Kirish Roʻyxatdan oʻtish

Docx

  • Referatlar
  • Diplom ishlar
  • Boshqa
    • Slaydlar
    • Referatlar
    • Kurs ishlari
    • Diplom ishlar
    • Dissertatsiyalar
    • Dars ishlanmalar
    • Infografika
    • Kitoblar
    • Testlar

Dokument ma'lumotlari

Narxi 33000UZS
Hajmi 46.6KB
Xaridlar 0
Yuklab olingan sana 12 Sentyabr 2025
Kengaytma docx
Bo'lim Kurs ishlari
Fan Tarix

Sotuvchi

Rawshan Mamutov

Ro'yxatga olish sanasi 12 Sentyabr 2025

0 Sotish

Farǵg'ona vodiysi tarixi

Sotib olish
Feǵ�ana oypati son	ǵ�i bronza hám erte temir dawirinde.
MAZMUNI
KIRISIW............................................................................................................3
I-BAP   Fer	
ǵ�ana oypatli	ǵ�inda	ǵi bronza ham temir dawrine tiyisli esteliklerdi
uyreniwli .  
  1.1   Fer	
ǵ�ana   oypatli	ǵ�i   estelikleri   uyrenliwinde   Fer	ǵ�ana   ekspeditsiyasiniń
orni......................................................................................................................4 
1.2.   Fer	
ǵ�ana oypatli	ǵ�inda	ǵi bronza dawrine tiyisli estelikeri uyreniw...............11 
II-BAP   Mińtepe esteli	
ǵi Qaratpe ham Xanqaron makanlariniń uyrenliwi.  
 2.1   Mińtepe esteli	
ǵi ham oniń uyreniliwi..........................................................15
2.2   Qaratpe ham Xanqaron esteli	
ǵi uyrenliwi hám uluwma klasifikatsiyasi.....21
JUWMAQ.........................................................................................................24 
PAYDALANIL	
Ǵ�AN ÁDEBIYATLAR..........................................................25 
1 KIRISIW
  Kurs   isınıń   aktuallıǵ�ı: Fer	ǵ�ana   alabı   -   Oraylıq   Aziyanıń   áyyem	ǵi
tariyxıy   hám   mádeniy   oraylarınan   biri.   Bul   aymaq   óziniń   bay   arxeolo	
ǵiyalıq
estelikleri   hám   mádeniy   miyrası   menen   ajıralıp   turadı.   Fer	
ǵ�ana   oypatlı	ǵ�ında	ǵ�ı
áyyem	
ǵi   qalalar,   awıllar   hám   estelikler   (arxeolo	ǵiyalıq   estelikler)   bul   aymaqta
uzaq   waqit   dawamında   rawajlan	
ǵan   sociallıq   hám   ekonomikalıq   sistemalardı,
sonday-aq,   aymaqlar   aralıq   baylanıslar   hám   mádeniyatlar   arasında	
ǵ�ı   óz   ara
tásirdi   kórsetedi.   Fer	
ǵ�ana   oypatlı	ǵ�ında   jaylasqan   Min’tepe,   Xankaran,   Shust
hám Qiziltepe estelikleri de bul dáwirdiń áyyem	
ǵi tariyxın úyreniwde áhmiyetli
rol   oynaydı.Bul   kurs   jumısında   Fer	
ǵ�ana   oypatlı	ǵ�ında	ǵ�ı   Mıńtepa,   Xankaran,
Shust   hám   Qiziltepe   estelikleriniń   arxeolo	
ǵiyalıq   úyreniliwi,   olardıń   tariyxıy
áhmiyeti, mádeniy miyrası hám ilimiy izertlewler	
ǵe qosqan úlesi tallanadı. Hár
bir   esteliktiń   óz   aldına   ornı,   tabıl	
ǵ�an   estelikler   hám   olardıń   Fer	ǵ�ana   oypatlı	ǵ�ı
tariyxına tásiri boyınsha izleniwler alıp barıladı.   Fer	
ǵ�ana oypatlı	ǵ�ı orta ásirlerde,
ásirese, biziń eramız	
ǵ�a shekem	ǵi  hám eramız	ǵ�a shekem	ǵi dáwirlerde óziniń iri
ekonomikalıq   hám   mádeniy   orayları   menen   bel	
ǵili.   Fer	ǵ�ana   oypatlı	ǵ�ı   tariyxıy,
Hindstan, Iran, Qıtay hám  basqa da Oraylıq Aziya aymaqları arasında
ǵ�ı  sawda
jollarında   jaylasqan,   bul   bolsa   onıń   ekonomikalıq   hám   mádeniy   rawajlanıwına
tásir   kórsetken.   Sol   sebepli,   Fer	
ǵ�ana   oypatlı	ǵ�ınıń   áyyem	ǵi   qalalarında   hám
arxeolo	
ǵiyalıq esteliklerinde bir qatar xalıqlardıń mádeniy izleri, sonıń ishinde,
Grek,   Qıtay,   Hind   hám   Irannan   kel	
ǵen   tásirler   bar.   Fer	ǵ�ana   oypatlı	ǵ�ında	ǵ�ı   eń
áhmiyetli arxeolo	
ǵiyalıq esteliklerden biri bolıp, bul jerde eramızdan aldınģı 4-3
ásirler	
ǵe   tiyisli   kóple	ǵen   estelikler   tabıl	ǵan.   Min’tepe   qalasınıń   qaldıqları   qala
qurılısı   hám   ekonomikalıq   rawajlanıwdıń   joqarı   dárejesin   kórsetedi.   Bul   jerde
tabıl	
ǵ�an   keramika,   metall   buyımlar,   zer	ǵerlik   buyımları   hám   keramika   ıdıslar
arqalı olardıń sawda baylanısları hám mádeniy baylanısları haqqında ma	
ǵ�lıwmat
alıw múmkin. Min’tepe qalasınıń tabılıwı Fer	
ǵ�ana oypatlı	ǵ�ında	ǵ�ı orta ásirlerdiń
áem	
ǵi   qala   qurılısı   miyrasın   anıqlaw	ǵ�a   imkaniyat   berdi.Xankaran   -   bul   da
Fer	
ǵ�ana   oypatlı	ǵ�ında   jaylasqan   áem	ǵi   qala   esteli	ǵi   bolıp   tabıladı.   Xankaran
2 esteliǵi   Xankaran   oazisiniń   orayı   bol	ǵan   hám   ol   orta   ásirler   ortalarına   tiyisli.
Xanqaranda tabıl	
ǵ’an arxeolo	ǵiyalıq tabılmalar, sonıń ishinde, metall buyımlar,
áyyem	
ǵi   ásbaplar   hám   keramika   buyımları   arqalı   qala   xalqınıń   ekonomikalıq
turmısı, ónermenshilik hám sawda iskerli	
ǵiniń rawajlanıwın úyreniw múmkin.
Kurs   isınıń   maqseti :Bul   kurs   jumısında   Fer	
ǵ�ana   oypatlı	ǵ�ında   jaylasqan
Min’tepe,   Xankaran,   Shust   hám   Qiziltepe   esteliklerinde	
ǵi   arxeolo	ǵiyalıq
qazılmalar   hám   tabıl	
ǵan   estelikler   analizlenedi.   Sonday-aq,   hár   bir   esteliktiń
sociallıq,   ekonomikalıq   hám   mádeniy   áhmiyeti,   Fer	
ǵ�ana   oypatlı	ǵ�ı   tariyxında	ǵ�ı
ornı,   qalalararalıq   baylanıslar   hám   sawda   jolları   menen   baylanıslı   óz	
ǵerisler
úyrenedi. Kurs jumısı Fer	
ǵ�ana oypatlı	ǵ�ı arxeolo	ǵiyasın jáne de tereńirek túsiniw
hám onıń mádeniy miyrasın tallaw	
ǵ�a qaratıl	ǵ�an.
 Kurs isınıń predmeti :Fer	
ǵ�ana oypatlı	ǵ�ında	ǵ�ı Min’tepe, Xankaran, Shust
hám Qiziltepe estelikleriniń arxeolo	
ǵiyalıq qazıwların talqılaw: Bul esteliklerdiń
hár   birinde   alıp   barıl	
ǵ’an   qazıwlar   hám   tabıl	ǵan   arxeolo	ǵiyalıq   materiallar
tiykarında, olardıń tariyxıy, mádeniy hám ekonomikalıq áhmiyetin úyreniw.
Kurs   isınıń   wazıypaları :Esteliklerde   tabıl	
ǵan   estelikler   arqalı   Fer	ǵ�ana
oypatlı	
ǵ�ınıń áyyem	ǵi qala qurılısı hám sociallıq strukturaların anıqlaw: Hár bir
estelikte   anıqlan	
ǵan   qala   qurılısı,   ónermenchilik   hám   sawda   sistemaları
haqqında	
ǵ�ı ma	ǵ�lıwmatlardı talqılap, olardıń Fer	ǵ�ana oypatlı	ǵ�ı tariyxında	ǵ�ı ornı
hám áhmiyetin bel	
ǵilew.
Kurs isınıń dúzilisi :K urs jumisi. Kirisiw, 2 bap, 4 para	
ǵraf, juwmaqlaw
hám paydalanıl	
ǵ�an ádebiyatlardan ibarat.
3 I-BAP.   Ferǵ�ana oypatli	ǵ�inda	ǵi bronza ham temir dawrine tiyisli
esteliklerdi uyreniwli.
1.1.Fer	
ǵ�ana oypatli	ǵ�i estelikleri uyrenliwinde Fer	ǵ�ana ekspeditsiyasiniń
orni. 
1946-1947-jılları   Ózbekstannıń   Fer	
ǵ�ana   oypatlı	ǵ�ında   alıp   barıl	ǵan
arxeolo	
ǵiyalıq   qazıwlar   hám   izertlewler   toplamı   bolıp,   oni   sovet   arxeolo	ǵi
Vladimir A.A.Rudenko basqar	
ǵan. Bul ekspediciya Fer	ǵ�ana oypatlı	ǵ�ınıń áem	ǵi
qalaları hám mádeniy orayların úyreniw maqsetinde shólkemlestiril	
ǵen.Fer	ǵ�ana
ekspediciyasınıń   tiykar	
ǵı   maqseti   -   Fer	ǵ�ana   oypatlı	ǵ�ınıń   tariyxıy-	ǵeo	ǵrafiyalıq
óz	
ǵesheliklerin   anıqlaw,   sol   aymaqta   jasa	ǵan   áyyem	ǵi   xalıq   mádeniyatın
úyreniw, sonday-aq, re	
ǵionda	ǵ�ı arxeolo	ǵiyalıq estelikler, sonıń ishinde qalalar,
qoyımshılıqlar,   áyyem	
ǵi   jerler   hám   olardıń   tariyxıy   áhmiyetin   anıqlaw   edi.
Fer	
ǵ�ana   ekspediciyası   sheńberinde   Qaratepe   (Shahrisabz   janında   jaylasqan)
arxeolo	
ǵiyalıq   esteli	ǵi   de   úyrenildi.   Qaratepe   -   áem	ǵi   qalanıń   qaldıqları   bolıp,
biziń   eramız	
ǵ�a   shekem	ǵi   IV-III   ásirler	ǵe   tiyisli   estelikler   tabıl	ǵ�an.   Bul   qala,
bálkim,   Fer	
ǵ�ana   oypatlı	ǵ�ında	ǵ�ı   eń   áhmiyetli   oraylardan   biri   bol	ǵ�an.   qazıwlar
dawamında   Qaratepada   hár   qıylı   dáwirler	
ǵe   baylanıslı   ma	ǵ�lıwmatlar,
arxeolo	
ǵiyalıq   tabılmalar,   sonıń   ishinde,   keramika,   metall   buyımlar,   súwretler
hám   basqa   estelikler   tabıl	
