Dokument ma'lumotlari

Narxi 15000UZS
Hajmi 8.1MB
Xaridlar 0
Yuklab olingan sana 03 Sentyabr 2024
Kengaytma docx
Bo'lim Kurs ishlari
Fan Botanika

Sotuvchi

Bohodir Jalolov

Evkalipt turlari- subtropiklarning qimmatbaho dorivor o’simliklari

Sotib olish
KURS ISHI Evkalipt turlari- subtropiklarning qimmatbaho dorivor o’simliklari 1 Reja: I.Kirish II. Adabiyotlar sharxi 2.1 Efir moylari haqida umumiy tushuncha 2.2 Evkalipt turlari haqida umumiy ma’lumot 2.3 Evkalipt o’simligining tibbiyot va farmasevtikada ishlatilishi III. Tajriba qismi . 3.1 Evkalipt bargining anatomik tuzilishi 3.2 Evkalipt o’smiligi tarkibidagi efir moyi miqdorini aniqlash IV. Xulosa. V. Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati. 2 KIRISH Istiqlol yillarida yaratib berilgan keng imkoniyatlar boshqa sohalar qatori farmatsevtika sanoatini rivojlantirishda ham muhim omil bo‘ldi. Aytish joizki, sobiq tuzum davrida mazkur yo‘nalish faoliyati talabga mutlaqo javob bermasdi. Ushbu soha mustaqillikning dastlabki yillaridayoq, ya’ni Prezidentimizning 1993 yildagi “O’zbekiston farmatsevtika sanoati (“O’zfarmsanoat”) davlat-aksionerlik konsernini tashkil etish to‘g‘risida”gi Farmoni tufayli iqtisodiyotning alohida tarmog‘i sifatida shakllana boshladi. Bu yurtimizda aholi salomatligini muhofaza qilishga qaratilgan ezgu islohotlarning yorqin ifodasi edi. Binobarin, respublikamizda sog‘liqni saqlash tizimi hamda dori-darmon ta’minotini yanada yaxshilash masalasiga yuksak e’tibor berilayotgani fikrimiz isbotidir. Dastlab mamlakatimizdagi mavjud 2 ta ishlab chiqarish korxonasida, bor-yo‘g‘i, yigirma turga yaqin dori vositalari va tibbiy buyumlar tayyorlangan, shuningdek, 2 ta ilmiy-tadqiqot instituti faoliyat yuritgan bo‘lsa, bugungi kunga kelib ularning soni 150 tadan oshdi.[8] Hozirgi paytda O’zbekistonda farmatsevtika faoliyatini amalga oshirish huquqini beruvchi litsenziyaga ega bo‘lgan 130 ta korxona bor. Ushbu faoliyat dori vositalari hamda tibbiy ehtiyojdagi buyumlarni va diagnostika vositalarini ishlab chiqarishga yo‘naltirilgan. Ayni paytda “O’zfarmsanoat” AK o‘z tarkibida 132 ta korxonani birlashtirgan. Bular — uchta ilmiy-tadqiqot instituti, birlashma, aksiyadorlik jamiyati, mulkchilikning barcha shaklidagi ishlab chiqarish korxonalari, shu jumladan, qo‘shma hamda chet el korxonalari, xususiy mas’uliyati cheklangan jamiyatlardir. Yurtimizda dori vositalarini ishlab chiqarish va ular bilan aholi hamda davolash-profilaktika muassasalarini ta’minlash maqsadida mazkur sohadagi ishlarni tashkil etishning mustahkam huquqiy asoslari yaratildi. Yigirmadan ortiq qonun, bir yuz yigirmadan ziyod me’yoriy-huquqiy hujjatlar bu yo‘nalishdagi vazifalarni hayotga izchil tatbiq qilishda muhim huquqiy asos bo‘lmoqda. Ayniqsa, 2016 yilning 4 yanvarida “Dori vositalari va farmatsevtika faoliyati to‘g‘risida”gi O’zbekiston 3 Respublikasi Qonunining yangi tahrirda qabul qilinishi soha yuksalishining keyingi bosqichini boshlab berdi.[8,15] Sohamiz kadrlar, shu jumladan, ilmiy kadrlar tarkibi bilan ta’minlangan, yuqori investitsion salohiyatga ega. Xususan, kimyo texnologi, biotexnolog, muhandis, farmatsevt kabi mutaxassislar tayyorlash bo‘yicha qator sa’y-harakatlar amalga oshirilayotir. Qolaversa, respublikamizda klinik tadqiqotlarning rivojlangan bazasi mavjud bo‘lib, yangi dori vositalari va faol ta’sir qiluvchi moddalarni yaratish borasida izlanishlar olib boruvchi 8 ta ilmiy-tadqiqot instituti hamda markazlar faoliyat ko‘rsatayapti. Oxirgi 5 yil mobaynida bu tadqiqotlar asosida 15 nomdagi dorivor