik vakillari balki oddiy xalqimizning
ham diqqatini o ziga tortmoqda. A. Asqarovning «O zbek xalqining kelib chiqishʻ ʻ
tarixi» asari va boshqa bir qancha ilmiy asarlar yaratilmagunicha fanda o‘zbek
xalqining kelib chiqish tarixini o`rganishni qaysi davrdan boshlash kerakligi
haqida umumiy fikr yo‘q edi. Qator olimlar etnogenezni yozma manbalarda xalq
nomi (etnonimi) tilga olingan davrdan boshlashni maqsadga muofiq deb bilsalar,
ikkinchi guruh olimlari esa bu jarayonni mumkin qadar qadimiy davrlardan
boshlash kerak deb hisoblashgan. O'zbek xalqi etnogenizi va etnik tarixini
o rganilgan ma lumotlar asosida 3 davrga bo lish mumkin:
ʻ ʼ ʻ
1-davr: XIX asrning ikkinchi yarmidan XX asrning 40-yillargacha;
2-davr: XX asrning 40-yillaridan 90-yillargacha;
3-davr: Mustaqillik davri.
O'zbek xalqi etnogenizi va etnik tarixi masalasida birinchi davr
tadqiqotlariga P.P.Ivanov, H. Vamberi, X. Xovoors, M. P. Telo, M. A. Chaplichka,
Makshev, V.Radlov, Z. V.To'g'on, Ziyo Ko'kal va boshqalarni kiritish mumkin.
Ularning asarlarida ushbu masala yuzasidan turli fikrlar mavjud bo lgan, lekin ular
ʻ
yuzalamaki yondashilganligi tufayli unchalik darajada qat iy bo lmagan. Shu
ʼ ʻ
o rinda mashhur tarixshunos va arxeol olim V.V.Bartoldning quydagi «… sharq
ʻ
xalqlari bizni madaniyatimiz ustunligiga shunda ishonadilarki, qachonki biz ularni,
ular o zlarini bilganlardan yaxshiroq bilishimizga tan bersalar»
ʻ 19
- degan fikrlarini
keltirib o tish to g ri bo ladi degan nazardaman. Ikkinchi davr tadqiqotchilariga A.
ʻ ʻ ʻ ʻ
Yakubovskiy, S. P. Tolstov, A.D. Udalsov, K. V. Trever, I. I. Umnyakov, A. N.
Bernekov, L. A. Maqulevich, M. M.Gerasimov, N. A. Kilyakov, V.V. Ginzburg,
L. V. Oshanin B. G'ofurov, M. G. Vahobov, B.X. Karmsheva va boshqalarni
ko'rsatib o'tish mumkin. XX asrning 40-50-yillarigacha o'zbek xalqining
shakllanish jarayoni milodiy XV-XVI asrlarda sodir bo'lgan degan fikr xorij va
sobiq mustabid tuzum tarixchilari asarlarida hukmron edi. Lekin masalaga
chuqurroq yondashilgani sari bu ilmiy farazning naqadar noto'g'riligini o'zbek
19
Bartold V.V Sochenineya. T. Moskva. 1963. c-607—608
20

etnogenezini chuqur tadqiq qilgan olimlardan biri professor A.Yu.