ǵ�an.   Bul   tabılmalar   Fer	ǵ�ana   oypatlı	ǵ�ı   ayma	ǵ�ında	ǵ�ı
áyyem	
ǵi   qala   turmısı   hám   onıń   sociallıq-ekonomikalıq   dúzilisin   túsiniw	ǵe
járdem   berdi.   Fer	
ǵ�ana   ekspediciyası   Ózbekstan   hám   Oraylıq   Aziya   tariyxın,
arxeolo	
ǵiyasın   hám   mádeniyatın   úyreniwde   úlken   áhmiyetke   iye   boldı.   Bul
ekspediciya   nátiyjeleri   hám   tabıl	
ǵan   materiallar   sol   dáwirde	ǵi   antik   hám
áyyem	
ǵi mádeniyatlar haqqında jana ilimiy ma	ǵliwmatlardı usındı.
Sonday-aq,   ekspediciya   dawamında   tabıl
ǵ�an   tabılmalar,   Fer	ǵ�ana   oypatı
ayma	
ǵ�ınıń   eski   xalqı   hám   mádeniyatına   baylanıslı   jańa   ilimiy   qatnaslardı
rawajlandırıw	
ǵ�a   járdem   berdi.   Fer	ǵ�ana   ekspediciyası   hám   onıń   alıp   bar	ǵan
qazıwları,   óz   waqtında   Fer	
ǵ�ana   oypatlı	ǵ�ınıń   áyyem	ǵi   tariyxın   ashıwda
áhmiyetli   rol   oyna	
ǵ’an   hám   Oraylıq   Aziyada	ǵ�ı   arxeolo	ǵiyalıq   izertlewlerdi
4 jan’a   basqıshqa   alıp   shıqtı.   Bul   ekspediciya   nátiyjeleri   eleǵe   shekem   Oraylıq
Aziya   arxeolo	
ǵiyası   tarawında   áhmiyetli   dárek   bolıp   xızmet   etpekte.   Fer	ǵ�ana
ekspediciyası   sheńberinde   alıp   barıl	
ǵan   qazıwlarda   birneshe   áhmiyetli
arxeolo	
ǵiyalıq   estelikler   ashıl	ǵan.Bul   jerde   eramızģa   shekem	ǵi   4-3   ásirler	ǵe
tiyisli úlken qala qaldıqları tabıl	
ǵan. 
Qaratepe   arxeolo	
ǵiyalıq   qazıwları   júdá   úlken   áhmiyetke   iye   bolıp,   usı
aymaqta	
ǵ�ı   áyyem	ǵi   qala   turmısı   hám   mádeniyatı   haqqında	ǵ�ı   ma	ǵ�lıwmatlardı
keńeytken.   Arxeolo	
ǵlar   bul   jerde   qımbat   bahalı   metallardı   qayta   islew	ǵe
baylanıslı   buyımlar,   úyler   hám   ibadat   orınlarınıń   qaldıqların   tapqan.Kulyabda
tabıl	
ǵan arxeolo	ǵiyalıq materiallar, atap aytqanda, keramika, metalldan islen	ǵen
buyımlar, háykel  hám basqa da áyyem	
ǵi  artefaktlar bul  jerdiń orta ásirler yaki
onnan   aldınģi   dáwirlerde   rawajlan
ǵan   qalalardan   biri   bol	ǵanlı	ǵ�ın
kórsetedi.Shustta   ótkeril	
ǵen   qazıwlar   bul   aymaqtıń   áyyem	ǵi   xalqının
ekonomikalıq   hám   mádeniy   iskerli	
ǵin   úyreniw	ǵe   járdem   berdi.   Bul   jerde
tabıl	
ǵ�an   keramika   buyımları   hám   buyımları   xalıqtıń   turmıslıq   turmısı   hám
kommerciyalıq   baylanısların   kórsetedi.Bul   aymaqlar   da   Fer	
ǵ�ana   oypatlı	ǵ�ınıń
áyyem	
ǵi   mádeniyatların   úyreniw   ushın   úlken   áhmiyetke   iye.   Marhamatta
tabıl	
ǵan   tariyxıy   estelikler   óz   dáwirinde   bul   aymaqta   rawajlan	ǵ’an   a	ǵrar
ekonomika   hám   sawda   oraylarınıń   bar   ekenli	
ǵin   kórsetedi.   Fer	ǵ�ana
ekspediciyası   óziniń   ilimiy   nátiyjeleri   menen   júdá   úlken   áhmiyetke   iye   boldı.
Onıń   járdeminde   Oraylıq   Aziya   hám   ásirese   Fer	
ǵ�ana   oypatlı	ǵ�ınıń   tariyxıy
mádeniyatına   baylanıslı   kóple	
ǵen   jańa   ma	ǵ�lıwmatlar   alındı.   Fer	ǵ�ana   oypatlı	ǵ�ı
orta   ásirler   hám   antik   dáwirlerde   bol	
ǵan   áyyem	ǵi   qalalardıń   orayı   sıpatında
izertlen	
ǵen.   Bul   jerde   bar   bol	ǵ�an   ekonomikalıq   baylanıslar,   sawda   jolları,
mádeniy   hám   diniy   óz	
ǵerisler   haqqında	ǵ�ı   bilimler   keńeytildi.Ekspediciya
nátiyjeleri   Fer	
ǵ�ana   oypatlı	ǵ�ı   hám   basqa   Oraylıq   Aziya   aymaqları   arasında
sawda   hám   mádeniy   baylanıslar   bar   ekenli	
ǵin   kórsetti.   Mısal   ushın,   Fer	ǵ�ana
oypatlı	
ǵ�ında	ǵ�ı   arxeolo	ǵiyalıq   tabılmalar,   sonıń   ishinde,  	ǵrek,   hind   hám   qıtay
mádeniyatlarına   tiyisli   elementler,   bul   aymaqtıń   áyyem	
ǵi   zamanlarda	ǵ�ı  ǵlobal
5 baylanıslar   hám   sawda   oraylarınan   biri   bolǵ�anın   dálilledi.   Ekspediciya
dawamında   alın	
ǵ�an   ma	ǵ�lıwmatlar	ǵ�a   bola,   Fer	ǵ�ana   oypatlı	ǵ�ı   áem	ǵi   waqıtlarda
awıl   xojalı	
ǵ�ı   hám   suw	ǵ�arıw   sistemaları   menen   bel	ǵili   bol	ǵ�an.   Bul   jerde
suw	
ǵ�arıw   kanalları   hám   e	ǵislik   maydanları   tabıl	ǵ�an   bolıp,   bul   aymaqtıń   a	ǵrar
ekonomikasın qollap-quwatlawshı elementlerdi kórsetedi.Fer	
ǵ�ana ekspediciyası
sonıń menen bir	
ǵe din hám mádeniyat baylanısların da úyrendi. 
Bul aymaqta tabıl	
ǵan diniy estelikler hám ibadat orınları, atap aytqanda,
zoroastrizm   hám   buddizm	
ǵe   tiyisli   elementler,   sol   dáwirde	ǵi   diniy   kóp
mádeniyattı   tastıyıqlaydı.   Fer	
ǵ�ana   ekspediciyasınıń   ilimiy   nátiyjeleri   tek  	ǵ�ana
arxeolo	
ǵiya   emes,   al   tariyx,   antropolo	ǵiya,   mádeniyattanıw   tarawlarında   da
úlken   áhmiyetke   iye.   Bul   ekspediciya   Fer
ǵ�ana   oypatlı	ǵ�ı   hám   ulıwma   Oraylıq
Aziyanıń   áyyem	
ǵi   tariyxın   sáwlelendiriwde   hám   jańa   ilimiy   dereklerdi
jaratıwda áhmiyetli rol oyna	
ǵan.Ekspediciyanıń nátiyjeleri dańqqa eristi hám óz
waqtında   ilimiy   jámiyechilikte   úlken   qızı	
ǵ�ıwshılıq   oyattı.   Bul   arxeolo	ǵiyalıq
jumıslar   zamana	
ǵóy   Ózbekstan   hám   Oraylıq   Aziyanıń   tariyxıy   miyrasın
úyreniwde tiykar	
ǵı dereklerden biri esaplanadı.   Fer	ǵ�ana ekspediciyası - Fer	ǵ�ana
oypatlı	
ǵ�ınıń   áyyem	ǵi   tariyxı   hám   mádeniyatın   úyreniwde   áhmiyetli   ilimiy
izertlewlerden   biri   bolıp,   ol   kóple	
ǵen   arxeolo	ǵiyalıq,   etno	ǵrafiyalıq   hám
tariyxıy   juwmaqlardı   usındı.   Ekspediciya   dawamında   alın	
ǵan   tabılmalar   hám
nátiyjeler   sol   dáwirde   hám   házir	
ǵi   waqıtta   Oraylıq   Aziya   tariyxın   úyreniwde
tiykar	
ǵı dereklerden biri bolıp esaplanadı.
  Fer	
ǵ�ana ekspediciyası 1947-1949-jılları Vladimir Rudenko basshılı	ǵ�ında
shólkemlestiril	
ǵen.Ol Fer	ǵ�ana oypatlı	ǵ�ınıń tariyxıy, mádeniy hám ekonomikalıq
ótmishin   úyreniw	
ǵe   qaratıl	ǵan   arxeolo	ǵiyalıq   jumıslardı   ámel	ǵe   asırıwdı
maqset   etken   edi.   Ekspediciyanıń   tiykar	
ǵ�ı   wazıypası   -   Fer	ǵ�ana   oypatlı	ǵ�ında	ǵ�ı
áem	
ǵi   qalalar   hám   úlke	ǵe   baylanıslı   basqa   da   arxeolo	ǵiyalıq   esteliklerdi
úyreniw,   sonıń   menen   bir	
ǵe,   re	ǵionda	ǵ�ı   sociallıq,   ekonomikalıq   hám   mádeniy
baylanıslardı anıqlaw edi.Fer	
ǵ�ana oypatlı	ǵ�ı áemnen sawda hám mádeniyat orayı
bol	
ǵ�an,   sonıń   ushın   onıń   arxeolo	ǵiyalıq   esteliklerinde   júdá   kóp   qızıqlı   hám
6 siyrek   ushırasatuǵ�ın   tabılmalar   ashıl	ǵ�an.   Ekspediciya   dawamında   alıp   barıl	ǵ�an
qazıwlar   hám   úyreniwler   nátiyjesinde,   bul   aymaqtıń   áyyem	
ǵi   tariyxına
baylanıslı   jańa   bilimlerdi   alıw   imkaniyatı   tuwıldı.   Fer	
ǵ�ana   ekspediciyası
dawamında alın	
ǵan materiallar, sonıń ishinde, kóple	ǵen Grek, Qıtay hám Hind
mádeniyatlarına   tiyisli   buyımlar,   Fer	
ǵ�ana   oypatlı	ǵ�ı   sol   dáwirde   xalıqaralıq
sawda   hám   mádeniyat   orayı   bol	
ǵ�anın   dálilledi.   Sonıń   menen   bir	ǵe,
arxeolo	
ǵiyalıq qazıwlarda tabıl	ǵ�an estelikler hár qıylı mádeniyatlardıń bir-birine
tásir   etkenin   kórsetedi.   qazıwlar   nátiyjesinde   Fer	
ǵ�ana   oypatlı	ǵ�ı   ayma	ǵ�ında	ǵ�ı
suw	
ǵ�arıw sistemaları  hám a	ǵrar ekonomikanıń rawajlanıwı haqqında áhmiyetli
ma	
ǵ�lıwmatlar   alın	ǵ�an.   Bul   aymaqta   suw	ǵarıw   kanalları   hám   awıl   xojalı	ǵ�ı
jumısları   ádewir   rawajlan	
ǵan   bolıp,   olardıń   tariyxı   hám   islew   mexanizmleri
úyrenil	
ǵen.   Fer	ǵ�ana   ekspediciyası   Oraylıq   Aziya   mádeniyatınıń   kóp   milletli
hám   kóp  mádeniy  tábiyatı  haqqında  jańa   túsinikler  jarattı.  Sonıń  menen  bir	
ǵe,
tabıl	
ǵ�an   diniy   estelikler   hám   ibadat   orınları   sol   dáwirde   aymaqta	ǵ�ı   kóple	ǵen
diniy a	
ǵ�ımlar hám isenimler haqqında ma	ǵ�lıwmat beredi.Fer	ǵ�ana ekspediciyası
