Farǵg'ona vodiysi tarixi - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	33000UZS
Hajmi	46.6KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	12 Sentyabr 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

Rawshan Mamutov

Ro'yxatga olish sanasi 12 Sentyabr 2025

0 Sotish

Farǵg'ona vodiysi tarixi

Sotib olish

Feǵ�ana oypati son ǵ�i bronza hám erte temir dawirinde.
MAZMUNI
KIRISIW............................................................................................................3
I-BAP Fer
ǵ�ana oypatli ǵ�inda ǵi bronza ham temir dawrine tiyisli esteliklerdi
uyreniwli .
1.1 Fer
ǵ�ana oypatli ǵ�i estelikleri uyrenliwinde Fer ǵ�ana ekspeditsiyasiniń
orni......................................................................................................................4
1.2. Fer
ǵ�ana oypatli ǵ�inda ǵi bronza dawrine tiyisli estelikeri uyreniw...............11
II-BAP Mińtepe esteli
ǵi Qaratpe ham Xanqaron makanlariniń uyrenliwi.
2.1 Mińtepe esteli
ǵi ham oniń uyreniliwi..........................................................15
2.2 Qaratpe ham Xanqaron esteli
ǵi uyrenliwi hám uluwma klasifikatsiyasi.....21
JUWMAQ.........................................................................................................24
PAYDALANIL
Ǵ�AN ÁDEBIYATLAR..........................................................25
1

KIRISIW
Kurs isınıń aktuallıǵ�ı: Fer ǵ�ana alabı - Oraylıq Aziyanıń áyyem ǵi
tariyxıy hám mádeniy oraylarınan biri. Bul aymaq óziniń bay arxeolo
ǵiyalıq
estelikleri hám mádeniy miyrası menen ajıralıp turadı. Fer
ǵ�ana oypatlı ǵ�ında ǵ�ı
áyyem
ǵi qalalar, awıllar hám estelikler (arxeolo ǵiyalıq estelikler) bul aymaqta
uzaq waqit dawamında rawajlan
ǵan sociallıq hám ekonomikalıq sistemalardı,
sonday-aq, aymaqlar aralıq baylanıslar hám mádeniyatlar arasında
ǵ�ı óz ara
tásirdi kórsetedi. Fer
ǵ�ana oypatlı ǵ�ında jaylasqan Min’tepe, Xankaran, Shust
hám Qiziltepe estelikleri de bul dáwirdiń áyyem
ǵi tariyxın úyreniwde áhmiyetli
rol oynaydı.Bul kurs jumısında Fer
ǵ�ana oypatlı ǵ�ında ǵ�ı Mıńtepa, Xankaran,
Shust hám Qiziltepe estelikleriniń arxeolo
ǵiyalıq úyreniliwi, olardıń tariyxıy
áhmiyeti, mádeniy miyrası hám ilimiy izertlewler
ǵe qosqan úlesi tallanadı. Hár
bir esteliktiń óz aldına ornı, tabıl
ǵ�an estelikler hám olardıń Fer ǵ�ana oypatlı ǵ�ı
tariyxına tásiri boyınsha izleniwler alıp barıladı. Fer
ǵ�ana oypatlı ǵ�ı orta ásirlerde,
ásirese, biziń eramız
ǵ�a shekem ǵi hám eramız ǵ�a shekem ǵi dáwirlerde óziniń iri
ekonomikalıq hám mádeniy orayları menen bel
ǵili. Fer ǵ�ana oypatlı ǵ�ı tariyxıy,
Hindstan, Iran, Qıtay hám basqa da Oraylıq Aziya aymaqları arasında
ǵ�ı sawda
jollarında jaylasqan, bul bolsa onıń ekonomikalıq hám mádeniy rawajlanıwına
tásir kórsetken. Sol sebepli, Fer
ǵ�ana oypatlı ǵ�ınıń áyyem ǵi qalalarında hám
arxeolo
ǵiyalıq esteliklerinde bir qatar xalıqlardıń mádeniy izleri, sonıń ishinde,
Grek, Qıtay, Hind hám Irannan kel
ǵen tásirler bar. Fer ǵ�ana oypatlı ǵ�ında ǵ�ı eń
áhmiyetli arxeolo
ǵiyalıq esteliklerden biri bolıp, bul jerde eramızdan aldınģı 4-3
ásirler
ǵe tiyisli kóple ǵen estelikler tabıl ǵan. Min’tepe qalasınıń qaldıqları qala
qurılısı hám ekonomikalıq rawajlanıwdıń joqarı dárejesin kórsetedi. Bul jerde
tabıl
ǵ�an keramika, metall buyımlar, zer ǵerlik buyımları hám keramika ıdıslar
arqalı olardıń sawda baylanısları hám mádeniy baylanısları haqqında ma
ǵ�lıwmat
alıw múmkin. Min’tepe qalasınıń tabılıwı Fer
ǵ�ana oypatlı ǵ�ında ǵ�ı orta ásirlerdiń
áem
ǵi qala qurılısı miyrasın anıqlaw ǵ�a imkaniyat berdi.Xankaran - bul da
Fer
ǵ�ana oypatlı ǵ�ında jaylasqan áem ǵi qala esteli ǵi bolıp tabıladı. Xankaran
2

