Документ

Всего документов: 5844
Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена	20000UZS
Размер	3.0MB
Покупки	0
Дата загрузки	20 Май 2025
Расширение	docx
Категория	Биология

Exinokokkoz kasalligi patomarfologiyasi

Epidemiologik jihatdan, exinokokkoz asosan chorvachilik bilan
shug‘ullanuvchi, uy hayvonlari (ayniqsa itlar) bilan yaqin aloqada bo‘lgan aholi
orasida keng tarqalgan. Kasallik ko‘proq qishloq joylarda uchraydi. Endemik
hududlar sifatida Markaziy Osiyo, Yaqin Sharq, Afrika, Janubiy Amerika va ayrim
Yevropa mamlakatlari qayd etilgan. O‘zbekiston hududida ham exinokokkoz
holatlari qayd etilgan bo‘lib, ayniqsa, Surxondaryo, Qashqadaryo, Samarqand va
Buxoro viloyatlarida bu kasallik nisbatan ko‘proq uchraydi.
Kasallikning keng tarqalishiga gigiyenik qoidalarga rioya qilinmasligi,
veterinariya nazoratining sustligi, chorvachilikdagi sanitariya choralari yetarli
darajada qo‘llanmasligi kabi omillar sabab bo‘ladi.
Exinokokkoz kasalligi rivojlanishi parazit tuxumlarining inson organizmiga
tushishi va ularning rivojlanish bosqichlari bilan bog‘liq. Parazitning tuxumi og‘iz
orqali ichak tizimiga tushadi. Ingichka ichakda tuxumdan chiqgan onkosfera
(birinchi bosqichdagi lichinka) ichak devoridan o‘tib, qon va limfa oqimi orqali
a’zolarga — asosan jigar (60–70%) va o‘pkaga (20–30%) yetib boradi. Kam
hollarda buyrak, miya, suyak, yurak va boshqa a’zolar ham zararlanadi.
A’zoga kirib borgan lichinka parazitning kista (gidatid) shakliga aylana
boshlaydi. Bu kista sekin-asta o‘sib, yillab davomida kattalashadi. Kistaning devori
ikki qavatdan iborat: tashqi — chitinli qobiq (ektokist) va ichki — urug‘lanish
qatlamidir (endokist). Ichki qatlamda ko‘p miqdorda protoskolekslar (yangi
parazitlar) hosil bo‘ladi, ular kichik kistachalar (qiz kistalar) shaklida rivojlanadi.
Patogenezdagi asosiy omillar quyidagilardan iborat:
Mexanik ta’sir: Kistaning o‘sishi bilan atrof to‘qimalar siqiladi, bu esa
organlarning funksional buzilishiga olib keladi (masalan, jigar siqilishi, o‘pkaning
ventilyatsiyasi buzilishi).
Yallig‘lanish reaksiyasi: Kista atrofida organizm immun javobiga javoban
yallig‘lanish rivojlanadi, ba’zan fibroz to‘qima hosil bo‘ladi.
Allergik va toksik ta’sir: Kista yorilishi yoki mikroyorilishlar natijasida
parazit antigenlari qon oqimiga tushib, og‘ir allergik reaksiyalar — urtikariya,
anafilaktik shok va boshqalarni chaqirishi mumkin.
8

Rivojlanish bosqichlari, Zararlangan a’zoda, exinokokk lichinkasining
keying hayoti boshlanib, finna deb ataluvchi pufakchaga aylanadi. Dastlabki
davrlarda, pufakchaning diametri 1-2 millimetrdan oshmaydi, qariyb 5-6 oydan
so‘ng diametri 2- 3 santimetrgacha yetadi. Pufakchaning ichki devorlari
exinokokkning xususiy germenativ va xitin qobiqlaridan tashkil topadi, tashqi
qobig‘i esa organizmning parazitga javoban reaksiyasi natijasida rivojlangan
biriktiruvchi to‘qimali zich fibroz pardadan iborat bo‘ladi. Bu parda ya’ni
exinokokk pufagining ichi suyuqlik bilan to‘la boradi, yillar o‘tgach u 10 litrdan
ham ortishi mumkin. Odatda, jigar exinokokkozi ham bir necha yillar mobaynida
rivojlanadi va dastlabki davrlarda kasallik belgilari yashirin holda kechadi.
Exinokokk pufagi kattalashgan sari biqin, ya’ni o‘ng qobirg‘a osti og‘rib,
og‘riq yelkaga va belga o‘tadi, bemorning holi quriydi, tez charchab qoladi, nafasi
qisadi, ishtahasi yo‘qoladi, zardasi qaynaydi, ko‘ngli aynaydi, qusadi, ozib ketadi
va badaniga eshakem toshadi. Ko‘pincha exinokokk pufagi kattalashib o‘t
yo‘llarini ezib qo‘yishi natijasida safro dimlanib qoladi va har xil darajadagi
sariqlik paydo bo‘ladi. Bordiyu, exinokokk pufagi o‘pkada joylashsa, o‘sib
kattalashganda bemorning borgan sari nafasi qisadi, quruq yo‘taladi va ko‘krak
qafasi sanchib og‘riydi. Exinokokk gijjasining odamga yuqish yo‘li quyidagicha:
avvalo, exinokokk bilan kasallangan hayvonning zararlangan a’zolarini go‘shtxo‘r
hayvonlar yeganidan keyin, exinokokk pufagi ichidagi gijja lichinkasi boshchasi
hayvon ichagining devoriga so‘rg‘ichlari bilan yopishib rivojlana boshlaydi va
tasmasimon bo‘lib, uzunligi 5-6 millimetrga yetadi, 3-4 ta bo‘g‘indan tashkil
topadi.
Gijjaning oxirgi bo‘g‘ini o‘zida bir necha yuzlab tuxumlarni yetiltirib,
tanadan uzilib, najas bilan tashqariga chiqib turadi. Uzilib chiqqan gijja bo‘g‘ini
mustaqil harakatlanish qobiliyatiga ega bo‘lib, o‘simliklar poyasiga ham chiqadi.
Tasmasimon gijja jinsiy yetilgan davrida 500-800 ta gacha tuxum ajratadi, bu
tuxumlar ham hayvon najasiga aralashib tashqariga chiqadi.
Exinokokk gijjasi tuxumlari bilan ifloslangan suv, sabzavot, meva va
ko‘katlarni odam iste’mol qilganda yoki o‘txo‘r hayvonlar yeganda tuxumlar ovqat
17

tuzilishga ega bo‘lib, morfologik jihatdan uchta asosiy qavat va ichki tarkibiy
elementlardan iborat(1.2.3-rasm):
1. Perikist (tashqi kapsula):
Inson organizmi tomonidan hosil qilinadi, fibroz biriktiruvchi to‘qimadan
tashkil topgan.
Yallig‘lanish infiltratlari: limfotsitlar, eozinofillar, ba’zida plazmatik
hujayralar va gigant hujayralar bo‘ladi.
Himoya reaksiyasi sifatida shakllanadi va kista devorini mustahkamlaydi.
2. Ektokist (o‘rta qatlam):
Parazit tomonidan ajratiladigan qalin, hujayrasiz, gialin moddadan iborat
qatlam.
Kuchli eozinofilik bo‘yoqlanadi, himoya vazifasini bajaradi.
O‘zida oziq moddalar va toksinlar harakatini cheklaydi.
3. Endokist (ichki qatlam):
Hujayraviy tuzilishga ega bo‘lib, protoskolekslar (lichinkalar) va qiz
kistachalarni hosil qiladi.
Gidatid suyuqlikni ishlab chiqaradi.
Kistaning eng faol metabolik qismidir.
4. Ichki tarkib:
Gidatid suyuqlik — shaffof, oqsillar va modda almashinuvi mahsulotlariga
boy, steril suyuqlik.
Gidatid qumi — protoskolekslar, kistalarning mikroskopik qismlari,
kancalar, qiz kistachalar aralashmasi.
Morfologik o‘zgarishlar:
Kistalar bir nechta bo‘lishi, o‘zaro qo‘shilishi yoki segmentatsiyalanishi
mumkin.
Uzoq davom etgan holatlarda kistada kalsifikatsiya, sekundar yiringli
yallig‘lanish va nekroz yuzaga keladi.
Yorilgan kista kuchli allergik reaksiya, hatto anafilaktik shokka olib kelishi
mumkin.
20