-   Ózbekstan   hám   Oraylıq   Aziya   tariyxın   úyreniwde	
ǵi   eń   áhmiyetli   ilimiy
izertlewlerden   biri.   Bul   izertlewler   tek  	
ǵ�ana   Fer	ǵ�ana   oypatlı	ǵ�ınıń   áyyem	ǵi
tariyxın   emes,   al   pútkil   Oraylıq   Aziya   ayma	
ǵ�ında	ǵ�ı   tariyxıy,   mádeniy   hám
ekonomikalıq   baylanıslardı   úyreniwde   jańa   kózqaraslardı   jarattı.   Ekspediciya
nátiyjeleri   tek  	
ǵ�ana   arxeolo	ǵiyalıq   emes,   al   mádeniyattanıw   hám   tariyxshanıw
tarawlarında da áhmiyetli úleslerdi qosqan.
7 1.2. Ferǵ�ana oypatli	ǵ�inda	ǵi bronza dawrine tiyisli estelikeri uyreniw.
Qızıltepe – Fer	
ǵ�ana oypatlı	ǵ�ında	ǵ�ı jáne bir áhmiyetli arxeolo	ǵiyalıq estelik. Ol
erte   temir   dáwiri   hám   áyyem	
ǵi   qala   mádeniyatı   ushın   áhmiyetli   oray   bolıp,
arxeolo	
ǵiyalıq   qazıwlar   dawamında   tabıl	ǵ�an   materiallar   aymaqtıń   mádeniy,
ekonomikalıq   hám   siyasiy   tariyxın   úyreniwde   úlken   áhmiyetke   iye.   Qiziltepe
mákanı   Fer	
ǵ�ana   wálayatınıń   Qoqan   wlayatinda   jaylasqan   hám   sol   dáwirde
áhmiyetli bir jer úlkesi bolıp, hár qıylı sociallıq hám mádeniy baylanıslar noqatı
sıpatında   ajıralıp   turadı.   Bul   estelik   sol   dáwirde   jasap   atır	
ǵ�an   xalıq   ushın
strate	
ǵiyalıq   jaqtan   o	ǵ�ada   áhmiyetli   aymaq   bol	ǵ�an.   Qızıltepe   tóbesinde	ǵi
arxitekturalıq   estelikler,   sol   dáwirde   sawda,   ónermenshilik   hám   mádeniyattıń
rawajlan	
ǵ�anlı	ǵ�ın   kórsetedi.   Qiziltepe,   ásirese,   Baxtar   mádeniyatı   menen
baylanıslı hám arxeolo	
ǵlar tárepinen úyreniw ushın úlken qızı	ǵ�ıwshılıq oyatqan
orınlardan   biri   bolıp   esaplanadı.Qiziltepe   qazıwları   1960-jıllardan   baslap
ámel	
ǵe asırıla baslan	ǵ�an. Bul qazıwlar	ǵ�a tiykarınan Alim Suyunbaev hám basqa
da   arxeolo	
ǵlar   basshilıq   etken.   Qızıltepe   ayma	ǵ�ında   alıp   barıl	ǵ�an   qazıwlar
dawamında bir qansha qızıqlı tabılmalar hám estelikler ashıldı. Bul tabılmalar,
sol   dáwirde   jasa	
ǵ�an   xalıqtıń   turmis   tárizin,   sociallıq   dúzilisin,   ónermenchilik
hám   sawda   iskerliklerin   úyreniw   ushın   áhmiyetli   dereklerdi   usınadı.   Qızıltepe
qazıwların   alıp   bar	
ǵan   arxeolo	ǵlar   arasında   Alim   Suyunbaev,   Valeriya   P.
Grishmanova   hám   Shuxrat   Turaev   sıyaqlı   alımlar   bar.   Olar   bul   aymaqta	
ǵ�ı
qazıwlardı   keń   kólemde   alıp   barıp,   tabıl	
ǵ�an   arxeolo	ǵiyalıq   materiallar   arqalı
áem	
ǵi   Qızıltepe   mádeniyatın   úyreniw	ǵe   úlken   úles   qosqan.Qızıltepe   mákanı
Fer	
ǵ�ana   oypatlı	ǵ�ında	ǵ�ı   eń   áhmiyetli   áem	ǵi   esteliklerden   biri   bolıp   esaplanadı.
Kur	
ǵantepe – Fer	ǵ�ana oypatlı	ǵ�ında	ǵ�ı áhmiyetli arxeolo	ǵiyalıq esteliklerden biri
bolıp,   erte   temir   dáwirine   tiyisli   tabılmalar   menen   ajıralıp   turadı.   Kur	
ǵantepe,
tiykarınan,   Fer	
ǵ�ana   wálayatınıń   Quva   rayonında   jaylasqan   hám   bul   aymaqta	ǵ�ı
eń   úlken   áyyem	
ǵi   jasaw   orınlarınan   biri.   Kur	ǵantepe   tóbesinde   alıp   barıl	ǵan
arxeolo	
ǵiyalıq   qazıwlar,   sol   dáwirde   jasa	ǵan   xalıqtıń   turmis   tárizin,
mádeniyatın, sociallıq dúzilisin hám ekonomikalıq xızmetin úyreniw ushın júdá
8 qımbatlı materiallar beredi.Kurǵantepe tóbesiniń jaylasıwı Fer	ǵ�ana oypatlı	ǵ�ınıń
orayında, Zarafshan dáryasınıń oń jaģası janında jaylasqan.Bul  aymaq Fer
ǵ�ana
oypatlı	
ǵ�ı   úlkesinde   orta   ásirlerden   áyyem	ǵi   tariyxqa   shekem   sawda   hám
mádeniy   almasıwlar   ushın   oraylıq   oray   bol	
ǵ�an.   Kur	ǵantepe   tóbesinde	ǵi
áyyem	
ǵi   orın,   arxeolo	ǵiyalıq   qazıwlar   arqalı   sol   dáwirde   bul   aymaqta   qanday
ekonomikalıq,   mádeniy   hám   sociallıq   óz	
ǵerisler   júz   ber	ǵenli	ǵin   kórsetedi.
Kur	
ǵantepe   tóbesinde   alıp   barıl	ǵ�an   qazıwlar   1955-jıllardan   baslan	ǵ�an   hám
olardıń   dawamında   bir   qansha   qızıqlı   tabılmalar   ashıl	
ǵ�an.Qazılıwlarda
ǵ	
erbishten   quril	ǵan   qurılmalar,   keramika   buyımları,   metall   ásbaplar,   zer	ǵerlik
buyımları hám basqa túrli mádeniy qatlamlar	
ǵa tiyisli materiallar tabıl	ǵ�an.
Kur	
ǵantepe   qazıwlarında   tabıl	ǵ�an  	ǵerbishten   quril	ǵ�an   jaylar   hám   arxitektura
estelikleri,   sol   dáwirde   xalıqtıń   turmis   tárizinin   joqarılı	
ǵ�ın   kórsetedi.   Tabıl	ǵ�an
imaratlar,   ásirese,   sol   dáwirde   qala   qurılısınıń   rawajlan	
ǵanlı	ǵ�ın   hám   sociallıq
strukturalar   sıpatında   úlkenirek   hám   quramalıraq   arxitekturalıq   sistemalardıń
bar   ekenli	
ǵin   bildiredi.   Bul   jerde   tabıl	ǵ�an   ayırım   imaratlar,   sawda   hám   islep
shi	
ǵarıw   ushin   mólsherlen	ǵen   bolıp,   olardıń   jaylasıwı   hám   shólkemlestiriliwi
Kur	
ǵantepenıń   ekonomikalıq   oray   sipatında   qanday   xizmet   kórsetkenli	ǵin
kórsetedi.Kur	
ǵantepe   qazıwlarında   tabıl	ǵ�an   keramika   ıdıslar,  	ǵerbishten
islen	
ǵen ıdıslar, keń tarqal	ǵan tas ıdıslar  hám  basqa  da turmıslıq buyımlar, sol
dáwirde   xalıqtıń   kúndelikli   turmısı   qanday   bol	
ǵ�anlı	ǵ�ın   kórsetedi.   Keramika
ıdıslarınıń   forması   hám   bezewleri,   sol   dáwirde   ónermenshilik   hám   kórkem
ónerdiń   joqarı   dárejede   bol	
ǵ�anlı	ǵ�ın   kórsetedi.   Sonday-aq,   ayırım   keramika
ıdıslarınıń sırtqı mádeniyatlar menen baylanısların kórsetetu	
ǵ�ın qásiyetler	ǵe iye
ekenli	
ǵi   anıqlan	ǵ�an   qazıwlarında   tabıl	ǵ�an   temir   hám   bronza   ásbaplar,   qurallar
hám   mebel   buyımları   Fer	
ǵ�ana   oypatlı	ǵ�ında   metallur	ǵiya   hám   qural-jaraqlar
islep   shı	
ǵ�arıwdıń   rawajlan	ǵ�anlı	ǵ�ın   kórsetedi.   Temir   ásbaplar,   atap   aytqanda,
diyqanshılıq   ásbapları,   qural-jaraqlar   hám   mebel   bólekleri   tabıl	
ǵ�an.   Bul   ásbap
hám   qurallar,   sol   dáwirde   xalıq   tárepinen   paydalanılģan   buyımlardı   ózinde
sáwlelendiredi   hám   olardıń   turmis   tárizi,   áskeriy   xizmet   hám   miynetti
9 shólkemlestiriwde   qanday   texnoloǵiyalar	ǵa   tiykarlan	ǵ�anlı	ǵ�ın   kórsetedi.
Kur	
ǵantepe   tabıl	ǵ�an   zer	ǵerlik   buyımları,   máselen,   sırģalar,   marjanlar,   baslıq
hám   bezewler,   sol   dáwirde   xalıq   arasında   zer	
ǵerlik   óneri   hám   estetikalıq
qádiriyatlardıń  joqarı   bol	
ǵ�anlı	ǵ�ın  kórsetedi.  Bul   buyımlar   tek estetikalıq  emes,
al   sociallıq   statusın   kórsetiwshi   bel	
ǵiler   bolip   esaplanadı.Zer	ǵerlik   buyımları,
sonday-aq,   sawda   hám   mádeniy   almasıwlar   arqalı   basqa   aymaqlardan   alıp
kelin	
ǵen materiallar menen bezetil	ǵen.Kur	ǵantepeden tabıl	ǵ�an sırtqı mádeniyat
buyımları,   máselen,   Iran,   Hindstan   hám   Qıtaydan   kel	
ǵen   materiallar,   bul
aymaqtıń sawda hám mádeniy baylanısları rawajlan	
ǵ�anlı	ǵ�ın kórsetedi. Sonday-
aq, bul tabılmalar Kur	
ǵantepenıń sol dáwirde Orta Aziya hám onıń átirapında	ǵ�ı
aymaqlar   menen   qanday   sawda   baylanısların   ornatqanın
tastıyıqlaydı.Kur	
ǵantepe   arxeolo	ǵiyalıq   esteli	ǵi   Fer	ǵ�ana   oypatlı	ǵ�ı   tariyxın
úyreniwde   úlken   áhmiyetke   iye.Kur	
ǵantepeden   tabıl	ǵ�an   arxeolo	ǵiyalıq
materiallar, sol  dáwirde  jasa	
ǵ�an xalıqtıń turmis tárizin, ekonomikalıq xizmetti,
sawda   baylanısların   hám   mádeniy   almasıwlardı   tereńirek   úyreniw	
ǵe   imkan
beredi. 
Tómende	
ǵi   tárepleri   Kur	ǵantepenıń   áhmiyetin   jáne   bir   márte   atap   ótedi.Qala
qurılısı   hám   sociallıq  dúzilis   Kur	
ǵantepeda   tabıl	ǵan  arxitektura  hám  imaratlar,
qala   qurılısınıń   rawajlanıwın   hám   sociallıq   dúzilistiń   quramalılı	
ǵ�ın   kórsetedi.
Bul estelik, Fer	
ǵ�ana oypatlı	ǵ�ında sociallıq ayırmashılıqlardıń bar ekenli	ǵin hám