esteliǵi Xankaran oazisiniń orayı bol ǵan hám ol orta ásirler ortalarına tiyisli.
Xanqaranda tabıl
ǵ’an arxeolo ǵiyalıq tabılmalar, sonıń ishinde, metall buyımlar,
áyyem
ǵi ásbaplar hám keramika buyımları arqalı qala xalqınıń ekonomikalıq
turmısı, ónermenshilik hám sawda iskerli
ǵiniń rawajlanıwın úyreniw múmkin.
Kurs isınıń maqseti :Bul kurs jumısında Fer
ǵ�ana oypatlı ǵ�ında jaylasqan
Min’tepe, Xankaran, Shust hám Qiziltepe esteliklerinde
ǵi arxeolo ǵiyalıq
qazılmalar hám tabıl
ǵan estelikler analizlenedi. Sonday-aq, hár bir esteliktiń
sociallıq, ekonomikalıq hám mádeniy áhmiyeti, Fer
ǵ�ana oypatlı ǵ�ı tariyxında ǵ�ı
ornı, qalalararalıq baylanıslar hám sawda jolları menen baylanıslı óz
ǵerisler
úyrenedi. Kurs jumısı Fer
ǵ�ana oypatlı ǵ�ı arxeolo ǵiyasın jáne de tereńirek túsiniw
hám onıń mádeniy miyrasın tallaw
ǵ�a qaratıl ǵ�an.
Kurs isınıń predmeti :Fer
ǵ�ana oypatlı ǵ�ında ǵ�ı Min’tepe, Xankaran, Shust
hám Qiziltepe estelikleriniń arxeolo
ǵiyalıq qazıwların talqılaw: Bul esteliklerdiń
hár birinde alıp barıl
ǵ’an qazıwlar hám tabıl ǵan arxeolo ǵiyalıq materiallar
tiykarında, olardıń tariyxıy, mádeniy hám ekonomikalıq áhmiyetin úyreniw.
Kurs isınıń wazıypaları :Esteliklerde tabıl
ǵan estelikler arqalı Fer ǵ�ana
oypatlı
ǵ�ınıń áyyem ǵi qala qurılısı hám sociallıq strukturaların anıqlaw: Hár bir
estelikte anıqlan
ǵan qala qurılısı, ónermenchilik hám sawda sistemaları
haqqında
ǵ�ı ma ǵ�lıwmatlardı talqılap, olardıń Fer ǵ�ana oypatlı ǵ�ı tariyxında ǵ�ı ornı
hám áhmiyetin bel
ǵilew.
Kurs isınıń dúzilisi :K urs jumisi. Kirisiw, 2 bap, 4 para
ǵraf, juwmaqlaw
hám paydalanıl
ǵ�an ádebiyatlardan ibarat.
3