Yakubovskiyning 1941-yil ilmiy jamoatchilikka e'lon qilgan «O zbek xalqiningʻ
yuzaga kelishi masalasi haqida» (« К вапросу об этногенезе узбекского народа »)
risolasida o'zbek xalqining shakllanish masalasini mutlaqo yangicha, ilmiy asoslar
bilan yoritib berdi. O'zbek etnogenizi va etnik tarixining nazariy va ilmiy
metodologik asoslarini ishlab chiqqan A.Yu. Yakubovskiy va S.P.Talstovlar
«ba'zida etnos tarixi uning nomidan qadimiy bo'ladi, masalan, o'zbek xalqi tarixi
uning nomidan qadimiydir», deb fandagi umum nazariy tushunchaga aniqlik
kiritgan. 1942-yil 21-29-avgustda Toshkent shahrida SSSR FA tarix va falsafa
bo'limining tashabbusi bilan O'rta Osiyo xalqlarining etnogeniziga bag'ishlangan
ilmiy sessiya bo'lib o'tadi. Sessiyadagi ma'ruzalarda Markaziy Osiyo mintaqalarida
qadimdan yashab kelgan o'zbek, tojik, qozoq, turkman, qirg'iz va qoraqalpoq
xalqlarining etnik tarixi juda qadimdan boshlanganligini va bular bir nechta etnik
elementlarini o'z tarkibiga qamrab olib, murakkab etnik jarayonni o'tab, avval elat
va keyin millat bo'lib shakllanganligini aniq dalillar bilan isbotlaydilar 20
. Xorazm
arxeologik-etnografik ekspeditsiyasi rahbari S.P.Tolstov esa o'zbek xalqining
etnogenetik jarayoni Qang' davlati hududida boshlanganligi to g risida qimmatli
ʻ ʻ
fikrlarni aytib o tadi. U O'rta Osiyo xalqlarining elat bo'lib shakllanish
ʻ
jarayonlarini qaysi davrda, aniqrog'i qaysi davlat tarkibida sodir bo'lganligi
masalasiga aniqlik kiritib, o'zbeklarning xalq sifatida shakllanish jarayoni
Qoraxoniylar davlati doirasida sodir bo'lganligi haqidagi xulosasi orqali mavjud
fikrlarni inkor etadi. Bu davrda o zbek etnogenizini o rgangan mahalliy olimlardan
ʻ ʻ
biri M.G. Vahobov bo ldi. M.G. Vahobovning 1969-yilda «O'zbek sotsialistik
ʻ
millati» nomli monografiyasi o'zbek va rus tillarida nashr qilingan. Uning birinchi
bobi «O'zbek elati va uning tarkibi» deb nomlangan bo lib asosan o'zbek xalqining
ʻ
shakllanishiga doir ma'lumotlar keltirilgan. M.G.Vahobov o zbek xalqining etnik
ʻ
tarixi va etnogenezini tarixiy bosqichlarga ajratib o rganadi. Muallif o'z asarida
ʻ
etnik va milliy masalarga oid juda ko'plab muammolarni ko tarib, ularni yoritishda
ʻ
ziddiyatlarga yo l qo ygan bo lsa-da, asarida etnik tarix va etnogenezga oid ayrim
ʻ ʻ ʻ
20
A.Asqarov. O‘zbek xalqining etnogenezi va etnik tarixi. Universitet. 2007.
21

masalalar bo'yicha kerakli ma'lumotlarni ham ko rish mumkinʻ 21
. Uchinchi davrga
B.Ahmedov, A.Asqarov, K.Shoniyozov, T. Xodjayovning tadqiqotlarini kiritish
mumkin. O'zbek xalqining etnik tarixiga oid masalalar akademik B.Ahmedovning
bir qator asarlarida yoritilgan. Muallif asarlarida o'zbek ajdodlari qadim
zamonlardan O'zbekiston hududida yashaganliklarini XVI asrning boshlarida bu
hududiga kelib o'z xukmronligini o'rnatgan ko'chmanchi o'zbeklar o'zbek xalqining
tarkibiy qismlaridan biri bo'lganligini ta'kidlaydi. B.Ahmedov asarlarida olim o zi
ʻ
aytib o tganday o zbek xalqining shakllanishiga doir «sochilib yotgan»
ʻ ʻ 22
ma lumotlarni terib chiqishga qo l urdi. Ularni tarixiy manbalar asosida o rgandi.