qala   turmısınıń   joqarı   dárejede   shólkemlestiril
ǵenli	ǵin
tastıyıqlaydı.Kor	
ǵantepeden   tabıl	ǵ�an   sırtqı   mádeniyat   buyımları,   Fer	ǵ�ana
oypatlı	
ǵ�ınıń   áyyemde   Orta   Aziya,   Hindstan,   Iran   hám   Qıtay   menen   sawda
baylanısların   keńeyttir	
ǵenli	ǵin   kórsetedi.   Bul   baylanıslar   arqalı   Fer	ǵ�ana
oypatlı	
ǵ�ı   óziniń   ekonomikalıq   hám   mádeniy   áhmiyetin   arttırdı.   Suyunbay	ǵ�ulı
Alimjan   (Alim   Suyunbaev):   Fer	
ǵ�ana   oypatlı	ǵ�ında   arxeolo	ǵiyalıq   izertlewler
alıp   barıwdıń   pionerlerinen   biri,   sonday-aq,   Qor	
ǵ�antepe   qazıwlarına   basshılıq
etken   bel	
ǵili   arxeolo	ǵlardan   biri.   Alim   Suyunbaev   1950-jillardan   baslap
Fer	
ǵ�ana   oypatlı	ǵ�ınıń   túrli   bólimlerinde,   sonıń   ishinde,   Qur	ǵ�antepede   qazıwlar
10 alıp  bardı.  Ol   Kurǵantepede	ǵi   áyyem	ǵi   estelikti   úyreniwde   ózi   basshilıq   etken
arxeolo	
ǵiyalıq   ekspediciya   arqalı   tabıl	ǵ�an   materiallar   menen   bul   aymaqtıń
mádeniyatı, ekonomikası hám sawda baylanısların keńnen úyreniw	
ǵe imkaniyat
jarattı. Valeriya P. Grishmanova: Kur	
ǵantepede alıp barıl	ǵ�an qazıwlardı dawam
ettir	
ǵen   basqa   bir   arxeolo	ǵ  -   Valeriya   P.   Grishmanova   bolıp,   ol   da   Fer	ǵ�ana
oypatlı	
ǵ�ınıń   erte   temir   dáwiri   esteliklerin   úyreniw	ǵe   úlken   úles   qosqan.   Onıń
jumısı   tiykarınan   Fer	
ǵ�ana   oypatlı	ǵ�ında	ǵ�ı  áyem	ǵi   qalalardıń  arxitekturasın  hám
mádeniyatın   úyreniw	
ǵe   qaratıl	ǵ�an.   Grishmanova   Kur	ǵantepeda   ótkeril	ǵen
qazıwlardı áhmiyetli ilimiy ma	
ǵ�lıwmatlar	ǵ�a aylandırdı.
Kur	
ǵantepede	ǵi   qazıwlar   nátiyjesinde   tabıl	ǵ�an   bir   qansha   qızıqlı   hám   ilimiy
áhmiyetke iye materiallar Fer	
ǵ�ana oypatlı	ǵ�ında	ǵ�ı erte temir dáwiri mádeniyatı,
ekonomikası   hám   sawda   baylanısları   haqqında   kóp   ma	
ǵliwmat   beredi.
Gerbishten   quril	
ǵ�an   jaylar,   kishi   imaratlar   hám   keń   tarqal	ǵan   turmıslıq
obeyktler tabıl	
ǵ�an.Kur	ǵantepede tabıl	ǵ�an keramika buyımları, ıdıslar hám basqa
turmıslıq materiallar, sol dáwirde xalıqtıń kúndelikli turmısı qanday bol	
ǵ�anlı	ǵ�ın
kórsetedi.Temir hám bronzadan islew óneri rawajlan	
ǵ�anlı	ǵ�ın kórsetiwshi metall
buyımlar,   sonıń   ishinde   qural-jaraqlar,   diyqanshılıq   ásbapları   hám   basqa   da
buyımlar   tabıl	
ǵ�an.Áyyem	ǵi   zer	ǵerlik   buyımları,  	ǵáwharlar,   baslıqlar   hám
bezewler, sol dáwirde estetikalıq qádiriyatlardıń joqarı bol	
ǵ�anlı	ǵ�ın kórsetedi.
Kur	
ǵantepe   Fer	ǵ�ana   oypatlı	ǵ�ınıń   áem	ǵi   mádeniyatı   hám   tariyxın   úyreniwde
áhmiyetli  esteliklerden  biri  bolıp esaplanadı   bul  jerde	
ǵi   qazıwlardı   alıp bar	ǵ�an
arxeolo	
ǵlar, sonıń ishinde, Alim Suyunbaev hám Valeriya P. Grishmanova bul
aymaqtıń tariyxın sáwlelendiriw ushın úlken miynet etken. Olardıń jumıslarınıń
nátiyjesi   sıpatında   Qor	
ǵ�antepe   Fer	ǵ�ana   oypatlı	ǵ�ınıń   erte   temir   dáwiri   hám
onnan   keyin	
ǵi   dáwirler   tariyxın   úyreniwde   eń   áhmiyetli   dereklerden   biri
sıpatında tán alın	
ǵ�an.
11 II-BAP.Mińtepe esteliǵi Qaratpe ham Xanqaron makanlariniń uyrenliwi.
2.1.Mińtepe esteli	
ǵi ham oniń uyreniliwi.
Mińtepe   -   Fer	
ǵ�ana   wálayatında   jaylasqan   áyyem	ǵi   esteliklerden   biri
bolıp, ol bronza dáwiriniń aqır	
ǵ�ı basqıshlarına (eramız	ǵ�a shekem	ǵi 2-mıń jıllıq
aqırı   -   1-mıń   jıllıq   basları)   tiyisli   qızıqlı   arxeolo	
ǵiyalıq   materiallardı   óz   ishine
aladı.   Mińtepe   esteli	
ǵi   Fer	ǵ�ana   oypatlı	ǵ�ınıń   sociallıq,   ekonomikalıq   hám
mádeniy   turmısın   úyreniwde   úlken   áhmiyetke   iye.   Bul   estelikten   tabıl	
ǵ�an
tabılmalar,   aymaqtıń   ózine   tán   mádeniyatı   hám   sociallıq   sisteması   haqqında
kóple	
ǵen   ma	ǵ�lıwmatlar   beredi.   Mińtepe   áyyem	ǵi   esteli	ǵi   Fer	ǵ�ana   oypatlı	ǵ�ınıń
oraylıq   bóliminde,   Fer	
ǵ�ana   wálayatınıń   Qushtepe   rayonında   jaylasqan.
Arxeolo	
ǵiyalıq qazıwlar bul estelikte XX ásirdiń aqırınan baslap ámel	ǵe asırılıp
atır	
ǵ�an bolıp, onda bronza dáwiriniń soń	ǵ�ı basqıshına baylanıslı bir qatar qızıqlı
materiallar tabıl	
ǵ�an. Mińtepe esteli	ǵi tek Fer	ǵ�ana oypatlı	ǵ�ı emes, al pútkil Orta
Aziya   tariyxında   áhmiyetli   arxeolo	
ǵiyalıq   derek   bolip   xızmet   etedi.Estelik
áem	
ǵi qala hám awıl ortasında jaylasqan.Dáslepki qazıwlar kórsetkenindey, bul
jerde   áyyem	
ǵi   xalıqtıń   turmıs   tárizin   sáwlelendiretu	ǵ�ın   qızıqlı   tabılmalar   bar.
Mińtepe   esteli	
ǵinen   tabıl	ǵan   materiallar   bir   neshe   túrli   sociallıq   toparlar   hám
olardıń   mádeniyatın   sáwlelendiredi.   Qazılmalardan   tabıl	
ǵ�an   zatlar   Fer	ǵ�ana
oypatlı	
ǵ�ı   hám   onıń   átirapında	ǵ�ı   basqa   da   aymaqlar   menen   mádeniy   hám
ekonomikalıq baylanıslardı tastıyıqlaydı.
Mińtepe   qazıwlarında   bronza   hám   mıstan   islen	
ǵen   ásbap-úskeneler,
qurallar, zirh hám zer	
ǵerlik buyımları tabıl	ǵan. Bul buyımlar óz dáwiriniń joqarı
texnolo	
ǵiyalıq   rawajlanıwın   kórsetedi.   Mıńtepeden   tabıl	ǵ�an   keramika
buyımlarınıń   formaları   hám   na	
ǵ�ısları   Fer	ǵ�ana   oypatlı	ǵ�ında	ǵ�ı   bronza   dáwiri
mádeniyatınıń   ózine   tán   óz	
ǵesheliklerin   sáwlelendiredi.   Kóple	ǵen   keramikalıq
ıdıslardıń   sırtqı   kórinisi   hám   ózine   tán   dizayni,   aymaqtıń   sociallıq   hám   sawda
baylanısların   kórsetedi.   Mińtepe   qazıwlarında   hár   túrli   zer	
ǵerlik   buyımları,
máselen,   altın   hám  	
ǵúmisten   islen	ǵen   bilezikler,   marjanlar,   júzikler   hám
basqalar tabıl	
ǵan. Bul buyımlar tek 	ǵ�ana kórkemlik dárejesin emes, al sociallıq
12 klasslardıń bar ekenliǵin de tastıyıqlaydı.Fer	ǵ�ana oypatlı	ǵ�ınıń bronza dáwirinde
áskeriy   texnolo	
ǵiyalardıń   rawajlanıwın   kórsetiwshi   qurallar   -   oqlar,   qılıshlar,
nayzalar   hám   basqa   da   urıs   quralları   tabıl	
ǵ�an.Mińtepe   esteli	ǵi,   sonday-aq,
Fer	
ǵ�ana   oypatlı	ǵ�ı   hám   onıń   átirapında	ǵ�ı   basqa   da   aymaqlar   arasında	ǵ�ı   sawda
hám   mádeniy   baylanıslar   haqqında	
ǵ�ı   ma	ǵ�lıwmatlardı   da   óz   ishine   aladı.
Mińtepe   jaylasıwı   onıń   áyyem	
ǵi   sawda   jollarında   áhmiyetli   noqat   bol	ǵanlı	ǵ�ın
kórsetedi. Arxeolo	
ǵiyalıq materiallar, sonıń ishinde, sırt mámleketlerden kel	ǵen
qolaylı   materiallar,   Fer	
ǵ�ana   oypatlı	ǵ�ınıń   sawda   orayları   menen   baylanısta
bol	
ǵanlı	ǵ�ı haqqında dálillerdi usınadı.
Mińtepe   esteli	
ǵinen   tabıl	ǵan   materiallar,   bronza   hám   mis   islep
shi	
ǵarıwdıń   joqarı   dárejede   rawajlan	ǵanlı	ǵ�ın   kórsetedi.   Bul   dáwirde   Fer	ǵ�ana
oypatlı	
ǵ�ı   mıs   hám   bronzanı   qayta   islewde   jetekshi   aymaqlardan   biri
bol	
ǵan.Mıńtepeden   tabıl	ǵan   zer	ǵerlik   buyımları   hám   qurallar,   sociallıq
stratifikaciyanıń bar ekenli	
ǵin kórsetedi. Bul demek, jámiyette joqarı klass hám
tómen	
ǵi klass ortasında ayırmashılıqlar bar edi. Zer	ǵerlik buyımları hám qımbat
bahalı   metallar   joqarı   klasqa   tiyisli   adamlarģa   tiyisli   bol	
ǵan   bolıwı   múmkin.
Mińtepe   esteli	
ǵi,   óziniń   bay   arxeolo	ǵiyalıq   materialları   menen,   Fer	ǵ�ana
oypatlı	
ǵ�ınıń   bronza   dáwiriniń   sociallıq,   ekonomikalıq   hám   mádeniy   turmısın
tereńirek   túsiniw	
ǵe   járdem   beredi.Mińtepe   arqalı   Fer	ǵ�ana   oypatlı	ǵ�ı   hám   onıń
átirapında	
ǵ�ı   aymaqlar   arasında   keń   mádeniy   hám   ekonomikalıq   baylanıslar
ornatıl	
ǵ�anlı	ǵ�ın   kóriw   múmkin.   Bul   baylanıslar   sawda,   texnolo	ǵiya   almasıwı
hám mádeniy inte	
ǵraciyanı óz ishine al	ǵan.