nobud bo‘lgan pufakcha yiringlab ketmasa, unga ohak tuzlari o‘tirib bujmayib
qoladi. Kasalliking bunday yakunlanishi bemor uchun yaxshi oqibat hisoblanadi.
Oxirgi vaqtlarda, shahar aholisi orasida ham exinokokkozga chalingan
bemorlar uchramoqda. Bunda kasallik ularga daydi itlar orqali, exinokokk
tuxumlari bilan ifloslangan sabzavot, meva va oshko‘klarni iste’mol qilganda
yuqishi mumkin. Shuning uchun ham bozordan xarid qilingan poliz mahsulotlarini
yaxshilab yuvib, keyin tanovul qilish lozim. Exinokokk gijjalar atrofga
tarqalishining oldini olish maqsadida qushxonalarda va uylarda so‘yilgan
hayvonlarning kasallangan a’zolarini kuydirish, daydi itlarni yo‘qotish kerak. Uyda
boqilayotgan it, mushuk va boshqa go‘shtxo‘r hayvonlarni veterinariya
tekshiruvidan o‘tkazib, lozim topilsa, gijjasini tushirish tadbirlarini amalga oshirish
zarur bo‘ladi. Yuqish yo’llari, exinokokk gijjasining odamga yuqish yo‘li
quyidagicha: avvalo, exinokokk bilan kasallangan hayvonning zararlangan
a’zolarini go‘shtxo‘r hayvonlar yeganidan keyin, exinokokk pufagi ichidagi gijja
lichinkasi boshchasi hayvon ichagining devoriga so‘rg‘ichlari bilan yopishib
rivojlana boshlaydi va tasmasimon bo‘lib, uzunligi 5-6 millimetrga yetadi, 3-4 ta
bo‘g‘indan tashkil topadi.
Exinokokkoz — parazitar kasallik bo‘lib, inson va hayvonlar salomatligiga
jiddiy tahdid soladi. Shuning uchun kasallikning oldini olish va unga qarshi
kurashish choralari kompleks yondashuvni talab qiladi.
1. Profilaktika choralari:
Gigiena qoidalariga rioya qilish:
Yuvilmagan sabzavot va mevalarni iste’mol qilmaslik.
Qo‘lni ovqatdan oldin va hayvonlar bilan aloqadan keyin yuvish.
It va boshqa yirtqich hayvonlarni nazorat qilish:
Uy hayvonlarini muntazam veterinariya tekshiruvlaridan o‘tkazish.
Itlarga xom go‘sht, ayniqsa chorva ichki organlarini berishni taqiqlash.
Aholini xabardor qilish:
Exinokokkoz haqida ommaviy axborot vositalarida ma’lumot berish.
27

II BOB. EXINOKOKKOZNING ASORATLARI VA ULARNING
PATOMORFOLOGIYASI
2.1. Kistaning yorilishi va uning oqibatlari
Exinokokk kistasining yorilishi — bu klinik jihatdan xavfli holat bo‘lib,
kista devorining butunligi buzilib, ichidagi gidatid suyuqlikning atrof to‘qimalar
yoki tana bo‘shliqlariga tushishi bilan kechadi. Yorilish tabiiy yoki tashqi omillar
(jarrohlik, travma) natijasida yuzaga keladi.
1. Kista yorilishi turlari:
Ichki yorilish — kista ichidagi qiz kistachalar va suyuqlik atrof to‘qimalarga
yoki ichki yo‘llarga (safro yo‘llari, bronxlar) oqadi.
Tashqi yorilish — kista tashqariga, ya'ni plevral bo‘shliq, qorin bo‘shlig‘i
yoki perikardga ochiladi.
To‘liq yorilish — kista devorining barcha qatlamlari yorilib, suyuqlik to‘liq
tashqariga chiqadi.
2. Asoratlari:
Anafilaktik shok — gidatid suyuqlikdagi parazit antigenlariga organizmning
keskin allergik javobi. Juda xavfli, o‘lim holatlari bo‘lishi mumkin.
Sekundar disseminatsiya — protoskolekslarning organizmga tarqalishi
natijasida yangi kistalar hosil bo‘ladi.
Purulent yallig‘lanish — kista ichiga infeksiya tushganda yiringli jarayon
rivojlanadi, absess yoki empiema hosil bo‘ladi.
Obstruktsiyalar — bronxlar, safro yo‘llari yoki ichki yo‘llar yopilib, sariqlik,
nafas qiyinlashuvi va boshqa belgilar kuzatiladi.
3. Klinik belgilari:
To‘satdan boshlanuvchi og‘riq, tana haroratining ko‘tarilishi.
Allergik toshmalar, nafas siqilishi, tez yurak urishi.
Og‘ir holatlarda — ongni yo‘qotish, kollaps va anafilaktik shok.
Exinokokk kistasining uzoq vaqt organizmda mavjud bo‘lishi yoki uning
yorilishi natijasida kista ichiga mikroorganizmlar tushib, ikkilamchi yiringli
22

1.2.1-rasm
Exinokokk kistasi — bu Echinococcus granulosus lichinkasining inson yoki
hayvon organizmida hosil qiladigan maxsus parazit kapsulasi bo‘lib, o‘ziga xos
anatomik va gistologik tuzilishga ega. Kista uchta asosiy qavatdan tashkil topgan:
1. Perikist (tashqi kapsula):
Bu qatlam inson organizmiga tegishli bo‘lib, parazit atrofida hosil bo‘lgan
fibroz to‘qimadan iborat.
U granulyatsion va yallig‘lanishli elementlardan tashkil topgan bo‘lib,
immun javob sifatida yuzaga keladi.
Ba’zida kalsifikatsiyalanadi, zich va qattiq bo‘ladi.
15

Atrof to‘qimalarda fibroz qalin qobiq hosil bo‘lgan, yallig‘lanish elementlari
va kalsifikatsiya uchraydi.
O‘pka exinokokkozi:
O‘pkada kista yumaloq shaklda, yupqa devorli va suyuqlik bilan to‘lgan
bo‘ladi.
Kattalashganida atrof bronx va to‘qimalarni siqib chiqaradi, kollaps zonalari
paydo bo‘ladi.
Kista yorilganda – pnevmotoraks, yiringli plevrit yoki qon ketishi kuzatiladi.
Miya exinokokkozi:
Miya ichida joylashgan kista shaklidagi shishlar, ko‘p hollarda birlamchi
bosim belgilarini keltirib chiqaradi.
Kattalashganida miya to‘qimalarini siqib chiqaradi, nekroz va gemorragik
o‘choqlar vujudga keladi.
Boshqa lokalizatsiyalar:
Yurak: epikard osti yoki miokardda joylashgan kistalar yurak ritmiga ta’sir
qiladi.
Suyaklar: suyak to‘qimalari yemiriladi, patolojik sinishlar rivojlanadi.
Patoanatomik jihatdan, exinokokk kistasi parazitga xos morfologik struktura
(ektokist va endokist), kista ichi suyuqlik va gidatid qumi, atrofda esa
organizmning javob reaktsiyasi sifatida fibroz va yallig‘lanish elementlari bilan
ajralib turadi.
14