ʼ ʻ ʻ
O'zbek xalqi etnogenezi tarixshunosligida K.Shoniyozov tadqiqotlari markaziy
o'rinni egallaydi. U o zbek xalqini shakllanishini uni etnogezida muhum ro l
ʻ ʻ
o ynagan qipchoq va qarluqlarni o rganish asosida olib boradi. Shu asnoda
ʻ ʻ
«O'zbek xalqining etnik tarixiga oid (Qipchoq tarkibi materiallari asosida tarixiy
etnografik tadqiqot)» (T.1974.) risolasi va «O'zbek xalqi etnogenezida qarluqlar
tarkibining roli haqidagi» deb nom olgan maqolasi chop etiladi. K.
Shoniyozovning 2001- yil nashr etilgan «O'zbek xalqining shakllanish jarayoni»
asari ushbu masalada so'nggi yillarda e'lon qilingan yirik tadqiqot hisoblanadi.
Unda o'zbek xalqi etnogenezi va etnik tarixi, o zbek xalqi shakllanishining o'ziga
ʻ
xos xususiyatlari, mintaqadagi etnik birliklarning ilmiy asoslangan tasnifi,
O'zbekiston hududida eng qadimgi davrlardan hozirgi kungacha kechgan etnik
jarayonlarni davrlashatirish masalasi atroflicha yoritib etnologiya fanining nazariy
va ilmiy metodologik asoslariga aniqlik kiritdi. O'zbek xalqining shakllanishi
haqida tarixchilar tomonidan turli xil, bir-biriga qarama- qarshi fikrlar ilgari
surildi. Biroq bu mavzuda taniqli tarixchi-arxeolog olim, O'zFA akademigi, o'zbek
xalqi etnogenezi va etnik tarixi bo'yicha qator ilmiy maqolalar, risola va «O'zbek
xalqining etnogenezi va etnik tarixi», «O'zbek xalqining kelib chiqish tarixi»
kitoblari muallifi Ahmadali Asqarov izlanishlari juda muhum. Olim o z ilmiy fikr
ʻ
mulohazalarini arxeologik ma lumotlar bilan chambarchas bog liq holda izohlab
ʼ ʻ
21
Javlonbek R.B. va Doniyor.B.A. O‘zbek etnosinig o‘rganilish tarixi. Academic Research In Educational sciences/
2020.
22
B.Ahmedov. Tarixdan saboqlar. Toshkent /O’qituvchi nashr.1994. 371- b
22

keldi. A.Asqarov o zbek xalqining etnogenezi, etnik va millat bo'libʻ
shakllanishining 4 ming yillik tarixini arxeologik, antropologik, etnografik,
lingivistik, tarixiy toponimika va qadimgi yozma manbalar ma'lumotlarining ilmiy
tahlillari asosida o rgandi. A.Asqarov tomonidan yozilgan asarlar o zbek xalq
ʻ ʻ
etnogezini o rganishdagi eng muhim va asosiy manba vazifasini o taydi. «O zbek
ʻ ʻ ʻ
xalqining kelib chiqish tarixi» asari o zbek xalqining kelib chiqishiga bo lgan
ʻ ʻ
qiziqishlarning dolzarbligini isbotlaydi. Asar o'zbek xalqining kelib chiqishi,
etnogenez tarixi, uning urug'-qabila holatidan elat-xalq bo'lib shakllanib borish
jarayoni va shakllangan xalq sifatida millat darajasiga yetish bosqichlari boy
moddiy madaniyat va yozma manbalarning ilmiy tahlili asosida bayon etilgan. K.
