Kirish Roʻyxatdan oʻtish

Docx

  • Referatlar
  • Diplom ishlar
  • Boshqa
    • Slaydlar
    • Referatlar
    • Kurs ishlari
    • Diplom ishlar
    • Dissertatsiyalar
    • Dars ishlanmalar
    • Infografika
    • Kitoblar
    • Testlar

Dokument ma'lumotlari

Narxi 9000UZS
Hajmi 77.0KB
Xaridlar 0
Yuklab olingan sana 04 Avgust 2023
Kengaytma docx
Bo'lim Kurs ishlari
Fan Iqtisodiyot

Sotuvchi

Bohodir Jalolov

Eurodollars bozori rivojlanishning shakllanishi

Sotib olish
Eurodollars bozori rivojlanishning shakllanishi
Reja:
Kirish
1. Valyuta   bozori   tushunchasi,   uning   institutsional   tarkibi   va   o’ziga   xos  
xususiyatlari.
2. Jahon   valyuta   bozorlari   va   ularning   tahlili
3. Eurodollars bozori rivojlanishning shakllanishi nazariy asoslari
Xulosa
Foydalanilgan   adabiyotlar   ro’yxati Kirish
O’zbekiston   Respublikasi   o’z   mustaqiligiga   erishganidan   so’ng   bozor
munosabatlari   asosida   o’z   rivojlanish   yo’lini   tanlar   ekan,   zamonaviy   moliyaviy
bozor va uning vositalariga ehtiyoj paydo bo’la boshladi. 2003   yilda joriy valyuta
operatsiyalari   bo’yicha   so’mni   xorijiy   valyutalarga   erkin   konvertirlashni   joriy
etilishi   xo’jalik   yurituvchi   sub’ektlarning,   shu   jumladan,   tijorat   banklarining
valyuta   operatsiyalarining   sezilarli darajada   oshishiga olib   keldi.
Iqtisodiy,   siyosiy   va   madaniy   tusdagi   xalqaro   munosabatlar   turli
mamlakatlar   fuqarolari   bo’lmish   yuridik   hamda   jismoniy   shaxslarning   pul
shaklidagi   talablari   va   majburiyatlarini   keltirib   chiqaradi.   Xalqaro   hisob-
kitoblarning   xususiyatli   tomoni   shundaki,   ushbu   hisob-kitoblarda   baho   va   to’lov
valyutasi   sifatida   odatda   xorijiy   valyutalar   ishlatiladi,   chunki   hozircha   umum   tan
olingan hamda barcha davlatlarda qabul qilinishi lozim bo’lgan jahon kredit pullari
mavjud   emas.   Shu   bilan   birgalikda   har   qanday   mustaqil   mamlakatda   qonuniy
to’lov vositasi sifatida uning milliy valyutasi ishlatiladi. Shu sababli tashqi savdo,
xizmatlar,   kreditlar,   investitsiyalar   bo’yicha   hisob-kitoblar   hamda   davlatlararo
to’lovlardagi   muhim   shartlardan   biri   bo’lib   to’lovchi   yoki   benefetsiar   shaxs
tomonidan   xorijiy   valyutani   sotib   olish   yoxud   sotish   shaklidagi   bir   valyutani
boshqa   bir valyutaga   ayirboshlanishi   hisoblanadi.
Jahon   tajribasi   shuni   ko’rsatadiki,   bozor   iqtisodiyoti   sharoitida   xalqaro
valyuta   munosabatlari   bozor va   davlat tomonidan tartibga   solib turiladi.
Valyuta   bozorida   valyutaning   talab   va   taklifi   hamda   ularning   kurslari
nisbati   shakllanadi.   Bozor   tomonidan   tartibga   solish   qiymat   qonuni,   talab   va   taklif
qonunlariga   bo’ysunadi.   Valyuta   bozorlarida   raqobatchilik   sharoitida   bu
qonunlarning   harakati   valyuta   almashuvining   harakati   nisbiy   tenglik   tovarlar,
xizmatlar,   kapitallar   hamda   kreditlar   harakati   bilan   bog’liq   bo’lgan   jahon
xo’jaligining   xalqaro   valyuta   ehtiyojlari   oqimlarining   muvofiqligini   ta’minlaydi.
Bozorlardagi baholar mexanizmi va valyuta kurslarining o’zgarishi sabablari orqali
iqtisodiy   agentlar   valyuta   xaridorlarining   ehtiyojlari   va   taklifining   imkoniyatlari
to’g’risida   ma’lumot   oladilar. O’tgan yili bank tizimini yanada mustahkamlash, banklarning kapitallashuv
darajasini   oshirish   va   investitsiyaviy   faolligini   kengaytirish   ta’minlandi.   Bank
tizimining   jami   kapitali   2014   yilga   nisbatan   23,3   foiz   ko’payib,   7   trillion   800
milliard so’mga etdi. So’nggi 5 yilda mazkur ko’rsatkich 2,4 barobar o’sdi. Bank
tizimi   kapitalining   etarlilik   darajasi   qariyb   24   foizni   tashkil   qildi.   Bu   umumiy
qabul   qilingan   xalqaro   standartlardan   3   marta,   bank   likvidligi   esa   eng   yuqori
ko’rsatkichlardan   2 marta   ko’pdir.
Jahon   miqyosida   savdo-sotiq   ishlarining   o’sish   sur’ati   sezilarli   darajada
sustlashgani,   eksport   qilinadigan   eng   muhim   tovarlarga   nisbatan   tashqi   talabning
kamayishi   va   narxlarning   pasayishiga   qaramasdan,   biz   tashqi   savdo   aylanmasida
ijobiy   saldoga   erishdik.   Bu   esa   davlatimizning   oltin-valyuta   zaxirasini   oshirish
imkonini berdi 1
.
Valyutaning bozor va davlat tomonidan tartibga solinishi bir-birini to’ldirib
keladi.   Bozor   tomonidan   tartibga   solish   esa   valyuta   munosabatlarini   tartibga
solishdagi   salbiy   oqibatlarning   oldini   olishga   qaratilgandir.   Bu   ular   o’rtasidagi
foyda   va   zararlar   bilan   belgilanadi.   Inqirozlar,   urushlar,   urushdan   keyingi
vaziyatlarda   davlat   tomonidan   tartibga   solish   ustunlik   qiladi.   Valyuta   iqtisodiy
vaziyat   yaxshilanishi   bilan   esa   valyuta   operatsiyalarining   erkinligi   vujudga   kelib,
bu   sohada   bozor   raqobati   qo’llab-quvvatlanadi.   Ammo   har   doim   davlat   valyuta
munosabatlari   ustidan   nazorat   qilish   va   tartibga   solish   maqsadida   o’z   valyuta
nazoratini   saqlab qoladi.
Bunda   valyuta   bozorini   samarali   tartibga   solish   maqsadida   valyuta
kursining   o’zgarib   boruvchi   boshqariladigan   strategiyasini   qo’llash   orqali
so’mning   AQSh   dollariga   nisbatan   kursini   bosqichma-bosqich   pasaytirish   choralari
ko’rildi. 1. Valyuta bozori tushunchasi, uning institutsional  tarkibi  va o’ziga
xos   xususiyatlari.
Iqtisodiy,   siyosiy   va   madaniy   tusdagi   xalqaro   munosabatlar   turli
mamlakatlar   yuridik   shaxslari   hamda   fuqarolarining   pul   talabnomalari   va
majburiyatlarini   keltirib   chiqaradi.   Xalqaro   hisob-kitoblarning   o’ziga   hosligi
shundaki,   baho   va   to’lov   valyutasi   sifatida   odatda   xorijiy   valyutalar   ishlatiladi,
chunki   hozirgi   kunda   barcha   davlatlarda   qabul   qilinishi   majburiy   bo’lgan   umum
tan olingan jahon kredit pullari yo’q. Shu bilan birgalikda qonuniy to’lov vositasi
sifatida   har   bir   suveren   davlatda   uning   milliy   valyutasi   ishlatiladi.   Shu   sababli
tashqi   savdo,   xizmatlar,   kreditlar,   investitsiyalar,   davlatlar   aro   to’lovlar   bo’yicha
hisob-kitoblarning   zaruriy   sharti   bo’lib   to’lovchi   yoki   oluvchi   tomonidan   bir
valyutani   boshqa   bir   valyutaga   sotib   olish   yoxud   sotish   shaklidagi   almashinishi
hisoblanadi.
Valyuta bozorlari - bu, talab va taklif asosida shakllanadigan kurs bo’yicha
xorijiy   valyutalarning   milliy   valyutaga   oldi-sotdisi   amalga   oshadigan   rasmiy
markazlaridir. 3
Turli   mamlakatlar   yuridik   va   jismoniy   shaxslarining   pullik   qarz
majburiyatlarini   to’lovi   bilan   bog’liq   xalqaro   to’lov   aylanmasiga   valyuta   bozori
tomonidan   xizmat ko’rsatiladi.
Keng  ma'nodagi  valyuta   bozori  -   bu,  xorijiy  valyuta  oldi-sotdisini  amalga
oshirish hamda xorijiy investorlar kapitallari harakati bilan bog’liq operatsiyalarda
paydo   bo’ladigan   iqtisodiy   munosabatlar   jarayonidir.   Valyuta   bozorida   valyuta
qimmatliklarining   investorlari,   sotuvchilari   va   sotib   oluvchilari   manfaatlarining
kelishuvi   amalga   oshadi.   G’arb   iqtisodchilari   valyuta   bozorini   tashkiliy-texnik
nuqtai   nazardan   milliy   va   xorijiy   banklar   hamda   broker   firmalarini   o’zaro
birlashtiruvchi   zamonaviy   aloqa   vositalari   tarmoqining   yig’indisi   sifatida
tavsiflaydi.
Zamonaviy valyuta  bozori, yalpi  jahon xo’jaligi  miqyosida amal  qiluvchi,
murakkab va muntazam   iqtisodiy   tizim   sifatida   maydonga   chiqadi. Valyuta   bozori   yangi   sharoitlarga   moslashgan   holda   tinmay   rivojlanib
kelgan. U xorijiy valyutadagi veksellar bilan savdoning lokal markazlaridan tortib
to   birdan-bir   haqiqiy   xalqaro   bozor   shakligacha   bo’lgan   yo’lni   bosib   o’tdi.
Xorijiy valyutalar bilan operatsiyalar qadimdan pullarni o’zaro almashtirish
operatsiyalari   shaklida   amalga   oshgan.   Biroq   zamonaviy   tushuncha   sifatidagi
valyuta   bozorlari   XIX   asrga   kelib   shakllandi.   Bunga   quyidagi   omillar
ko’maklashdi:
- xalqaro   iqtisodiy   munosabatlarning   rivojlanishi;
- milliy   valyuta   tizimlari   yuzasidan   a'zo   mamlakatlar   zimmalariga
ma'lum   bir   majburiyatlarni   yuklovchi   jahon   valyuta   tizimining   barpo   etilishi;
- xalqaro   hisob-kitoblar   kredit   vositalarining   kengayishi;
- bank   kapitali   to’planuvi   va   markazlashuvining   kuchayishi,   turli
mamlakatlar   banklari   o’rtasida   vakillik   munosabatlarining   rivojlanishi,   joriy
vakillik hisobvaraqlarini   xorijiy   valyutalarda   yuritilish   amaliyotini   kengayishi;
- valyuta   bozorlari   o’zaro   aloqalarini   soddalashtirish   hamda   kredit   va
valyuta xatarlari  darajasini  kamaytirish imkonini  beruvchi  telegraf, telefon, teleks
singari   aloqa   vositalarining   takomillashishi;
- axborot   texnologiyalarining   rivojlanishi,   valyuta   kurslari,   banklar,
ularning   vakillik   hisob   raqamlarining   holatlari,   iqtisodiyot   va   siyosat   borasidagi
tendensiyalar   haqidagi   ma'lumotlarni   katta   tezlikda uzatilishi.
Milliy   bozorlar   va   ularning   o’zaro   aloqalari   rivojlanib   borishi   bilan   jahon
moliyaviy markazlarida jahonning yetakchi valyutalari uchun yahlit jahon valyuta
bozori shakllandi. Zamonaviy jahon valyuta bozorlari quyidagi asosiy xususiyatlar
bilan   tavsiflanadi:
1) xo’jalik   aloqalarining   baynalmilallashuvi,   elektron   aloqa
vositalaridan   keng   foydalanish   va   ular   orqali   operatsiyalar   hamda   hisob-kitoblarni
amalga   oshirish   zaminida   valyuta   bozorlarining   baynalmilallashuvi;
2) operatsiyalar   navbati   bilan   jahonning   barcha   joylarida   uzluksiz,   sutka
davomida   amalga   oshadi.   Kalendar   sutkalar   hisobi   soat   poyaslarining   Grinvich   - Greenwich   Meridian   Time   (GMT)   orqali   o’tadigan   "0"   raqamli   meridianiga muvofiq   valyuta   bozoridagi   faoliyat   Yangi   Zelandiya   (Vellington)da
boshlanadi   va   Sidney,   Tokio,   Gonkong,   Singapur,   Moskva,   Frankfurt-Mayn,
London,   N'yu-York   hamda   Los-Anjeles   ketma-ketligidagi   soat   poyaslarini   bosib
o’tadi;
3) valyuta   operatsiyalarining   texnikasi   soddalashtirilgan,   hisob-kitoblar