Subkortikal yoki ventrikulyar sohalarda joylashgan bo‘ladi. Kistalar miya
to‘qimasini siqib chiqaradi, bu esa bosim belgilarini, nevrologik simptomlarni
chaqiradi.
Gistologik jihatdan — atrofiya, degeneratsiya va gemorragik o‘choqlar
aniqlanadi.
4. Yurak:
Kam uchraydi, ammo xavfli lokalizatsiya hisoblanadi. Kista epikard,
perikard yoki miokardda joylashadi, yurak ritmini buzadi. Katta kistalar yurak
chiqish yo‘llarini to‘sib qo‘yishi mumkin.
5. Suyaklar:
Exinokokk kistalari suyak bo‘shlig‘i ichida rivojlanadi, suyak to‘qimasi
sekin-asta yemiriladi. Suyaklar g‘ovaklashib qoladi, bu esa patologik sinishlarga
olib keladi. Kista atrofida yiringli yallig‘lanish va osteomiyelitga o‘xshash holat
kuzatiladi.
1.2.2-rasm
Exinokokk kistasi — Echinococcus granulosus lichinkaviy shaklining odam
yoki hayvon organizmida hosil qiladigan parazit kapsulasidir. Kista murakkab
19

Ultratovush tekshiruvi (UZI):
Kistalarning o‘lchami, soni, joylashuvi aniqlanadi.
Ichki struktura: bir kamerali yoki ko‘p kamerali kista.
Kompyuter tomografiyasi (KT):
Ayniqsa o‘pka, miya, suyaklardagi kistalarni ko‘rsatishda muhim.
Detallashtirilgan tasvirlar beradi.
Magnit-rezonans tomografiya (MRT):
Miyadagi exinokokk lokalizatsiyasini aniq ko‘rsatadi.
Yumshoq to‘qimalarni yaxshi aks ettiradi.
Rentgen:
O‘pka exinokokkozi yoki qattiq kalsifikatsiyalangan kistalarni aniqlashda
yordam beradi.
Endoskopik usullar (ERXG, laparoskopiya) — kam hollarda qo‘llanadi,
ayniqsa tashxis noaniq bo‘lsa.
Davolash. Operatsiya qilinadi (zararlangan organ sog to qimagacha kesibʻ ʻ
tashlanadi, fibroz kapsulasi bilan enukleatsiya qilib davolanadi,
gemigepatektomiya, radikal exinokoktemiya). Jigar kistasi yiringlagan bo lsa, uni
ʻ
mumkin qadar bo shatib, kapsulasi marsupializatsiya qilinadi. Profilaktikasi.
ʻ
Sanitariya-veterinariya nazorati o rnatiladi, aholi orasida sanitariya ishlari olib
ʻ
boriladi. Daydi itlar yo qotilishi, ovchi, uy itlari degelmintizatsiya (gijjalardan
ʻ
holi) qilinishi kerak 5
.
Exinokokkozni davolash usuli hozirgi kunda, faqat bitta, u ham bo‘lsa,
jarrohlik yo‘li bilan parazit pufak butunlay olib tashlanadi. Exinokokk o‘z vaqtida
olib tashlanmasa og‘ir oqibatlarga olib kelishi mumkin. Jigar yoki o‘pkada
joylashgan exinokokk pufagi kattalashib yorilib ketsa, bemorda anafilaktik shok
rivojlanishi va bemor hayoti xavf ostida qolishi mumkin. Bordiyu, a’zo ichida
5
Normurodov A.A., Salimov B.B. Tibbiy parazitologiya va patomorfologiya. – Andijon: “Tib-Service”, 2024. – 142
b.
26

Foydalanilgan adabiyotlar
1. Karimov M.M., Rasulov Sh.A. Patologik anatomiya asoslari. – Toshkent: “Fan
va texnologiya”, 2021. – 256 b.
2. Tursunov A.K., Mamatqulov U.T. Zoonoz kasalliklar va ularning
patomorfologiyasi. – Samarqand: “Ilm ziyo”, 2022. – 198 b.
3. World Health Organization (WHO). Echinococcosis: Epidemiology, Diagnosis,
and Control. – Geneva: WHO Press, 2021.
4. Moro P., Schantz P.M. Echinococcosis: a review. Clinical Microbiology
Reviews, 2020; 33(2): e00075-19.
5. Zhang W., Li J., McManus D.P. Concepts in immunology and diagnosis of
hydatid disease. Clinical Microbiology Reviews, 2021; 34(3): e00104-20.
6. Uzbekova D., Yusupova N. Parazitar kasalliklar patomorfologiyasi. – Buxoro:
“Tibbiyot nuri”, 2023. – 174 b.
7. Centers for Disease Control and Prevention (CDC). Parasites - Echinococcosis.
https://www.cdc.gov/parasites/echinococcosis/, yangilangan: 2024-yil.
8. Sadikova G.T., Nasrullaeva Z.A. Ichki kasalliklar va ularning morfologik
asoslari. – Toshkent: TMA nashriyoti, 2023. – 213 b.
9. Eckert J., Deplazes P. Biological, epidemiological, and clinical aspects of
echinococcosis: a zoonosis of increasing concern. Advances in Parasitology, 2020;
95: 1–55.
10. Normurodov A.A., Salimov B.B. Tibbiy parazitologiya va patomorfologiya. –
Andijon: “Tib-Service”, 2024. – 142 b.
31

hazm qilish yo‘liga o‘tadi. Me’daga tushgan gijja tuxumining ustki qobig‘i me’da
shirasi ta’sirida erib, ichidan onkosfera deb ataladigan gijja lichinkasi ichak
bo‘shlig‘iga chiqadi, ana shu vaqtdan boshlab exinokokkning ikkinchi davri
boshlanadi.
Tuxumdan ajralib chiqqan lichinka ichak devorini teshib, qon tomir ichiga
yoki limfaga o‘tadi, qon orqali tananing har qanday a’zosiga borib joylashishi
mumkin. Ko‘pincha darvoza orqali jigarga, qon aylanish tizimi orqali o‘pkada
o‘rnashadi.
Exinokokk kistalari inson organizmida har xil a’zolarga joylashib, u yerda
turli morfologik o‘zgarishlarga sabab bo‘ladi. Eng ko‘p zararlanadigan a’zolar —
jigar va o‘pka, kamroq hollarda — miya, yurak, suyaklar va boshqa
to‘qimalar(1.2.2-rasm).
1. Jigar:
Exinokokk kasalligining 60–70% hollari jigarda aniqlanadi. Kista jigar
parenximasida joylashadi, silliq devorli, zich va suyuqlik bilan to‘lgan. Kista
atrofida fibroz to‘qima, granulyatsiya, limfoid infiltratsiya kuzatiladi.
Uzoq davom etgan hollarda — kalsifikatsiya, atrofiya va o‘tkir yallig‘lanish
aniqlanadi. Kattalashgan kistalar safro yo‘llari va qon tomirlariga bosim o‘tkazadi.
2. O‘pka:
O‘pkada exinokokk kistalari yumaloq, pufaksimon bo‘lib, bronxlar va
alveolalarni siqib chiqaradi. Kista ichida gidatid suyuqlik mavjud, ba’zida ichida
qiz kistachalar bo‘ladi. Kattalashgan kistalar bronxlar bilan aloqa qilganida —
kista yorilishi, plevrit yoki pnevmotoraks rivojlanadi 3
.
Nekroz yoki infeksiyalanish holatida — absess hosil bo‘lishi mumkin.
3. Miya:
3
Tursunov A.K., Mamatqulov U.T. Zoonoz kasalliklar va ularning patomorfologiyasi. – Samarqand: “Ilm ziyo”,
2022. – 198 b.
18