I-BAP. Ferǵ�ana oypatli ǵ�inda ǵi bronza ham temir dawrine tiyisli
esteliklerdi uyreniwli.
1.1.Fer
ǵ�ana oypatli ǵ�i estelikleri uyrenliwinde Fer ǵ�ana ekspeditsiyasiniń
orni.
1946-1947-jılları Ózbekstannıń Fer
ǵ�ana oypatlı ǵ�ında alıp barıl ǵan
arxeolo
ǵiyalıq qazıwlar hám izertlewler toplamı bolıp, oni sovet arxeolo ǵi
Vladimir A.A.Rudenko basqar
ǵan. Bul ekspediciya Fer ǵ�ana oypatlı ǵ�ınıń áem ǵi
qalaları hám mádeniy orayların úyreniw maqsetinde shólkemlestiril
ǵen.Fer ǵ�ana
ekspediciyasınıń tiykar
ǵı maqseti - Fer ǵ�ana oypatlı ǵ�ınıń tariyxıy- ǵeo ǵrafiyalıq
óz
ǵesheliklerin anıqlaw, sol aymaqta jasa ǵan áyyem ǵi xalıq mádeniyatın
úyreniw, sonday-aq, re
ǵionda ǵ�ı arxeolo ǵiyalıq estelikler, sonıń ishinde qalalar,
qoyımshılıqlar, áyyem
ǵi jerler hám olardıń tariyxıy áhmiyetin anıqlaw edi.
Fer
ǵ�ana ekspediciyası sheńberinde Qaratepe (Shahrisabz janında jaylasqan)
arxeolo
ǵiyalıq esteli ǵi de úyrenildi. Qaratepe - áem ǵi qalanıń qaldıqları bolıp,
biziń eramız
ǵ�a shekem ǵi IV-III ásirler ǵe tiyisli estelikler tabıl ǵ�an. Bul qala,
bálkim, Fer
ǵ�ana oypatlı ǵ�ında ǵ�ı eń áhmiyetli oraylardan biri bol ǵ�an. qazıwlar
dawamında Qaratepada hár qıylı dáwirler
ǵe baylanıslı ma ǵ�lıwmatlar,
arxeolo
ǵiyalıq tabılmalar, sonıń ishinde, keramika, metall buyımlar, súwretler
hám basqa estelikler tabıl
ǵ�an. Bul tabılmalar Fer ǵ�ana oypatlı ǵ�ı ayma ǵ�ında ǵ�ı
áyyem
ǵi qala turmısı hám onıń sociallıq-ekonomikalıq dúzilisin túsiniw ǵe
járdem berdi. Fer
ǵ�ana ekspediciyası Ózbekstan hám Oraylıq Aziya tariyxın,
arxeolo
ǵiyasın hám mádeniyatın úyreniwde úlken áhmiyetke iye boldı. Bul
ekspediciya nátiyjeleri hám tabıl
ǵan materiallar sol dáwirde ǵi antik hám
áyyem
ǵi mádeniyatlar haqqında jana ilimiy ma ǵliwmatlardı usındı.
Sonday-aq, ekspediciya dawamında tabıl
ǵ�an tabılmalar, Fer ǵ�ana oypatı
ayma
ǵ�ınıń eski xalqı hám mádeniyatına baylanıslı jańa ilimiy qatnaslardı
rawajlandırıw
ǵ�a járdem berdi. Fer ǵ�ana ekspediciyası hám onıń alıp bar ǵan
qazıwları, óz waqtında Fer
ǵ�ana oypatlı ǵ�ınıń áyyem ǵi tariyxın ashıwda
áhmiyetli rol oyna
ǵ’an hám Oraylıq Aziyada ǵ�ı arxeolo ǵiyalıq izertlewlerdi
4