banklarning   vakillik   hisobvaraqlari   orqali   amalga   oshadi;
4) valyuta   va   kredit   xavf-xatarlarini   sug’urtalash   maqsadida   valyuta
operatsiyalarining   keng   rivojlanishi.   Bunda   avval   amalda   bo’lgan   va   bank
balansida  aks ettirilgan valyuta operatsiyalari  balansdan  tashqari  hisobvaraqlarida
hisobi   yuritiladigan   muddatli   hamda   boshqa   turdagi   valyuta   bitimlari   bilan
almashtiriladi;
5) chayqov   va   arbitraj   operatsiyalari   tijorat   bitimlari   bilan   bog’liq
valyuta   operatsiyalaridan   ko’p   jihatdan   ortiqdir,   ular   ishtirokchilarining   soni   keskin
ko’payadi va o’z tarkibiga nafaqat bank hamda transmilliy korporatsiyalarni, balki
boshqa   yuridik va   jismoniy shaxslarni oladi;
6) kursi,   xususiyatli   birja   tovariga   o’xshab   fundamental   iqtisodiy
omillarga   bog’liq   bo’lmagan,   o’zining   tendensiyalariga   ega   bo’lgan   valyutalarning
barqarorsizligi. Jahon valyuta bozori  eng kuchli  va likvidli, ammo siyosiy hamda
iqtisodiy   yangiliklarga   nihoyatda   sezgir   bozordir.
Funksional   nuqtai   nazardan   valyuta   bozorlari   quyidagilarni   ta'minlaydi:
- xalqaro   hisob-kitoblarning   o’z   vaqtida   amalga   oshishini;
- valyuta   va   kredit   xavf-xatarlar   sug’urtalanishini;
- jahon   valyuta,   kredit   va   moliya   bozorlarining   o’zaro   aloqalarini;
- banklar,   korxonalar,   davlat   valyuta   zahiralarining   diversifikatsiyasini;
- valyuta   kurslari   muvofiqlashtirilishini   (bozor   va   davlat   tomonidan);
- ishtirokchilari   tomonidan   valyuta   kurslarining   farqi   sifatidagi   chayqov
foydasi   olinishini;
- iqtisodiyotni   davlat   tomonidan   muvofiqlashtirilishiga   qaratilgan valyuta   siyosatini  amalga oshirilishi, so’nggi  paytlarda esa mamlakatlar ("ettilik",
Iqtisodiy   hamkorlik   va   Rivojlanish   Tashkiloti,   Yevropa   Ittifoqi)   guruhi   doirasida
o’zaro   kelishilgan   makroiqtisodiy   siyosatning   tarkibiy   qismi   sifatida.   Valyuta
bozori   moliyaviy   bozorning   boshqa   segmentlariga   qaraganda   o’z
operatsiyalarining   ko’lami   bo’yicha   nihoyatda   kattadir.   Masalan,   1997   yildagi
aksiyalar bozoridagi   kunlik operatsiyalarning hajmi 100 - 150 mlrd., obligatsiyalar
bozorida   500   -   700   mlrd.,   valyuta   bozorida   esa   1,4   trln.   AQSh   dollari   hajmida
baholangan   (1986   yilda   ushbu   operatsiyalar   hajmi   205   mlrd.   AQSh   dollarini
tashkil   etgan).
Valyuta   bozoridagi   shartnoma   instrumentlari   ichida   katta   o’zgarish   sodir
bo’ldi.   Erkin   raqobat   kapitalizmi   davrining   monometalizmi   sharoitida   yaxshigina
rivoj   topgan   xalqaro   hisob-kitoblarning   kredit   vositalaridan   foydalangan   holdagi
xalqaro naqdsiz to’lovlar ko’lami katta edi. Valyuta kursi "oltin nuqtalari"ga etgan
va   qarzdorga   devizlar   bilan   emas,   balki   oltin   bilan   hisob-kitob   qilish   samarali
bo’lgan   paytda   oltin   xalqaro   hisob-kitoblar   bo’yicha   majburiyatlarning   yakuniy
to’lov   vositasi   sifatida   ishlatilar   edi.   Valyuta   operatsiyalarining   instrumentlari
bo’lib   azaldan   o’tkaziladigan   tijorat   veksellari   (trattalar)   hisoblanar   edi.   Tratta
eksportyor   yoki   kreditor   tomonidan   importyor   yoxud   qarzdorga   qarata   yozib
chiqarilgan   talabnomadir.   Banklar   rivojlanib   borgani   sari   ushbu   trattalar   bank
veksellari   va   cheklari,   XIX   asrning   ikkinchi   yarmidan   boshlab   esa   bank   pul
o’tkazmalari   tomonidan   siqib   chiqarila   boshlandi.   Bank   vekseli   -   bu,   ushbu
mamlakat   banki   tomonidan   o’zining   xorijiy   vakili   (korrespondenti)   ga   qarata
chiqarilgan vekseldir. qarzdor (importyor)lar mazkur veksellarni milliy (markaziy)
bankdan   sotib   olganidan   so’ng   ularni   o’z   qarz   majburiyatlarini   so’ndirish
maqsadida kreditorlar (eksportyorlar)ga jo’natadilar. Bank vekseli asta-sekin bank
cheki   bilan   siqib   chiqariladi.   Bank   cheki   -   bu,   avuarlar   egasi   bo’lmish   xorijdagi
bankning o’z vakil-bankiga o’zining joriy hisobvarag'idan chekni taqdim etuvchiga
ma'lum   bir   summani   o’tkazib   berish   to’g’risida   yozma   tarzdagi   buyruqidir.
eksportyorlar mazkur cheklarni qo’llariga olganlaridan so’ng ularni o’z banklariga
sotadilar. Xalqaro   to’lov   aylanmasida   oltinning   o’rnini   egallagan   kredit   muomala
qurollari muomala xarajatlarining kamayishi  hamda banklar va davlatlar o’rtasida
naqdsiz   o’zaro hisob-kitoblarning   rivojlanishiga   ko’maklashadi.
Zamonaviy xalqaro to’lov aylanmasida bank pul o’tkazmalari, ya'ni pochta
va   ayniqsa   telegraf   pul   o’tkazmalaridan   keng   miqyosda   foydalaniladi.   Pul
o’tkazmasi   -   bu,   bankning   vakil-bankka   o’z   mijozining   ko’rsatmasiga   binoan
xorijiy   valyutadagi   ma'lum   bir   summani   boshqa   mamlakatda   o’z   hisobvarag'idan
to’lash to’g’risidagi buyruqidir. Pul o’tkazmasini amalga oshirishda bank mijozga
xorijiy   valyutani   milliy   valyutaga   sotadi.   Telegraf   pul   o’tkazmalari   hisob-
kitoblarni   tezlashtirishga,   kreditdan   foydalanish   muddatini   qisqartishga   hamda
veksel,   chek,   pochta   pul   o’tkazmasini   jo’natish   va   ularni   manzilga   etib   kelishi
davri   mobaynida   vujudga   keladigan   valyuta   yo’qotishlardan   saqlashga
ko’maklashadi.   Telegraf   orqali   pul   o’tkazmalarida   maxsus   kod   ("kalit")ning
qo’llanilishi  suiste'molliklar   (qalbaki   pul   o’tkazmalari)ni   istisno   etadi   hamda   xato
qilmaslikni   kafolatlaydi.   SVIFT   tizimining   rivojlanishi   bilan   pul   o’tkazmalarini
amalga   oshirishning   elektron tizimi rivojlana boshladi. Valyuta operatsiyalari o’z
moddiy   asoslarini   tobora   yo’qotib   bormoqda   va   vakillik   hisobvaraqlari   bo’yicha
yozuvlar sifatida   mavjuddir.
Valyuta   bozorlari   institutsional   nuqtai   nazardan   banklar,   brokerlik
firmalari,   korporatsiyalar   va   ayniqsa   Trans   Milliy   Korporatsiyalar   yig’indisidan
iboratdir.   Banklar,   banklararo   bozordagi   o’zaro   hamda   savdo-sanoat   sohalariga
aloqador   mijozlari   bilan   valyuta   bitimlarining   85-95%ni   amalga   oshiradilar.   Bank
yoki   valyuta   milliy   qonunchiligiga   muvofiq   inqirozlar   davrida   banklarning
Xalqaro   operatsiyalar   va   valyuta   bitimlarini   amalga   oshirishga   bo’lgan   huquqlari
cheklanadi yoki mazkur operatsiyalarni amalga oshirish uchun maxsus ruxsatnoma
(lisenziya)   talab   etiladi.   Ushbu   cheklovlar   amalga   oshiriladigan   barcha   valyuta
operatsiyalariga   yoki   ularning   ayrim   turlariga,   masalan   "offshor"   hududlaridagi
banklarning   rezidentlar   bilan   valyuta   bitimlariga   aloqador   bo’lishi   mumkin.
Valyuta   operatsiyalarini   amalga   oshirish   huquqi   taqdim   etilgan   banklar
vakolatli, devizli yoki valyutali banklar deb ataladi. Barcha devizli banklar valyuta bozorining operatsiyalarida teng asosda ishtirok eta olmaydilar. Bankning kattaligi,
uning mavqei, xorijiy bo’lim  va filiallari  tarmoqining rivojlanganligi, bank orqali
amalga   oshayotgan   xalqaro hisob-kitoblarning   hajmi   kabi omillar   bankning   valyuta
bozorlaridagi   rolini   ko’p   jihatdan   belgilaydi.   Bankning   joylashgan   joyida   valyuta
cheklovlarini   muntazam   ravishda   kiritilishi,   teleks   va   telefon   aloqalarining   holati
hamda   ushbu   bank   o’tkazayotgan   siyosat   yuqoridagi   omillar   bilan   bir   qatorda
uning   valyuta   bozorida   ishtirok   etishiga   ma'lum   bir   ta'sir   o’tkazadi.   Shu   sababli
valyuta operatsiyalarining eng katta qismi Trans Milliy Banklar (TMB) zimmasiga
to’g’ri keladi. Ularga Citibank, Chase Manhattan Bank, Deutsche Bank, Dresdner
Bank, Barclays Bank, Union Bank Swizerland, Sumitomo Bank, Mitsubishi Bank,
ABN Amro va boshqalar kiradi. Mazkur banklar nihoyatda katta summalar (100 -
500 mln. AQSh dollari)ga bitimlarni amalga oshiradilar. Shu bilan birgalikda 1   -
10   mln.   dollargacha   bo’lgan   standart   bitim   valyuta   bozori   holatiga   sezilarli   ta'sir
ko’rsatadi   hamda   ushbu   bitim   egasi   manfaatli   bitimlar   uchun   kurashda   raqobatli
imtiyozga   ega   bo’ladi.   TMBlar   xorijiy   bo’limlar   tarmoqiga   ega   bo’lgan   holda
valyuta   operatsiyalarini   sutka   davomida   uzluksiz   amalga   oshirish   imkoniyatiga
ega.
Valyuta bozorining yangi ishtirokchisi bo’lib valyutalarni turli mamlakatlar
hukumatlari   va   korporatsiyalarining   yuqori   likvidli   hamda   ishonchli   qimmatli
qog’ozlariga   joylashtirgan   holda   aktivlar   portfelining   diversifikatsiyali
boshqaruvini   amalga   oshiruvchi   investitsiya   fondlari   maydonga   chiqdi.   Ulardan
eng   tanilganlari   qatoriga   Jorj   Sorosning   "Quantum"   va   "Dean   Witter"   fondlari,
"Lohg-Term   Capital   Management"   Xalqaro   hedj-fondi   kabi   fondlar   kiradi.
Investitsiya fondlarini valyuta bozorlarini   erkinlashtirish sharoitida paydo bo’lishi
o’sgan valyuta va kredit tavakkalchiliklarini sug’urtalash zarurati bilan bog’liqdir.
Ularni   vujudga   keltirishda   odatda   TMBlar   hamda   investitsiya   fondlari   ishtirok
etadi.   Shu   sababli   hedj-zahiralarda   nafaqat   xatarlarni   sug’urtalash,   balki   kichik
mamlakatlarning   valyuta   kurslarini   pasaytirib   yuborishga   qodir   bo’lgan   yirik
chayqov   bitimlarini   tuzish   imkonini   beruvchi   katta   hajmdagi   pul   mablag’lari
to’planadi.   Ushbu   holat   1998   yilning   yozida   Malayziya,   Indoneziya   va Gonkongning   valyutalari   bilan   sodir   bo’ldi   hamda   mazkur   davlatlarning   keskin
noroziligini   keltirib   chiqardi.   Mazkur   davlatlar   yuqorida   zikr   etilgan   yirik
chayqovchilarning   o’z   hududlaridagi   faoliyatiga   taqiqlovchi   choralar   kiritdilar.
Valyuta bozorlari ishtirokchilarining qatoriga ushbu bozorlar orqali valyuta
zahiralarini   boshqaradigan,   milliy   valyuta   kursini   qo’llab-quvvatlab   turadigan,
valyuta   intervensiyasi   hamda   milliy   valyutadagi   qo’yilmalar   bo’yicha   foiz
stavkalari   muvofiqlashtirilishini   amalga   oshiradigan   mamlakatlar   markaziy
banklari kiradi. Jahon valyuta bozorlariga eng katta ta'sirni AQSh (Federal Zahira
Tizimi),   Germaniya   va   Buyuk   Britaniya   markaziy   banklari o’tkazadi.