tuxumidan ham katta hajmga etishi mumkin. Pufakchalar atrofida reaktiv
yallig‘lanish reaktsiyasi aniqlanadi.
Exinokokkoz ko‘pincha bolalik davrida yuqadi va uning klinik belgilari
paydo bo‘lguncha 10–20 yil o‘tadi. Demak, parazit shuncha yil odam organizmida
yashirin hayot kechiradi. Bu davr kasallikning latent davri hisoblanadi.
Exinokokkoz klinikasi bosh miya hajmli jarayonini eslatadi. Kasallik klinikasi
zo‘rayib boruvchi gipertenzion sindrom, epileptik xurujlar va o‘choqli nevrologik
simptomlar bilan namoyon bo‘ladi. Psixoemotsional va psixovegetativ buzilishlar,
ya’ni jizzakilik, uyqu buzilishi, bosh og‘rig‘i, bosh aylanishi, ko‘ngil aynish,
apatiya va tez charchab qolish kabi belgilar paydo bo‘ladi. Kognitiv buzilishlardan
parishonxotirlik, xotira buzilishlari va ba’zida dementsiya rivojlanadi. Epileptik
status, okklyuzion gidrotsefaliya va Bruns sindromining bexosdan paydo bo‘lishi,
bemorning to‘satdan vafot etishiga sabab bo‘ladi.
Tashxis. Erta tashxis qo‘yish ancha mushkul. Boshqa parazitar kasalliklar
(toksoplazmoz, tsistitserkoz) kabi exinokokkozning ham spetsifik nevrologik
simptomlari bo‘lmaydi va infektsiya uzoq yillar latent holatda bo‘ladi. To‘g‘ri
tashxisni aniqlashda epidemiologik anamnez ham muhim ahamiyatga ega.
Laborator tekshiruvlardan qonda eozinofiliya, ba’zida anemiya, likvorda esa
pleotsitoz, eozinofiliya va yantar kislotasi aniqlanadi, oqsil reaktsiyalari sinamasi
musbat bo‘ladi. IKG rivojlangan paytlarda likvor katta bosim bilan chiqishi
mumkin. Laborator tekshiruvlardan serologik testlar, ya’ni IFA ko‘p qo‘llaniladi.
Bosh miya exinokokkozi tashxisini qo‘yishda kraniografiya, KT yoki MRT
tekshiruvlari ham o‘tkaziladi. Bu kasallikda o‘pka va jigar UTT va MRT
yordamida tekshirilishi lozim. Chunki exinokokkoz ko‘pincha jigar va o‘pkada
qo‘nim topadi.
Xuddi ichki a’zolari exinokkokozi kabi bosh miya exinokokkozi ham
xirurgik usullar bilan davolanadi. Bunda exinokokk pufakchalari olib tashlanadi.
Agar xirurgik operatsiya o‘tkazish imkoni bo‘lmasa, medikamentoz davolash
muolajalari qo‘llaniladi. Bemorga albendazol 400 mg (yoki 7,5 mg/kg) dan kuniga
2 mahal ichish uchun beriladi. Dori 28 kun davomida ichiladi, 14 kun tanaffus qilib
6

3. Boshqa lokalizatsiyalar (miya, yurak, suyaklar):
- Miya exinokokkozida: bosh og‘rig‘i, ko‘rishning pasayishi, falajlik,
epileptik xurujlar;
- Yurakda: ritm buzilishlari, yurak yetishmovchiligi;
- Suyaklarda: suyak og‘rig‘i, patologik sinishlar.
- Tashxislash usullari:
1. Laboratoriya tekshiruvlari:
- Gemogramma: eozinofiliya (20–30% hollarda);
- Serologik testlar: ELISA, immunoblot, komplement bog‘lash testi —
parazitga qarshi antitanalarni aniqlash.
2. Instrumental usullar:
- Ultratovush tekshiruvi (UZI): jigar va qorin bo‘shlig‘ida suyuqlikli kistoz
tuzilma aniqlanadi;
- Kompyuter tomografiyasi (KT), magnit-rezonans tomografiya (MRT):
o‘pka, miya va suyaklardagi kistalarni aniqlashda muhim;
- Rentgenografiya: o‘pkada kista joylashgan holatlarda shaffof soya
ko‘rinadi;
- Punksion biopsiya (ehtiyotkorlik bilan): suyuqlikda “gidatid qumi”
aniqlanishi tashxisni tasdiqlaydi.
3. Allergik testlar:
Kasoni testi — eksperimental diagnostik test, parazit antigenlariga
sezuvchanlikni aniqlaydi.
Exinokokkozning tashxisi ko‘p bosqichli yondashuvni talab qiladi. Klinik,
laborator va instrumental usullarni birgalikda qo‘llash orqali aniqlik oshiriladi.
Vaqtida aniqlanmagan kistalar o‘limga olib keluvchi asoratlarni keltirib chiqarishi
mumkin.
11

I BOB EXINOKOKKOZ KASALLIGINING
UMUMIY TAVSIFI
1.1. Exinokokkozning etiologiyasi va rivojlanish mexanizmi (patogenezi)
Exinokokkoz — bu zoonoz gelmintoz kasallik bo‘lib, uni Echinococcus
granulosus va kam hollarda Echinococcus multilocularis turlari chaqiradi. Ushbu
parazitlar lentasimon (tsestoda) guruhiga mansub bo‘lib, ularning hayotiy sikli
asosiy va oraliq xo‘jayinlar ishtirokida kechadi. Asosiy xo‘jayinlar sifatida it, bo‘ri,
tulki kabi yirtqich hayvonlar qatnashadi, oraliq xo‘jayinlar esa qo‘y, qoramol,
echki, tuya va ba’zan inson bo‘lishi mumkin.
Kasallik ko proq Janubiy Amerika, Avstraliya, Gretsiya, Xitoyda, sobiqʻ
Sovet Ittifoqida (Stavropol o lkasida, Qrim, Ozarbayjon va O rta Osiyoda) uchrab
ʻ ʻ
turadi. Aksarihollarda jigarda vao pkada, umuman hamma organ va to qimalarda
ʻ ʻ
rivojlanadi. Exinokokkning yetilgan bosqichi mayda sestoda (tasmasimon gelmint)
2,5-5,5 mm kattalikda bo lib, unda boshcha (skoleks), ikki qator ilgaklari bo lgan
ʻ ʻ
bo yincha va 3- 4 bo laklari bor. Exinokokkning asosiy xo jayini yirtqich hayvon
ʻ ʻ ʻ
(bo ri, tulki, it) hisoblanadi. Hayvon axlatlari orqali yetilgan exinokokk
ʻ
bo lakchalari tuxumchalar bilan suv, yer, yovvoyi o simliklar va mevalarga,
ʻ ʻ
changga tushadi. Bundan tashqari, ichakning tashqi teshigi orqali hayvon terisini
zararlantiradi 1
.
Kishiga infeksiya so yilgan moldan, zararlangan go sht mahsulotlari
ʻ ʻ
iste mol qilinganda yuqadi. Bunda onkosferali qavatsiz gelmint tuxumi me da
ʼ ʼ
devori, limfa va qon tomirlari orqali butun organizmga tarqaladi.
Exinokokk — tasmasimon chuvalchanglar sinfiga mansub parazit. Voyaga
yetgan davrida yirtqich hayvonlar (it, bo ri, chiyabo ri, mushuk) ichagida parazitlik
ʻ ʻ
qiladi. Uz. 3–6 mm, gavdasi 4 so rg ichli bosh, 3—4 bo g imli tanadan iborat.
ʻ ʻ ʻ ʻ
1
Karimov M.M., Rasulov Sh.A. Patologik anatomiya asoslari. – Toshkent: “Fan va texnologiya”, 2021. – 256 b.
4