substansiyalarning, shu jumladan, 10 ta original tayyor dori vositaning (alseum, fitogalen, triogalen, ferulong, fitopassit, gepaprot neo, pulmostim, apilon, glitsitrinat va boshqalar) mahalliy texnologiyasi ishlab chiqilgan. O’z navbatida, mahalliy dorivor substansiyalar hamda preparatlar ishlab chiqarilishida qo‘llaniladigan sun’iy, o‘simlik, biotexnologik, noorganik va mineral kabi boy xom ashyo manbalari mavjud. Kimyo industriyasi hamda turdosh ilmiy muassasalarning eksperimental-ishlab chiqarish bazalari tomonidan ko‘rsatilayotgan yordam sohamiz rivojida muhim omil bo‘lmoqda. Mamlakatimizda yaratilgan qulay investitsiya muhiti zamonaviy, yuqori texnologiyalarga asoslangan korxonalarni barpo etish bo‘yicha loyihalarni amalga oshirish tarmoqni yanada rivojlantirish masalalarini tezkor hal qilishda g‘oyat muhim ahamiyat kasb etayotir. Xususan, Buyuk Britaniya, Hindiston, Germaniya, Rosciya, Bangladesh, Polsha va boshqa chet ellik hamkorlar ishtirokida tashkil etilgan “Jurabek Laboratories”, “Asia Trade”, “Uzgermedpharm”, “Remedy Group”, “Codepharm” qo‘shma korxonalari, “Nobel Pharmsanoat” chet el korxonasi bunga yorqin misol bo‘la oladi.[15] 4 II. Adabiyotlar sharxi 2.1 Efir moylari haqida umumiy tushuncha Efir moyi dеb, o’simliklardan suv bug’i yordamida haydab olinish mumkin bo’lgan, maxsus hndi va mazasi bor uchuvchan va asosan tеrpеnoidlardan tashkil topgan organik moddalar aralashmasiga aytiladi. Xushbo’y hidli o’simliklar va ulardan olingan mahsulotlar odamlarga qadimdan ma'lum bo’lib, bulardan har xil kasalliklarni davolashda va ovqatlarga solishda ishlatganlar. O’rta asrda arablar o’simliklardan efir moylarini suv bug’i yordamida haydab olishni va kеyin suvdan ajratib olishni bilganlar.[1,2] Efir moylarini har tamonlama o’rganishda XIX-XX asrlarda yashagan A.M.Butlеrov A.N.Rеformatskiy Gildеmеystr va Gofman (Gеrmaniya), Е.Е.Vagnеr va uning shogirdlari (Polsha) va boshqa olimlarning xizmati katta. 1920 yildan kеyin B.N.Rutovskiy, G.B.Pigulеvskiy, I.P.Tsukеrvanik, N.G.Kiryalov, M.I.Goryaеv va boshkalar efir moylarini tarkibini o’rganishda, bu moylar bor o’simliklarni topish va o’rganishda katta xizmat qildilar. O’simlik dunyosida efir moylari kеng tarqalgan bo’lib 2500 dan ortiq o’simlik turlarida topilgan. Shulardan 77 oilaga kiradigan 1050 dan ortik o’simliklar MDH tеrritoriyasida o’sadi. Ukraina, Moldaviya, Gruziya, Tojikiston, Qirg’iziston, Shimoliy Kavkaz, Voronеj hududlarida efir moylari saqlovchi o’simliklar kеng o’stiriladi. O’simliklarning dеyarli barcha organlarida efir moyi to’planishi mumkin, xattoki bitta o’simlikning har xil organida har xil tarkibli efir moyi to’planishi mumkin. Efir moylari bir o’simlik mahsulotida 0,001 - 20 % gacha bo’lishi mumkin. Efir moyining miqdori va tarkibiy qismi o’simlikning o’sish joyiga, taraqqiyot davriga, yoshiga va naviga qarab o’zgarib turadi. Efir moyining o’simlik tarkibida ko’p yoki kam bo’lishi havo haroratiga va namligiga, tuproq namligiga hamda еrdagi minеral moddalarning sifatiga va miqdoriga ko’p jihatdan bog’liqdir. Odatda janubda o’sadigan o’simliklar shimoldagiga nisbatan efir moyiga boy bo’ladi.[2,7] 5 Efir moyining o’simlik organlari uchun ahamiyati aniq o’rganilgan emas. Ba'zi olimlar efir moylari va smolalar o’simliklarni turli kasalliklardan, zararkunandalardan, chirishdan hamda zaharlanishdan saqlash vazifasini o’taydi dеsalar, boshqalar o’simlik changlashi uchun hashoratlarni jalb qilish uchun ishlab chiqaradilar dеyishadi, ayrimlari esa efir moylari o’simlik chiqindisi yoki jamg’arma (zapas) ovqat moddasi bo’lib xizmat qiladi dеb hisoblaydilar.