jan’a basqıshqa alıp shıqtı. Bul ekspediciya nátiyjeleri eleǵe shekem Oraylıq
Aziya arxeolo
ǵiyası tarawında áhmiyetli dárek bolıp xızmet etpekte. Fer ǵ�ana
ekspediciyası sheńberinde alıp barıl
ǵan qazıwlarda birneshe áhmiyetli
arxeolo
ǵiyalıq estelikler ashıl ǵan.Bul jerde eramızģa shekem ǵi 4-3 ásirler ǵe
tiyisli úlken qala qaldıqları tabıl
ǵan.
Qaratepe arxeolo
ǵiyalıq qazıwları júdá úlken áhmiyetke iye bolıp, usı
aymaqta
ǵ�ı áyyem ǵi qala turmısı hám mádeniyatı haqqında ǵ�ı ma ǵ�lıwmatlardı
keńeytken. Arxeolo
ǵlar bul jerde qımbat bahalı metallardı qayta islew ǵe
baylanıslı buyımlar, úyler hám ibadat orınlarınıń qaldıqların tapqan.Kulyabda
tabıl
ǵan arxeolo ǵiyalıq materiallar, atap aytqanda, keramika, metalldan islen ǵen
buyımlar, háykel hám basqa da áyyem
ǵi artefaktlar bul jerdiń orta ásirler yaki
onnan aldınģi dáwirlerde rawajlan
ǵan qalalardan biri bol ǵanlı ǵ�ın
kórsetedi.Shustta ótkeril
ǵen qazıwlar bul aymaqtıń áyyem ǵi xalqının
ekonomikalıq hám mádeniy iskerli
ǵin úyreniw ǵe járdem berdi. Bul jerde
tabıl
ǵ�an keramika buyımları hám buyımları xalıqtıń turmıslıq turmısı hám
kommerciyalıq baylanısların kórsetedi.Bul aymaqlar da Fer
ǵ�ana oypatlı ǵ�ınıń
áyyem
ǵi mádeniyatların úyreniw ushın úlken áhmiyetke iye. Marhamatta
tabıl
ǵan tariyxıy estelikler óz dáwirinde bul aymaqta rawajlan ǵ’an a ǵrar
ekonomika hám sawda oraylarınıń bar ekenli
ǵin kórsetedi. Fer ǵ�ana
ekspediciyası óziniń ilimiy nátiyjeleri menen júdá úlken áhmiyetke iye boldı.
Onıń járdeminde Oraylıq Aziya hám ásirese Fer
ǵ�ana oypatlı ǵ�ınıń tariyxıy
mádeniyatına baylanıslı kóple
ǵen jańa ma ǵ�lıwmatlar alındı. Fer ǵ�ana oypatlı ǵ�ı
orta ásirler hám antik dáwirlerde bol
ǵan áyyem ǵi qalalardıń orayı sıpatında
izertlen
ǵen. Bul jerde bar bol ǵ�an ekonomikalıq baylanıslar, sawda jolları,
mádeniy hám diniy óz
ǵerisler haqqında ǵ�ı bilimler keńeytildi.Ekspediciya
nátiyjeleri Fer
ǵ�ana oypatlı ǵ�ı hám basqa Oraylıq Aziya aymaqları arasında
sawda hám mádeniy baylanıslar bar ekenli
ǵin kórsetti. Mısal ushın, Fer ǵ�ana
oypatlı
ǵ�ında ǵ�ı arxeolo ǵiyalıq tabılmalar, sonıń ishinde, ǵrek, hind hám qıtay
mádeniyatlarına tiyisli elementler, bul aymaqtıń áyyem
ǵi zamanlarda ǵ�ı ǵlobal
5