Kirish
Zamonaviy tibbiyotda parazitar kasalliklar, xususan, gelmintozlar muhim
o‘rin tutadi. Ular inson salomatligiga katta zarar yetkazib, turli organ va
tizimlarning faoliyatini izdan chiqaradi. Shunday parazitar kasalliklardan biri —
exinokokkoz bo‘lib, u Echinococcus granulosus yoki Echinococcus multilocularis
kabi parazitlar orqali yuzaga keladi. Ushbu kasallik asosan jigar va o‘pka kabi
hayotiy muhim organlarda kista hosil qilishi bilan xavflidir.
Exinokokkoz surunkali kechuvchi, ko‘p hollarda asoratlarga olib keluvchi
kasallik bo‘lib, uning patomorfologiyasini o‘rganish tashxis qo‘yish, davolash va
profilaktika choralarini ishlab chiqishda muhim ahamiyat kasb etadi. Kistaning
rivojlanish bosqichlari, ularning organlardagi morfologik o‘zgarishlarga olib
kelishi, to‘qimalarda yuzaga keladigan patologik holatlar tahlili bu kasallikni
chuqur tushunishga yordam beradi.
Ushbu kurs ishida exinokokkoz kasalligini yuzaga keltiruvchi omillar, uning
patogenezi, ayniqsa, patomorfologik jihatlari chuqur tahlil qilinadi. Bundan
tashqari, exinokokkozning klinik ko‘rinishlari, diagnostikasi, asoratlari va ularning
morfologik asoslari ham yoritiladi.
Mazkur mavzuni o‘rganish orqali talabalar nafaqat parazitar kasalliklar
haqida chuqur bilimga ega bo‘ladilar, balki kasallikni to‘g‘ri tashxislash va unga
qarshi samarali kurash olib borish ko‘nikmalarini ham shakllantiradilar.
Mavzuning dolzarbligi: Hozirgi davrda parazitar kasalliklar, ayniqsa
zoonoz infektsiyalar, global sog‘liqni saqlash tizimi oldida dolzarb muammolardan
biri bo‘lib qolmoqda. Exinokokkoz kasalligi, o‘zining og‘ir kechishi, murakkab
diagnostikasi va jiddiy asoratlar bilan xavf tug‘diruvchi parazitar xastaliklardan
biridir. Bu kasallik nafaqat inson hayot sifati va salomatligiga salbiy ta’sir
ko‘rsatadi, balki iqtisodiy jihatdan ham zarar yetkazadi, chunki u chorvachilik
mahsulotlariga ham salbiy ta’sir ko‘rsatadi.
2

Xulosa
Exinokokkoz — inson salomatligi uchun xavfli bo‘lgan parazitar
kasalliklardan biri bo‘lib, uning patomorfologik o‘zgarishlari kasallik kechishini,
klinik belgilarini va asoratlarini belgilaydi. Ushbu kasallikning aniqlanishi,
davolanishi va oldini olish choralarini chuqur o‘rganish, ayniqsa veterinariya va
tibbiyot amaliyotida muhim ahamiyatga ega.
Kurs ishida exinokokkozning etiologiyasi, rivojlanish bosqichlari,
makroskopik va mikroskopik patomorfologik belgilar, kistaning tuzilishi,
joylashuv xaritasi va klinik oqibatlari keng yoritildi. Shuningdek, laborator,
instrumental tashxis metodlari va ularning samaradorligi ko‘rib chiqildi. Allergik
reaksiyalar, ikkilamchi infektsiyalar va yallig‘lanish jarayonlari kabi asoratlar
tashxis va davolashda alohida yondashuvni talab qilishi ta’kidlandi.
Exinokokkozga qarshi kurashda profilaktika choralari — gigiena,
veterinariya nazorati, va aholining xabardorligini oshirish birinchi o‘rinda turadi.
Tashxisni erta qo‘yish va jarrohlik yoki dorivor davolash orqali kasallik
oqibatlarini kamaytirish mumkin.
Shu asosda xulosa qilish mumkinki, exinokokkozning patomorfologiyasi
bo‘yicha chuqur bilimga ega bo‘lish klinik amaliyotda to‘g‘ri tashxis va samarali
davolash choralarini belgilashda asosiy omildir.
Natija: Kurs ishida exinokokkoz kasalligining patomorfologik xususiyatlari
o‘rganildi. Kasallik jigar, o‘pka va boshqa organlarda kista shaklida namoyon
bo‘lib, kistalar ichida exinokokk parazitining turli bosqichlari aniqlanadi. Patologik
o‘zgarishlar asosan kista devori va atrofidagi to‘qimalarda yallig‘lanish, fibroz va
nekroz jarayonlari ko‘rinishida namoyon bo‘ladi. Kasallikning kechikishi organ
funksiyalarining buzilishiga va hayot uchun xavf tug‘dirishiga olib keladi. Shu
bois, kasallikni erta aniqlash va samarali davolash muhim ahamiyatga ega.
Takliflar:
29

Sekundar infektsiyalar: Kista infeksiyalanishi natijasida yiringli yallig‘lanish
(abstsess) yuzaga keladi.
Patogenezning murakkabligi kasallikning klinik kechishini va davolash
yondashuvlarini aniqlashda muhim ahamiyatga ega. Ayniqsa, kistaning joylashgan
joyi, kattaligi va soni kasallik simptomlarining xarakterini belgilab beradi.
Exinokokkoz kistasining mikroskopik tasviri (1.1.1-rasm)
1. Kista devori:
Ektokist (tashqi qatlam):
Bu qatlam zich, gialinli modda bilan to‘yingan, amorf ko‘rinishga ega. U
kuchli eozinofillikka ega bo‘lib, mikroskopda zich, bir xil bo‘yalgan qatlam
sifatida ko‘rinadi. Hujayraviy elementlardan xoli.
Endokist (ichki qatlam):
Ingichka, ko‘p yadroli qatlam bo‘lib, aktiv proliferatsiyalanadi. Aynan shu
qatlamda protoskolekslar, qiz kistachalar (daughter cysts) rivojlanadi. Ular
mikroskopda nozik, shoxlangan tuzilmalar yoki to‘ldirilgan pufakchalar sifatida
ko‘rinadi.
2. Kista ichi:
Ichida gidatid suyuqlik bo‘ladi — toza, oqsilga boy, steril suyuqlik.
Mikroskopda ba’zan bu suyuqlikda “gidatid qumi” (hydatid sand) deb
ataladigan zarrachalar — protoskolekslar ko‘rinadi. Ular kanca va so‘rg‘ichlar
bilan jihozlangan bo‘lib, parazitning yangi shakllarini hosil qiladi.
3. Atrof to‘qimalar:
Kista atrofida granulyatsion to‘qima, fibroz kapsula, limfotsitlar,
eozinofillar, plazmatik hujayralardan iborat yallig‘lanish infiltrati kuzatiladi.
Ba’zan gigant hujayralar (Langxans yoki xorijiy jism atrofidagi gigant
hujayralar) aniqlanadi — bu immun tizimning yirik parazitga bo‘lgan javobidir.
Sekundar infektsiya holatlarida kista ichi neytrofillar bilan to‘la bo‘lib,
yiringli yallig‘lanishga o‘xshash ko‘rinish beradi 2
.
2
Karimov M.M., Rasulov Sh.A. Patologik anatomiya asoslari. – Toshkent: “Fan va texnologiya”, 2021. – 256 b.
9

Qishloq xo‘jaligi ishchilari, ovchilar va chorvadorlar orasida tushuntirish
ishlari olib borish.
2. Veterinariya va sanitariya nazorati:
Hayvon so‘yish korxonalarida nazorat:
Kasallik alomatlari aniqlangan organlar yo‘q qilinadi, itlarga berilmaydi.
Qoramol va qo‘ylar orasida davriy tekshiruvlar:
Exinokokk infeksiyasini aniqlash va zararsizlantirish choralarini ko‘rish.
3. Tibbiy kurash choralari:
Erta tashxis va davolash:
Kistalar aniqlanganda o‘z vaqtida jarrohlik yoki dori vositalari bilan
davolash (masalan, albendazol).
Jarrohlik usuli:
Kista eksiziyasi, perikistektomiya yoki PAIR-metodi (punksiya, aspiratsiya,
injeksiya, reaspiratsiya).
Dori vositalari bilan profilaktika:
Jarrohlikdan keyingi qaytalanishning oldini olish uchun anthelmintik
vositalar qo‘llanadi.
28