Shoniyozov va A. Asqarovlar o'zbek xalqining kelib chiqish tarixi ildizlari ikkita,
ya'ni birinchisi mahalliy eronzabon sug'diylar, xorazmiylar boxtariylar va sak-
massaget qabilalari bo lsa, ikkinchi ildiz shu hududda qadimdan yashab kelayotgan
ʻ
turkiy qabilalar edi, ularning uzoq asrlar davomida o'zaro qorishuvidan yangi etnos
o'zbek xalqi shakllangan, degan xulosaga keladilar. Bu davr tadqiqotchilariga sovet
va rus arxeologi va antropoligi, Tarix fanlari nomzodi, professor Telman
Xodjayovning ilmiy izlanishlarini ham kiritsak bo ladi. T. Xodjayov ham o zbek
ʻ ʻ
etnogenizini o rganishda muhim ishlar qildi va ilmiy asarlar yaratdi. Olimning bu
ʻ
boradagi bir qancha asarlari Toshkent va Moskva shaharlarida chop etilgan. Xulosa
qilib aytadigan bo lsak, xalqlarning kelib chiqish tarixini o rganish bugungi kunda
ʻ ʻ
o zining dolzarbligi bilan muhum ahamiyat kasb etmoqda. Har bir xalqning tarixi
ʻ
uning etnogenez va etnik tarixi bilan uzviy bog'liqdir. Etnogenez va etnik tarix
xalq tarixining ma'lum bosqichlarida vujudga kelib, ma'lum bir etnosning elat, xalq
bo'lib shakllanguniga qadar davom etadigan tarixiy va etnomadaniy jarayon. U
yoki bu xalqning kelib chiqish tarixini o'rganmay turib, uning iqtisodiy xo'jalik
tarixini, madaniyati, davlatchiligi, siyosiy va ma'naviy dunyosini o'rganish mumkin
emas. O zbek xalqini etnogezini o rganishi ham dastlab u haqida XX asrning 40-
ʻ ʻ
yillarigacha mavjud bo lgan yuzalamaki va noto g ri ilmiy xulosalarni
ʻ ʻ ʻ
o zgartirishiga sabab bo ldi. Ayniqsa mustaqillik davri tatqiqotchilarining bu
ʻ ʻ
23

boradagi ilmiy mulohazalari o zbek xalqi entogenezini bronza davriga qadarʻ
qadimiylashtirilishiga olib keldi 23
.
2.2. O‘zbek xalqining etnogenezi va etnik tarixiga oid eng muhim manbalar
Odatda biror bir xalqning ijtimoiy-iqtisodiy xususiyatlarini o’rganishda
rasmiy hujjatlar, moliyaviy-hisobot daftarlari va yozishmalarning ahamiyati
benihoyat kattadir. Rasmiy hujjatlar ijtimoiy-siyosiy hayotni ma’lum yuridik
shaklda bevosita va ko`p hollarda aynan qayd etilganligi bilan ham qimmatlidir.
Lekin ayni vaqtda bahzan ularning orasida, ayniqsa, rasmiy yozishmalarda
soxtalari ham uchrab turishini unutmaslik lozim. Shuning uchun ham mazkur
manbalardan foydalanilganda o`ziga xos diqqat-e’tibor va zo’r ehtiyotkorlik talab
qilinadi. Hujjatlar ustida ish olib borilganda, aniqrog`i undan biror bir ijtimoiy-
siyosiy jarayonni talqin etishda foydalanilganda bir hujjat bilan chegaralanmaslik,
o`zaro o`xshash hujjatlarni o`zaro qiyosiy tahlil etib o’rganmoq zarur. Qolaversa,
hozirgi kunda bunday tarixiy-madaniy yozuvlar etnologlar qiziqadigan yagona
manba turi bo`lib hisoblanmaydi. Ayni kunda turli davrlardagi xalqlarning hayoti
va madaniyatiga bag`ishlangan har xil yozma manbalar mavjud bo`lib, ularning
ko`p qismi hozirgacha batafsil o’rganilmagan. Bunday yozma manbalar jumlasiga,
sayyohlar va geograflarning safarlari to`g`risidagi xabarnomalari, o`tkazilgan turli-
tuman ekspeditsiyalar hisobotlari, matroslar va askarlarning yozuvlari, elchilarning
hisobotlari, savdogarlarning safarnomalari, oddiy xalq vakillarining davlat
rahbarlariga yozgan maktublari va shu kabi bir qator yozma materiallar kiradi 24
.