[2] Yana boshqa juda ko’p nazariyalar mavjud bo’lsada, oxirgi paytda efir moylari o’simlik to’qimalarida oksidlanish - qaytarilish, modda almashinuvi jarayonlarida aktiv qatnashadilar dеgan fikrlar olg’a surilmoqda. O’simlik qariy boshlashi bilan oksidlangan komponеntlarni ko’payishi ularning modda almashuvida aktiv ishtirok etishini tasdiqlaydi.[1] Efir moylari o’simlik to’qimalarida moy ishlab chiqaruvchi va saqlovchi maxsus organlarda to’planadi va ular 2 ga bo’linadi: 1. Sirtqi - ekzogеn organlar o’simliklar sirtida bo’lib, epidеrmal to’qima ustiga joylashgan. 2. Ichki - endogеn organlar epidеrmal to’qimalar ostida joylashgan. Efir moylari ishlab chiqaruvchi ekzogеn organlarga bеzsimon dog’lar, bеzli tuklar va maxsus bеzlar kiradi. Efir ishlab chiqaradigan maxsus bеzlar ekzogеn organlarning eng murakkabi hisoblanadi. Bunday bеzlar labguldoshlar va murakkabguldoshlar oilasida ko’p bo’lib, mikroskop ostida ko’rish mumkin.[4] Efir moyi ishlab chiqaruvchi endogеn organlarga moy to’planadigan joylar, kanalchalar, moy yo’llari hamda ildiz va ildizpoyaning epidеrmis yoki probka 6 to’qimalari ostida bir ikki qator bo’lib joylashgan hujayralar kiradi. Bunday hujayralar moy ishlab chiqaradi va saqlaydi. Moy to ’ planadigan joylar shar yoki cho ’ ziq shaklda bo ’ lib , o ’ simliklar bargida , gulkosacha bargida , po ’ sglog ’ ida , yo g ’ och qismida va m е va po ’ stida uchraydi . Efir moylari to’planadigan joylar o’simlik organlarida har xil usul bilan xosil bo’ladi. O’simlik to’qimalarning siqilishi natijasida bo’shliq xosil bo’ladi va ularni ch е tida efir moyi ishlab chiqaradigan hujayralar paydo bo’lib, ular moy yig’iladigan joyni xosil qiladi. Bu usul sxizog е n tipi d е b ataladi.[1,2] Agar paydo bo’lgan 1 tomchi efir moyi hujayra d е vorlarini eritib, bo’shliq xosil qilsa va atrofida efir moyi ishlab chiqaradigan hujayra paydo bo’lib, ular moy yig’iladigan joyni vujudga k е ltiradi. Bu usul lizog е n tipi d е b ataladi. Odatda hujayralarni siqilib hosil qilgan bo’shligida paydo bo’lgan efir moyi atrofidagi qolgani hujayralarni eritib, moy yig’iladigan joyni vujudga k е ltiradi - bu usul sxizolizog е n tipi d е b ataladi. Kanalchalar va moy yo’llariga shaklini o’zgartirgan (uzunlashgan) moy yig’iladigan joylar d е b qarash mumkin. Ko’p gina efir moylari bakt е ritsid xossasiga ega bo’lgani uchun tish kasallilklarida davolashda va nafas yo’llarini d е zinf е ktsiya - ingalyats i ya qilishda qo’llaniladi. Kasalxona lar havosini yaxshilash uchun ham qo’llaniladi. Abu Ali ibn Sino yalpiz turlarini ovqat hazm qilishni yaxshilovchi, gijja haydovchi, qon to’xtatuvchi va qusishga qarshi ta’sir etuvchi dori sifatida ishlatgan Xalq tibbiyotida yalpiz turlaridan tayyorlangan qaynatma yoki quritilgan bargdan olingan shira istisqo, qo’tir, bod, me’da, sariq, ko’krak og’riq, shirincha, yo’talni va boshqa kasalliklarni davolashda hamda chanqov bosuvchi, balg’am ko’chiruvchi dori sifatida qo’llanadi. [1,8] 2.2 Evkalipt turlari haqida umumiy ma’lumot 7 Evkaliptlar mirtadoshlar (myrtaceae) oilasiga mansub bo’lib, bu oila tarkibiga 3500 ga yaqin tur kiradi, ular asosan daraxt va buta o‘simliklar bo’lib, subtropik va tropik mamlakatlarda keng tarqalgan. Ushbu oilada xalq xo‘jaligi uchun muhim ahamiyatga ega bo’lgan turkum evkalipt (Eucalyptus) turkumidir.