Kistalar odatda yumaloq yoki oval, zich kapsula bilan o‘ralgan, shaffof
suyuqlik bilan to‘lgan bo‘ladi.
Kistaning o‘lchami 1–20 sm yoki undan katta bo‘lishi mumkin.
2. Atrof to‘qimalarda reaktiv o‘zgarishlar:
Kista atrofida fibroz kapsula hosil bo‘ladi — bu organizmning immun
javobidir.
Granulyatsion to‘qima, limfotsitlar, eozinofillar, plazmatik hujayralar va
ba’zida gigant hujayralar aniqlanadi.
Uzoq muddatli parazitlik natijasida atrofiya, to‘qima siqilishi, va iskemiya
rivojlanadi.
3. Ikkilamchi yallig‘lanish va nekroz:
Kista yorilganda yoki infeksiyalansa, uning ichi yiringlaydi, ya’ni sekundar
bakterial infektsiya rivojlanadi.
Bu holatda absesslar, nekroz zonalari va to‘qima yiringlashi kuzatiladi.
Kalsifikatsiya holatlari kistaning uzoq muddat saqlanib qolganini ko‘rsatadi.
4. O‘zgarishlar kistaning joylashuviga bog‘liq:
Jigarda: parenxima siqiladi, fibroz rivojlanadi.
O‘pkada: bronxlar deformatsiyalanadi, kollaps zonalari paydo bo‘ladi.
Miyada: siqilish, nekroz va bosim ostida o‘zgarishlar.
Suyaklarda: suyak to‘qimasi yemiriladi, bo‘shliqlar paydo bo‘ladi.
Exinokokkozda patoanatomik o‘zgarishlar parazitning qaysi a’zoda
joylashganiga va uning rivojlanish darajasiga qarab farqlanadi. Parazit organizmda
kista shaklida rivojlanadi va bu kistalar a’zolarda har xil darajadagi morfologik
buzilishlarni keltirib chiqaradi(1.2.1-rasm).
Jigar exinokokkozi:
Kattaligi 1–20 sm yoki undan ham katta bo‘lgan kistalar shaklida kuzatiladi.
Kista yuza yoki chuqur qatlamlarda joylashadi, silliq, zich, gialin
ko‘rinishda bo‘ladi.
Kesilgan yuzasida oqsarg‘ish suyuqlik bilan to‘lgan bo‘lib, ichida qiz
kistachalar va gidatid qumi aniqlanadi.
13

1. Kasallikni erta aniqlash uchun tibbiy ko‘riklarni muntazam o‘tkazish,
ayniqsa xavf guruhiga kiruvchi aholida profilaktik tekshiruvlar tashkil etish.
2. Exinokokkoz tarqalishini kamaytirish uchun hayvonlarga qarshi
profilaktika choralarini kuchaytirish, uy hayvonlarini muntazam tekshirish va
parazitlarga qarshi davolashni yo‘lga qo‘yish.
3. Aholi o‘rtasida kasallik va uning oldini olish choralari haqida tushuntirish
ishlarini kuchaytirish.
4. Patomorfologik diagnostika usullarini rivojlantirish va malakali
mutaxassislar tayyorlashga e'tibor qaratish.
5. Kasallik aniqlangan bemorlarni vaqtida davolash va jarrohlik
aralashuvlarni o‘z vaqtida amalga oshirish.
30

Exinokokkoz ko‘pincha jigar, o‘pka va boshqa organlarda kistalar hosil
qilishi orqali kechadi. Kasallikning patomorfologik jihatlarini chuqur o‘rganish esa
uning tashxisini aniq qo‘yish, asoratlarini oldini olish va samarali davolash
usullarini ishlab chiqish uchun juda muhimdir. Aynan patomorfologik o‘zgarishlar
orqali kistaning bosqichlari, rivojlanish dinamikasi va to‘qimalarga bo‘lgan ta’siri
aniqlanadi.
Mavzuning maqsad va vazifasi: Ushbu kurs ishining asosiy maqsadi —
exinokokkoz kasalligini patomorfologik jihatdan o‘rganish, uning to‘qimalar va
organlarga ko‘rsatadigan patologik ta’sirini aniqlash, kista tuzilishini tahlil qilish
hamda kasallik diagnostikasi va profilaktikasida patomorfologiyaning rolini
yoritishdir.
Kurs ishi doirasida quyidagi vazifalarni bajarish ko‘zda tutiladi:
1. Exinokokkoz kasalligining etiologiyasi, epidemiologiyasi va patogenezi
haqida nazariy bilimlarni umumlashtirish.
2. Exinokokk kistalarining morfologik tuzilishi va rivojlanish bosqichlarini
o‘rganish.
3. Exinokokkozning jigar, o‘pka va boshqa organlarda yuzaga keltiradigan
patomorfologik o‘zgarishlarini tahlil qilish.
4. Kasallikning asoratlari va ularning morfologik asoslarini aniqlash.
5. Patomorfologik tekshiruvlar orqali tashxis qo‘yish va profilaktik chora-
tadbirlar ishlab chiqishdagi ahamiyatini ko‘rsatish.’
Mavzuning obyekti: Exinokokkoz kasalligi bilan kasallangan inson
organizmi, xususan, kasallik asoratlari rivojlangan jigar, o‘pka va boshqa a’zolarda
kuzatiladigan patomorfologik o‘zgarishlar.
Mavzuning predmeti: Exinokokkoz kasalligining klinik-patologik kechishi,
parazit kistasining morfologik tuzilishi, to‘qimalarda yuzaga keladigan morfologik
va funksional o‘zgarishlar, hamda patomorfologik tashxis qo‘yishning ilmiy-
amaliy asoslari.
Kurs ishining tarkibiy tuzilishi: Mazkur kurs ishi kirish, 2 ta Bob va 4 ta
qisim, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat.
3

Mundarija
Kirish………………………………………………………………………………2
I BOB EXINOKOKKOZ KASALLIGINING UMUMIY TAVSIFI……………
4
1.1. Exinokokkozning etiologiyasi va rivojlanish mexanizmi (patogenezi)
………..4
1.2. Umumiy patomorfologik belgilar va organlardagi lokal o‘zgarishlar…………
12
II BOB. EXINOKOKKOZNING ASORATLARI VA ULARNING
PATOMORFOLOGIYASI………………………………………………………22
2.1. Kistaning yorilishi va uning oqibatlari……………………………………….22
2.2. Laborator va instrumental tekshiruvlar asosida tashxis………………………24
Xulosa…………………………………………………………………………….29
Foydalanilgan adabiyotlar………………………………………………………31
1

2. Ektokist (kista devori):
Parazit tomonidan ishlab chiqarilgan gialin moddasidan iborat zich, oqish
rangli qatlam.
Hujayrasiz va kuchli eozinofil bo‘yoqni yutadi.
Himoya vazifasini bajaradi va kistaning asosiy tashqi strukturasi
hisoblanadi.
3. Endokist (ichki qatlam):
Ichki, ingichka, hujayraviy qatlam bo‘lib, u protoskolekslar (boshlang‘ich
lichinkalar) va qiz kistachalarni hosil qiladi.
Bu qatlam suyuqlik ishlab chiqaradi va parazitning ko‘payish funksiyasini
bajaradi.
Kista ichi:
Kista ichida gidatid suyuqlik mavjud bo‘lib, u steril, oqsilli, shaffof modda
hisoblanadi.
Unda “gidatid qumi” (protoskolekslar, mikroskopik kancalar va boshqa
elementlar) bo‘ladi.
Gijjaning oxirgi bo‘g‘ini o‘zida bir necha yuzlab tuxumlarni yetiltirib,
tanadan uzilib, najas bilan tashqariga chiqib turadi. Uzilib chiqqan gijja bo‘g‘ini
mustaqil harakatlanish qobiliyatiga ega bo‘lib, o‘simliklar poyasiga ham chiqadi.
Tasmasimon gijja jinsiy yetilgan davrida 500-800 ta gacha tuxum ajratadi, bu
tuxumlar ham hayvon aralashib tashqariga chiqadi. Exinokokk gijjasi tuxumlari
bilan ifloslangan suv, sabzavot, meva va ko‘katlarni odam iste’mol qilganda yoki
o‘txo‘r hayvonlar yeganda tuxumlar ovqat hazm qilish yo‘liga o‘tadi. Me’daga
tushgan gijja tuxumining qobig‘i me’da shirasi ta’sirida erib, ichidan onkosfera deb
ataladigan gijja lichinkasi ichak bo‘shlig‘iga chiqadi, ana shu vaqtdan boshlab
exinokokkning ikkinchi davri boshlanadi.Tuxumdan ajralib chiqqan lichinka ichak
devorini teshib, qon tomir ichiga yoki limfaga o‘tadi, qon orqali tananing har
qanday a’zosiga borib joylashishi mumkin. Ko‘pincha darvoza orqali jigarga, qon
aylanish tizimi orqali o‘pkada o‘rnashadi.
16