Valyuta   bozorida   nobank   toifasidagi   institutlar   (sug’urta   va   pensiya
fondlari,   investitsiya   kompaniyalari)   ham   ishtirok   etadi.   Biroq   ushbu   institutlar
bozorda   valyutani   sotuvchilari   va   sotib   oluvchilari   o’rtasida   vositachilik
funksiyalarini   bajaruvchi   bozorning   yana   bir   muhim   ishtirokchilari   bo’lmish
brokerlik   firmalaridan   vositachilar   sifatida   foydalanadilar.   Broker   orqali
ishlashning   imtiyozli   taraflari   qatoriga   bitimlar   amalga  oshirilishining   mahfiyligi,
kotirovka   jarayonining uzluksizligi, o’z baholarini berish imkoniyati kabilar kiradi.
Brokerlar   valyuta operatsiyalarining hajmlari, valyuta operatsiyalarining 30 foiziga
yaqinini   (London   bozorida   35%,   dollar   bo’yicha   operatsiyalarda   esa   birmuncha
ko’proq)   qamrab   olgan   holda   doim   o’sib   bormoqda.   90-yillarning   o’rtalarida,
masalan 1997   yilda Tokioda dollar-iena operatsiyalarining 50%iga yaqinini amalga
oshiruvchi   elektron   brokerlar   paydo   bo’ldi.   Brokerlik-dilerlik   firmalari   ichida
yetakchi   o’rinni   "Merrill   Linch"   (Merrill   Lynch   Pierce   Fenner   &   Smith),   I.F.
Hatton   (E.F.   Hutton),   "Goldman   Saks"   (Goldman   Sachs),   "Morgan   Stenli"
(Morgan   Stanley)   kabi   kompaniyalar   egallaydi.
Ayrim   mamlakatlar   (Germaniya,   Fransiya,   Yaponiya,   Benilyuks
mamlakatlari,   Skandinaviya)da   valyuta   birjalari   saqlanib   qolgan   bo’lsa-da,
ularning   roli   unchalik   katta   emas   va   bajaradigan   funksiyalari   valyuta   savdolarini
tashkil   etish,   bo’sh   resurslarni   safarbar   etish,   ma'lumot-kurslarini   qayd   etish
kabilardan   iboratdir.
Yirik   banklar,   birinchi   navbatda   TMBlar   boshqa   banklar,   vositachilik broker   firmalari   hamda   jahon   moliya   markazlari   bilan   elektron   hisoblash
mashinalari,   telefon   hamda   teleks   aloqa   tizimlari   orqali   ulangan   valyuta
bo’limlariga egadirlar.   Ushbu   bo’limlar   esa   o’z   navbatida   videoaloqa   tizimlari
bilan   telegraf   agentlik
(Reyter   va   boshqa)   tarmoqiga   ulangan.   Mazkur   agentliklar   eng   muhim
siyosiy   va   iqtisodiy   yangiliklar   hamda   valyutalar   kurslari   haqida   habar   berib
turadilar.
70-yillardan   boshlab   valyutalar   bilan   ayrim   operatsiyalar   tovar   birjalarida
amalga   oshiriladi   (masalan,   f'yuchers   va   opsion   valyuta   operatsiyalari   Chikago
hamda   N'yu-York   tovar   birjalarida).
O’zbekistonda ham valyuta birjasi tashkil etilgan va u Respublika Valyuta
Birjasi   deb   ataladi.   Mazkur   birjaning   xususiyatli   tarafi   shundaki   ushbu   birjada
nafaqat   valyuta   operatsiyalari,   balki   fond   (davlat   qisqa   muddatli   obligatsiyalari)
operatsiyalari   ham   amalga   oshiriladi.
Valyuta, kredit, moliya va oltin bozorlari o’rtasidagi  kuchayib borayotgan
bog’liqlik   munosabati   bilan   eng   yirik   banklarda   "valyuta   zali"   konsepsiyasi   joriy
etilgan.   Bankning   turli   bo’limlarida   amalga   oshiriladigan   ushbu   bozorlardagi
operatsiyalar   "valyuta   zalida"   birlashtirilgan.   Bu   bilan   to’liq   ma'lumotga,   turli
bozor   segmentlarining   o’zaro   manfaatli   operatsiyalarida   dilerlar   o’rtasidagi
yaqindan   aloqaga,   zikr   etilgan   bozorlarda   harakatning   kelishilgan   strategiya   va
taktikasiga   erishiladi.   Xorijiy   valyutalardagi   pozitsiyalar,   oltin   va   qimmatli
qog’ozlarga investitsiyalar bank mablag’larining likvidli asosda joylashtirilishining
muqobil   shakllari   sifatida   ko’riladi.   Shu   bilan   birgalikda   xorijiy   qimmatli
qog’ozlarga qo’yilmalar va valyuta-foizli arbitraj bozorning bir nechta sektorlarida
aralash   operatsiyalarni   vujudga   keltirgan   holda   valyutali   xedjing   bilan   qo’llab-
quvvatlanishi   mumkin.
EHMlarning   qo’llanilishi   har   daqiqada   turli   valyutalardagi   banklar
pozitsiyalarini hamda alohida banklar bilan operatsiyalarini nazorat qilish imkonini
beradi.   Operatsiyalarning   avtomatlashtirilgan   qayta   ishlovi   aylanmalar   imkonini
oshiradi,   pul   o’tkazmasining   aniqligi   va   o’z   vaqtidaligini   hamda   valyuta   kelib tushishini   kafolatlaydi.   Telekommunikatsiya   tizimlarining   SVIFT   asosida
rivojlanishi tez va kam xarajatli asosda bitimlarni amalga oshirish, xususan valyuta
kelib tushganligi haqidagi tasdiqnomani bitim amalga oshganidan so’ng ertasi kun
nahorida, ya'ni banklar hisobvaraqlariga pullar olinishining real vaqtidan avvalroq
olish   imkonini   beradi.   Reyter-diling   elektron   tizimi   banklarga   ushbu   tizimga
ulangan manfaatdor banklar bilan bir zumda aloqalarni o’rnatish hamda bitimlarni
amalga oshirish  imkonini  beradi. Biroq qimmat  turadigan  elektron va komp'yuter
jihozlarini   sotib   olishga   valyuta   bozorida   hukmron   bo’lgan   yirik   banklarninggina
qurbi   etadi.   Valyuta   zali   jihozlari   hamda   Reyter   va   Telereyt   tizimlariga   a'zolik,
komp'yuterlar  hamda bitimlarning dastur ta'minotlari qiymati  millionlab dollarlar,
yirik zallar uchun esa o’n millionlab dollarlar turadi. Jahonning eng yirik banklari
mijozlariga   uydan   chiqmagan   holda   bankdan   uzoqda   joylashgan   terminal   orqali
o’z   hisobvaraqlarini   boshqarish   yuzasidan   operatsiyalarning   ma'lum   bir   to’plamini,
jahon   valyuta   bozorlarida   valyutani   sotib   olish   va   sotish   operatsiyalarini   amalga
oshirish imkonini beruvchi "virtual banklar" (virtual banking) konsepsiyasini joriy
etishga   kirishdi.
90-yillarning   ikkinchi   yarmida   mavjud   ("REUTERS   dealing   2000",
"Telereuter", "TENFORE" va boshqa shu kabi) diling tizimlari juft valyutalarning
elektron savdolarida jadal ishlatiladigan elektron broker tizimlari bilan to’ldirilgan
edi.   Konversiya   bilan   bog’liq   jami   operatsiyalar   ichida   1996   yilda   USD/DEM
operatsiyalari zimmasiga 22%, USD/YPYga - 17%, GBP/USDga - 11% va boshqa
valyuta juftliklariga  50%  to’g’ri  kelar  edi.  1996  yilda  Tokio  brokerlik  bozoridagi
dollar-iena bo’yicha operatsiyalarning 50%dan ziyodiga elektron broker tarmoqlari
tomonidan   xizmat   ko’rsatilgan.   Savdolar   "parket"da   "ovoz"   orqali   amalga
oshadigan   an'anaviy   valyuta   birjasidan   farqli   o’laroq   Chikago,   Frankfurt-Mayn,
Tokio,   Singapur   va   boshqa   jahon   bozorlarida   elektron   birjalari   paydo   bo’ldi.
Ushbu birjalarning jihozlanishi nafaqat jahon bozorlaridagi valyuta kurslari va foiz
stavkalari   haqidagi   har   taraflama   ma'lumotlarni   olish   hamda   ushbu   bozorlarda
operatsiyalarni   amalga   oshirish,   balki   tahliliy   ishlarni   olib   borish   va   valyuta
kurslari   dinamikasini prognozlash   imkonini berdi. Valyuta bo’limlarining dilerlik xizmati bir necha o’n, ayrim holatlarda esa
yuzdan   ortiq   hodimlarni   o’z   ichiga   oladi.   Ularning   ichida   dilerlar,   iqtisodchi-
tahlilchilar, menejerlar  mavjud. Dilerlar  (Fransiyada  ularni  odatda kambistlar  deb
atashadi)   -   valyuta   oldi-sotdisi   bo’yicha   mutahassislardir.   Ularning   o’rtasida
ishning   taqsimoti   valyutalar   va   operatsiyalar   (savdo-sanoat   toifasidagi
mijozlar,banklar   aro,   naqdli,   muddatli   va   boshqa   shu   kabilar)ning   turiga   qarab
amalga   oshadi.   Nisbatan   tajribali   dilerlar   -   bosh,   katta   dilerlar   -   arbitraj
operatsiyalarini   amalga   oshirish   hamda   valyutalarda   chayqov   pozitsiyalarini
vujudga   keltirish   huquqiga   ega.   Iqtisodchi-tahlilchilar   iqtisodiyot,   siyosat,   xalqaro
hisob-   kitoblarning   rivojlanish   tendensiyalarini   o’rganish   asosida   valyuta   kurslari
va   foiz   stavkalari   harakatini   prognoz   qiladi.   Ular   mijozlar   bilan   o’zaro
munosabatlarda   tavsiyalar   sifatida   ishlatiladigan   valyuta   tavakkalchiliklarini
baholash   hamda   sug’urtalashning   eng   samarali   usullarining   ekonometrik
modellarini   ishlab   chiqadi.   Prognozlashning   asosiy   qismi   EHM   yordamida
ekonometrik   modellar   negizida   amalga   oshadi.   Statistik   grafik   (chart)lar   asosida
valyuta   kurslarining   harakat   tendensiyalari,   muayyan   kurs   nuqtalaridagi   ularning
tebranishini   aniqlash   "qarshilik   nuqtalari"ni   hisobga   oluvchi   dilerlar   harakatida
katta   rol   o’ynaydi.   Ushbu   "qarshilik   nuqtalari"dan   oshib   o’tilishi   kurslarda   katta
o’zgarish   ro’y   berishi   ehtimolini   anglatadi.   Valyuta   operatsiyalariga   umumiy
rahbarlik,   bankning   ishchi   organi   bo’lmish   valyuta   qo’mitasi   tomonidan
tasdiqlanadigan valyuta siyosatiga   amal qiluvchi menejerlar   zimmasiga yuklatiladi.
Nisbatan   kichik   banklarda   diler   bir   vaqtning   o’zida   ham   ekspert,   ham   operator
sifatida   maydonga   chiqadi.
Valyuta   kurslarining   qisqa   va   o’rta   muddatli   dinamikasi   tendensiyalarini
prognozlash   hamda   aniqlashda   valyuta   bozori   kon'yunkturasiga   ta'sir   etuvchi
omillar   (yalpi   ichki   mahsulotning   hajmi,   sanoat   ishlab   chiqarishining   o’sishi,
ishsizlik   darajasi,   ulgurji   va   chakana   baholar   indekslari,   to’lov   balansi   asosiy
moddalarining   ahvoli,   foiz   stavkalarining   dinamikasi)   tahlil   etiladi.   Olingan
ma'lumotlar   asosida   valyuta   operatsiyalarini   amalga   oshirishning   strategiya   va
taktikasi ishlab chiqiladi. Biroq prognozlarning ishonchlilik darajasi unchalik katta emas,   chunki   valyuta   bitimlari   ob’yektiv   va   sub’ektiv   tavsifidagi   xavf-xatarlar
ta'siridadir. Xavf-xatarning ob’yektivligi, valyuta kurslarining uzoq muddatli davr
ichida turli mamlakatlarning iqtisodiy ko’rsatkichlariga, qisqa muddatli davr ichida
esa siyosiy voqealar, iqtisodiy masalalar bo’yicha davlat organlarining qarorlariga,
mish-mishlar   va   payt   poylashlarga   bog’liqligi   bilan   asoslanadi.   Xatarning
sub’ektivligi   esa   diler   tomonidan   o’z   vakolatlari   doirasida   valyuta   kursidan   kelib
chiqqan   holda   amalga   oshirilayotgan   oldi-sotdi   operatsiyasining   hajmi
yuzasidan   qabul   qilinayotgan   qaror   bilan   asoslanadi.   Daqiqalar   ichida   o’nlab
million   dollarlarga   bitimlar   tuzilishini   hisobga   olgan   holda   dilerlarning   noto’g’ri