Bronza   hám   mıstan   islen	
ǵen   buyımlar,   qurallar   hám   basqa   da   buyımlar
Fer	
ǵ�ana   oypatlı	ǵ�ınıń   ózine   tán   ónermenchilik   hám   texnolo	ǵiyaların
sáwlelendiredi. Bul dáwirde óndiris hám sawda joqarı dárejede rawajlan
ǵan edi.
Zer	
ǵerlik   buyımları   hám   joqarı   sapalı   ásbap-úskeneler   óziniń   sociallıq
stratifikaciyasın   sáwlelendiredi,   ya	
ǵ�nıy   joqarı   sociallıq   klass   hám   tómen	ǵi
sociallıq klass  arasında  ayırmashılıqlar  bar  edi.Mińtepe  arxeolo	
ǵiyalıq esteli	ǵi,
Fer	
ǵ�ana   oypatlı	ǵ�ınıń   bronza   dáwiri   mádeniyatın   úyreniw   ushın   júdá   bahalı
13 dárek bolıp xızmet etedi. Tabılǵan materiallar arqalı biz Fer	ǵ�ana oypatlı	ǵ�ında	ǵ�ı
áyyem	
ǵi jámiyetler  haqqında kóple	ǵen áhmiyetli  ma	ǵliwmatlar	ǵa iye bolamız.
Mıńtepeden   alın	
ǵan   arxeolo	ǵiyalıq   materiallar   Orta   Aziya   tariyxında	ǵ�ı   eń
qızıqlı   dáwirler   hám   mádeniyatlar   menen   baylanıslı   bolıp,   bul   dáwirdiń
texnolo	
ǵiyalıq   hám   mádeniy   rawajlanıwın   jaqsıraq   túsiniw	ǵe   járdem   beredi.
Mińtepe   bronza   dáwiriniń   soń	
ǵ�ı   basqıshlarınan   bolıp,   bul   estelik   Fer	ǵ�ana
oypatlı	
ǵ�ınıń mádeniy hám ekonomikalıq turmısın úyreniwde júdá áhmiyetli rol
oynaydı.   Mıńtepeden   tabıl	
ǵ�an   qurallar,   zer	ǵerlik   buyımları,   keramika   hám
basqa   da   arxeolo	
ǵiyalıq   materiallar,   Fer	ǵ�ana   oypatlı	ǵ�ınıń   ózine   tán   sociallıq
hám   mádeniy  sistemaların,   sonday-aq,  re	
ǵionallıq  sawda   hám   texnolo	ǵiyalardı
tereń túsiniw	
ǵe járdem beredi.
Mińtepe esteli	
ǵi Fer	ǵ�ana wálayatınıń Qushtepe rayonında jaylasqan. Bul
jerde ámel	
ǵe asırıl	ǵ�an qazıwlar  20-ásirdiń 80-90-jıllarınan baslap  jedel  dawam
etpekte.   Mińtepe   qalası   mánzili,   óziniń   strate	
ǵiyalıq   jaylasıwı   menen   áem	ǵi
sawda jolları hám mádeniyatlar kesilisiw noqatında jaylasqan bolıp, sol dáwirde
bul aymaqta	
ǵ�ı ekonomikalıq hám  sociallıq óz	ǵerislerdi sáwlelendiredi.Mińtepe
Fer	
ǵ�ana oypatlı	ǵ�ınıń orayında, oypatlıqtıń te	ǵislik bóliminde jaylasqan bolıp, ol
óziniń qolaylı tábiyiy sharayatları hám sawda jollarına jaqınlı	
ǵ�ı menen áyyem	ǵi
xalıq ushın strate	
ǵiyalıq áhmiyetke iye edi. Bul aymaq, Xorezm, So	ǵd, Baqtriya
hám basqa Orta Aziya re	
ǵionlarına ótiw jollarında jaylasqan bolıp, sawda hám
mádeniy   almasıwlar	
ǵa   baylanıslı   edi.   Mińtepe   esteli	ǵi,   sawda   hám   mádeniy
baylanıslardı   ornatıw   ushın   strate	
ǵiyalıq   áhmiyetke   iye   edi.   Arxeolo	ǵiyalıq
qazıwlar, bul aymaqtıń basqa áyyem	
ǵi mádeniyatlar menen sawda hám mádeniy
baylanıslarınıń   bar   ekenli	
ǵin   kórsetedi.   Mińtepe   esteli	ǵi,   Orta   Aziya
re	
ǵionında	ǵ�ı  sawda  jollarınıń oraylıq noqatlarınan biri  sıpatında áhmiyetke iye
bol	
ǵan.Mińtepede   tabıl	ǵan   materiallar,   sonıń   ishinde,   mis,   bronza   hám  	ǵúmis,
sırtqı   sawda   baylanıslarınıń   bar   ekenli	
ǵin   kórsetedi.   Bul   materiallar   Fer	ǵ�ana
oypatlı	
ǵ�ı   arqalı   basqa   re	ǵionlar   menen   sawda   almasıwların
sáwlelendiredi.Mińtepeda   tabıl	
ǵ’an   keramika   hám   zer	ǵerlik   buyımları,   Orta
14 Aziya   reǵionınıń   basqa   mádeniyatları   menen   mádeniy   almasıwlardı   kórsetedi.
Bul,   óz  
ǵeze	ǵinde,   re	ǵionlar   arasında   mádeniy   hám   texnolo	ǵiyalıq   óz-ara
tásirlerdiń   bar   ekenli	
ǵin   kórsetedi.   Mińtepe   esteli	ǵi,   bronza   dáwiriniń   soń	ǵ�ı
basqıshına   baylanıslı   áyyem	
ǵi   mádeniyatlar,   sociallıq   strukturalar   hám
ekonomikalıq   sistemalar   haqqında   bahalı   ma	
ǵ�lıwmatlardı   usınadı.   Mıńtepeden
tabıl	
ǵan bronza hám mıs buyımları, keramika, zer	ǵerlik buyımları, qurallar hám
basqa da arxeolo	
ǵiyalıq materiallar, Fer	ǵ�ana oypatlı	ǵ�ınıń sociallıq hám mádeniy
tariyxın úyreniwde áhmiyetli  dárek bolıp xızmet etedi. Bul  ashılıwlar  tek 	
ǵ�ana
Fer	
ǵ�ana   oypatlı	ǵ�ı   emes,   al   pútkil   Orta   Aziya   re	ǵionında	ǵ�ı   áyyem	ǵi   jámiyetler
hám   mádeniyatlar   haqqında   jańa   bilimler	
ǵe   erisiw	ǵe   xızmet   etedi.   Mińtepe
esteli	
ǵi   Fer	ǵ�ana   wálayatınıń   Qushtepe   rayonında,   Ózbekstannıń   shıģis
bóliminde   jaylasqan.   Bul   jer,   Fer	
ǵ�ana   oypatlı	ǵ�ı   óziniń   tábiy	ǵ�ıy   hám   sociallıq
áhmiyeti   menen   áemnen   kóple	
ǵen   mádeniyatlardıń   orayına   aylan	ǵ�an.   Mińtepe
jaylasıwı   óziniń strate	
ǵiyalıq  áhmiyetin  saqlap  qal	ǵ�an  hám  sawda   jollarınıń iri
túyinlerinen   biri   bol	
ǵ�an.Fer	ǵ�ana   oypatlı	ǵ�ınıń   orayında   jaylasqanı,   aymaqtı
sawda   hám   mádeniy   almasıwlar   ushın   ideal   aymaqqa   aylandır	
ǵ�an.Esteliktiń
átirapında	
ǵ�ı   tábiy	ǵ�ıy   sharayatlar,   atap   aytqanda,   suw	ǵ�arılatu	ǵ�ın   diyqanshılıq
hám   qoyshılıq   ushın   qolaylı   bol	
ǵ�an.   Mıńtepeden   tabıl	ǵan   Arxeolo	ǵiyalıq
materiallar
Mińtepe   qazıwlarında   tabıl	
ǵan   materiallar,   aymaqtıń   bronza   dáwiri
mádeniyatı,   ekonomikası   hám   sociallıq   dúzilisin   jaqsıraq   túsiniw	
ǵe   járdem
beredi.   Mińtepeda   ótkeril	
ǵen   arxeolo	ǵiyalıq   qazıwlar   nátiyjesinde   kóple	ǵen
bahalı   tabılmalar   ashıldı.Mińtepeda   mıs   hám   bronzadan   islen	
ǵen   qurallar,
ásbap-úskeneler, tastan islen	
ǵen ásbaplar hám zer	ǵerlik buyımları tabıl	ǵan. Bul
materiallar,   Fer	
ǵ�ana   oypatlı	ǵ�ı   hám   onıń   átirapında	ǵ�ı   aymaqlarda   texnolo	ǵiya,
ónermenchilik   hám   sawda   baylanıslarınıń   rawajlanıwın   kórsetedi.Mińtepeda
tabıl	
ǵan   keramika   buyımları,   ıdıslar   hám   naģıslar   sol   dáwirdiń   kórkem   óneri
hám mádeniyatın sáwlelendiredi.
15 2.2   Qaratpe ham   Xanqaron esteliǵi uyrenliwi hám uluwma klasifikatsiyasi.
Qaratpe   -   Ózbekstannıń   Fer
ǵ�ana   oypatlı	ǵ�ı   ayma	ǵ�ında   jaylasqan   hám
bronza dáwiri mádeniyatın úyreniw ushın áhmiyetli arxeolo
ǵiyalıq esteliklerden
biri.   Bul   estelik,   ásirese,   Fer	
ǵ�ana   oypatlı	ǵ�ınıń   Bronza   dáwiriniń   soń	ǵ�ı
basqıshları   hám   mádeniy-ónermenchilik   rawajlanıwın   úyreniwde   úlken   ilimiy
áhmiyetke   iye.   Qaratepe,   estelik   sıpatında,   eski   sociallıq   hám   ekonomikalıq
strukturalardıń,   sonday-aq,   mádeniyatlardıń   óz	
ǵerisleri   hám   evolyuciyasın
kórsetedi.   Qaratepe   esteli	
ǵi   Fer	ǵ�ana   wálayatınıń   Taslaq   rayonında   jaylasqan,
ótkeril	
ǵen qazıwlar bolsa bul aymaqtıń bronza dáwirinde áhmiyetli oraylarınan
biri   bolıwın   tastıyıqlaydı.   Esteliktiń   jaylasıwı,   áem	
ǵi   sawda   jollarına   jaqınlı	ǵ�ı,
tábiy	
ǵ�ıy   sharayatları,   suw	ǵ�arılatu	ǵ�ın   diyqanshılıq   hám   sharwashılıq   ushın
qolaylı	
ǵ�ı onıń áhmiyetin jáne de arttıradı.Qaratpe jaylasıwı óziniń 	ǵeo	ǵrafiyalıq
jaylasıwı   menen   áem	
ǵi   sawda   jolları   hám   mádeniy   almasıwlar   kesilisken
noqatta   jaylasqan.   Bul   sawda   hám   mádeniy   baylanıslardı   rawajlandırıw	
ǵ�a
imkaniyat   jarattı.   Qaratepeden   alın	
ǵan   materiallar,   tiykarınan,   bronza,   mis,
keramika,   zer	
ǵerlik   buyımları   hám   ásbap-úskenelerden   ibarat   bolıp,   olar   sol
dáwirdiń   ekonomikalıq   hám   mádeniy   turmısın   úyreniwde   áhmiyetli   dárek
esaplanadı.
Bronza   hám   mis   buyımlar:   Bronza   qurallar,   ásbaplar   hám   bezewler,   sol
dáwirde   metall
ǵ’a   islew   beriw   texnolo	ǵiyasınıń   rawajlan	ǵanlı	ǵ�ın   kórsetedi.
Qaratpeda   tabıl	
ǵan   mıs   hám   bronzadan   islen	ǵen   buyımlar,   sonday-aq,   sol
dáwirdin   sawda   baylanısları   haqqında   kóp   ma
ǵ’liwmat   beredi.   Qaratepeden
tabıl	
ǵ�an   keramika   ıdıslar,   na	ǵ�ıslar   hám   bezewler,   Fer	ǵ�ana   oypatlı	ǵ�ı
mádeniyatınıń   ózine   tánli	