baylanıslar hám sawda oraylarınan biri bolǵ�anın dálilledi. Ekspediciya
dawamında alın
ǵ�an ma ǵ�lıwmatlar ǵ�a bola, Fer ǵ�ana oypatlı ǵ�ı áem ǵi waqıtlarda
awıl xojalı
ǵ�ı hám suw ǵ�arıw sistemaları menen bel ǵili bol ǵ�an. Bul jerde
suw
ǵ�arıw kanalları hám e ǵislik maydanları tabıl ǵ�an bolıp, bul aymaqtıń a ǵrar
ekonomikasın qollap-quwatlawshı elementlerdi kórsetedi.Fer
ǵ�ana ekspediciyası
sonıń menen bir
ǵe din hám mádeniyat baylanısların da úyrendi.
Bul aymaqta tabıl
ǵan diniy estelikler hám ibadat orınları, atap aytqanda,
zoroastrizm hám buddizm
ǵe tiyisli elementler, sol dáwirde ǵi diniy kóp
mádeniyattı tastıyıqlaydı. Fer
ǵ�ana ekspediciyasınıń ilimiy nátiyjeleri tek ǵ�ana
arxeolo
ǵiya emes, al tariyx, antropolo ǵiya, mádeniyattanıw tarawlarında da
úlken áhmiyetke iye. Bul ekspediciya Fer
ǵ�ana oypatlı ǵ�ı hám ulıwma Oraylıq
Aziyanıń áyyem
ǵi tariyxın sáwlelendiriwde hám jańa ilimiy dereklerdi
jaratıwda áhmiyetli rol oyna
ǵan.Ekspediciyanıń nátiyjeleri dańqqa eristi hám óz
waqtında ilimiy jámiyechilikte úlken qızı
ǵ�ıwshılıq oyattı. Bul arxeolo ǵiyalıq
jumıslar zamana
ǵóy Ózbekstan hám Oraylıq Aziyanıń tariyxıy miyrasın
úyreniwde tiykar
ǵı dereklerden biri esaplanadı. Fer ǵ�ana ekspediciyası - Fer ǵ�ana
oypatlı
ǵ�ınıń áyyem ǵi tariyxı hám mádeniyatın úyreniwde áhmiyetli ilimiy
izertlewlerden biri bolıp, ol kóple
ǵen arxeolo ǵiyalıq, etno ǵrafiyalıq hám
tariyxıy juwmaqlardı usındı. Ekspediciya dawamında alın
ǵan tabılmalar hám
nátiyjeler sol dáwirde hám házir
ǵi waqıtta Oraylıq Aziya tariyxın úyreniwde
tiykar
ǵı dereklerden biri bolıp esaplanadı.
Fer
ǵ�ana ekspediciyası 1947-1949-jılları Vladimir Rudenko basshılı ǵ�ında
shólkemlestiril
ǵen.Ol Fer ǵ�ana oypatlı ǵ�ınıń tariyxıy, mádeniy hám ekonomikalıq
ótmishin úyreniw
ǵe qaratıl ǵan arxeolo ǵiyalıq jumıslardı ámel ǵe asırıwdı
maqset etken edi. Ekspediciyanıń tiykar
ǵ�ı wazıypası - Fer ǵ�ana oypatlı ǵ�ında ǵ�ı
áem
ǵi qalalar hám úlke ǵe baylanıslı basqa da arxeolo ǵiyalıq esteliklerdi
úyreniw, sonıń menen bir
ǵe, re ǵionda ǵ�ı sociallıq, ekonomikalıq hám mádeniy
baylanıslardı anıqlaw edi.Fer
ǵ�ana oypatlı ǵ�ı áemnen sawda hám mádeniyat orayı
bol
ǵ�an, sonıń ushın onıń arxeolo ǵiyalıq esteliklerinde júdá kóp qızıqlı hám
6

siyrek ushırasatuǵ�ın tabılmalar ashıl ǵ�an. Ekspediciya dawamında alıp barıl ǵ�an
qazıwlar hám úyreniwler nátiyjesinde, bul aymaqtıń áyyem
ǵi tariyxına
baylanıslı jańa bilimlerdi alıw imkaniyatı tuwıldı. Fer
ǵ�ana ekspediciyası
dawamında alın
ǵan materiallar, sonıń ishinde, kóple ǵen Grek, Qıtay hám Hind
mádeniyatlarına tiyisli buyımlar, Fer
ǵ�ana oypatlı ǵ�ı sol dáwirde xalıqaralıq
sawda hám mádeniyat orayı bol
ǵ�anın dálilledi. Sonıń menen bir ǵe,
arxeolo
ǵiyalıq qazıwlarda tabıl ǵ�an estelikler hár qıylı mádeniyatlardıń bir-birine
tásir etkenin kórsetedi. qazıwlar nátiyjesinde Fer
ǵ�ana oypatlı ǵ�ı ayma ǵ�ında ǵ�ı
suw
ǵ�arıw sistemaları hám a ǵrar ekonomikanıń rawajlanıwı haqqında áhmiyetli
ma
ǵ�lıwmatlar alın ǵ�an. Bul aymaqta suw ǵarıw kanalları hám awıl xojalı ǵ�ı
jumısları ádewir rawajlan
ǵan bolıp, olardıń tariyxı hám islew mexanizmleri
úyrenil
ǵen. Fer ǵ�ana ekspediciyası Oraylıq Aziya mádeniyatınıń kóp milletli
hám kóp mádeniy tábiyatı haqqında jańa túsinikler jarattı. Sonıń menen bir
ǵe,
tabıl
ǵ�an diniy estelikler hám ibadat orınları sol dáwirde aymaqta ǵ�ı kóple ǵen
diniy a
ǵ�ımlar hám isenimler haqqında ma ǵ�lıwmat beredi.Fer ǵ�ana ekspediciyası
- Ózbekstan hám Oraylıq Aziya tariyxın úyreniwde
ǵi eń áhmiyetli ilimiy
izertlewlerden biri. Bul izertlewler tek
ǵ�ana Fer ǵ�ana oypatlı ǵ�ınıń áyyem ǵi
tariyxın emes, al pútkil Oraylıq Aziya ayma
ǵ�ında ǵ�ı tariyxıy, mádeniy hám
ekonomikalıq baylanıslardı úyreniwde jańa kózqaraslardı jarattı. Ekspediciya
nátiyjeleri tek
ǵ�ana arxeolo ǵiyalıq emes, al mádeniyattanıw hám tariyxshanıw
tarawlarında da áhmiyetli úleslerdi qosqan.
7