Tarixiy manba-deganda biz o`tmishdan qolgan hamda jamiyat hayotining
ayrim bosqichi yoki tomonlarini o`zida mujassamlashtirgan moddiy va ma`naviy
yodgorliklarni tushunamiz. Tarixiy manbalar qatoriga qadimgi odamlarning
23
Абиров В. Э. Вапросы этногенеза узбекского народа в этнографических исследованиях Узбекистана в
годы независимости. Research Results Social Studies and Humanities. 2021
24
Murodov. M. Qorabaev U. Rustamova R . “Etnomadaniyat”.. T.: Adolat. 2003 y.
24

manzilgoxlari, qadimgi shaharlar, qal`alar va ularning harobalari, sug’orish
inshootlari qoldiqlari, ajdodlarimizning mehnat qurollari, uy-ro`zg’or buyumlari,
zeb-ziynatlar, tangalar, qoyatosh sur`atlari, petrogliflar, yozma hujjatlar va
boshqalar kiradi. Tarixiy manbalar insonlarning ijtimoiy faoliyati davomida
yaratiladi va o`tish hodisalarini o`zida aks ettiradi. Tarixiy manbalarning
mavjudligi tarix fani rivojlanishining asosiy shartidir. Tarixiy manbalarsiz tarixni
o’rganish mumkin emas. Ashyoviy manbalarga qadimgi odamlarning
manzilgohlari, binolar, turli inshootlar, mehnat qurollari va turli buyumlar kiradi.
Ashyoviy manbalarni qidirib topish va o’rganish bilan asosan arxeologiya fani
shug’ullanadi. Xalqlarning kelib chiqishi, turmush tarzi, ma`naviy hayotini, sodir
bo`lgan va bo`layotgan etnik jarayonlarni o`zida aks ettirgan materiallar etnografik
manbalar guruhiga kiradi 25
. Bu manbalarni ko`makchi tarix fanlari - “Etnologiya”
fani o’rganadi. Etnografik manbalar ayrim hollarda uzoq o`tmishini qayta tiklashda
g’oyat muhim rol o`ynaydi. Masalan, XIX asrda amerikalik etnograf olim L.
Morgan Shimoliy Amerikada yashagan hindularning irokezlar qabilasi hayotini
o’rganib, o`zining "Qadimgi jamiyat" nomli asarini yozdi. Uning bu asarini
insoniyat tarixining ilk davri - ibtidoiy jamiyat tarixini tadqiq etishda yaqindan
yordam berdi. Hozirgi kunda turli o`zbek urug’lariga mansub bo`lgan aholi
guruhlarining jamlovi. Ularning etnik xususiyatlarini o’rganish tariximizning etnik
sahifalarini yoritishda muhim ahamiyat kasb etadi. Xalq uzoq asrlar davomida o`zi
ortirgan tarixiy bilimlarni og’zaki ijod orqali avloddan-avlodga etkazib keldi. Turli
rivoyatlar, asotirlar, xalq dostonlari va maqollarda tarixning u yoki bu tomonlari
o`z aksini topdi. Taniqli rus tarixchisi B. D. Grekov yozganidek, rivoyat va
asotirlar - "bu xalqning o`zi so`zlab bergan tarixidir". O’rta Osiyo eng qadimgi
xalqlarining ogzaki ijodiyoti namunalari bizgacha "Avesto" kitobi orqali,
shuningdek antik tarixchilar hamda Tabariy, Narshaxiy, Beruniy va boshqalar
asarlari orqali etib keldi. O’rta Osiyoda istiqomat qilgan qadimgi qabila va
elatlarning rivoyatu asotirlarlari ularning turmush tarzi va ma`naviy dunyosi haqida
ma`lumot beradi. Qadimgi ajdodlarimizning ajnabiy bosqinchilarga qarshi olib
25
Murodov. M. Qorabaev U. Rustamova R . “Etnomadaniyat”.. T.: Adolat. 2003 y.
25

borgan kurashlari to`grisida hikoya qiladi. Bu rivoyat va ertaklarda malika
To`maris, cho’pon Shiroq, bahodirlar Rustam va Siyovushlar obrazini yaratdi.