qabul   qilgan qarorlari ob’yektiv omillar bilan birgalikda, ayniqsa yirik bitimlarda,
katta   yo’qotishlarga   olib   kelishi mumkin.
1974 yilda De Bryussel  banki  katta zarar  ko’rdi va bankrotlikdan Lamber
Bank   hamda   Bryussel'-Lamber   komapaniyasi   bilan   qo’shilishi   va   ushbu   asosda
Bryussel-Lamber   moliyaviy   guruhi   barpo   etilishi   evaziga   qutildi.   Ba'zi   banklar
valyuta   chayqovi   bilan   haddan   tashqari   ko’p   shug’ullanishi   oqibatida   masalan
1974   yilda   Franklin   neshnl   benk   (AQSh),   1973   yilda   Bankhaus   Hershtatt   (GFR)
bankrotlikka   uchradi.   Chayqov   valyuta   operatsiyalari   oqibatida   Yaponiyaning
Fudzi   banki   1984   yilda   11,5   mlrd.   iena   zarar   ko’rdi   va   ushbu   zarar   uning
portfelidagi   bir   qism   qimmatli   qog’ozlarning   sotilishi   hisobiga   qoplandi.   1997-
1998 yillarda Janubi-Sharqiy Osiyo hududi va boshqa mamlakatlarda ro’y bergan
chuqur   moliyaviy   hamda   valyuta   inqirozi   jahon   bo’ylab   banklar   va   firmalarning
valyutadagi   katta   talofatlariga   olib keldi.
Banklarning  bankrotligi   valyuta   operatsiyalari   ustidan   bank  rahbariyati   va
tegishli   davlat   organlari   nazoratining   kuchayishiga   olib   keldi.   Banklar   ustidan
nazoratning   milliy   organlari   kapital   harakati   va   banklar   xavf-xatarlari   hajmlarini
nazorat   qilish   maqsadida   ularning   valyuta   pozitsiyalarini   kuzatadi.   Jahon   valyuta
va kredit bozorlaridagi operatsiyalar milliy hamda xalqaro organlarning muntazam
o’rganish   ob’yekti   bo’lib   xizmat   qiladi.   Mazkur   choraning   zarurligi   valyuta   va
qimmatli   qog’ozlar   kurslari   hamda   foiz   stavkalarini   eksport   va   import   hamda
kapitallar harakati orqali ishlab chiqarishning rivojlanish istiqbollari, kon'yunktura, inflyatsiya   sur'atlariga   sezilarli   ta'sir qilishidadir.
Banklararo bozor to’g’ridan-to’g’ri va brokerlik bozorlariga bo’linadi. Shu
sababli   brokerlik   firmalari   valyuta   bozorining   institutsional   tarkibiy   tuzilishining
qismlaridan biri bo’lib hisoblanadi. Jami valyuta operatsiyalarining 30 foizi ushbu
firmalar   orqali   o’tadi.   Brokerlik   firmalari   xizmatlari   uchun   vositachilik   haqi
(sotilgan   yoki   sotib   olingan   har   bir   million   dollar   uchun   20   AQSh   dollarigacha
yoki   uning   ekvivalentini)   oladilar.   Banklararo   aloqalarning   elektron
vositalari   hamda   valyuta   bitimlari   (Reyter-diling,   Telereyt)   amalga   oshirilishining
rivojlanishi bilan brokerlik firmalarining banklararo bozordagi roli pasaydi. Ammo
xususiy shaxslar hamda nisbatan kichik firmalar operatsiyalarida ular hamon katta
rol   o’ynab   kelmoqda.
Xalqaro   amaliyotda   broker   xizmatlarining   vositachilik   haqini   hisoblash
tizimi   qabul   qilingan.   Ushbu   haqning   to’lanishi   valyutaning   sotuvchisi   va   sotib
oluvchisi   o’rtalarida   barobar   taqsimlanadi   hamda   kotirovkaga   qo’shilmaydi.
Vositachilik   haqi   kontragentlar   tomonidan   odatda   oyma-oy   bevosita   brokerga
to’lanadi.   Faqat   AQShning   valyuta   bozorlarida   brokerning   vositachilik   haqi   ko’p
vaqt mobaynida sotuvchilar kursiga qo’shib kelingan va valyuta sotilganidan so’ng
brokerga   to’langan.   1978   yilning   sentyabridan   boshlab   N'yu-York   valyuta
brokerlari   Assosiatsiyasining   qaroriga   asosan   broker   xizmatlarining   vositachilik
haqi hisoblashning amalda bo’lgan xalqaro amaliyoti Amerika valyuta bozorlariga
kiritilgan. 2. Jahon   valyuta   bozorlari   va   ularning   tahlili
Valyuta   operatsiyalarining   hajmi   va   tavsifi,   ishlatilayotgan   valyutalarning
soni  hamda  erkinlashtirishning  darajasiga  ko’ra  valyuta   bozorlari   jahon,  hududiy
va   milliy   (mahalliy)   bozorlarga   bo’linadi.
Jahon   valyuta   bozorlari   jahon   moliyaviy   markazlarida   to’plangandir.
Ularning   ichida   London,   N'yu-York,   Frankfurt-Mayn,   Parij,   Syurix,   Tokio,
Syangan,   Singapur,   Bahrayndagi   valyuta   bozorlari   ko’zga   tashlanadi.   Jahon
valyuta   bozorlarida   banklar   jahon   to’lov   aylanmasida   keng   ishlatiladigan
valyutalar   bilan   operatsiyalarni   amalga   oshiradilar.   hududiy   va   mahalliy
ahamiyatga   ega   bo’lgan   valyutalar   bilan   esa,   ularning   maqomi   hamda
ishonchliligidan   qat’iy   nazar,   banklar   bitimlarni   deyarli   amalga   oshirmaydilar.
London   valyuta   bozori   (400-460   mlrd.   dollar   yoki   jahondagi   kunlik   valyuta
bitimlarining   30%dan   ziyodi)   yetakchilikni   qo’lda   saqlab   kelmoqda.   Ushbu
ko’rsatkich   Parijdagi   valyuta   operatsiyalari   hajmidan   9   marta,   Frankfurt-
Mayndagidan   5   marta,   N'yu-Yorkdagidan   2   marta   ko’pdir.   Jahon   valyuta
aylanmasining  40  foizi  Yevropa  bozoriga,  40  foizi  Amerika  bozoriga  va  20  foizi
Osiyo   bozoriga   to’g’ri   keladi.
London   o’zining   ushbu   jarayondagi   katta   tajribasi,   valyuta
operatsiyalarining   likvidliligi,   xorijiy   banklarning   ko’pligi   (76   mamlakatdan   524
bank)   tufayli   xorijiy   valyutalar   bilan   savdoda   azaldan   yetakchi   edi.   harbiy
Yevropadagi   integratsiya   jarayoni   natijasida   Xalqaro   (hududiy)   Yevropa   valyuta
bozori   shaklandi   va   1979-1998   yillar   mobaynida   ushbu   bozordagi   hisob-kitoblar
EKYUda   amalga   oshirildi.   1999   yilning   yanvaridan   boshlab   Yevropa   valyuta
bozori   rivojlanishining   yangi   bosqichi   boshlandi   va   undagi   hisob-kitoblar
Yevropaning yangi kollektiv valyutasi "Yevro"da amalga oshadigan bo’ldi. Yevro
kursining   dollarga   va   Yevro   hududiga   kirmaydigan   mamlakatlar   valyutalariga
nisbatan   kotirovkasini   Frankfurt-Mayndagi   Yevropa   Markaziy   banki   amalga
oshiradi.
Osiyo hududida Singapur valyuta bozori katta odimlar bilan rivojlanmoqda. Ushbu   bozor   o’zining   kunlik   operatsiyalari   hajmi   (139   mlrd.   dollar)   bo’yicha
Tokiodan   (149   mlrd.   dollar)   keyin   2-o’rinni   egalladi.   Osiyoning   boshqa
mamlakatlari   bozorlariga   qaraganda   erkinroq   bo’lgan   Singapur   bozorida   amalga
oshirilayotgan   operatsiyalar   hajmining   1995   yildan   1998   yilgacha   bo’lgan   davr
ichida   32   foizli   o’simiga   erishildi.   Huddi   shu   davr   ichida   esa   Tokioda   ushbu
operatsiyalarning   hajmi   8%ga,   Gokongda   - 13%ga   qisqardi.
Hududiy   va   mahalliy   valyuta   bozorlarida   konvertatsiya   qilinadigan
muayyan   bir   valyutalar   bilan   operatsiyalar   amalga   oshiriladi.   Ushbu   valyutalar
qatoriga   Singapur   dollari,   Saudiya   riyali,   Quvayt   dinori   va   boshqa   shu   kabi
valyutalar   kiradi.   Muayyan   bir   hududda   valyuta   operatsiyalari   uchun   ishlatiladigan
valyutalarning   kotirovkasi   ushbu   hudud   banklari   tomonidan   nisbatan   muntazam
bo’lgan   asosda   amalga   oshiriladi.   Mahalliy   ahamiyatdagi   valyutalarning
kotirovkasi   esa   ushbu   valyutalar   mahalliy   deb   hisoblanmish   banklar   tomonidan
amalga   oshiriladi.
Valyuta   bozorlari   iqtisodiyot   va   siyosatdagi   o’zgarishlarga   sezgir   bo’lib,
ularga   o’z  aks  ta'sirini  o’tkazgan  holda  jahon  xo’jaligining  muhim  bo’g’inlaridan
biri   bo’lib   hisoblanadi.   Xo’jalik   hayotining   baynalmilallashuvi   valyuta
bozorlarining   rivojlanishiga   ko’maklashadi.   Jahon   valyuta   bozorlaridagi   kunlik
bitimlar   hajmi   1   trln.  AQSh   dollaridan   ziyodni   tashkil   qiladi.   Kurs   nisbatlarining
keskin   tebranishi   valyuta   bozorlari   faoliyatini   qiyinlashtiradi.   Valyuta
bozorlarining   mexanizmi   valyuta   chayqovi   uchun   sharoit   yaratib   beradi,   chunki
ushbu   mexanizm   valyutaga   haqiqatda   ega   bo’lmagan   holda   bitimlarni   amalga
oshirish   imkonini   beradi.   Valyuta   operatsiyalari   natijasida   "qaynoq   pullar"ning
stihiyali   harakati,   kapitalning   "qochib   ketishi",   valyuta   kurslarining   tebranishi
kuchayadi.   "Valyuta   talvasasi"   kuchsiz   valyutalarga   salbiy   ta'sir   etadi,   ayrim
mamlakatlarning   valyuta-iqtisodiy   holati,   jahon   iqtisodiyoti   va   valyuta   tizimining
barqarorsizligini   oshiradi.   Valyuta   bozorlarining   stihiyali   faoliyati   oqibatida
og’irlashayotgan   valyuta   qiyinchiliklari   mamlakatlar   iqtisodiy   siyosatiga   ma'lum
bir   ta'sir   ko’rsatadi   va   iqtisodiyotni   muvofiqlashtirish   yuzasidan   ularning   o’zaro
kelishilgan   xatti-harakatlarining   muhim   muammosi   bo’lib   hisoblanadi. Jahon valyuta, kredit, moliya va sug’urta bozorlari shartnomaning ob’yekti
pul   kapitali   hisoblangan   bozor   munosabatlarining   o’ziga   hos   jarayoni   bo’lib
hisoblanadi.   Ular   xalqaro   iqtisodiy   munosabatlarning   rivojlanishi   asosida
shakllangan.   Amal   qilish   nuqtai   nazaridan   ushbu   bozorlar   takror   ishlab
chiqarishning   uzluksizligi   va   rentabelligini   ta'minlash   maqsadida   jahon
miqyosidagi   moliyaviy   oqimlarning   to’planuvi   hamda   ularning   qayta   taqsimotini
ta'minlovchi   bozor   munosabatlarining   tizimi   bo’lib   xizmat   qiladi.   Institutsional
nuqtai   nazardan   esa   jahon   moliyaviy   oqimlari   ular   orqali   amalga   oshadigan
banklar,   ixtisoslashgan   moliya-kredit   tashkilotlari   hamda   fond   birjalari
yig’indisidan   iboratdir.
Jahon valyuta, kredit hamda moliyaviy bozorlari rivojlanishining ob’yektiv
asosi   bo’lib   amaldagi   kapitalning   doiraviy   aylanish   qonuniyatlari   hisoblanadi.
Jahon   bozorining   ayrim   uchastkalarida   vaqtincha   bo’sh   bo’lgan   kapitallar   paydo
bo’lsa,   uning   boshqa   bir   joylarida   mazkur   kapitallarga   doimiy   talab   paydo   bo’ladi.
Kapitalning   harakatsizligi   uning   tabiati   va   bozor   qonuniyatlariga   ziddir.
Jahon   valyuta,   kredit   hamda   moliyaviy   bozorlari   ushbu   qarama-qarshilikni
umumjahon   xo’jaligi   miqyosida   hal   etadilar.   Vaqtincha   bo’sh   bo’lgan   pul
kapitallari bozor   mexanizmi yordamida takror ishlab chiqarishning uzluksizligi va
tadbirkorlarga   foydani ta'minlagan holda kapital doiraviy aylanishi jarayoniga yana
jalb   etiladi.   Jahon   valyuta,   kredit   hamda   moliyaviy   bozorlari   taalluqli   milliy
bozorlar   negizida   paydo   bo’lgan   va   milliy   bozorlar   ular   bilan   yaqindan