ǵin   hám   kórkem   ónerin   sáwlelendiredi.   Keramika,
sonday-aq,   diyqanshılıq   hám   azıq-awqat   saqlaw   menen   baylanıslı   hár   qıylı
ámeliyatlardı   kórsetedi.Mis,  
ǵúmis   hám   altın   materiallardan   islen	ǵen   zer	ǵerlik
buyımları,   sol   dáwirde   joqarı   klasqa   tiyisli   adamlardıń   turmıs   tárizin
sáwlelendiredi.   Marjanlar,   sırģalar,   júzikler   hám   basqa   bezewler   zer
ǵerlik
óneriniń   rawajlan	
ǵanlı	ǵ�ın   kórsetedi.Qoratepeden   tabıl	ǵan   qurallar,   máselen,
16 qılıshlar hám nayzalar, bronza dáwiriniń jawinǵerlik texnolo	ǵiyaların kórsetedi.
Bul ásbaplar sol dáwirde xalıq qáwipsizli	
ǵi hám áskeriy xizmettiń rawajlanıwın
kórsetedi.Qaratepeda   tabıl	
ǵan   materiallar,   sol   dáwir   jámiyetiniń   sociallıq
strukturasın túsiniw	
ǵe járdem beredi. Bul jerde joqarı klassqa tiyisli adamlardıń
material mádeniyatı, qurallar hám zer	
ǵerlik buyımları arqalı anıq súwretlenedi,
bul   bolsa   sol   dáwirde	
ǵi   jámiyettiń   sociallıq   stratifikaciyasın   kórsetedi.   Bul
buyımlar, bálkim, joqarı sociallıq klass wákilleri tárepinen paydalanil	
ǵan.
Keramika   buyımları   hám   ápiwayı   ásbaplar,   xalıq   massasınıń   kúndelikli
turmısın sáwlelendiredi. Bul buyımlar tómen	
ǵi klass wákilleriniń ekonomikalıq
iskerli	
ǵin kórsetedi.   Sawda hám mádeniy almasıwlar Qaratepe esteli	ǵi, Fer	ǵ�ana
oypatlı	
ǵ�ı   arqalı   ótkeril	ǵen   áem	ǵi   sawda   jolları   hám   mádeniy   baylanıslardıń
oraylıq   noqatlarınan   biri   sıpatında   óz   áhmiyetin   kórsetedi.   Bul   estelikten
tabıl	
ǵ�an   materiallar,   sol   dáwirde   sawda   hám   mádeniy   almasıwlardıń
rawajlanıwın   tastıyıqlaydı.Qaratepeda   tabıl	
ǵ�an   mıs   hám   bronza   buyımları,   sol
dáwirde   Fer	
ǵ�ana   oypatlı	ǵ�ı   hám   basqa   da   re	ǵionlar   arasında   metall   sawdasınıń
bar ekenli	
ǵin kórsetedi. Bul sawda arqalı tek 	ǵ�ana materiallar emes, al mádeniy
hám   texnolo	
ǵiyalıq   bilimler   almasıladı.Qaratepeda   tabıl	ǵ�an   keramika   na	ǵ�ısları
hám   zer	
ǵerlik   buyımları,   basqa   re	ǵionlardan   kel	ǵen   mádeniy   tásirlerdi
kórsetedi. Bul, óz 	
ǵeze	ǵinde, Fer	ǵ�ana oypatlı	ǵ�ı hám onıń átirapında	ǵ�ı re	ǵionlar
arasında	
ǵ�ı mádeniy hám ekonomikalıq baylanıslardı atap ótedi.
Qaratepe   esteli	
ǵi,   Orta   Aziya   tariyxın   úyreniwde,   ásirese,   bronza
dáwiriniń   sońģi   basqıshları   hám   sociallıq   rawajlanıwdı   túsiniwde   ayrıqsha
orin	
ǵa iye. Qaratpeden alın	ǵan materiallar tek Fer	ǵ�ana oypatlı	ǵ�ı emes, al pútkil
Orta   Aziya   mádeniyatların   úyreniw   ushın   áhmiyetli   dárek   bolip   xızmet
etedi.Qaratpe,   Fer	
ǵ�ana   oypatlı	ǵ�ınıń   sawda   jollarında   jaylasqan   strate	ǵiyalıq
noqat   bolıp,   aymaqta	
ǵ�ı   ekonomikalıq   baylanıslar   hám   mádeniy   almasıwlardı
kórsetedi.Qaratpedan   tabıl	
ǵ�an   materiallar,   bronza   dáwiriniń   sociallıq
strukturasın, joqarı klass hám tómen	
ǵi klass Qaratpeden tabıl	ǵan texnolo	ǵiyalıq
hám   mádeniy   materiallar,   Fer	
ǵ�ana   oypatlı	ǵ�ınıń   mádeniy   miyrasın   hám   oniń
17 Orta   Aziya   mádeniyatları   menen   óz   ara   tásirin   kórsetedi.   Qaratepe   esteliǵi,
bronza dáwiriniń sociallıq, ekonomikalıq hám mádeniy rawajlanıwına baylanıslı
bahalı   ma	
ǵ�lıwmatlardı   usınadı.   Bul   estelikte   tabıl	ǵ�an   materiallar,   Fer	ǵ�ana
oypatlı	
ǵ�ı hám onıń átirapında	ǵ�ı aymaqlarda sawda, texnolo	ǵiya, mádeniyat hám
sociallıq   strukturanıń   qalay   rawajlan	
ǵ�anın   kórsetedi.   Qaratpe,   sonday-aq,
Fer	
ǵ�ana   oypatlı	ǵ�ı   bronza   dáwiri   tariyxın   úyreniwde   eń   áhmiyetli   dereklerden
biri.
Xankaran esteli
ǵi (yamasa Xankaran esteli	ǵi) - Fer	ǵ�ana oypatlı	ǵ�ında jaylasqan
áyyem	
ǵi   arxeolo	ǵiyalıq   esteliklerden   biri.   Xanqarań   esteli	ǵi   bronza   dáwiriniń
aqır	
ǵ�ı   basqıshlarına,   ya	ǵ�nıy   eramız	ǵ�a   shekem	ǵi   2-mıń   jıllıqlardıń   ekinshi
yarımına   tiyisli   bolıp,   ol   sol   dáwirde   Fer
ǵ�ana   oypatlı	ǵ�ınıń   sociallıq,
ekonomikalıq hám mádeniy turmısın úyreniwde úlken áhmiyetke iye.Xankaran,
óziniń   arxeolo	
ǵiyalıq   materialları   hám   ol   jerde   ótkeril	ǵen   qazıwlar   nátiyjeleri
menen   bronza   dáwiriniń   aqır	
ǵ�ı   basqıshlarında	ǵ�ı   xalıqtıń   turmısı   hám
mádeniyatınıń óz	
ǵesheliklerin úyreniw ushın bahalı dárek esaplanadı.   Xanqaron
esteli	
ǵi   Fer	ǵ�ana   wálayatınıń   qubla   bóliminde,   áyne   Xanqaron   rayonında
jaylasqan.   Bul   aymaq   áyemnen   iri   sociallıq   hám   ekonomikalıq   oraylar   bol	
ǵ�an
hám   arxeolo	
ǵiyalıq   izertlewler   bul   aymaqtıń   bronza   dáwiri   mádeniyatınıń
áhmiyetli   bóle
ǵi   ekenli	ǵin   kórsetedi.   Bul   aymaqtıń   ótkeril	ǵen   qazıwları,   sol
dáwirdiń   ekonomikalıq   turmısı   hám   mádeniy   baylanısların   tereńirek   túsiniw	
ǵe
imkaniyat beredi.
Xankaran   esteli	
ǵinde   alıp   barıl	ǵan   arxeolo	ǵiyalıq   qazıwlar   kóple	ǵen
keramika, bronza hám mis buyımlar, ásbap-úskeneler, zer	
ǵerlik buyımları hám
qurallardı   óz   ishine   aladı.   Bul   materiallar   bronza   dáwiri   jámiyetiniń   sociallıq,
ekonomikalıq   hám   mádeniy   strukturasın   anıqlaw	
ǵ�a   járdem   beredi.Xanqarań
esteli	
ǵinde tabıl	ǵ�an bronza hám mıstan islen	ǵen qurallar, ásbap-úskeneler hám
bezewler,   sol   dáwirde   metall   islep   shı	
ǵ�arıw   texnolo	ǵiyasınıń   rawajlan	ǵ�anlı	ǵ�ın
kórsetedi. Tabıl	
ǵan metall buyımlar, ásirese, qurallar hám qayta islew ásbapları,
sol   dáwirde	
ǵi   óndirislik   hám   ekonomikalıq   xizmettiń   joqarı   dárejesin
18 tastıyıqlaydı.   Xankaran esteliǵinde tabıl	ǵan arxeolo	ǵiyalıq materiallar, sociallıq
stratifikaciya hám klasslıq ayırmashılıqlardı úyreniw
ǵe járdem beredi. Xankaran
esteli	
ǵinde	ǵi   joqarı   sapalı   buyımlar,   sonıń   ishinde   zer	ǵerlik   hám   qurallar,   sol
dáwir jámiyetinde joqarı sociallıq klass hám tómen	
ǵi sociallıq klass arasında	ǵ�ı
ayırmashılıqlardı kórsetedi.Xankaran esteli	
ǵinde tabıl	ǵ�an joqarı sapalı zer	ǵerlik
buyımları   hám   qurallar,   joqarı   sociallıq   klasstıń   turmıs   tárizin   sáwlelendiredi.
Bul   buyımlar   tek  	
ǵ�ana   material   mádeniyatı   emes,   al   kórkem   óner   hám
texnolo	
ǵiyanıń   joqarı   dárejesin   kórsetedi.   Ápiwayı   keramika   buyımları   hám
ámeliy   ásbaplar,   tómen	
ǵi   klasqa   tiyisli   xalıqtıń   turmısın   sáwlelendiredi.   Bul
buyımlar,   xalıq   massasınıń   kúndelikli   talapların   qanaatlandırıw   ushın
paydalanıl	
ǵan.   Xankaran   esteli	ǵi,   Fer	ǵ�ana   oypatlı	ǵ�ı   hám   onıń   átirapında	ǵ�ı
aymaqlar   arasında	
ǵ�ı   bar   bol	ǵ�an   sawda   hám   mádeniy   baylanıslardı   kórsetedi.
Bul   jerde   tabıl	
ǵ�an   bronza   hám   mıs   buyımları,   sonday-aq,   keramika   na	ǵ�ısları,
basqa   re	
ǵionlardan   kel	ǵen   mádeniy   tásirlerdi   sáwlelendiredi.Xanqarań
esteli	
ǵinde   tabıl	ǵ�an   materiallar,   sawda   baylanısları   hám   sırtqı   baylanıslar
haqqında   ma	
ǵ�lıwmat   beredi.   Mis   hám   bronza   buyımlarınıń   tabılıwı,   bul
aymaqtıń   ekonomikalıq   jaqtan   rawajlan	
ǵ�anlı	ǵ�ın   hám   sawda   jollarınıń   bar
ekenli	
ǵin   kórsetedi.Xanqarannan   tabıl	ǵ�an   keramika   na	ǵ�ısları   hám   bezewleri,
basqa   re	
ǵionlardan   kel	ǵen   mádeniy   tásirlerdi   kórsetedi.   Bul,   óz  	ǵeze	ǵinde,
Fer	
ǵ�ana   oypatlı	ǵ�ı   hám   onıń   átirapında	ǵ�ı   re	ǵionlar   arasında   mádeniy
baylanıslardıń   bar   ekenli	
ǵin   tastıyıqlaydı.   Xankaran   esteli	ǵi,   Fer	ǵ�ana   oypatlı	ǵ�ı
hám   onıń   átirapındaģı   aymaqlarda   bronza   dáwiri   sociallıq,   ekonomikalıq   hám