1.2. Ferǵ�ana oypatli ǵ�inda ǵi bronza dawrine tiyisli estelikeri uyreniw.
Qızıltepe – Fer
ǵ�ana oypatlı ǵ�ında ǵ�ı jáne bir áhmiyetli arxeolo ǵiyalıq estelik. Ol
erte temir dáwiri hám áyyem
ǵi qala mádeniyatı ushın áhmiyetli oray bolıp,
arxeolo
ǵiyalıq qazıwlar dawamında tabıl ǵ�an materiallar aymaqtıń mádeniy,
ekonomikalıq hám siyasiy tariyxın úyreniwde úlken áhmiyetke iye. Qiziltepe
mákanı Fer
ǵ�ana wálayatınıń Qoqan wlayatinda jaylasqan hám sol dáwirde
áhmiyetli bir jer úlkesi bolıp, hár qıylı sociallıq hám mádeniy baylanıslar noqatı
sıpatında ajıralıp turadı. Bul estelik sol dáwirde jasap atır
ǵ�an xalıq ushın
strate
ǵiyalıq jaqtan o ǵ�ada áhmiyetli aymaq bol ǵ�an. Qızıltepe tóbesinde ǵi
arxitekturalıq estelikler, sol dáwirde sawda, ónermenshilik hám mádeniyattıń
rawajlan
ǵ�anlı ǵ�ın kórsetedi. Qiziltepe, ásirese, Baxtar mádeniyatı menen
baylanıslı hám arxeolo
ǵlar tárepinen úyreniw ushın úlken qızı ǵ�ıwshılıq oyatqan
orınlardan biri bolıp esaplanadı.Qiziltepe qazıwları 1960-jıllardan baslap
ámel
ǵe asırıla baslan ǵ�an. Bul qazıwlar ǵ�a tiykarınan Alim Suyunbaev hám basqa
da arxeolo
ǵlar basshilıq etken. Qızıltepe ayma ǵ�ında alıp barıl ǵ�an qazıwlar
dawamında bir qansha qızıqlı tabılmalar hám estelikler ashıldı. Bul tabılmalar,
sol dáwirde jasa
ǵ�an xalıqtıń turmis tárizin, sociallıq dúzilisin, ónermenchilik
hám sawda iskerliklerin úyreniw ushın áhmiyetli dereklerdi usınadı. Qızıltepe
qazıwların alıp bar
ǵan arxeolo ǵlar arasında Alim Suyunbaev, Valeriya P.
Grishmanova hám Shuxrat Turaev sıyaqlı alımlar bar. Olar bul aymaqta
ǵ�ı
qazıwlardı keń kólemde alıp barıp, tabıl
ǵ�an arxeolo ǵiyalıq materiallar arqalı
áem
ǵi Qızıltepe mádeniyatın úyreniw ǵe úlken úles qosqan.Qızıltepe mákanı
Fer
ǵ�ana oypatlı ǵ�ında ǵ�ı eń áhmiyetli áem ǵi esteliklerden biri bolıp esaplanadı.
Kur
ǵantepe – Fer ǵ�ana oypatlı ǵ�ında ǵ�ı áhmiyetli arxeolo ǵiyalıq esteliklerden biri
bolıp, erte temir dáwirine tiyisli tabılmalar menen ajıralıp turadı. Kur
ǵantepe,
tiykarınan, Fer
ǵ�ana wálayatınıń Quva rayonında jaylasqan hám bul aymaqta ǵ�ı
eń úlken áyyem
ǵi jasaw orınlarınan biri. Kur ǵantepe tóbesinde alıp barıl ǵan
arxeolo
ǵiyalıq qazıwlar, sol dáwirde jasa ǵan xalıqtıń turmis tárizin,
mádeniyatın, sociallıq dúzilisin hám ekonomikalıq xızmetin úyreniw ushın júdá
8