munosabatdadir.   Jahon   valyuta,   kredit   hamda   moliyaviy   bozorlariga   quyidagilar
xosdir:
- nihoyatda   katta   masshtablar.   Ayrim   baholarga   qaraganda   jahonning
valyuta va moliyaviy bozorlaridagi kunlik operatsiyalar hajmi tovarlar bilan jahon
savdosi   hajmidan   50   marotaba ko’pdir;
- geografik   chegaralarning   yo’qligi;
- operatsiyalarning   uzluksiz,   sutka   davomida   olib   borilishi;
- yetakchi   davlatlarning   valyutalari   hamda   xalqaro   hisob-valyuta birliklaridan   foydalanishi;
- ishtirokchilari   bo’lib   asosan   nufuzli   banklar,   korporatsiyalar   hamda
yuqori   reytingga   ega   moliya-kredit   institutlari   hisoblanadi;
- ushbu   bozorlarga   nihoyatda   ishonchli   yoki   salmoqli   kafolatga   ega
mijozlar   chiqish huquqiga   ega;
- moliyaviy   xizmatlar   jarayonidagi   inqilobiy   sharoitlarda   bozor
segmentlari   va   shartnoma   instrumentlarining   diversifikatsiyasi;
- o’ziga   hos,   xalqaro   tusdagi   foiz   stavkalari;
- EHMning   eng   yangilaridan   foydalanish   zaminida   qog’ozsiz
operatsiyalarni   standartlashtirish   hamda   axborot   texnologiyalarining   yuqori
darajasi.
Jahon valyuta, kredit hamda moliyaviy bozorlari rivojlanishining ob’yektiv
asosi   bo’lib   xo’jalik   munosabatlari   globallashuvining   chuqurlashishi   hamda
tegishli   milliy   bozorlarning   cheklangan   imkoniyatlari   o’rtasidagi   ziddiyatning
kuchayishi   hisoblanadi.   Jahon   valyuta,   kredit,   qimmatli   qog’ozlar   hamda   oltin
bozorlari   rivojlanishining   harakatlantiruvchi   kuchi   bo’lib   jahon   moliyaviy
oqimlari,   bozor   ishtirokchilariga   taklif   etilayotgan   kreditlar   qiymatining   hajmi   va
taqsimotini muvofiqlashtiruvchi raqobat hisoblanadi. Biroq raqobat kurashi
hamma   vaqt   ham   samarali   va   nuqsonsiz   emasdir.   Shu   sababli   ushbu   jarayonlarni
bozor   hamda davlat tomonidan muvofiqlashtirilishi birgalikda olib boriladi. Davlat
jahon   bozorlari faoliyatiga inqirozli jarayonlarning oldini olish yoki ularni bartaraf
etish   maqsadida   aralashadi.
Xalqaro   iqtisodiy   munosabatlarning   rivojlanishi   hom   ashyo   manbalari   va
iste'molchilar   bozorlari   uchun   raqobat   kurashining   kuchayishi   bilan   samarali
investitsiyalar   hamda   moliyaviy   oqimlar   milliy   xarakterini   yo’qotgan   va   o’zining
kosmopolitik   tabiatini   ko’rsatgan   holda   bir   mamlakatdan   boshqa   bir   mamlakatga
stihiyali   asosda   oqib   o’tadi.   Milliy   valyuta,   kredit   va   moliyaviy   bozorlar
o’zlarining   mustaqilligini   nisbatan   saqlab   qolgan   holda   faoliyatlarini   to’ldiruvchi
hamda   milliy   iqtisodiyot   va   pul-kredit   tizimlari   bilan   bog’liq   bo’lgan   boshqa   shu
kabi   jahon   bozorlari   bilan   chambarchas   bog’lanib   ketmoqdalar.   Jahon   valyuta, kredit   va   moliya   bozorlari   o’zlarining   katta   imkoniyatlari   hamda   ko’p
maqsadliligining   tez   o’sishi   natijasida   xalqaro   valyuta-kredit   va   moliyaviy
munosabatlar   hamda jahon   iqtisodiyotining   muhim   zvenolaridan   biriga   aylandi.
Milliy   valyuta,   kredit   va   moliya   bozorlarining   jahon   valyuta   bozori
operatsiyalaridagi   ishtiroki   quyidagi   bir   qator   omillar   bilan   belgilanadi:
- mamlakatning   jahon   xo’jaligi   tizimidagi   tegishli   o’rni   hamda   valyuta-
iqtisodiy   holati;
- rivojlangan   kredit   tizimi   va   yaxshi   tashkil   etilgan   fond   birjasining
mavjudligi;
- soliqqa   tortishning   o’rta   me'yorligi;
- xorijlik   qarz   oluvchilarga   milliy   bozorga   chiqish   va   xorijiy   qimmatli
qog’ozlarga   birja   kotirovkasiga   kirish   imkonini   beruvchi   imtiyozli   valyuta
qonunchiligining   mavjudligi;
- qulay   geografik joylashishi;
- siyosiy   tuzumning   nisbatan   barqarorligi   va   boshqa   shu   kabilar.
Yuqorida   zikr   etilgan   omillar   xalqaro   operatsiyalarni   amalga   oshiruvchi
milliy bozorlar   doirasini cheklaydi.   Raqobat   kurashi natijasida   N'yu-York, London,
Lyuksemburg,   Frankfurt-Mayn,   Singapur   va   boshqa   shu   kabi   jahon
moliyaviy   markazlari   shakllandi.
Jahon moliyaviy markazlari - xalqaro valyuta, kredit, moliya operatsiyalari,
qimmatli   qog’ozlar   hamda   oltin   bilan   bitimlarni   amalga   oshiruvchi   banklar   va
ixtisoslashgan kredit-moliya institutlari to’planuvining markazlaridir. Tarixan ular
milliy   bozorlar   negizida,   so’ng   esa   jahon   valyuta,   kredit,   moliya   hamda   oltin
bozorlari   zaminida   paydo bo’lgan.
Birinchi   jahon   urushigacha   hukmron   moliyaviy   markaz   bo’lib   London
hisoblangan.   Ushbu   Buyuk   Britaniyadagi   kapitalizmning   nihoyatda   yuqori
darajada   taraqqiy   etganligi   boshqa   mamlakatlar   bilan   keng   savdo   aloqalari,   funt
sterlingning   nisbiy   barqarorligi,   mamlakatning   rivojlangan   kredit   tizimi   bilan
asoslanadi.   Turli   mamlakatlardan   kelgan   kapitallar   xalqaro   savdoning   katta ulushini kreditlagan London bozorida to’planar edi. Tashqi savdoni kreditlashning
qisqa   muddatli   vositasi   bo’lib   Londonda   akseptlangan   "sterlingli   veksel"   xizmat
qilgan edi. Xalqaro hisob-kitoblarning 80 foizi  funt  sterlinglarda amalga oshirilar
edi. 4
Birinchi   jahon   urushidan   so’ng   mamlakatlar   rivojlanishining   notekisligi
qonunining   harakati   tufayli   yetakchi   jahon   moliyaviy   markazi   AQShga   ko’chib
o’tdi   hamda   ushbu   mamlakat   Londonning   xalqaro   valyuta,   kredit   va   moliya
operatsiyalarida   muhim   rol   o’ynab   borayotganligiga   qaramasdan   XX   asrning   60-
yillarigacha   monopol   pozitsiyalarga   ega   bo’ldi.   60-yillardan   boshlab   AQShning
jahon   moliyaviy   markazi   sifatidagi   monopol   holatiga   zil   ketdi,   chunki   harbiy
Yevropa va Yaponiyada yangi moliyaviy markazlar paydo bo’ldi. Sanoat jihatidan
rivojlangan   davlatlar   asta-sekin   cheklovlarni,   ayniqsa   valyuta   cheklovlarini   bekor
qilgan   holda   xalqaro   operatsiyalarni   amalga   oshiruvchi   milliy   banklarning
raqobatbardoshligi   va   reytingini   oshirish   maqsadida   ularning   faoliyatlarini
nomuvofiqlashtirish   jarayonini   amalga   oshirdilar.
AQSh   70-yillarning   o’rtalaridan   boshlab   birinchilar   qatorida   o’z   milliy
valyuta,   kredit va moliya   bozorlarini erkinlashtirish   jarayonini   boshladi.   1978-1986
y.y.   depozit-ssuda   operatsiyalari   bo’yicha   foiz   to’lovlariga   bo’lgan
cheklovlar   asta-   sekin   bekor   qilindi,   qaytarib   olinguncha   omonat   turlari   bo’yicha
foizlar   joriy   etildi.   1984   yilda   AQShda   chiqarilgan   va   norezidentlarga   tegishli
obligatsiyalar   daromadlariga   bo’lgan   30%   soliq   bekor   qilindi.   1981   yilning
oxiridan   boshlab   AQShda   erkin   bank   hududi   tashkil   etildi   va   ushbu   hududda
xorijiy   banklar   Amerika   soliqlari   hamda   bank   cheklovlaridan   ozod   etildi.   Amerika
banklari   faoliyatining   erkinlashuvi,   ularning   bankrotlikka   uchrashi   va   to’planuvi
moliyaviy   innovatsiyalar   va   sek'yuritizatsiya   rivojiga   turtki   berdi.   Shu   sababli
tijorat   va   investitsiya banklari  faoliyatining amaliyotda o’zaro ajratilishiga hamda
banklarga   bir  nechta shtatlarda faoliyatni amalga oshirishga (Glas-Stigoll qonuni)
bo’lgan   taqiqlanishga   amal   qilinmaydi.
Yevropa   Ittifoqi   mamlakatlari   o’z   moliyaviy   markazlarini   barpo   etishga
azaldan   intilayotgan   edilar.   Biroq   valyuta,   kredit   va   moliya   bozorlarining integratsiyalashuvi   sanoat,   qishloq   xo’jaligi   hamda   tashqi   savdo   jarayonidagi
integratsiyalashuvdan   uzoq   vaqt   davomida   orqada   qolayotgan   edi.   Ushbu   esa
Yevropa   Ittifoqidagi   kelishmovchiliklar,   a'zo   mamlakatlarning   byudjet,   kredit   va
investitsiya   siyosatlarini   amalga   oshirishdagi   o’z   mustaqilligidan   millat   usti
qarorlar   foydasiga   voz   kecha   olmayotganligi   bilan   izohlanadi.   Yevropa   Ittifoqi
mamlakatlari   iqtisodiy   va   valyuta   ittifoqini   barpo   etishning   "Delor   rejasi"ga
muvofiq   90-yillarda   barcha   valyuta   cheklovlarini   bekor   qilgan   holda   yagona
moliyaviy   makonni   aktiv   shakllantirdilar.   1993   yilning   noyabr   oyidan   kuchga
kirgan   Maastrixt   shartnomasiga   muvofiq   paydo   bo’lgan   kapitallar   va   moliyaviy
xizmatlarning   yagona   G’arbiy   Yevropa   bozori   integratsiyaning   yuksak   yutug’iga
aylandi.   1999   yilda   Yevroning   muomalaga   kiritilishi   munosabati   bilan   Yevropa
Ittifoqi kattaligi bo’yicha AQShdan so’ng ikkinchi o’rinda turuvchi fond bozoriga
ega   bo’lib   qoladi.   Barcha   qimmatli   qog’ozlar   va   derivativ   (hosilaviy   qimmatli
qog’oz)lar nominallari yagona valyuta, Yevroda ifodalanganligi sababli investorlar
tanlovining   birinchi   o’rinida   mamlakat   emas,   fond   operatsiyalarining   sektori
turadi.   Ushbu   sharoitlarda   valyuta   xavf-xatari   yo’q   bo’ladi.   Agarda   Buyuk
Britaniya "Yevro hududi"ga qo’shilmasa u jahon moliyaviy markazi sifatidagi o’z
mavqeini yo’qotish   xatariga   uchraydi.
EBFlar   bozori   XX   asrning   oxirgi   yillarida   rivojlana   boshladi.   Ushbu
moliyaviy   vosita   autrayt   forvard   bitimiga   o’xshasa   ham   u   mahalliy   valyutani
etkazib berishni nazarda tutmaydi. Kelishuvda saldoni AQSh dollarida yoki boshqa
biror   qattiq   valyutada   to’lab   berishga   kelishib   olinadi.   Etkazib   berilmaydigan
forvardlarni   ham   ofshor   bozorda   savdosi   amalga   oshirilishi   mumkin.   Ushbu
instrumentdan   foydalanish   Osiyoning   bir   qator   valyutalariga   nisbatan   rivojlanib
bormoqda. 1- jadval
Forvard bitimlarining muddatlari bo’yicha ulushlari   (mlrd.   AQSh dollari) 5
Instrument/
Bajarilish
muddati Barcha   kontragentlar Dilerlar
Iyun
2012 Dek.
2012 Iyun
2013 Dek.
2013 Iyun
2014 Iyun
2012 Dek.
2012 Iyun
2013 Dek.
2013 Iyun
2014
Forvardlar   va
svoplar 41983 47704 53341 53317 55551 15397 17583 21007 23138 24273
Bir   yil   va
undan   kam
bo’lgan
bitimlar 25943 31619 39290 38089 39958 9868 11788 14557 15395 16184
1   va   5
yilgacha
bo’lgan
bitimlar 8373 8139 9564 10532 10826 3509 3684 4291 5262 5512
5   yildan   ko’p
bo’lgan
bitimlar 7666 7947 4487 4696 4767 2020 2111 2159 2482 2578