mádeniy   proceslerdi   úyreniwde   úlken   áhmiyetke   iye.   Bul   estelik,   sawda,
texnolo	
ǵiya,   kórkem   óner   hám   sociallıq   strukturalardıń   rawajlanıwın
kórsetedi.Xankaran   esteli	
ǵinde   tabıl	ǵan   materiallar,   sol   dáwir   jámiyetiniń
sociallıq strukturasın hám klassalıq ayırmashılıqların kórsetedi.
Mádeniy   almasıwlar:   Xankaran   esteli	
ǵi,   Fer	ǵ�ana   oypatlı	ǵ�ı   hám   onıń
átirapında	
ǵ�ı   mádeniy   baylanıslardı   kórsetedi.   Bul   baylanıslar,   tek  	ǵ�ana   sawda
jolları   emes,  al   mádeniy almasıwlardı   da  óz ishine  aladı.   Xankaran esteli	
ǵinde
19 alıp   barılǵan   qazıwlar,   ásirese,   1970-jillardan   baslap   sistemalı   túrde   ámel	ǵe
asırıldı. Bul qazıwlar dawamında estelikten alın	
ǵ�an materiallar bronza dáwiriniń
texnolo	
ǵiyalıq, ekonomikalıq  hám  mádeniy  táreplerin  úyreniw  ushın  áhmiyetli
dárek   boldı.Xanqaranda	
ǵ�ı   qazıwlardı   ótkeriwdiń   maqseti,   bárinen   burın,   sol
dáwir xalqınıń turmıs tárizin, texnolo	
ǵiyalıq rawajlanıwın, sawda baylanısların
hám mádeniy tásirlerdi anıqlawdan ibarat edi. Qazılıwlar, tiykarınan, tómende	
ǵi
tallaw   imkaniyatların   jarattı   Xankaran   esteli	
ǵinde   alıp   barıl	ǵ�an   qazıwlar
dawamında   tabıl	
ǵan   tiykar	ǵı   arxeolo	ǵiyalıq   materiallar,   bronza   dáwiriniń   hár
qıylı táreplerin úyreniw	
ǵe imkaniyat jarattı. Olar tómende	ǵilerdi óz ishine aladı:
Xankaran esteli	
ǵinde tabıl	ǵan keramika ıdıslar hám ıdıslar naģısları, sol dáwirde
xalıqtıń   kúndelikli   turmısında   paydalanılģan   ıdıslardıń   forması   hám   naģısların
kórsetedi.   Keramika   na
ǵ�ıslarınıń   hár   qıylılı	ǵ�ı   hám   bezewleri,   jámiyettiń
estetikalıq   hám   mádeniy   rawajlanıwın   sáwlelendiredi.Xanqarań   esteli	
ǵinde
tabıl	
ǵ�an   mıs   hám   bronzadan   islen	ǵen   qurallar,   ásbap-úskeneler,   bezew   hám
zer	
ǵerlik   buyımları,   sol   dáwirde   metallur	ǵiyanıń   rawajlan	ǵ�anlı	ǵ�ın   kórsetedi.
Bul   buyımlar   tek  	
ǵ�ana   óndiris   texnolo	ǵiyasınıń   emes,   al   sociallıq   hám
ekonomikalıq sistemanıń joqarı dárejede shólkemlestiril	
ǵenli	ǵin tastıyıqlaydı.
Xankaran esteli	
ǵinde  tabıl	ǵ�an qurallar, atap aytqanda, qılıshlar, nayzalar
hám   basqa   jawın	
ǵerlik   qurallar,   jámiyettiń   áskeriy   iskerli	ǵi   hám   qáwipsizli	ǵin
támiyinlewde   qalay   paydalanıl	
ǵ�anın   kórsetedi.Gúmis,  	ǵúmis   hám   bronzadan
islen	
ǵen   marjanlar,   júzikler   hám   sır	ǵ�alar,   joqarı   klass   wákilleriniń   sociallıq
statusın   sáwlelendiredi.   Bul   buyımlar   tek   zer	
ǵerlik   óneri   emes,   al   sociallıq
stratifikaciyanı   túsiniw	
ǵe   járdem   beredi.Sawda   hám   ekonomikalıq   baylanıslar:
Xankaran   esteli	
ǵinde   tabıl	ǵan   mis   hám   bronza   buyımları,   olardıń   sırtqı
dereklerden   kel	
ǵenli	ǵin   kórsetedi.   Bul,   óz  	ǵeze	ǵinde,   bul   aymaqta   sawda   hám
mádeniy   almasıwlar   bar   bol	
ǵ�anın   tastıyıqlaydı.Xanqarań   esteli	ǵinde   tabıl	ǵ�an
materiallar,   sociallıq   stratifikaciyanı   anıqlaw	
ǵ�a   járdem   beredi.   Joqarı   sapalı
zer	
ǵerlik   buyımları   hám   qurallar   joqarı   klasqa,   ápiwayı   keramika   buyımları
bolsa  tómen	
ǵi  klasqa   tiyisli  adamlar   ushın qollanıl	ǵ�anlı	ǵ�ın  kórsetedi.Xankaran
20 esteliǵi,   bronza   dáwiriniń   soń	ǵ�ı   basqıshlarında   Fer	ǵ�ana   oypatlı	ǵ�ınıń   sociallıq,
ekonomikalıq   hám   mádeniy   dúzilisin   jaqsıraq   túsiniw	
ǵe   járdem   beredi.   Bul
estelik,   Fer	
ǵ�ana   oypatlı	ǵ�ı   hám   onıń   átirapında	ǵ�ı   aymaqlarda   sawda   hám
mádeniy   baylanıslar,   metallur	
ǵiya,   keramika   islep   shı	ǵ�arıw,   zer	ǵerlik   kórkem
óneriniń   rawajlan	
ǵ�anlı	ǵ�ın   kórsetedi.   Xankaran   esteli	ǵi,   sol   dáwirde	ǵi   sociallıq
dúzilisi hám ekonomikalıq xizmetin úyreniwde úlken áhmiyetke iye.
Xanqaran esteli	
ǵinde tabıl	ǵan metallur	ǵiya buyımları, bronza hám mısqa
islew   beriw   texnolo	
ǵiyasınıń   joqarı   dárejede   rawajlan	ǵanlı	ǵ�ın   kórsetedi.
Tabıl	
ǵan   mıs   hám   bronzadan   islen	ǵen   qurallar,   ásbaplar   hám   basqa   buyımlar,
sol   dáwirdiń   texnolo	
ǵiyalıq   rawajlanıwın   hám   metall   islep   shi	ǵarıwdıń   joqarı
dáreje	
ǵe kóteril	ǵenli	ǵin dálilleydi.Xanqaranda keramika islep shi	ǵarıw da joqarı
dárejede   rawajlan	
ǵan   bolip,   keramika   naģıslarının   hár   túrlili	ǵi   hám   sapasın
kórsetedi.Xankaran  esteli	
ǵi, Fer	ǵ�ana oypatlı	ǵ�ında	ǵ�ı  bronza dáwiri mádeniyatın
úyreniw   ushın   áhmiyetli   dárek   esaplanadı.   Alıp   barıl	
ǵ�an   arxeolo	ǵiyalıq
qazıwlar, sol dáwirdiń texnolo	
ǵiyası, ekonomikalıq jumısı, sociallıq strukturası
hám   mádeniy   baylanısların   túsiniw	
ǵe   járdem   beredi.   Bul   estelik,   Fer	ǵ�ana
oypatlı	
ǵ�ı hám pútkil Orta Aziya bronza dáwiri mádeniyatınıń rawajlanıwında	ǵ�ı
áhmiyetli qádemlerdi kórsetedi.Fer	
ǵ�ana oypatlı	ǵ�ında	ǵ�ı áhmiyetli arxeolo	ǵiyalıq
esteliklerden   biri   bolıp,   bronza   dáwiri   hám   erte   temir   dáwiriniń   mádeniyatın
úyreniwde   úlken   áhmiyetke   iye.Qaratepe   esteli	
ǵinde	ǵi   qazıwlar,   birneshe
arxeolo	
ǵlar   tárepinen   ámel	ǵe   asırıl	ǵan.Qaratepe   esteli	ǵi   Xanqarań   rayonında,
Fer	
ǵ�ana wálayatınıń qubla-batıs bóliminde jaylasqan. Bul estelikte alıp barıl	ǵ�an
arxeolo	
ǵiyalıq qazıwlar, áyyem	ǵi Fer	ǵ�ana oypatlı	ǵ�ı mádeniyatı haqqında bahalı
ma	
ǵ�lıwmatlardı   usın	ǵ�an.   Qaratpede	ǵi   qazıwlardı   birinshi   bolip   Ózbekstan
arxeolo	
ǵı   A.N.Bernshtam   1940-jıllarda   ótker	ǵen.   Onıń   dáslepki   qazıwları,
estelikte	
ǵi   qatlamlar   hám   tabılmalar   haqqında   tiykar	ǵ�ı   bilimlerdi   ber	ǵen.
Ózbekstannıń   áem	
ǵi   qalalarınan   biri   bolıp,   Samarqand   wálayatınıń   Aqtepa
rayonı ayma	
ǵ�ında jaylasqan. Qaratpede	ǵi arxeolo	ǵiyalıq qazıw jumısların 1946-
jildan baslap, tiykarınan sovet arxeolo	
ǵi, akademik Vladimir A.A.Rudenko alıp
21 barǵan.   Ol   1947-jıllardıń   aqırınan   baslap,   Qaratpeda	ǵ�ı   qazıwlardı
shólkemlestir	
ǵen   hám   ol   jerde   kóple	ǵen   áem	ǵi   estelikler   hám   ma	ǵ�lıwmatlardı
tapqan.   Qazıwlar   nátiyjesinde   bul   jerde   hár   qıylı   dáwirler	
ǵe   tiyisli   qurılıslar,
keramikalar, estelikler, arxeolo	
ǵiyalıq materiallar tabıl	ǵ�an. Bul tabılmalar biziń
eramız	
ǵ�a   shekem	ǵi   5-4   ásirler   átirapına   tiyisli   bolıp,   Qaratepe   sol   dáwirde
ekonomikalıq   hám   mádeniy   oray   sıpatında   isle	
ǵenli	ǵin   kórsetedi.   Qiziltepe
esteli	
ǵi de Fer	ǵ�ana oypatlı	ǵ�ında	ǵ�ı bronza hám erte temir dáwiri mádeniyatların
úyreniw   ushın   áhmiyetli   arxeolo	
ǵiyalıq   dárek   esaplanadı.   Qızıltepe
qazıwlarınan   tabıl	
ǵ�an  	ǵerbishten   quril	ǵ�an   jaylar   hám   turmıslıq   buyımlar,
sonday-aq,   keramika   buyımları   hám   temir   ásbaplar   bul   jerde   jasa	
ǵ�an   xalıqtıń
miynet hám mádeniyatınıń joqarı dárejesine jetkenli	
ǵin kórsetedi. Qızıltepede	ǵi
tabılmalar,   sol   dáwirde   bul   aymaqta   sociallıq   strukturanıń   quramalılı	
ǵ�ı,   sawda
hám ónermenshiliktiń rawajlan	
ǵ�anlı	ǵ�ın tastıyıqlaydı.
Qiziltepede   tabıl	
ǵ�an   zer	ǵerlik   buyımları   (marjanlar,   baslıqlar,   sırģalar)
hám   metall   ásbaplar   sol   dáwirde   estetikalıq   qádiriyatlardıń   joqarı   bol	
ǵanlı	ǵ�ın
kórsetedi.   Sonday-aq,   Hindstan,   Iran   hám   Qıtaydan   keltiril	
ǵen   materiallar
Qızıltepenıń   mádeniy   hám   sawda   baylanısları   ornatıl	
ǵ�an   oray   sıpatında
áhmiyetin   kórsetedi.   Bul   estelikte   ótkeril	
ǵen   qazıwlar,   Fer	ǵ�ana   oypatlı	ǵ�ınıń
basqa   aymaqları   menen   sawda-satıq   hám   mádeniy   baylanıslardı   jáne   de