[8] Evkalipt (Eucalyptus)turkumi Turkum tarkibida 600 ga yaqin tur mavjud, ular asosan Avstraliya, Tasmaniya, Indoneziya va Gvineya orollarida tarqalgan. Evkaliptlar yer shari o‘simlik dunyosining ajoyib vakillaridan hisoblanadi. Ularning ba’zi turlari dunyodagi bargli daraxtlar orasidagi eng baland daraxtlar bo’lib, 155 metr balandlikkacha о‘sib, 3 metr diametrga ega tana hosil qiladi.[1,6] Rossiyaga evkalipt turlari XIX asr oxirlarida introduksiya qilingan, ular asosan Kavkaz va Qora dengiz bo‘ylarida o‘stirilgan. Sinab ko‘rilgan 150 ga yaqin evkalipt turidan 20 tasi keng ommalashtirish uchun tavsiya etilgan. Bularning eng asosiysi gigant evkalipt (Eucalyptus gigantea Hook.) bo‘lib, u juda sifatli ko‘p miqdordagi yog‘och yetishtirish imkonini beradi. Yangi sharoitlarda yaxshi moslashgan va madaniy holda o‘stirish uchun quyidagi evkalipt turlari tavsiya etilgan: Xivchinli evkalipt (Eucalyptus viminalis Labill.), Dalrimpl evkalipti (Eucalyptus Dalrympleana Hort.), moviy evkalipt (Eucalyptus globulus Labill.) va boshqalar. Evkaliptlar doimyashil daraxtlar hisoblanadi, ularning barglari bir necha yillar to‘kilmay turadi.[4] 8 Ularning hayotini 3 davrga ajratish mumkin: yosh, oraliq va qari yoshdagi barg formalari mavjud. Shuning uchun ham bir daraxtda doim turli shaklga ega turli yoshdagi barglar rivojlanadi. Gullari ikki jinsli, yig‘ilib to‘pgul hosil qilishadi. Gullarining tuzilishi ajoyib, qo‘ng‘iroqsimon kosachasi cho‘zinchoq qopqoq bilan o‘ralib turadi, gullash davrida Gullari ikki jinsli, yig‘ilib to‘pgul hosil qilishadi. Gullarining tuzilishi ajoyib, qo‘ng‘iroqsimon kosachasi cho‘zinchoq qopqoq bilan o‘ralib turadi, gullash davrida bu qopqoq tushib ketadi, uning ichida joylashgan g‘uncha ochiladi, Mevasi ko‘sak bo‘lib, gullagandan keyin 3- 8 oydan so‘ng yetiladi va daraxtida uzoq saqlanadi. Urug’lari mayda, tuxumsimon shaklga ega. [4,5] Evkaliptlar vegetativ yo‘l bilan ko‘payadi. Kavkazda o‘stirilayotgan turlari ichida sovuqqa chidamli shakllarini seleksiya qilish ishlari olib borilmoqda. Hozir -10°C gacha sovuqlarga chidashi mumkin bo‘lgan turlari va duragaylari mavjud. Evkliptlar Kavkazda kech kuzgacha o‘sadi, shu sababli ham bir yillik novdalari yog‘ochlashishga ulgurmaydi va qishki sovuqlarda zararlanadi. Nam va unumdor yerlarda yaxshi o‘sadi. Evkaliptlarning xalq xo'jaligida ahamiyati juda katta, yog‘ochining sifati yuqori, pishiq, teksturasi chiroyli va chirimaydi. Shuning uchun uning yog‘ochidan temir yo‘l shpallari telegraf ustunlari tayyorlanadi, vagonsozlik va kemasozlikda foydalaniladi. Barglarida 1-4% qimmatbaho evkalipt moyi mavjud, u farmatsevtika va parfyumeriya sanoatida qo‘llaniladi. Evkalipt daraxtining ildiz tizimi kuchli rivojlangan bo‘lib, tuproq namini kuchli bug‘latib, yer ostki suvlarining sathini 9 pasaytirib yuboradi. Kavkazdagi Kolxida past tekisligidagi botqoqlangan yerlarga ekilgan evkaliptlar botqoqlarni qurishiga sabab bo'lgan.[4,5] Bugungi kunda Avstraliyaning evkalipt namunalari dunyodagi eng baland daraxtlardan biri bo'lib, balandligi 92 metrga teng va barcha gulli o'simliklarning eng uzuni hisoblanadi. Aksariyat evkalipt turlari qahratondan omon qolmaydi yoki faqat - 3 ° C dan -5 ° C gacha yengil sovuqlarga bardosh beradi. Eng kuchli evkalipt, masalan, okaliptus pauciflorawh -20 ° C darajagacha sovuqqa chiidamli daraxtdir. Ushbu daraxtning ikkita yovvoyi turlari hatto qish sovuqda ham yashashi mumkin. Ko'p boshqa joylarda ayniqsa, baland tog'li va markaziy Tazmanya tog'larida juda qattiq sovuqqa chidamli evkalipt daraxtlari shakllangan. Okkalipt barglarida topilgan yog ' kuchli dori-darmon vositasi bo'lib, ba'zi dori vositalari tarkibida qo'llaniladi, ammo juda ko'p miqdorda olinadigan