Jadval   ma’lumotlaridan   ko’rinib   turibdiki,   bir   yil   va   undan   kam   bo’lgan
muddatlarda   tuzilgan   forvard   bitimlarining   barcha   tuzilgan   bitimlardagi   ulushi
yuqori   ulushga   ega.   Ya’ni,   2014   yil   iyun   holatiga   ko’ra   bir   yilgacha   bo’lgan
bitimlarning   ulushi   barcha   kontagentlar   bo’yicha   72.0   %   ni   tashkil   etgan   holda
dilerlar   bo’yicha   esa   2014   yilning   yakuniga   ko’ra   66,7   %   ni   tashkil   etmoqda.
Umuman   olganda   esa   forvard   bitimlarining   o’sish   sur’ati   2014   yil   iyun   holatiga ko’ra   barcha   kontagentlar   bo’yicha   2012   yilning   shu   davriga   nisbatan   32,3   %   ga
5
  www.bis.org   BIS   Quarterly   Review, March   2015. o’sganini   kuzatish   mumkin.   Dilerlar   bo’yicha   esa   2014   yil iyunda   2012
yil   shu   davriga   nisbatan 57,6   %   ga   o’sganini   kuzatish   mumkin 6
.
Jami   derivativlar   va   valyuta   derivativlari   orasida   ham   forvard   bitimlari
yuqori   salmoqqa ega.
Birjadan tashqari bozorda valyuta forvardining ulushi   (mlrd.   AQSh dollari) 1
Risk   kategoriya   / Amalga   oshirilmagan
bitimlar   qiymati Amalga   oshirilgan
bitimlar
instrument Dek.
2012 Dek.
2013 Iyun
2014 Dek.
2012 Dek.
2013 Iyun
2014
Jami derivativ   bitimlari 601046 647,777 638,928 21,296 27,278 25,392
Valyuta   ayirboshlash
bitimlari: 57,796 63,349 66,645 2,482 2,555 2,217
Forvard   va foreks svopi 28,433 30,526 31,395 886 919 771
Forvard   bitimlarining
valyuta   bitimlariga
nisbatan   ulushi, % 49,2 48.2 47,1 35,7 36,0 36.6
Forvard   bitimlarining
jami
derivativlarga   nisbatan
ulushi, % 4,7 4.7 4.9 4.2 3,4 3,0
Jadval   ma’lumotlaridan   ko’rinib   turibdiki,   forvard   va   foreks   svopda
tuzilgan   bitimlar   jami   birjadan   tashqari   muddatli   bitimlarning   yarmini   tashkil
etmoqda.   Jami   muddatli   bitimlardagi   ulushi   esa   5   %   ga   yaqinni   tashkil   etmoqda.
Jadval   ma’lumotlaridan   ko’rinib   turibdiki,   forvard   bitimlari   miqdor   jihatdan   o’sish
sur’atlariga   ega   bo’lsada,   uning   umumiy   bitimlardagi   ulushi   yirik   o’zgarishlarga
uchramagan,   buning   sababi   albatta   bozordagi   boshqa   instrumentlarning   salmog’i
oshayotgani bilan izohlanadi.
Fyuchers bitimlarining joylashgan joyi bo’yicha qiymati.   (mlrd.   AQSh
1
 Birjadan tashqari bozorda valyuta forvardining ulushi   (mlrd.   AQSh dollari) dollari) 2
Instrument   /
Joylashgan   joyi Amalga   oshmagan   bitimlar
qiymati Jami   bitimlar
qiymati
Dek   2012 Dek.   2013 Dek.   2014 2013 2014
Barcha   bozorlar 170,2 221,2 231,2 37627,6 31923,4
Shimoliy   Amerika 114,8 150,6 158,1 30188,7 25493,8
Evropa 2,5 2,7 3,4 363,3 438,9
Osiyo   va   Tinch
Okean 1,5 8,1 11,3 2001,9 1560,2
Boshqa   bozorlar 51,4 59,9 58,4 5073,7 4430,5
Jadval   ma’lumotlaridan   ko’rinib   turibdiki,   shimoliy   amerikada   joylashgan
birjalar   valyuta   fyuchers   bitimlarini   tuzish   bo’yicha   yuqori   ulushga   ega.   Ya’ni
ularning jami bitimlardagi ulushi 2013 yil 1 yanvar holatiga ko’ra 80 % ni tashkil
etmoqda.
Yaponiyaning   jahon   xo’jaligida   mavqeining   mustahkamlanishi,   xorijda
yapon banklarining salobatli tizimining barpo etilishi, milliy pul birligi "iena"ning
xalqaro   iqtisodiy   muomalaga   kirib   borishi   hamda   valyuta   cheklovlarining   bekor
qilinishi   sababli   Tokio   jahon   moliyaviy   markaziga   aylandi.   1985   yilda   netto-
qarzdorga   aylangan   AQShdan   farqli   o’laroq   Yaponiya   -   netto-kreditor
mamlakatidir.   Yaponiya   banklari   jahonda,   shu   jumladan   xalqaro   operatsiyalar
jarayonida   ham   (90-yillarning   boshida   deyarli   40%)   AQSh   va   harbiy   Yevropa
banklaridan   (15%)   ushbu   sohada   o’zib   o’tgan   holda   yetakchilik   qiladi.   90-
yillarning   ohirlarida   iqtisodiy   inqiroz   va   ko’proq   jihatdan   Janubi-Sharqiy   Osiyo
hududidagi   so’nggi   30   yil   ichida   misli   ko’rilmagan   moliyaviy   hamda   valyuta
inqirozlarining bo’lib o’tishi sababli Yaponiya egallab turgan Xalqaro mavqeining
vaqtinchalik   pasayishi ro’y berdi.
Jahon xo’jaligining chekka hududlarida Bagam orollari, Singapur, Syangan
(Gonkong),   Panama,   Bahrayn   va   boshqa   shu   singari   moliyaviy   markazlarning
paydo bo’lishi nisbatan past  soliqlar hamda operatsion xarajatlar, nomiga bo’lgan
2 8
 Fyuchers bitimlarining joylashgan joyi bo’yicha qiymati.   (mlrd.   AQSh dollari) davlat   aralashuvi,   valyuta   qonunchiligining   erkinlashtirilishi   bilan   ma'lum   bir
darajada   asoslanadi.
Kredit   tashkilotlari   norezidentlar   bilan   ushbu   mamlakat   uchun   xorijiy
hisoblangan   valyutada   operatsiyalarni   amalga   oshiruvchi   jahon   moliyaviy
markazlari   "offshor"   moliyaviy   markazlari   nomini   oldi.   Ushbu   atama   mazmun
jihatidan   Yevrobozor   tushunchasiga   taxminan   mosdir.   Mazkur   moliyaviy
markazlar   shuningdek   soliq   panohxonasi   rolini   bajaradi,   chunki   amalga
oshirilayotgan   operatsiyalar   mahalliy   soliqlarga   tortilmaydi   hamda   valyuta
cheklovlaridan   holisdir.
Zamonaviy   sharoitda   13ta  jahon   moliyaviy  markazida   xorijiy   banklarning
1000   ziyod   filial   va   bo’limlari to’plangandir.
Bank   offshor   hududlari   ko’rinishlaridan   biri   bo’lib   Xalqaro   bank   hududi
hisoblanadi. Ularning o’ziga hosligi amalga oshirilayotgan bank operatsiyalarining
milliy   kredit   bozoridan   farqli   xususiyatlari,   qattiq   ixtisoslashuvi,   soliqlardan
qisman ozod etilishidadir. Xalqaro bank hududlariga bir qator bank me'yorlari, shu
jumladan   majburiy   zahiralar   tizimi,   bank   omonatlarini   sug’urta   qilish   fondidagi
ishtiroki   aloqasizdir.
AQShda   Xalqaro   bank   hududlari   bank   qonunchiligining   erkinlashtirilishi
munosabati   bilan   shakllangan.   24   shtatdagi   ularning   soni   500dan   ziyoddir.   Ular
Amerika banklari, bank assosiatsiyalari, shu jumladan xorijiy va edj (faqat xalqaro
operatsiyalarni   amalga   oshirish   lisenziyasiga   ega)   korporatsiyalari,   xorijiy
banklarning   ayrim   filiallarini   birlashtiradi.   Xalqaro   bank   hududi   yuridik   shaxs
bo’lmagan   holda   xalqaro   operatsiyalarning   hisobi   alohida   yuritiluvchi   bank
tuzilmalari   yig’indisidan   iboratdir.   Xalqaro   bank   hududining   faoliyati
operatsiyalarning   ma'lum   bir   turlari   bilan   cheklangandir.   Masalan,   ushbularga
xorijiy valyutadagi  depozitlarni, 2 yilgacha muddatga 100 ming AQSh dollaridan
kam   bo’lmagan   summaga   muddatli   omonatlarni   ochish   operatsiyalari   kiradi.
Qimmatli   qog’ozlar   bilan   operatsiyalar   o’tkazish   va   depozit   sertifikatlar
emissiyasiga ruxsat etilmagan. Bitimlarni faqat nobank norezidentlari bilan amalga
oshirishga   ruxsat   etiladi.   AQShdagi   xalqaro   bank   hududlaridan   Amerika kapitallarining   Yevrobozordan   qisman   repatriatsiyasi   uchun   foydalaniladi.
Xalqaro   bank   hududlari   "qochoq"   kapitallar   uchun   panoh   xizmatini
bajaradi.
AQShdan   farqli   o’laroq   Yaponiyadagi   Xalqaro   bank   hududi   kapitallarni
o’zining   ichki   hisob   raqamlaridan   ichki   bank   hisobvaraqlariga   oyning   oxirida
mablag’larning   qarama-qarshi   oqimi sharti   bilan   o’tkazish   huquqiga   ega.
Shunday   qilib   sutka   davomida   uzluksiz   faoliyat   ko’rsatadigan,   jahon
moliya   oqimlari   boshqaruvining   vositasi   bo’lib   xizmat   qiluvchi   xalqaro   bozor
mexanizmi   shakllandi.   Iqtisodiy   fanning   maxsus   bo’limi   valyuta,   kredit   va   moliya
bozorlarining   samaradorligi,   ularning   ishtirokchilari   kutayotgan   samaraning
shakllanishini   hamda   yangi   ko’rinishdagi   axborotlarga   moslasha   olish
muammolarini   o’rganadi.   Maxsus   axborot   agentliklarining   monitorlarida   bozor
baholari,   kotirovkalar,   valyuta   kurslari,   foiz   stavkalari   va   xalqaro
operatsiyalarning,   amalga   oshirilish   joyidan   qat’iy   nazar,   boshqa   valyuta-
moliyaviy   shartlari   real   vaqt   rejimida   aks   etadi.   Samarali   bozor   (shu   jumladan
valyuta,   kredit,   moliya)   konsepsiyasining   mohiyati   axborotning   joriy   baholarga
bo’lgan   ta'siridadir.   Shu   sababli   jahon   bozorining   sub’ektlari   ushbu   bilan   bog’liq
o’z   tashqi   iqtisodiy   faoliyatlari   strategiyasini   muvofiqlashtirishlari   lozim.
80-yillardan   boshlab   jahon   valyuta,   kredit   va   moliya   bozorlarining   qayta
qurilishi   faol   amalga   oshirilmoqda.   Ular   faoliyatining   tavsifi   ham   o’zgarmoqda.
Yangi moliyaviy instrumentlar va bozor infratuzilmasi kiritilmoqda. Ishtirokchilar
soni   kengaymoqda   Milliy   ishtirokchilar Bozorlarning tarkibiy
tuzilishi Xalqaro   ishtirokchilar
Korporatsiyalar Valyuta bozorlari, shu
jumladan yevrovalyutalar
bozori Xalqaro korporatsiyalar,
Transmilliy
korporatsiyalar
Banklar va ixtisoslashgan
kredit-moliya institutlari,
shu   jumladan sug’urta
kompaniyalari Ssuda   kapitallari
bozorlari:   a)pul bozori
b)kapitallar   bozori
v)yevrobozor Xalqaro banklar,
transmilliy   banklar
Ixtisoslashgan kredit-
moliya   institutlari, shu
jumladan   sug’urta
kompaniyalari
Fond   va tovar birjalari Moliyaviy   bozorlar Eng   yirik fond   va tovar
birjalari
Davlat Sug’urta   bozorlari
Oltin   bozorlari Xalqaro   valyuta-kredit   va
moliya tashkilotlari 3. Eurodollars bozori rivojlanishning shakllanishi nazariy asoslari 
Jahon   valyuta   bozorining   kon'yunktura   mexanizmi   deganda   odatda   ushbu
bozorda   valyutalarga   bo’lgan   talab   va   taklifning   shakllanish   mexanizmi
tushuniladi.   Bozorning   kon'yunktura   mexanizmi   murakkab   bo’lib,   uni   o’rganish
moliyaviy  vositachilar   uchun   nihoyatda   muhimdir.   Chunki   bozorda,  operatsiyalar
o’tkazish   jarayonida,   qaror   qabul   qilish   uchun   moliyaviy   vositachilar   ma'lum   bir
tahliliy   ma'lumotlarga   asoslanishi kerak.
Rivojlangan   davlatlar   amaliyotida   bunday   tahlilning   2   uslubi,   ya'ni
fundamental   va   texnik tahlil usullari mavjud.
Texnik   tahlil   -   bu,   asosan   grafiklar   yordamida,   baholarni   kelgusidagi
harakat   yo’nalishini   prognozlash   maqsadida   bozor   dinamikasini   o’rganishdir.
"Bozor   dinamikasi"   atamasi,   texnik   tahlil   ixtiyorida   bo’lgan   baho,   hajm   va   ochiq
manfaatdan   iborat   3   ma'lumot   manbasini   o’z   ichiga   oladi.