Ularning Vatan ozodligi yo`lidagi fidokorona kurashlarini tarannum etdi. Xalq
afsonalari Abulqosim Firdavsiyning mashhur "Shohnoma" asarining syujetini
tashkil etdi. O’rta asrlarda o`zbek xalqi ijod qilgan epik dostonlar, ertaklar va
qo`shiqlar, maqol va topishmoqlar xalq tarixini, uning ruhiyati va ma`naviyati
tadqiq etishda muhim ahamiyatga egadir. Lekin shuni ham ta`kidlab o`tish lozimki,
folklor manbalari aniq tarixiy manba sifatida qabul qilinishi mumkin emas. Buning
asosiy sababi shuki, rivoyatlarda ko`p xronologik chalkashliklar mavjud hamda
tarixiy shaxslarning faoliyat ko’rsatgan davri o`zgarib turadi. Folklor shunday
janrki, unda so`zlovchi voqealar syujetini o`zi hohlagan tarzda o`zgartirishi
mumkin. Shuning uchun folklor materiallaridan faqat qo`shimcha tarixiy manba
sifatida foydlanish maqsadga muvofiqdir. O`zbek tili va boshqa tillarning leksik
tarkibida mavjud bo`lgan va hozir ham mavjud atamalar va toponimlar (joy
nomlari)ni tadqiq etish jarayonida qimmatli tarixiy materiallar qo`lga kiritilishi
mumkin. Atamalar va topilmalarning kelib chiqishi va mazmunini aniqash bilan
lingvistika (tilshunoslik) fani shug’ullanadi 26
. Bunday ma`lumotlar lingvistik
manbalar deb ataladi. Masalan, "Buxoro" toponimi sanskrit tilidagi "vihara"
so`zining o`zgargan varianti bo`lib, "ibodatgoh" degan ma`noni bildirilishi
aniqlangan. Qadimda Buxoro shahrida buddaviylarning ibodatxonasi mavjud
bo`lganligi sababli keyinchalik bu so`z mazkur shaharga nisbatan ishlatila
boshlagan. Shunga o`xshab "vag’nze", "dax'yu", "suyurg’ol", "tanxo" singari
yuzlab atamalarning kelib chiqishini o’rganish qiziqarli tarixiy ma`lumotlar beradi.
Fotograf hamda kino san`ati paydo bo`lgandan so`ng tarixiy manbalarning yangi
bir guruhi vujudga keldi. Bunday manbalar fotohujjatlar deb ataladi. Toshkentdagi
O`zbekiston Respublikasi Markaziy kinofotofonohujjatlar Davlat arxivida XIX
asrning oxiridan hozirgi kunga qadar bo`lgan muddatda o`lkamizda sodir bo`lgan
voqealarni aks ettiruvchi boy fotohujjatlar kollektsiyasi saqlanadi. Kinohujjatlar
esa asosan Oktyabr' to`ntarishidan keyingi davrni aks ettiradi.
26
Ashirov A. «O`zbek xalqining qadimiy e`tiqod va marosimlari». T. 2007 y
26

Fotokinohujjatlarning muhim tomoni shundan iboratki, ular tariximizning turli
lahzalarini jonli tarzda gavdalantiradi. Hujjatlarning bu guruhini o’rganish va
ulardan foydalanish bizning tarixiy tasavvurimizni yana kengaytiradi va
chuqurlashtiradi. Fonohujjatlar deganda biz grammafon plastinkalari hamda
magnit tasmalarga yozib olingan nutqlar, suhbatlar, adabiyot va san`at asarlarini
tushunamiz. O`zbekiston Markaziy kinofotofonohujjatlar Davlat arxivida qator
shunday hujjatlar saqlanmoqda. SSSR va O`zbekiston SSR davlat va jamoat
arboblari, fan adabiyot va san`at namoyondalari, ishlab chiqarish ijodkorlarining
nutq va intervyulari, eski bolsheviklar, grajdanlar urushi va ikkinchi jahon urushi
faxriylarining esdaliklari alohida o’rin tutadi. Lekin bu hujjatlarning ko`pchiligi
o`sha davrda hukmron bo`lgan komunistik mafkura ruhi bilan yo`g’irilganligini
ta`kidlab o`tish zarur. Arxivda shoir va yozuvchilarning o`z asarlaridan o`qigan
parchalari matni, san`at ustalarining kontsertlari ham yozib olingan. Fonohujjatlar
ham tarixning jonli manzaralarini yaratishga, adabiyot va san`at tarixini teran
o’rganishda muhim o’rin tutadi.