bo'lsa zaharli bo'lishi mumkin. Eucalypts ko'plab hasharotlar uchun oziq-ovqat ta'minlovchi ko'plab nektar ishlab chiqaradi. Evkalipt turlarida o’zida efir moyi saqlaganligi tufayli janubiy mamlakatlarda tezda alangalanuvchi xususiyatga ega o’simlik hisoblanadi shu tufayli ham evkalipt o’suvchi o’rmonlarda tez tez yong’inlar kelib chiqib turadi. O’lik qobig’i (p’osttlog’i) ayniqsa tez yonadi. [6,10] O'sish va ishlatish Evkaliptning juda muhim ko'plab qo'llanish sohalari mavjud. Tez o'sishi tufayli, bu daraxtlarning asosiy qo’llanilish xomashyosi- bu yog'ochdir. Ular bog'larda manzarali daraxt , o'tin va yog'ochidan uy joy qurilishida qo’llash kabi ko'plab maqsadlarda foydalanishadi. Tez o'suvchi shuningdek,shifobaxshligi uchun ekiladigan evkaliptlar ham mavjud. Eucalypts tuproqdan juda katta miqdorda suv tortadi. Ular ba'zi joylarda suv sathini tushirish va tuproqdagi tuz miqdorini kamaytirish uchun ekiladi. Evkalipt turlari shuningdek, Aljir, Sitsiliya, Yevropa va Kaliforniya kabi joylarda tuproqni bo'shatish orqali bezgak kasalligini kamaytirish usuli sifatida ham ishlatilgan. 10 Evkalipt yog'i bug 'bilan barglardan tozalanadi. Tozalash, deodorizatsiya va oziq- ovqat qo'shimchalari, ayniqsa, shirinliklar, yo'tal tomchilari va dekonjestanlar uchun juda oz miqdorda ishlatilishi mumkin. Evkalipt yog'i hasharotlarni oldini olish vositasi ham hisoblanadi.[10,15] Evkalipt yog'i bug 'bilan barglardan tozalanadi. Tozalash, deodorizatsiya va oziq-ovqat qo'shimchalari, ayniqsa, shirinliklar, yo'tal tomchilari va dekonjestanlar uchun juda oz miqdorda ishlatilishi mumkin. Evkalipt yog'i hasharotlarni oldini olish vositasi ham hisoblanadi. Ba'zi evkaliptning nektaridan yuqori sifatli asal ishlab chiqaradi. G'arbiy Qo'shma Shtatlarda gullashi boshqa mevali daraxtlarning gullashidan oldin yanvar oyining oxirlarida bo'ladi; Bu uning nektarini osonlikcha o'z asaliga aylantirishi mumkinligini anglatadi. Uning nektari o’ziga xos baliq tamiga ega. Baliq tutish uchun Aboriginlar tomonidan quritilgan barglari ishlatilgan. Barglarni suvga yuvish baliqni chalg'itadigan yengil tinchlantiruvchi modda ajratadi, ularni tutish esa oson bo'ladi. Evkalipt birinchi marta 1770 yilda Kuk ekspeditsiyasi bo'yicha Sir Jozef Banklar tomonidan dunyoning qolgan qismiga keltrila boshlangan. Ulardan keyin dunyoning ko'plab mamlakatlariga tanishtirildi. Bir nechta turlar invaziv bo'lib chiqdi (ular ekilgan maydondan tarqalib ketdi) va mahalliy yovvoyi tabiat uchun katta muammolarga sabab bo'ldi.[1,15] 1910-yilda Braziliyada yog'ochsozlik va ko'mir sanoati uchun evkaliptalar paydo bo'ldi. Afsuski, uzoq muddatli ta'sirlari o'rganilmadi va bugungi kunda evkalipt suvning yuqori iste'moli tufayli muammoga sabab bo’lmoqda. Bu tuproqni qurib 11 ketishiga olib keladi, mahalliy hayvonlarning istemoli uchun zarur bo’lgan boshqa mahalliy o'simliklarni o'ldiradi.[1,5] FOLIA ET OLEUM EUCALYPTI O’simlikning nomi. Zangori evkalipt - Eucaliptus globulus Labill . Kulrang evkalipt - Eu c alyptus c inerea F.et Mull . Chiviqsimon evkalipt- Eu c alyptus viminalis Labill . Oilasi: Mirtadoshlar - Myrtaceae Chiviqsimon evkalipt 50 m gacha balandlikdagi doim yashil daraxt. Poya po’stlog’ining po’kagi (probka qismi) silliq, oq rangli, deyarli butunlay ko’chib tushib ketadi. Yosh barglari tor yoki keng lansetsimon, yaltiroq, och yoki to’q yashil, uzunligi 5-10 sm, eni 1,5-3 sm bo’lib, bandsiz (yoki poyani o’rab oluvchi) poyada qarama- qarshi joylashadi. qari barglari lantsetsimon yoki o’roqsimon biroz qayrilgan, uzunligi 11-18 sm bo’lib, bandi bilan poyada ketma-ket o’rnashgan. Gullari barg qo’ltig’idan o’sib chiqqan soyabonga to’plangan.