Texnik   tahlil   quyidagilarga   asoslanadi:
1) bozor   barcha   narsalarni   hisobga   oladi;
2) baholar   harakati   tendensiyalarga   bo’ysungan;
3) tarix   qaytarilmoqda.
Bozor   barcha   narsalarni   hisobga   oladi.   Ushbu   tushuncha   texnik   tahlilning
asl   mazmunini   tashkil   etadi.   Texnik   tahlilchi   faraz   qiladi,   f'yuchers   tovar
shartnomasi   bahosiga   ta'sir   eta   oladigan   iqtisodiy,   siyosiy,   psihologik   va   har
qanday sabablar   albatta   o’z aksini tovar   bahosida   topadi.
Bundan kelib chiqadiki, bozor ishtirokchilaridan talab etiladigan narsa - bu,
baholar harakatini sinchkovlik bilan o’rganishdir. Boshqacha qilib aytganda, talab
va   taklif   dinamikasidagi   har   qanday   o’zgarish   baholar   dinamikasida   aks   etadi.
Agar   talab   taklifdan   yuqori   bo’lsa   baholar   o’sadi.   Agar   taklif   talabdan   yuqori
bo’lsa   baholar   pasayadi.   Bular   har   qanday   iqtisodiy   prognozlashtirish   asosida
yotadi.   Texnik   tahlilchi   esa   bu   masalaga   boshqacha   yondoshadi   va   quyidagicha
fikr   yuritadi:   agarda   bozorda   baholar   qandaydir   sabablarga   ko’ra   ko’tarila
boshlagan   bo’lsa,   demak   talab   taklifdan   yuqoridir.   Demak,   makroiqtisodiy ko’rsatkichlar
bo’yicha   bozor   "ho’kizlar"   uchun   qulaydir.   Agar   baholar   pasayib
borayotgan   bo’lsa   unda   bozor   "ayiqlar" uchun   qulaydir.
Talab va taklifning chuqur mexanizmi u yoki bu tovar bozorining iqtisodiy
tabiati,   baholarning   pasayish   yoki   ko’tarilish   tendensiyasini   belgilab   beradi.
Grafiklar   o’zidan-o’zi   bozorga   ta'sir   eta   olmaydi.   Ular   bozordagi   hozirgi   paytda
shakllangan   pasayish   yoki o’sish   tendensiyasini aks ettiradi.
Grafiklar   tahlili   bo’yicha   mutahassislar   odatda   baholar   o’sishi   yoki
pasayishini   keltirib   chiqargan   omillarning   chuqur   sabablariga   o’z   e'tiborlarini
qaratmaydilar.   Ko’p   qollarda   baholar   o’zgarish   tendensiyasi   endigina
shakllanishining   dastlabki   bosqichlarida   yoki   aksincha   qandaydir   hal   qiluvchi
bosqichlarda   bunday   o’zgarishlarning   sabablari   hech   kimga   ma'lum   bo’lmasligi
mumkin.
Masalaga   texnik   yondoshish   masalani   soddalashtiradi   yoki
qo’pollashtiradi,   degan   fikr   hosil   bo’lishi   mumkin.   Biroq   "bozor   barcha
narsani   hisobga   oladi"   degan   tushuncha   ortida   yotgan   mantiq   shuni   aniq
ko’rsatadiki,   bozorda   texnik   tahlilchi   qanchalik   ko’p   tajriba   orttirsa,   yuqorida
zikr   etilgan   tushunchaning   shunchalik   hayotiyligi   kelib   chiqadi.   Bundan   xulosa
shuki,   bozor   bahosiga   ta'sir   etuvchi   har   qanday   narsa   albatta   ushbu   bahoga   o’z
ta'sirini   ko’rsatadi.   Demak,   baholar   dinamikasini   sinchiklab   o’rganish   nihoyatda
zarurdir.   Baho   grafiklari   va   ko’pchilik   qo’shimcha   indikatorlarni   tahlil   etgan
holda   texnik   tahlilchi   shunga   erishadiki,   bozorning   o’zi   rivojlanishning   ehtimolli
yo’nalishlarini   ko’rsatib   beradi.   Baholar   harakati   tendensiyalarga   bo’ysunadi.
Tendensiya   yoki   trend   (trend)   tushunchasi   texnik   tahlilda   asosni   tashkil
etuvchilardan   biridir.   Shuni   yaxshi   tushunib   olish   kerakki,   bozorda   sodir
bo’layotgan   har   qanday   o’zgarish   u   yoki   bu   tendensiyalarga bo’ysungandir.
F'yuchers bozoridagi baholar dinamikasini   ko’rsatuvchi   grafiklar
tuzishdan   asosiy   maqsad   ushbu   tendensiyalarni   dastlabki   paydo   bo’lishi
paytidayoq   ularni   aniqlab   topish   va   harakat   yo’nalishiga   muvofiq
ravishda   savdo   qilishdir. Texnik tahlilning ko’pchilik uslublari, o’z tabiatiga ko’ra, "trend following"
tendensiyasi   ketidan   ergashuvchi   hisoblanadi,   ya'ni   ularni   funksiyalari   tahlilchiga
tendensiyani   aniqlab   topishga   yordam   berish   hamda   ushbu
tendensiyaga   uning   mavjudligi   davri mobaynida   rioya   etishdan   iborat.
Baholar   harakati   tendensiyalarga   bo’ysunadi   degan   tushunchadan   2ta
xulosa   kelib   chiqadi:
1) harakatdagi   tendensiya   har   qanday   ehtimolga   ko’ra   o’ziga   qarama-
qarshi   bo’lgan   tendensiyaga   aylanmay,   rivoji davom   etadi;
2) harakatdagi   tendensiya   toki   uning   teskari   (qarama-qarshi)   harakati
boshlangunga   qadar   rivoji   davom   etadi.
Yuqoridagilardan   kelib   chiqqan   holda   savdo,   to   trend   harakati   teskari
burilishga   harakati   boshlangunga   qadar   davom   etishi   kerak   ekan.
Tarix  qaytarilmoqda.   Texnik   tahlil   va   bozor   dinamikasini   o’rganish   odam
psihologiyasini   o’rganish   bilan   yaqindan   bog’liqdir.   Masalan,   so’nggi   100   yil
ichida   ajratib   olingan   va   tasniflangan   grafik   baho   modellari   bozor   psihologik
holatining   muhim   xususiyatlarini   aks   ettiradi.   Birinchi   navbatda   ular   hozirgi
bosqichda   bozorda   qanday   "ho’kiz"   yoki   "ayiq"   tendensiyalari   hukmronligini
ko’rsatadi.   Agarda,   ushbu   modellar   ilgari   (o’tmishda)   ishlagan   bo’lsa,   kelgusida
ham   ishlashi   mumkinligi   ehtimoli   bor.   Chunki   ular   yillar   mobaynida
o’zgarmaydigan   odam   psixologiyasiga   asoslangan.   Ya'ni,   yuqoridagilarni
boshqacha   ta'riflasa   bo’ladi:   kelajakni   tushunishning   kaliti   o’tmishni
o’rganishdadir.
Texnik va fundamental tahlilni o’zaro taqqoslash. Agar texnik tahlil asosan
bozor  dinamikasini   o’rganish  bilan  shug’ullansa,  fundamental  tahlilning  predmeti
bo’lib baholar o’zgarishi yoki tebranishini keltirib chiqaruvchi, baholarni yuqoriga
o’sish   yoxud   pastga   tushishga   yoki   ma'lum   bir   darajada   qotib   turishga   majbur
etadigan,   talab   va   taklifning iqtisodiy   kuchlari   hisoblanadi.
Fundamental   yondoshuvda   tovar   bahosiga   ta'sir   etuvchi   barcha   omillar
tahlil   etiladi.   Bu   esa   tovarning   ichki   yoki   haqiqiy   qiymatini   aniqlash   uchun   amalga
oshiriladi. Fundamental   tahlilning   natijalariga   ko’ra   tovarning   aynan   shu   haqiqiy
qiymati   u   yoki   bu   tovar   haqiqatda   qancha   turishini   aks   ettiradi.   Agar
tovarninghaqiqiy   qiymati   bozor   bahosidan   past   bo’lsa   unda   tovarni   sotish   kerak.
Chunki   uning   haqiqiy   qiymatidan   ko’ra   yuqoriroq   bahoda   sotib   olishmoqchi.   Agar,
tovarning haqiqiy qiymati uning bozor bahosidan yuqori bo’lsa, unda tovarni sotib
olish   kerak.   Chunki   tovar   uning   haqiqiy   qiymatidan   ko’ra   past   bahoda   sotib
olinmoqda.
Bozorni   prognozlash   bilan   shug’ullanuvchi   texnik   va   fundamental   tahlil,
ikkalasi   ham   qaysi   yo’nalishda   baholarni   harakatlanishini   aniqlash   bilan   bir
muammoni   hal   etmoqchi.   Ammo   ushbu   masalaga   ular   har   xil   tarafdan
yondashadilar.
Agar   fundamental   tahlilchi   bozor   harakatining   sabablarini   o’rganmoqchi
bo’lsa, texnik tahlilchini faqatgina ushbu harakatning o’zi qiziqtiradi. Ya'ni, texnik
tahlilchining maqsadi ushbu harakat yoki bozor dinamikasining mavjudligini bilish
holos.   Ushbu   harakatni   keltirib   chiqaruvchi   sabablar   uning   uchun   muhim   emas.
Fundamental tahlilchi esa ushbu harakatning sababini, ya'ni nima sababdan
ushbu   harakat   yoki   dinamika   sodir   bo’lganligini   bilishga   intiladi.
F'yucherslar   bilan   shug’ullanuvchi   ko’pchilik   mutahassislar   o’zlarini
fundamental yoki texnik tahlilchilar qatoriga qo’shadi. Aslida esa fundamental va
texnik   tahlilchilar o’rtasidagi   farq   aniq   yoki sezilarli   emas.
Ko’pchilik fundamental tahlilchilar grafiklarni tahlil etishning boshlang’ich
bilimiga   ega.   Shu   bilan   birgalikda,   shunday   texnik   tahlilchi   yo’qki,   fundamental
tahlilning   asosiy   qoidalarini   bilmagan   bo’lsin.   Ammo   amalda   ushbu   2   uslubning
bir-biriga aralashishiga aslo yo’l qo’ymaydigan tarafdorlar mavjud. Gap shundaki,
tahlilning   bu   ikkala   uslubi   ko’p   qollarda   o’zaro   qarama-qarshilikka   uchraydi.
Odatda,   bozordagi   muhim   o’zgarishlar   (jarayonlar)ning   eng   boshida   bozorning
xatti-harakatlari   fundamental   tahlilning   hech   bir   chegarasiga   sig’may   qoladi   va
buni   faqat   iqtisodiy   omillar   asosida   tushuntirishning   imkoni   bo’lmay   qoladi.
Aynan shunday, umumiy tendensiya uchun tang holatlarda tahlilning 2 uslubi bir-
biridan   sezilarli   farqlana   boshlaydi.   Keyinchalik   qandaydir   bosqichda   ular   faza bo’yicha bir-biriga mos keladi. Ammo bunday holatda endi  trendlarning o'xshash
harakat   qilishi   uchun   (bozordagi   o’zgarishga   muvofiq   ravishda)   kech   bo’ladi.
Yuqorida   zikr   etilgan   2   uslub   o’rtasidagi   qarama-qarshilikning   sababi
quyidagicha   bo’lishi   mumkin:   bozor   bahosi   barcha   ma'lum   fundamental
ma'lumotlarni (tarhalishi nuqtai nazaridan) tezlik jihatidan oshadi. Boshqacha qilib
aytganda, bozor bahosi  fundamental ma'lumotlarni o’zib o’tuvchi indikator bo’lib
xizmat   qiladi   (yoki sog’lom   mantiq).
Bozor   barcha   ma'lum   iqtisodiy   omillarni   hisobga   olgan   bo’lsada,   baholar
qandaydir   yangi,   hali   o’rganilmagan   omillar ta'sirida   o’zgara   boshlaydi.
Tarixda baholar o’sishi va pasayishining eng sezilarli davrlari, fundamental
ko’rsatkichlar   nuqtai   nazaridan   hech   qanday   o’zgarish   kutilmagan   davrda
boshlangan   hamda   ushbu   o’zgarishlar   fundamental   tahlilchilarga   tushunarli
bo’lgan   paytda   yangi   tendensiya   o’zining   eng   yuqori   cho’qqisiga   etgan   bo’lar   edi.
Vaqt   o’tishi   bilan   texnik   tahlilchiga   grafikni   o’g’ish   va   tahlil   qila   olish
ishonchi   keladi.   U   asta-sekin   bozorni   sog’lom   mantiqqa   to’g’ri   kelmasligi
vaziyatiga   o’rganadi.   Texnik   tahlilchi,   bugun   yoki   ertaga   bozor   dinamikasining
sabablari   barchaga   ayon   bo’lishini   aniq   biladi.   Albatta   bu   keyinchalik   bo’ladi.
hozir   esa   ushbu qo’shimcha   ishonchga   vaqt   sarflash mumkin emas.
Texnik   tahlil   bilan   yuzaki   tanishishning   o’zigina   uning   fundamental
tahlildan   ustun   ekanligini   ko’rsatadi.   Agarda   bu   ikkala   usuldan   birini   tanlash
masalasi   tursa   unda   albatta   texnik   tahlilni   tanlash   kerak.   Chunki   birinchidan