1.1.1-rasm. Exinokokkoz
Exinokokkoz kasalligining klinik belgilari kistaning joylashgan a’zosiga,
o‘lchamiga va rivojlanish bosqichiga bog‘liq holda asta-sekin yoki bebelgi
kechishi mumkin. Kasallik ko‘pincha yillar davomida simptomlarsiz rivojlanadi va
faqat kista katta bo‘lganda yoki asorat berganda aniqlanadi.
Klinik belgilari(1.1.2-rasm):
1. Jigar exinokokkozi (eng ko‘p uchraydigan shakli):
- O‘ng qovurg‘a ostida og‘riq, og‘irlik hissi;
- Bosh og‘rig‘i, holsizlik, ishtahaning pasayishi;
- Palpatsiyada jigar kattalashgan, ba’zan silliq va zich shish paydo bo‘ladi;
- Kista yorilganda — og‘ir allergik reaksiya, ba’zida anafilaktik shok.
2. O‘pka exinokokkozi:
- Quruq yoki balg‘amli yo‘tal, ba’zida balg‘amda qon aralash bo‘ladi;
- Nafas qisishi, ko‘krakda og‘riq;
- Yirik kistalar ko‘krak qafasining shaklini o‘zgartirishi mumkin;
- Kista yorilganda — ekspektoratsiya (suyuqlikni yo‘tal bilan chiqarish) va
og‘ir asoratlar.
10

1.1.2-rasm
1.2. Umumiy patomorfologik belgilar va organlardagi lokal o‘zgarishlar
Exinokokkozda kuzatiladigan patomorfologik o‘zgarishlar parazitning
o‘sishi, joylashgan joyi va tana to‘qimalariga ko‘rsatgan mexanik bosimi natijasida
yuzaga keladi. Patomorfologik belgilar umumiy jihatdan quyidagi o‘zgarishlar
bilan tavsiflanadi:
1. Kista shakllanishi:
Exinokokk lichinkasi organizmda maxsus kista shaklida rivojlanadi.
12

Oxirgi bo g imdagi jinsiy organlarida tuxum hujayralar yetiladi. Tuxumlariʻ ʻ
xo jayini axlati bilan tashqariga chiqariladi. Exinokokk tuxumlari ifloslangan
ʻ
yemxashak bilan oraliq xo jayin (odam va o txo r hayvonlar: sigir, qo y, echki,
ʻ ʻ ʻ ʻ
cho chqa) ichagiga tushganida ulardan onkosfera lichinkasi chiqadi. Lichinka
ʻ
ichak devoridan qonga o tadi va darvoza venasi orqali jigar, o pka, muskullar va
ʻ ʻ
suyaklarga borib, pufaksimon bosqich — Exinokokk finnasiga aylanadi. Har bir
pufak devorida yana ikkilamchi, so ngra uchlamchi pufaklar hosil bo ladi. Pufaklar
ʻ ʻ
ichida parazit boshchasi shakllanadi. Pufaklar yiriklasha borib, mushtdek va undan
kattaroq bo ladi. Qoramollar jigaridan 64 kg og irlikdagi exinokokk finnasi
ʻ ʻ
topilgan. Exinokokk pufak davrida exinokokkoz kasalligini paydo qiladi.
Exinokokkning (echinococcus granulosus) asosiy xo‘jayini yirtqich sut
emizuvchilar, ya’ni it, bo‘ri va chiyabo‘ridir. Voyaga etgan chuvalchanglar asosiy
xo‘jayinning ingichka ichagida hayot kechirishadi va shu erda ko‘payishadi.
Exinokokkning oxirgi etilgan bo‘g‘imlari umumiy tanadan uzilib, asosiy xo‘jayin
organizmidan tashqariga chiqadi va uning junida o‘rmalab yurib juda ko‘p tuxum
qo‘yadi. Oraliq xo‘jayini o‘txo‘r sutemizuvchilar, ya’ni qo‘y, echki, qoramol, tuya,
ot va odamdir. Odam, ko‘pincha exinokokkni itdan yuqtiradi.
Etiologiyasi. Exinokok tuxumlari inson organizmiga ifloslangan sabzavotlar,
ko‘katlar, yaxshi pishirilmagan go‘sht, ariq suvi va pishirilmagan sut ichganda
yuqadi. Odam itni silaganda ham uning juniga yopishib qolgan tuxumlar bexosdan
odam organizmiga tushishi mumkin. Organizmga tushgan tuxum qobig‘i oshqozon
kislotasi ta’sirida eriydi. Tuxumdan chiqqan embrionlar ichak devorini teshib qon
va limfa orqali barcha a’zolarga tarqaladi. Ular ko‘pincha jigar va o‘pkada
ushlanib qolishadi. Juda kam hollarda bosh miyaga o‘tishadi. Bu a’zolarda
embriondan exinokokk pufakchalari hosil bo‘ladi. Qattiq xitin parda bilan
qoplangan pufakchalar ichida yantar kislotadan iborat sarg‘ish suyuqlik bo‘ladi.
Exinokokk pufakchalari bir yoki ko‘p kameralidir. Bu pufakchalar ko‘pincha bosh
miyaning peshona qismi va po‘stlog‘osti tugunlari sohasida joylashadi. Bosh miya
katta yarim sharlari po‘stlog‘i va miya pardalari kam zararlanadi. Kam hollarda
exinokokk pufakchalari miya qorinchalariga o‘tadi. Exinokokk pufakchalari tovuq
5

Kistaning infeksiyalanish darajasi, nekroz yoki kalsifikatsiya borligi
tasdiqlanadi.
2. Klinik tashxisni aniqlashtirish:
Klinik simptomlar ko‘p hollarda boshqa kasalliklar bilan aralashadi
(masalan, gepatit, o‘pka absessi, miya o‘smasi).
Patomorfologik tekshiruv orqali differensial tashxis aniqlanadi va xatoliklar
kamayadi.
3. Jarrohlikdan keyingi baholash:
Eksize qilingan kistalar gistologik tekshiruvdan o‘tkaziladi.
Operatsiya muvaffaqiyati va kistadagi asoratlar (yiring, yorilish,
disseminatsiya) aniqlanadi.
Shuningdek, bu usul orqali qaytalanish xavfi haqida prognoz berish mumkin.
4. Ilmiy va epidemiologik ahamiyat:
To‘plangan patomorfologik ma’lumotlar kasallikning tarqalishi, yangi
shakllari va klinik kechish xususiyatlarini o‘rganishda muhim.
Davolash usullarini mukammallashtirish va sog‘liqni saqlash tizimi uchun
statistik asos bo‘lib xizmat qiladi.
Exinokokkoz tashxisida laborator va instrumental metodlar muhim o‘rin
tutadi. Bu usullar kistani aniqlash, uning joylashuvi, holati va immunologik
belgilarini aniqlashda asosiy vositalardir.
1. Laborator tekshiruvlar:
Umumiy qon tahlili:
Eozinofiliya — parazitar infeksiyaga xos belgi.
Leukkotsitoz — ikkilamchi yallig‘lanish mavjud bo‘lsa.
Biokimyoviy tahlillar:
Jigar enzimlarining oshishi (ALT, AST, GGT) — jigar zararlanganda.
Serologik usullar (immunodiagnostika):
ELISA, IFA, RFA yordamida exinokokkka qarshi antitelalar aniqlanadi.
Serologik testlar sezgirligi yuqori bo‘lib, ayniqsa erta bosqichda foydalidir.
2. Instrumental tekshiruvlar:
25