Yozma manbalar tarixiy manbalarning muhim va asosiy qismi hisoblanadi.
O’rta Osiyoda miloddan avvalgi 1 mingyillikda dastlab oromiy yozuvlari, so`ngra
asoslangan so`g’d, xorazm va baqtriya yozuvlari tarqaldi. Keyinchalik bu
mintaqada yunon, kushon, turk va arab yozuvlari yoyildi. Qadimgi Fors, So`g’d,
Xorazm, Qadimgi turk, fors-tojik, eski o`zbek, rus va boshqa tillarda bitilgan
yozma manbalar ko`p asrlik tariximizni o’rganishda ulkan rol o`ynaydi. Yozma
manbalar q’oyalarga, taxta va matolarga, pergament qog’ozlarga yozilgan
bitiklardan iborat. Yozma manbalar davrlar bo`yicha nihoyatda notekis
bo`lingandir. Eng qadimgi davrlar bo`yicha yozma manbalar nihoyatda oz bo`lib,
keyingi asrlarga oid manbalar esa tobora ko`payib boradi. Yozma manbalarning
katta qismi son-sanoqsiz jangu jadallar va tabiiy ofatlar natijasida nobud bo`ldi.
Bizgacha etib kelgan tarixiy manbalarning asosiy qismi milodiy X-XX asrlarga
mansubdir. XIX asrning oxiri - XX asrning boshlaridan yozma manbalarning
miqdori keskin oshib bordi. Hozirgi kunga kelib yozma hujjatlar shu darajada
27

ko`payib kyetdiki, ularni unifikatsiya qilish, axborotni kodlashtirish, hujjatlarni
saralash va saqlash yo`llarini takomillashtirish extiyoji tug’ildi. Tarixiy manbalarni
7 ta guruhga bo`lish shartli xarakterga egadir. Masalan, etnografik, folklor va
lingvistik manbalar yozma shaklda yoki fotohujjat shaklida bo`lishi mumkin.
Bundan tashqari, yuqorida ko’rsatib o`tilgan tarixiy manbalar guruhi o`z navbatida
yana kichikroq guruhlarga bo‘linishi mumkin 27
.
27
Shoniyozov K. “O`zbek xalqining shakllanish jarayoni”. T.: Sharqiy. 2001y.
28

XULOSA
Xulosa qilib aytganda, “O‘zbek xalqining kelib chiqishidagi etnogenez va
etnik tarix masalalari” nomli kurs ishi ko‘p qirrali etnogenez jarayoni, o‘zbek etnik
guruhining kelib chiqishi va rivojlanishi bilan bog‘liq tarixiy murakkabliklarga
imkon qadar oydinlik kiritadi. Qadimgi O rta Osiyo sivilizatsiyalari, islomʻ
istilolari, O zbek xonliklarining vujudga kelishi, o ziga xosligini shakllantirgan
ʻ ʻ
madaniy va til ta sirini o rganish orqali ushbu kurs ishi o zbek xalqining
ʼ ʻ ʻ
shakllanishiga hissa qo shgan omillarni har tomonlama tushunish imkonini beradi.