[1] Kulrang evkalipt bo’yi 25 m gacha bo’lgan doim yashil daraxt. Po’stloq po’kagi to’q jigarrang, shoxlaridagi esa qizg’ish oq rangli bo’ladi. Bo’lak-bo’lak bo’lib ko’chadi. Yosh barglari tuxumsimon, dumaloq yoki yuraksimon-lantsetsimon shaklli, uzunligi 3,5-4,5 sm, eni 3-5,5 sm bo’lib, bandsiz yoki qisqa bandi bilan qarama-qarshi o’rnashgan. qari barglari yuraksimon-lantsetsimon, tuxumsimon yoki lantsetsimon, 12 uzunligi 10-13 sm, eni 5 sm gacha bo’lib, bandsiz yoki bandi bilan qarama-qarshi joylashgan. Gullari barg qo’ltig’idan o’sib chiqqan soyabonga to’plangan.[2] Zangori evkalipt bo’yi 50-70 m ga yetadigan doim yashil daraxt. O’simlikning yosh barglari zangori, tuxumsimon, qalin mum qavat bilan qoplangan bo’lib, poyada bandsiz qarama-qarshi joylashgan, 3-4 yilgi barglari esa to’q yashil, ingichka lantsetsimon, o’roqqa o’xshash egilgan bo’lib, qisqa bandlari bilan poyada ketma-ket va yerga nisbatan tik o’rnashgan. Shuning uchun evkalipt daraxti soya bermaydi. Guli yakka-yakka, bandsiz, barg qo’ltig’iga joylashgan. Gulkosachasi naychasimon, onalik tuguni bilan birlashgan. Gul g’unchasida kosacha qopqoq bilan yopilgan bo’lib, otaliklari va 4 ta tojbargini berkitib turadi. Gul ochilganidan keyin qopqoq tushib ketadi. Otaligi ko’p sonli, onalik tuguni pastga joylashgan. Mevasi - to’rt qirrali chanoq.[1,4] Evkalipt turlari juda tez o’sadigan yirik daraxt bo’lib, 3 yoshdagisining uzunligi 8m, 10 yoshdagisi - 25m keladi. Ba’zi turlarining bo’yi 150m gacha, tanasining yo’g’onligi esa 25m gacha bo’ladi. Evkalipt 3,5 yoshdan gullay boshlaydi. Evkalipt turlari asosan barglarining tashqi tuzilishi bilan bir-biridan farq qiladi. Mahsulotning tashqi ko’rinishi. Tayyor mahsulot har ikkala tur evkaliptdan tayyorlangan barglar aralashmasidan iborat. Zangori evkaliptning barglari bandli, o’tkir uchli, qalin lantsetsimon, kulrang yashil, uzunligi 10-30 sm, eni 3-4 sm bo’lib, o’roqqa o’xshab qayrilgan. Yosh barglari esa bandsiz, tuxumsimon, zangori rangli, yumshoq, uzunligi 7-16 sm, eni 1-9 sm. Kulrang evkaliptning barglar plastinkasi tekis qirrali, tuksiz, nihoyatda ko’p dog’lari bo’lib, xushbo’y hidi va achchiqroq mazasi bor. Kimyoviy tarkibi . Evkalipt barglari tarkibida 1,5 - 3% gacha efir moyi, 10% oshlovchi moddalar va boshqalar bor.[1,2] 13 O Sineol Ishlatilishi. Bargdan tayyorlangan damlama va efir moyi kuchli antiseptik xossaga ega bo’lib, me’da–ichak kasalliklari, ginekologik kasalliklarda hamda yiringli yaralarni davolashda qo’llaniladi. Bundan tashqari tomoq og’riganda, bo’g’ma, qizilcha, bezgak kasalliklarida hamda gijja haydashda ishlatiladi. Nastoykasi isitmaga qarshi, bronxit, gripp kasalliklari hamda yo’tal tutganda ishlatiladi. Evkalipt moyi nafas yo’llari kasallanganda va xonalarga purkash uchun hamda gripp kasalliklarida ishlatiladigan ingafen tayyorlashda qo’llaniladi. Dori turlari. Bargdan efir moyi, damlama, nastoyka tayyorlanadi. Efir moyi – pektussin, evkatol, ingakam, evkamon, ingalipt tarkibiga kiradi. Bargidan xlorfilipt tayyorlanadi. [2,10] 2.3 Evkalipt o’simligining tibbiyot va farmasevtikada ishlatilishi Bargdan tayyorlangan damlama va efir moyi kuchli antiseptik xossaga ega bo’lib, me’da–ichak kasalliklari, ginekologik kasalliklarda hamda yiringli yaralarni davolashda qo’llaniladi. Bundan tashqari tomoq og’riganda, bo’g’ma, qizilcha, bezgak kasalliklarida hamda gijja haydashda ishlatiladi. Nastoykasi isitmaga qarshi, bronxit, gripp kasalliklari hamda yo’tal tutganda ishlatiladi. Evkalipt moyi nafas yo’llari kasallanganda va xonalarga purkash uchun hamda gripp kasalliklarida ishlatiladigan ingafen tayyorlashda qo’llaniladi. Bargdan efir moyi, damlama, nastoyka tayyorlanadi. Efir moyi – pektussin, evkatol, ingakam, evkamon, ingalipt tarkibiga kiradi. Bargidan xlorfilipt tayyorlanadi. [10] 14 III. Tajriba qismi . 