Bronxospazm, astmatik nafas yetishmovchiligi.
Anafilaktik shok — parazit suyuqligi qon oqimiga tushganda sodir bo‘ladi.
Tez tibbiy yordam bo‘lmasa, o‘limga olib keladi.
Qon bosimi pasayishi, taxikardiya, hushdan ketish kabi belgilar kuzatiladi.
3. Toksik ta’sirlar:
Parazit moddalarining metabolizmi natijasida ajraladigan toksinlar
organizmga ta’sir qiladi.
Jigarda — intoksikatsion gepatopatiya, miya va yurakda — funksional
buzilishlar yuz beradi.
Uzoq davom etganda — xronik holsizlik, bosh aylanishi, teri sarg‘ayishi
kabi simptomlar rivojlanadi.
2.2. Laborator va instrumental tekshiruvlar asosida tashxis
Diagnostika. Katsoni (Kassoni) anafilaktik reaksiyasi sentrifuga qilingan
exinokokk pufagidan olingan suyuqlikdan 0,2 ml bilakning old qismi terisiga
yuboriladi va 24 soat davomida kuzatiladi. Terida pufakcha bo lib qizarib,ʻ
kattalashgani musbat reaksiyasi — Katsoni reaksiyasidan bir qadar aniqroq
hisoblanadi. Bunda lateks antigenni adsorbsiya qilish uchun xizmat qiladi.
Exinokokkozga tashxis qo yishda rentgen, ultratovush, tomografiya tekshirishlari
ʻ
yordam beradi. Bu kasallikni jigar raki, sirrozidan, gematoma va
gemangiomalardan ajrata bilish kerak 4
.
Exinokokkoz kasalligini aniqlashda patologik anatomik tashxis muhim o‘rin
egallaydi. Bu yo‘l bilan kasallikning morfologik o‘zgarishlari, bosqichi, organlarga
yetkazgan zarari va ehtimoliy asoratlari aniqlanadi.
1. To‘g‘ri tashxis qo‘yish uchun asos:
Patologik anatomiya yordamida kista joylashgan organ (jigar, o‘pka, miya va
h.k.)da yuzaga kelgan strukturaviy o‘zgarishlar baholanadi.
Kistalarning soni, kattaligi, kapsula holati va ichki tarkibi aniqlanadi.
4
Tursunov A.K., Mamatqulov U.T. Zoonoz kasalliklar va ularning patomorfologiyasi. – Samarqand: “Ilm ziyo”,
2022. – 198 b.
24

yana shunday davolash kursi 2–3 marta qaytariladi. Shuningdek, mebendazol
(vermoks) ham kuniga 50 mg/kg dozada tavsiya etilishi mumkin.
Kasallik prognozi exinokokk pufakchasining kattaligi, nevrologik asoratlari
va davolash usullariga bog‘liq. Jigar va o‘pkaning zararlanishi prognozga salbiy
ta’sir ko‘rsatadi.
Jigarning exinokokkli kistasi ko proq 30-50 yoshda kuzatiladi. Kasallikningʻ
3 bosqichi: simptomsiz, simptomi ifodalangan va terminal bosqichlari farq
qilinadi. Birinchi bosqichda bemor boshqa xastaliklarga chalinib davolanganda
tasodifan tekshirishda aniqlanadi. Klinik belgilari ifodalangan bosqichda qorinda
og riq turadi, ishtaha yo qoladi. Terminal bosqichda kasallik asoratlar bilan davom
ʻ ʻ
etadi: kista yiringlashadi, u yaqin turgan to qima, organlarni ezadi, faoliyatini
ʻ
buzishi mumkin va organlarga teshiladi, oqma yara (bronx oqmasi) hosil bo ladi,
ʻ
qorinda suyuqlik yig iladi.
ʻ
Og‘ir parazitar kasallik hisoblangan exinokokkozning kistoz (pufakcha) va
alveolyar (ko‘p uyali) turlari mavjud. Har ikkala turini ham tasmasimon gijjalar
turkumiga kiruvchi biogelmentlar paydo qiladi. Tabiatda exinokokkning kistoz turi
ko‘p tarqalgan. U ichida gijja pufakchalarini, skoleks deb ataladigan lichinka
boshchalarini saqlagan exinokokk suyuqligi bilan to‘lgan pufakdir. Pufakning
devori bir necha qavatlar (tashqi – fibroz, ichki – xitin va germenativ)dan iborat.
Tibbiyotda kistoz turi kam uchraydi, unga tashxis qo‘yish ancha qiyin.
Exinokokkozning har ikkala turi ham kasallik yuzaga chiqquncha bo‘lgan vaqtda
ikki davrni o‘taydi. Birinchi davrida, asosiy sababchisi hamda egasi hisoblangan
go‘shtxo‘r hayvonlar (masalan, mushuk, it, bo‘ri, tulki)ning ichagida tasmasimon
gijja holida yashaydi, ikkinchi davrida esa oraliq egasi hisoblangan odam, qoramol
yoki qo‘ylarning ichki a’zolarida pufakcha shaklida rivojlanadi.
Parazit tuxumlari asosiy xo‘jayinning najasi orqali tashqi muhitga tushadi va
suv, oziq-ovqat yoki ifloslangan qo‘l orqali oraliq xo‘jayinning organizmiga kiradi.
Inson bu jarayonda tasodifiy oraliq xo‘jayin sifatida ishtirok etadi. Odam tanasiga
tushgan tuxumlar ichakda lyulyulyatsiyalanadi, larvalar esa qon orqali jigar, o‘pka,
ba’zida miya, yurak va boshqa a’zolarga yetib borib, kista (gidatid) hosil qiladi.
7

yallig‘lanish jarayonlari rivojlanadi. Bu holat kasallikning og‘ir kechishiga olib
keladi va ko‘pincha jarrohlik aralashuvini talab qiladi.
1. Infeksiya manbalari:
Kista yorilishi yoki mikroyoriqlar orqali bakteriyalar (ko‘proq stafilokokk,
streptokokk, E. coli) ichki bo‘shliqqa tushadi.
Gematogen yo‘l bilan (qon oqimi orqali) boshqa yallig‘lanish o‘choqlaridan
kistaga infeksiya yetib boradi.
Jarrohlik yoki diagnostik aralashuvlar paytida aseptika qoidalari buzilganda.
2. Yallig‘lanish jarayoni:
Kista devori atrofida purulent (yiringli) infiltratsiya hosil bo‘ladi.
Gidatid suyuqlik yiringga aylanadi, kistada absess hosil bo‘ladi.
Kista atrofidagi to‘qimalar nekrozga uchraydi, fibroz va skleroz kuchayadi.
Og‘ir hollarda — yiringli plevrit, peritonit, empiyema va sepsis rivojlanadi.
3. Klinik belgilar:
Tana harorati yuqorilashi, umumiy holsizlik, og‘riq kuchayishi.
Laborator tekshiruvlarda: leykotsitoz, tez ESR, CRP ko‘rsatkichlari oshgan
bo‘ladi.
Ba’zan to‘qimalar eritilishi yoki fistulalar hosil bo‘lishi mumkin (masalan,
bronx–kista aloqasi).
Exinokokk kistasining organizmda mavjudligi va ayniqsa uning yorilishi
natijasida parazit tomonidan ajraladigan moddalar inson tanasida allergik va toksik
reaksiyalarga sabab bo‘ladi. Bu reaksiyalar og‘ir klinik holatlarni keltirib
chiqarishi mumkin.
1. Allergik reaksiya mexanizmi:
Exinokokk kistasining gidatid suyuqligi tarkibida kuchli antigenlar mavjud.
Ular organizmga chiqqanda immun tizim tomonidan tan olinadi va IgE sintezi
faollashadi. Natijada massiv gistamin ajralishi, eozinofiliya, va og‘ir allergik
reaksiyalar yuzaga keladi.
2. Allergik holatlar:
Urtikariya (qichishuvchi toshmalar) — eng yengil shakl.
23

Купить