qımbatlı materiallar beredi.Kurǵantepe tóbesiniń jaylasıwı Fer ǵ�ana oypatlı ǵ�ınıń
orayında, Zarafshan dáryasınıń oń jaģası janında jaylasqan.Bul aymaq Fer
ǵ�ana
oypatlı
ǵ�ı úlkesinde orta ásirlerden áyyem ǵi tariyxqa shekem sawda hám
mádeniy almasıwlar ushın oraylıq oray bol
ǵ�an. Kur ǵantepe tóbesinde ǵi
áyyem
ǵi orın, arxeolo ǵiyalıq qazıwlar arqalı sol dáwirde bul aymaqta qanday
ekonomikalıq, mádeniy hám sociallıq óz
ǵerisler júz ber ǵenli ǵin kórsetedi.
Kur
ǵantepe tóbesinde alıp barıl ǵ�an qazıwlar 1955-jıllardan baslan ǵ�an hám
olardıń dawamında bir qansha qızıqlı tabılmalar ashıl
ǵ�an.Qazılıwlarda
ǵ
erbishten quril ǵan qurılmalar, keramika buyımları, metall ásbaplar, zer ǵerlik
buyımları hám basqa túrli mádeniy qatlamlar
ǵa tiyisli materiallar tabıl ǵ�an.
Kur
ǵantepe qazıwlarında tabıl ǵ�an ǵerbishten quril ǵ�an jaylar hám arxitektura
estelikleri, sol dáwirde xalıqtıń turmis tárizinin joqarılı
ǵ�ın kórsetedi. Tabıl ǵ�an
imaratlar, ásirese, sol dáwirde qala qurılısınıń rawajlan
ǵanlı ǵ�ın hám sociallıq
strukturalar sıpatında úlkenirek hám quramalıraq arxitekturalıq sistemalardıń
bar ekenli
ǵin bildiredi. Bul jerde tabıl ǵ�an ayırım imaratlar, sawda hám islep
shi
ǵarıw ushin mólsherlen ǵen bolıp, olardıń jaylasıwı hám shólkemlestiriliwi
Kur
ǵantepenıń ekonomikalıq oray sipatında qanday xizmet kórsetkenli ǵin
kórsetedi.Kur
ǵantepe qazıwlarında tabıl ǵ�an keramika ıdıslar, ǵerbishten
islen
ǵen ıdıslar, keń tarqal ǵan tas ıdıslar hám basqa da turmıslıq buyımlar, sol
dáwirde xalıqtıń kúndelikli turmısı qanday bol
ǵ�anlı ǵ�ın kórsetedi. Keramika
ıdıslarınıń forması hám bezewleri, sol dáwirde ónermenshilik hám kórkem
ónerdiń joqarı dárejede bol
ǵ�anlı ǵ�ın kórsetedi. Sonday-aq, ayırım keramika
ıdıslarınıń sırtqı mádeniyatlar menen baylanısların kórsetetu
ǵ�ın qásiyetler ǵe iye
ekenli
ǵi anıqlan ǵ�an qazıwlarında tabıl ǵ�an temir hám bronza ásbaplar, qurallar
hám mebel buyımları Fer
ǵ�ana oypatlı ǵ�ında metallur ǵiya hám qural-jaraqlar
islep shı
ǵ�arıwdıń rawajlan ǵ�anlı ǵ�ın kórsetedi. Temir ásbaplar, atap aytqanda,
diyqanshılıq ásbapları, qural-jaraqlar hám mebel bólekleri tabıl
ǵ�an. Bul ásbap
hám qurallar, sol dáwirde xalıq tárepinen paydalanılģan buyımlardı ózinde
sáwlelendiredi hám olardıń turmis tárizi, áskeriy xizmet hám miynetti
9