bekkemlew	
ǵe   járdem   beredi.   Fer	ǵ�ana   oypatlı	ǵ�ında	ǵ�ı   Shust,   Kur	ǵantepa   hám
Qiziltepe sıyaqlı estelikler, aymaqtıń bronza hám erte temir dáwirine baylanıslı
mádeniy   miyrasın   sáwlelendiriwde   úlken   áhmiyetke   iye.   Bul   esteliklerde
tabıl	
ǵ�an   materiallar,   sol   dáwirde   jasa	ǵan   xalıqtıń   turmis   tárizin,   sociallıq
dúzilisin hám ekonomikalıq xizmetin kórsetedi. Sonday-aq, bul orınlar, Fer	
ǵ�ana
oypatlı	
ǵ�ı   hám   onnan   tısqarı   re	ǵionlar   arasında	ǵ�ı   mádeniy   hám   sawda
baylanıslarınıń   rawajlanıwın   tastıyıqlaydı.   Shust,   Qur	
ǵantepe   hám   Qızıltepe
arxeolo	
ǵiyalıq   estelikleriniń   hár   biri,   óziniń   ózine   tán   tabılmaları   menen,
Fer	
ǵ�ana   oypatlı	ǵ�ınıń   áyyem	ǵi   tariyxın   úyreniw   ushın   úlken   áhmiyetke   iye.
Fer	
ǵ�ana   oypatlı	ǵ�ı,   bronza   hám   erte   temir   dáwirine  tiyisli   estelikler	ǵe   bay  hám
22 áemǵi   mádeniy   tariyxqa   iye   aymaq   sıpatında   ajıralıp   turadı.   Shust,   Qızıltepe
sıyaqlı   estelikler   arqalı   ótkeril	
ǵen   qazıwlar,   Fer	ǵ�ana   oypatlı	ǵ�ında	ǵ�ı   xalıqtıń
turmıs   tárizin,   sociallıq   strukturasın,   sawda   baylanısların   hám   mádeniy
baylanıslardı   úyreniw	
ǵe   úlken   imkaniyat   jaratadı.   Tómende	ǵi   tárepleri
Kur	
ǵantepenıń   áhmiyetin   jáne   bir   márte   atap   ótedi.Qala   qurılısı   hám   sociallıq
dúzilis   Kur	
ǵantepeda   tabıl	ǵan   arxitektura   hám   imaratlar,   qala   qurılısınıń
rawajlanıwın   hám   sociallıq   dúzilistiń   quramalılı	
ǵ�ın   kórsetedi.   Bul   estelik,
Fer	
ǵ�ana   oypatlı	ǵ�ında   sociallıq   ayırmashılıqlardıń   bar   ekenli	ǵin   hám   qala
turmısınıń   joqarı   dárejede   shólkemlestiril	
ǵenli	ǵin   tastıyıqlaydı.Kor	ǵantepeden
tabıl	
ǵ�an sırtqı mádeniyat buyımları, Fer	ǵ�ana oypatlı	ǵ�ınıń áyyemde Orta Aziya,
Hindstan,   Iran   hám   Qıtay   menen   sawda   baylanısların   keńeyttir	
ǵenli	ǵin
kórsetedi.   Bul   baylanıslar   arqalı   Fer	
ǵ�ana   oypatlı	ǵ�ı   óziniń   ekonomikalıq   hám
mádeniy áhmiyetin arttırdı. Suyunbay	
ǵ�ulı Alimjan (Alim Suyunbaev): Fer	ǵ�ana
oypatlı	
ǵ�ında arxeolo	ǵiyalıq izertlewler alıp barıwdıń pionerlerinen biri, sonday-
aq,   Qor	
ǵ�antepe   qazıwlarına   basshılıq   etken   bel	ǵili   arxeolo	ǵlardan   biri.   Alim
Suyunbaev 1950-jillardan baslap Fer	
ǵ�ana oypatlı	ǵ�ınıń túrli bólimlerinde, sonıń
ishinde, Qur	
ǵ�antepede qazıwlar alıp bardı. Ol Kur	ǵantepede	ǵi áyyem	ǵi estelikti
úyreniwde   ózi   basshilıq   etken   arxeolo	
ǵiyalıq   ekspediciya   arqalı   tabıl	ǵ�an
materiallar   menen   bul   aymaqtıń   mádeniyatı,   ekonomikası   hám   sawda
baylanısların   keńnen   úyreniw	
ǵe   imkaniyat   jarattı.   Valeriya   P.   Grishmanova:
Kur	
ǵantepede   alıp   barıl	ǵ�an   qazıwlardı   dawam   ettir	ǵen   basqa   bir   arxeolo	ǵ  -
Valeriya   P.   Grishmanova   bolıp,   ol   da   Fer	
ǵ�ana   oypatlı	ǵ�ınıń   erte   temir   dáwiri
esteliklerin   úyreniw	
ǵe   úlken   úles   qosqan.   Onıń   jumısı   tiykarınan   Fer	ǵ�ana
oypatlı	
ǵ�ında	ǵ�ı   áyem	ǵi   qalalardıń   arxitekturasın   hám   mádeniyatın   úyreniw	ǵe
qaratıl	
ǵ�an.   Grishmanova   Kur	ǵantepeda   ótkeril	ǵen   qazıwlardı   áhmiyetli   ilimiy
ma	
ǵ�lıwmatlar	ǵ�a aylandırdı.
23 JUWMAQ.
Juwmaq   etip   aytatin   bolsaq   Ferǵ�ana   oypatlı	ǵ�ı,   Orta   Aziya   re	ǵionınıń
áyyem	
ǵi   mádeniyatlarınıń   oraylarınan   biri   bolıp,   tariyxıy   hám   arxeolo	ǵiyalıq
izertlewler ushin júdá bay materiallar	
ǵ�a iye.Qiziltepe Xonqaron Min	ǵtepe Shust
bul   estelikler,   tek   Fer	
ǵ�ana   oypatlı	ǵ�ınıń   emes,   al   pútkil   Orta   Aziya   re	ǵionınıń
sociallıq,   ekonomikalıq   hám   mádeniy   tariyxın   úyreniwde   áhmiyetli   derek
esaplanadı.
Min	
ǵtepe   esteli	ǵi   Fer	ǵ�ana   oypatlı	ǵ�ınıń   qubla   bóliminde   jaylasqan   hám
onıń   arxeolo	
ǵiyalıq   áhmiyeti   úlken.   Min	ǵtepe   alıp   barıl	ǵ�an   qazıwlar,   bronza
dáwiriniń   aqırı   hám   erte   temir   dáwiriniń   baslanıwına   bay   material   tabıl	
ǵ�an.
Min	
ǵtepe   tabılmalar,   sol   dáwirde   bul   aymaqta   jasa	ǵan   xalıq   mádeniyatınıń
rawajlan	
ǵ�anlı	ǵ�ın   kórsetedi.Min	ǵtepe   tabıl	ǵ�an   keramika   buyımları,   zer	ǵerlik
buyımları (marjanlar, baslıqlar) hám metall ásbaplar bronza hám temir islewdiń
joqarı   dárejesin   tastıyıqlaydı.   Bul   jerde   ótkeril	
ǵen   qazıwlar   arqalı,   Min	ǵtepede
jasa	
ǵan áyyem	ǵi xalıqtıń turmis tárizin, sociallıq dúzilisin hám ónermenshili	ǵin
úyreniw   múmkin.   Atap   aytqanda,   Shustta   tabıl	
ǵ�an   tas   te	ǵislikleri   hám   awıl
xojalı	
ǵ�ı   ásbapları   bul   jerde   diyqanshılıq   hám   sharwashılıqtıń   rawajlan	ǵ�anlı	ǵ�ın
kórsetedi.   Áyyem	
ǵi   xalıq,   sonıń   menen   bir	ǵe,   sawda-satıq   hám   mádeniy
baylanıslardı da rawajlandır	
ǵ�an, bul bolsa Fer	ǵ�ana oypatlı	ǵ�ınıń basqa aymaqları
menen baylanısların jáne de bekkemle	
ǵen. Xonqaron Fer	ǵ�ana oypatlı	ǵ�ınıń basqa
da   áhmiyetli   arxeolo	
ǵiyalıq   esteliklerden   biri   bul   jerdi   qazıwları   tek  	ǵ�ana
Ózbekstan emes,  al pútkil Orta Aziya tariyxın úyreniwde úlken áhmiyetke iye.
tabıl	
ǵ�an 	ǵerbishten quril	ǵan imaratlar hám mebel buyımları sol dáwirde jasa	ǵ�an
xalıqtıń   qala   qurılısı   mádeniyatı   joqarı   dárejede   rawajlan	
ǵ�anlı	ǵ�ın   kórsetedi.
Gerbishten quril	
ǵ�an jaylar hám jámiyetlik imaratlar, sonday-aq, arxitektura, sol
dáwirde   jámiyetlik   shólkemlerdiń   quramalılı	
ǵ�ın   hám   xalıq   arasında	ǵ�ı
baylanıslardı kórsetedi. 
24 PAYDALANILǴ�AN ÁDEBIYATLAR.
1.Ahmedov, A. (Far	
ǵ'ona vodiysi arxeolo	ǵiyasi. Toshkent
2.Bobodjonov, B. (2006Far	
ǵ'ona vodiysinin	ǵ tarixi va madaniy obidalari. 
Toshkent
3.Borisov, V. (O'rta Osiyo arxeolo	
ǵiyasi: Far	ǵ'ona vodiysi. M
4.G‘ulomov, Sh. (2007)Far	
ǵ'ona vodiysida	ǵi madaniyatlar. T
5.Komilov, A. (2010).Far	
ǵ'ona vodiysi arxeolo	ǵik obidalarinin	ǵ 
o'r	
ǵanilishi.Toshkent: Muxlis
6.Mamedov, M.(2003)O'rta Osiyo qadimiy arxeolo	
ǵiyasi. Tosh
7.Mansurov, R. (2005). *Far	
ǵ'Far	ǵ'ona vodiysi va unin	ǵ tarixiy arxeolo	ǵiyasi. F
8.Markov, I. (198Far	
ǵ'ona vodiysinin	ǵ arxeolo	ǵik yod	ǵorliklari. Le
9.Muxtarov, T. (2007)Far	
ǵ'ona vodiysi arxeolo	ǵik obidalarinin	ǵ tadqiqoti va 
ahamiyati. Ta
10.Nazarov, D. (2009Far	
ǵ'ona vodiysi xizmati qadimiy qishloq xo'jali	ǵi va 
madaniyatlar. Toshkent:
11.Polosmak, N. (2011)Far	
ǵ'ona vodiysinin	ǵ arxeolo	ǵik rivojlanishi: yan	ǵiliklar
va istiqbollar.Tas
12.Shomurodov, X. (2012)Far	
ǵ'ona vodiysi arxeolo	ǵiyasi va unin	ǵ tarixiy 
merosi.Tosh
13.Yusupov, A. (2014)O'rta Osiyo va Far	
ǵ'ona vodiysi arxeolo	ǵiyasinin	ǵ 
asoslari. T
Internet derekleri.
1.https://www.archaeolo	
ǵycentralasiafar	ǵ‘ona__vodiysi42278278hj	ǵhj	ǵu
2.https://herita	
ǵe_Kur	ǵantepe_arxeolo	ǵik80%ccvdfb5657678
3.http://culturalherita	
ǵeqoqanestaliklari%_22vodiyhjhk25,,jkilk
4.https://whc.unescoQiziltepe____estaliklari____hjkhkku kuzatish
25

33

Sotib olish
  • O'xshash dokumentlar

  • Xisrav I Anushervon davrida Eron
  • Turkiya XX asrning 60-70- yillaridagi harbiy tuzum davrida
  • Turkistonda mustamlaka boshqaruv tizimining takomillashtirilishi
  • Sharqshunoslar tomonidan O’rta Osiyo xonliklarining Rossiya imperiyasi tomonidan bosib olinishi masalalarining o’rganilishi
  • Qangʻ va Davon davlatlari hududi va boshqaruv tizimi

Xaridni tasdiqlang

Ha Yo'q

© Copyright 2019-2025. Created by Foreach.Soft

  • Balansdan chiqarish bo'yicha ko'rsatmalar
  • Biz bilan aloqa
  • Saytdan foydalanish yuriqnomasi
  • Fayl yuklash yuriqnomasi
  • Русский