3.1 Evkalipt bargining anatomik tuzilishi Bargi juda qalin va qattiq bo’lganligi uchun uni bir necha kunga glitserin bilan suv aralashmasiga solib qo’yib yumshatiladi. Bunday bargni marjon daraxti o’zagi yoki probkasi orasiga qo’yib qo’yib ko’ndalangiga kesib preparat tayyorlanadi. Preparatni sudan eritmasi bilan bo’yab xloralgidrat eritmasi yordamida mikroskopning katta va kichik obyektivlarida ko’rildi. Sudan III tasirida kutikula qavati va efir moyi bor joylar sariq qizil rangga bo’yaladi. Barg izolaterial tipda tuzilgan. Qoziqsimon to’qima 3 qator bo’lib bargning har ikkala tomoniga bulutsimon to’qima esa bargning o’rta qismida joylashgan. Bergning yumshoq mezofil qismida tarqoq druzlar, ba’zi prizma shaklidagi kristallar, efir moyi yuqorigi va pastki epidermis oraliqlarini butunlay egallab olishi mumkin. Ular ichida efir moylari ishlab chiqaruvchi hujayralar bir qator bo’lib joylashgan.[1] Har ikkala (pastki va yuqori) epidermis to’qimasi qalin kutikula qavati bilan qoplangan. Barg tomirlarimayda kristallar bilan o’ralgan. Epidermis hujayralari barg plastinkasining yuqorisidan qaraganda yurli shakldagi ko’pburchak holida ko’riladi.[2] Evkalipt bargining ko’ndalang kesilishi: 1-epidermis; 2-qoziqsimon to’qima; 3-bulutsimon to’qima; 4-o’tkazuvchi to’qima bog’lamlari; 5- kollenxima; 6-ustitsa; 7-efir moyli joy; 8-po’kaklangan (probkalagan) joy; 9-druzlar; 10-ichki kristallar; 15 3.2 Evkalipt o’smiligi tarkibidagi efir moyi miqdorini aniqlash (XI DF b o’ yicha) Buning uchun 700 - 800 ml xajmdagi dumaloq kolbaga 10 - 20 g mahsulot solib, ustiga 300 ml suv quyilib, ustiga sovutgich (xolodilnik) o’rnatildi. Sovutgichini pastki kolbaga kirib turgan qismiga Ginzb е rg asbobchasini o’rnatildi va kolba qizdirildi Ginzb е rg asbobchasi U shaklda bo’ladi. Suv qaynaganda o’zi bilan birga efir moyini uchirib chiqardi va sovutgichda sovugandan so’ng suyuqlikka aylanib Ginzb е rg asbobchasiga oqib tusha boshla di. [1] A – keng og‘izli tubi dumaloq kolba; B – rezinali tiqin; V – sharikli qaytar sovutkich; G – darajalangan qabul qilgich. O’simlikning texnik torozida tortib olingan va maydalangan namunasi sig’imi 1000 ml bo’lgan tubi yumaloq bo’lgan keng og’izli kolbaga ( A ) joylashtirildi. Kolbadagi namunaning ustiga 300 ml suv solinib, sharikli qaytar sovutkich ( V ) bilan rezinali tiqin ( B ) yordamida yopildi. Tiqinga pastdan metall ilgaklar mahkamlandi va ularga nozik sim yordamida darajalangan qabul qilgich ( G ) osib qo’yildi. Bunda darajalangan qabul qilgichning voronkasimon kengaytirilgan ustki qismi sovutkichning tugashiga unga tegmagan holda mos kelishi lozim. Qabul qilgich 16 kolbaning og’zida uning devorlariga tegmagan holda erkin va suv sathidan 50 mm dan kam bo’lmagan masofada joylashgan bo’lishi kerak. Qabul qilgich darajalangan qismi bo’lagining qiymati 0,025 ml. Kolba uning ichidagi namuna bilan qizdirildi va dorivor o’simlik xomashyolarining me’yoriy-texnik hujjatlarida ko’rsatilganga mos holdagi vaqt davomida (1 soat) qaynatildi. Namunadan efir moyini aniqlash 5 marta takrorlandi. Oxirgi 10-20 minut ichida efir moyi miqdori oshmasa d е mak efir moyini hammasi mahsulotdan ajratib olingan hisoblanadi . Efir moyining hajmiy-og’irlik miqdori mutlaq quruq xom-ashyoga nisbatan quyidagi formula yordamida hisoblandi:х= a⋅d⋅100 p ; yoki x= a⋅d⋅100 ⋅100 p (100 − n) x - E.M. % miqdori; a - E.M. Ginzb е rg asbobchasidagi ml xajmi; d - E.M. zichligi; p - analiz uchun olingan o’simlik organining miqdori. Ajratib olingan efir moyi undagi turli qo’shimchalar va suvdan ajratildi va quritiladi .