ʻ
Kurs ishi etnogenez jarayonida migratsiya, madaniy almashinuv va aralashishning
muhim rolini ta’kidlaydi. Bu o zbek xalqining o ziga xosligi va hududiy
ʻ ʻ
chegaralarini shakllantirishda mo g ullar bosqinlari, O zbek xonliklarining vujudga
ʻ ʻ ʻ
kelishi kabi tarixiy voqealarning ahamiyatini ta kidlaydi. Bundan tashqari, turkiy
ʼ
va fors kelib chiqishining madaniy va lingvistik ta sirini, shuningdek, sovet
ʼ
davrining o zbek milliy o ziga xosligiga ta sirini o rganadi. Ushbu kichik tadqiqot
ʻ ʻ ʼ ʻ
ishi etnogenez va etnik tarixning nozik jihatlarini o‘rganish orqali nafaqat o‘zbek
xalqining kelib chiqishi haqida qimmatli ma’lumotlar beradi, balki butun dunyoda
etnik guruhlarning shakllanishi va rivojlanishi bilan bog‘liq murakkabliklarni
kengroq tushunishga xizmat qiladi. Umuman olganda, “O‘zbek xalqining kelib
chiqishidagi etnogenez va etnik tarix masalalari” O‘rta Osiyo tarixi va etnikligi
bo‘yicha ilmiy izlanishlarga hissa qo‘shadigan keng qamrovli va ma’rifiy tadqiqot
bo‘lib xizmat qiladi. Bu o‘zbek xalqining boy madaniy merosini ta’kidlab, uning
maftunkor tarixini yanada chuqurroq o‘rganish va tadqiq qilish uchun zamin
yaratadi.
29

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI
1. Ahmadali Asqarov "O‘zbek xalqi etnogenezi va etnik tarixi". Toshkent -
2007.
2. Anvar Shukurov "O‘zbek atamasining kelib chiqishi haqida". "Nasaf"
nashriyoti - 2010.
3. Shoniyozov K. O‘zbek xalqining shakllanish jarayoni. — Т ., 2001
4. A.X.Doniyorov, O.Bo‘riyev, A.A.Ashirov "Markaziy Osiyo xalqlari
etnografiyasi, etnogenezi va etnik tarixi". Toshkent - 2011.
5. Брошей Ю.В. Очерки теории этноса. — М., 1983.
6. Asqarov A . O ‘ zbek xalqi etnogenez va etnik tarixining ba ’ zi bir nazariy va
ilmiy metodologik asoslari //0’ zbekiston tarixi . 2002. №4.
7. « O ‘ zbek xalqining kelib chiqishi : ilm iy - m etodologik yondashuvlar ,
etnogenetik va etnik tarix » mavzusidagi respublika ilmiy - nazariy seminari
materiallari . — Т., 2004.
8. O‘zbekiston etnologiyasi: yangicha qarashlar va yondashuvlar. — Т ., 2004.
9. Markaziy Osiyoda an’anaviy va zamonaviy etnomadaniy jarayonlar. 1-
qism . T ., 2005.
10. A. Ashirov, Sh. Atadjanov “Etnologiya”. Toshkent «IQTISOD-MOLIYA»
2008.
11. Xalimbetov.Y.M “O‘zbek xalqining mentaliteti va ilmiy-metodologik
yondoshuvlar” mavzusidagi respublika ilmiy-nazariy seminar materiallari.
Toshkent - 2007.
12. Bartold V.V Sochenineya. T. Moskva. 1963.
13. Javlonbek R.B. va Doniyor.B.A. O‘zbek etnosinig o‘rganilish tarixi.
Academic Research In Educational sciences/ 2020.
30

14. B.Ahmedov. Tarixdan saboqlar. Toshkent /O’qituvchi nashr.1994.
15. Абиров В. Э. Вапросы этногенеза узбекского народа в
этнографических исследованиях Узбекистана в годы независимости.
Research Results Social Studies and Humanities. 2021
16. Murodov. M. Qorabaev U. Rustamova R . “Etnomadaniyat”.. T.: Adolat.
2003 y.
17. Ashirov A. «O‘zbek xalqining qadimiy e`tiqod va marosimlari». T. 2007 y
31

Etnogenez va etnik tarix masalalari

Sotib olish