ta'rifga   ko’ra   u  fundamental   tahlil   foydalanadigan   ma'lumotlarni   o’z   ichiga   oladi.
Agarda   ushbu   ma'lumotlar   bozor   bahosida   o’z   aksini   topsa   unda   ularni   alohida
tahlil   etishga   zarurat   qolmaydi.   Demak,   grafiklar   tahlili   fundamental   tahlilning
soddalashtirilgan shakliga aylanadi. Afsuski, fundamental tahlil haqida bunday deb
bo’lmaydi.   Fundamental   tahlil   baholar   dinamikasini   o’rganish   bilan
shug’ullanmaydi.   Faqat   texnik   tahlil   bilan   foydalangan   holda   tovar   f'yucherslar
bozorida   muvaffaqiyatli ishlash   mumkin.
Birinchi   qarashda   yuqorida   zikr   etilgan   taqqoslash   unchalik   tushunarli
emas.   Ammo   agar   qaror   qabul   qilish   jarayonini   2   tarkibiy   qismga   ajratgan   holda ko’rib   chiqilsa   barcha   narsa tushunarli   bo’ladi:
1) vaziyatning   tahlili;
2) vaqtni   (paytni)   tanlash.
Birjada   muvaffaqiyatli   o’ynash   uchun   ayniqsa   f'yuchers   shartnomalarida
bozorga  kirish   va  bozordan   chiqish   vaqti   (payti)ni   to’g’ri   tanlash   nihoyatda   katta
ahamiyatga   ega,. Chunki bunda   richag   (leverage)   samarasi   yuqoridir.
Tendensiyani   to’g’ri   aniqlagan   holda   pul   yo’qotish   mumkin.   Garov
kafolatining   unchalik   katta   bo’lmagan   miqdori   (odatda   10   foizdan   kam)   shunga
olib   keladiki,   baholarni   biz   uchun   nomuvofiq   bo’lgan   yo’nalishda   arzimagan
tebranishi bizni bozordan siqib chiqarishi mumkin. Natijada garov mablag’laridan
to’la   ajralib   qolishimiz mumkin.
Taqqoslash   uchun   fond   birjasida   o’ynayotgan   treyder   agarda   bozor   unga
qarshi   borayotganligini   sezsa   uning   ko’chasida   ham   bayram   bo’lishiga   ishongan
holda kutib turish (poylash) pozitsiyasini  tanlashi mumkin. Treyder o’z aksiyalari
harakatini   to’xtatadi, ya'ni treyderdan   u   investorga   aylanadi.
Tovar  bozorida esa  bu aslo mumkin emas.  F'yuchers shartnomalari  uchun
"sotib   ol   va   ushlab   tur"tamoyili   mutlaqo   to’g’ri   kelmaydi.   Shu   sababli   yuqorida
zikr   etilgan   2   tarkibiy   qismga   qaytsak,   tahlil   fazasida   ham   texnik   tahlil   hamda
fundamental   uslubdan   foydalanish   mumkin   (to’g’ri   prognozni   olish   uchun).
Bozorga   kirish   va   undan   chiqish   vaqtini   to’g’ri   tanlashga   kelsak,   buning   uchun
faqat   texnik   uslub   kerak   bo’ladi.   Shunday   qilib,   o’z   zimmasiga   bozor
majburiyatlarini olishdan oldin, treyder amalga oshirishi kerak bo’lgan qadamlarni
ko’rib   chiqib,   dastlabki   bosqichlarda   fundamental   tahlildan   foydalanilgan   bo’lsa
ham   yana   bir   bor   ishonch   hosil   qilishimiz   mumkin,   aynan   ma'lum   bir   bosqichda
texnik   tahlil   mutlaqo   zarurdir.
Texnik tahlilning kuchli taraflaridan biri shundaki, undan har qanday tovar
bilan   savdo   jarayonida   va   vaqtning   har   qanday   oralig’ida   foydalanish   mumkin. Xulosa
Valyuta bozorlari - bu, talab va taklif asosida shakllanadigan kurs bo’yicha
xorijiy   valyutalarning   milliy   valyutaga   oldi-sotdisi   amalga   oshadigan   rasmiy
markazlaridir.   Jahon   moliyaviy   markazlari   -   xalqaro   valyuta,   kredit,   moliya
operatsiyalari, qimmatli qog’ozlar hamda oltin bilan bitimlarni amalga oshiruvchi
banklar   va   ixtisoslashgan   kredit-moliya   institutlari   to’planuvining   markazlaridir.
Tarixan   ular   milliy   bozorlar   negizida,   so’ng   esa   jahon   valyuta,   kredit,   moliya
hamda   oltin bozorlari   zaminida   paydo   bo’lgan.
Jahon   valyuta,   kredit   hamda   moliyaviy   bozorlari   taalluqli   milliy   bozorlar
negizida   paydo bo’lgan   va   milliy   bozorlar   ular   bilan   yaqindan   munosabatdadir.
O’zbekiston Respublikasining Valyuta birjasi respublikamizda birja bozori
hisoblanadi.
Milliy   valyutamiz-so’mning   nominal   almashuv   kursi   Respublika   valyuta
birjasida   aniqlanadi.
Respublikamizda   so’mning   nominal   birja   kursi   valyutalarning   buyurtmali
savdosi   asosida   amalga   oshiriladigan   oldi   -   sotdi   mexanizmi   orqali   shakllanadi.
Mazkur mexanizmning mohiyati shundaki, O’RVBga a’zo bo’lgan tijorat banklari
ikki   xildagi   buyurtmalarni   birjaga   beradilar:   a)   AQSh   dollarini   sotib   olish
maqsadida   so’mda   berilgan   buyurtmalar;   b)   AQSh   dollarini   sotish   maqsadida
berilgan   buyurtmalar   (dollarda   berilgan   buyurtmalar).   Markaziy   bankning   Bosh
dileri   buyurtmalarni   qabul   qilishni   to’xtatish   to’g’risidagi   buyruqni   bergandan
so’ng har   ikkala xildagi buyurtmalar bo’yicha jami nominal miqdorlar aniqlanadi.
Shundan   keyin   so’mda   berilgan   buyurtmalarning   jami   summasini   AQSh
dollaridagi   buyurtmalar   summasiga   bo’lish   yo’li   bilan   o’zbek  so’mining   1  AQSh
dollariga   nisbatan   nominal   birja   kursi   aniqlanadi.   So’mning   valyuta   kursini   1
AQSh   dollariga   nisbatan   aniqlanayotganligi   so’mning   to’g’ri   kotirovka   rejimiga
ega ekanligidan   dalolat   beradi.
O’zbekiston   Respublikasi   Markaziy   bankining   nominal   birja   kursi   tijorat
banklarining   xorijiy   valyutalardagi   aktiv   va   passivlarini   qayta   baholash,   boj   hisobi hamda   moliyaviy   va   statistik   hisobotlarni   yuritish,   xo’jalik   yurituvchi
sub’ektlar   valyuta   tushumlarining   ma’lum   qismini   majburiy   tartibda   sotishda
qo’llaniladi.
Rivojlangan   xorijiy   mamlakatlarning   amaliyotida,   xususan,   AQSh,
Yaponiya,   Kanada   davlatlarining   amaliyotida   milliy   valyutaning   kursi   fiksing
shaklida   aniqlanadigan   bozor   mexanizmiga   asoslanadi.   Mazkur   mexanizmning
mohiyati   shundaki, maklerlar va tijorat banklari dilerlari ishtirokida kun davomida
amalga   oshiriladigan   valyuta   savdosi   jarayonida   shakllangan   talab   va   taklif
asosida,   operatsion   kunning   aniq   bir   vaqtida,   milliy   valyutaning   xorijiy
valyutalarga   nisbatan   birja   kursi   aniqlanadi.   Operatsion   kunning   aniq   bir   vaqtida
milliy valyuta   kursining   aniqlanishi   fiksing   deb   ataladi.
Birjadan   tashqari   valyuta   bozori   banklararo   bozordir.   Bunda   valyuta
savdosi   tijorat   banklari   dilerlarining   telefon   yoki   internet   orqali   so’zlashuvlari
orqali   amalga   oshiriladi.
Tijorat   banklari   spred   shaklida,   ya’ni   valyutalarni   sotish   kursi   bilan   sotib
olish   kursi   o’rtasidagi   farq   sifatida   daromad   oladilar.   Bundan   tashqari,   xorijiy
valyutadagi   aktivlarni   qayta   baholash,   mavjud   bitimga   qarama-qarshi
operatsiyalarni   amalga   oshirish   orqali   ham   tijorat   banklari   valyuta
operatsiyalaridan   daromad   oladilar. Foydalanilgan   adabiyotlar   ro’yxati
1. Ўзбекистон   Республикасининг   “Ўзбекистон   Республикаси
Марказий   банки   тўғрисида”ги   Қонуни.   – Т.:   “Ўзбекистон”, 1995.   21   декабрь.
2. Ўзбекистон   Республикасининг   “Банклар   ва   банк   фаолияти
тўғрисида”   ги   Қонуни. – Т.:   “Ўзбекистон”,   1996.   25   апрель.
3. Ўзбекистон   Республикасининг   “Валютани   тартибга   солиш
тўғрисида”ги   Қонуни, 2003 й.   11   декабр.
4. Ўзбекистон   Республикаси   Президентининг   2010   йил   6   апрелдаги
“Банк   тизимининг   молиявий   барқарорлигини   янада   ошириш   ва   унинг
инвестициявий фаоллигини кучайтириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги ПҚ –
1317-сонли   Қарори.
5. Ўзбекистон   Республикаси   Президентининг   2010   йил   26
ноябрдаги   “2011-2015   йилларда   республика   молия-банк   тизимини   янада
ислоҳ   қилиш   ва   барқарорлигини   ошириш   ҳамда   юқори   ҳалқаро   рейтинг
кўрсаткичларига   эришишнинг   устувор   йўналишлари   тўғрисида”ги   ПҚ-1438-
сонли   Қарори.
6. Ўзбекистон   Республикаси   Президентининг   2015   йил   6   майдаги
“ Тижорат   банкларининг   молиявий   барқарорлигини   янада   ошириш   ва
уларнинг   ресурс   базасини   ривожлантириш   чора-тадбирлари   тўғрисида ”ги
ПҚ-2344-сонли   Қарори.
7. Ўзбекистон   Республикасининг   валютани   тартибга   солишга   оид
норматив-ҳуқуқий   хужжатлари   тўплами.Т.Ўзбекистон   2011   й.   456   б.
8. Каримов   И.А.   2015   йилда   иқтисодиётимизда   туб   таркибий
ўзгаришларни   амалга   ошириш,   модернизация   ва   диверсификация
жараёнларини   изчил   давом   эттириш   ҳисобидан   хусусий   мулк   ва   хусусий
тадбиркорликка   кенг   йўл   очиб   бериш   –   устувор   вазифамиздир.   -Тошкент.:
Ўзбекистон,   2015-72б.
9. Каримов   И.А.   Бош   мақсадимиз   –   мавжуд   қийинчиликларга
қарамасдан,   олиб   бораётган   ислоҳотларни,   иқтисодиётимизда   таркибий ўзгаришларни   изчил   давом   эттириш,   хусусий   мулкчилик,   кичик   бизнес   ва
тадбиркорликка   янада   кенг   йўл   очиб   бериш   ҳисобидан   олдинга
юришдир.   “Халқ   сўзи”   газетаси.   16.01.2016   й
10. Абдуллаева Ш.З. Халқаро валюта-кредит муносабатлари.
–   Тошкент “IQTISOD-MOLIYA”,   2005.–588   б.
11. Абдуллаев   Ё.А.,   Қоралиев   Т.М.,   ва   бошқалар.   Банк   иши   -
Ўқув   қўлланма   - Б.М.:   Т.:   “Iqtisod-Moliya”,   2009.   - 576   б.
12. Бобакулов   Т.И.   Миллий   валютанинг   барқарорлиги.
Монография.   –   Тошкент: Fan   va   texnologiya,   2007.–184   б.
13. Вахабов   А.В.,   Худякова   Н.К.   Международные   валютно-
кредитные   и   финансовые   отношения.   Ташкент:   НУРТ,   2003.–278   с.
14. Жумаев   Н.Х.   Ўзбекистонда   валюта   муносабатларини
таритибга   солиш   методогиясини   такомиллаштириш.Т.   “Фан   ва
технология”,2007й.286б.
15. Красавина   Л.Н.   Международные   валютно-кредитные
отношения   и   финансовые   отношения.–Москва:   Финансы   и   статистика,   2001,
-184   с.
16. Ўзбекистон   Республикасининг   статистик   ахборотномаси.
17. Интернет   сайтлари   www.bankir.ru   www.сer.uz .   www.bma.uz
www.cbu.uz   www.finance.uz   www.gov.uz

Eurodollars bozori rivojlanishning shakllanishi

Sotib olish
  • O'xshash dokumentlar

  • Iqtisodiy o‘sish omillari va tiplari
  • Qayta ishlash korxonalarida mahsulot ishlab chiqarish va sotish
  • Tayvan soliq tizimi (Referat)
  • O‘zbekistonda eksport salohiyatini oshirish yo‘llari
  • O‘zbekistonda eksport salohiyatini oshirish yo‘llari

Xaridni tasdiqlang

Ha Yo'q

© Copyright 2019-2025. Created by Foreach.Soft

  • Balansdan chiqarish bo'yicha ko'rsatmalar
  • Biz bilan aloqa
  • Saytdan foydalanish yuriqnomasi
  • Fayl yuklash yuriqnomasi
  • Русский