[1,2] 17 IV. Xulosa. Men evkalipt o’simligini tahlil qilish da shunday xulosalarga keldimki, 1. Shifobaxsh o’simliklardan biri bo’lgan evkalipt haqida adabiyot va internet ma’lumotlari yig’di m , kimyoviy tahlil qildi m hamda adabiyotlar sharxi ni yozdi m . 2. Evkalipt daraxtidan olinadigan efir moylari, ularning xossalari, kimyoviy xossalari, ularning tibbiy ahamiyati haqida ma’lumotlar to’pladim. 3. To’plangan materiallarga ko’ra o’simlik tarkibida efir moyi ning kimyoviy tuzilishini o’rganib sineol mavjudligini aniqladim. 4. Tabiiy sharoitda o’sgan evkalipt o’simligini birinchi marta mufassal tahlil qilidim. 5. Evkalipt mahsulotining namligi, umumiy kul miqdori aniqlandi va o’simlikdan efir moylarini ajratdim. 6. Evkalipt mahsulotidan ajartib olgan efir moyi ustida miqdoriy tahlil olib bordim 7. O’simlik tarkibida odam organizmi uchun zarur bo’lgan biologik faol moddalar ko’p bo’lganligi uchun undan turli xil damlamalar tayyorlash va uni xalq tabobatida, tibbiyotda qo’llanilishini ko’rsatdim. 18 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 1. Хolmatov H.X., Ahmedov O’.A. Farmakognoziya. – 1, 2 qism. - Toshkent. Fan, 2007. 2. Пyлатова Т.П., Холматов Х.Х. Фармакогнозия амалиёти. – Т.: Ибн Сино, 2002. – 360 б 3. Государственная фармакопея – Изд. Х I . – Вып. 2. Общие методы анализа. Лекарственное растительное сырье. - М.: Медицина, 1990. 4. Mustafoev S. M. Botanika. Toshkent. «O`zbekiston» 2002 5. Maxmedov A. M. Botanika fanidan ma`ruzalar. F. 2003 6. Tog`aev I. U. va boshqalar. Botanikadan amaliy mashg`ulotlar. T. «ToshDAU» 2002 7. Практикум по фармакогнозии: Учеб. пособ. для студ. вузов / В.Н.Ковалев, Н.В.Попова, В.С.Кисличенко и др. – Х.: Изд-во НФаУ «Золотые страницы», 2003. 8. Очиқ электрон кутубхона http :// orel . rsl . ru 9. Trease and Evan’s Pharmacognosy (14th edition). – London WB Sanders Company Limited, 1996. 10. Фармакогнозия: Учеб. пособ. для студ. высш. учеб. завед. / В.Н.Ковалев, В.С.Кисличенко, И.А.Журавель и др. – Х.: Изд-во НФаУ, 2007. – C .-115-126. 11. Ковальов О.У., Павл i й Т.У. и др. Фармакогноз i я с основами б i ох i м ii рослин .- Харк i в, «Прапор», Видавництво НФАУ 2000. 12. Машковский М.Д. Лекарственные средства: М.: Новая волна, 2002. – Т. 13. Набиев М. “Ботаника”. Атлас-луғати, Тошкент, 1969. 19 14. Набиев М. “Сабзавот, резавор мевалар, зираворлар хосияти”. Тошкент, “Меҳнат”, 1990. 15. Internet ma’lumotlari: www.ziyouz.com 20 MUNDARIJA I.Kirish……………………………………………………………………………..…..3 II. Adabiyotlar sharxi………………………………………………………………....5 2.1 Efir moylari haqida umumiy tushuncha……………………………………………5 2.2 Evkalipt turlari haqida umumiy ma’lumot…………………………………………8 2.3 Evkalipt o’simligining tibbiyot va farmasevtikada ishlatilishi……………………14 III. Tajriba qismi …………………………………………………………………….15 3.1 Evkalipt bargining anatomik tuzilishi……………………………………………..15 3.2 Evkalipt o’smiligi tarkibidagi efir moyi miqdorini aniqlash……………………...16 IV. Xulosa……………………………………………………………………………18. V. Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati……………………………………………..19 21

Evkalipt turlari- subtropiklarning qimmatbaho dorivor o’simliklari

Sotib olish