shólkemlestiriwde qanday texnoloǵiyalar ǵa tiykarlan ǵ�anlı ǵ�ın kórsetedi.
Kur
ǵantepe tabıl ǵ�an zer ǵerlik buyımları, máselen, sırģalar, marjanlar, baslıq
hám bezewler, sol dáwirde xalıq arasında zer
ǵerlik óneri hám estetikalıq
qádiriyatlardıń joqarı bol
ǵ�anlı ǵ�ın kórsetedi. Bul buyımlar tek estetikalıq emes,
al sociallıq statusın kórsetiwshi bel
ǵiler bolip esaplanadı.Zer ǵerlik buyımları,
sonday-aq, sawda hám mádeniy almasıwlar arqalı basqa aymaqlardan alıp
kelin
ǵen materiallar menen bezetil ǵen.Kur ǵantepeden tabıl ǵ�an sırtqı mádeniyat
buyımları, máselen, Iran, Hindstan hám Qıtaydan kel
ǵen materiallar, bul
aymaqtıń sawda hám mádeniy baylanısları rawajlan
ǵ�anlı ǵ�ın kórsetedi. Sonday-
aq, bul tabılmalar Kur
ǵantepenıń sol dáwirde Orta Aziya hám onıń átirapında ǵ�ı
aymaqlar menen qanday sawda baylanısların ornatqanın
tastıyıqlaydı.Kur
ǵantepe arxeolo ǵiyalıq esteli ǵi Fer ǵ�ana oypatlı ǵ�ı tariyxın
úyreniwde úlken áhmiyetke iye.Kur
ǵantepeden tabıl ǵ�an arxeolo ǵiyalıq
materiallar, sol dáwirde jasa
ǵ�an xalıqtıń turmis tárizin, ekonomikalıq xizmetti,
sawda baylanısların hám mádeniy almasıwlardı tereńirek úyreniw
ǵe imkan
beredi.
Tómende
ǵi tárepleri Kur ǵantepenıń áhmiyetin jáne bir márte atap ótedi.Qala
qurılısı hám sociallıq dúzilis Kur
ǵantepeda tabıl ǵan arxitektura hám imaratlar,
qala qurılısınıń rawajlanıwın hám sociallıq dúzilistiń quramalılı
ǵ�ın kórsetedi.
Bul estelik, Fer
ǵ�ana oypatlı ǵ�ında sociallıq ayırmashılıqlardıń bar ekenli ǵin hám
qala turmısınıń joqarı dárejede shólkemlestiril
ǵenli ǵin
tastıyıqlaydı.Kor
ǵantepeden tabıl ǵ�an sırtqı mádeniyat buyımları, Fer ǵ�ana
oypatlı
ǵ�ınıń áyyemde Orta Aziya, Hindstan, Iran hám Qıtay menen sawda
baylanısların keńeyttir
ǵenli ǵin kórsetedi. Bul baylanıslar arqalı Fer ǵ�ana
oypatlı
ǵ�ı óziniń ekonomikalıq hám mádeniy áhmiyetin arttırdı. Suyunbay ǵ�ulı
Alimjan (Alim Suyunbaev): Fer
ǵ�ana oypatlı ǵ�ında arxeolo ǵiyalıq izertlewler
alıp barıwdıń pionerlerinen biri, sonday-aq, Qor
ǵ�antepe qazıwlarına basshılıq
etken bel
ǵili arxeolo ǵlardan biri. Alim Suyunbaev 1950-jillardan baslap
Fer
ǵ�ana oypatlı ǵ�ınıń túrli bólimlerinde, sonıń ishinde, Qur ǵ�antepede qazıwlar
10

alıp bardı. Ol Kurǵantepede ǵi áyyem ǵi estelikti úyreniwde ózi basshilıq etken
arxeolo
ǵiyalıq ekspediciya arqalı tabıl ǵ�an materiallar menen bul aymaqtıń
mádeniyatı, ekonomikası hám sawda baylanısların keńnen úyreniw
ǵe imkaniyat
jarattı. Valeriya P. Grishmanova: Kur
ǵantepede alıp barıl ǵ�an qazıwlardı dawam
ettir
ǵen basqa bir arxeolo ǵ - Valeriya P. Grishmanova bolıp, ol da Fer ǵ�ana
oypatlı
ǵ�ınıń erte temir dáwiri esteliklerin úyreniw ǵe úlken úles qosqan. Onıń
jumısı tiykarınan Fer
ǵ�ana oypatlı ǵ�ında ǵ�ı áyem ǵi qalalardıń arxitekturasın hám
mádeniyatın úyreniw
ǵe qaratıl ǵ�an. Grishmanova Kur ǵantepeda ótkeril ǵen
qazıwlardı áhmiyetli ilimiy ma
ǵ�lıwmatlar ǵ�a aylandırdı.
Kur
ǵantepede ǵi qazıwlar nátiyjesinde tabıl ǵ�an bir qansha qızıqlı hám ilimiy
áhmiyetke iye materiallar Fer
ǵ�ana oypatlı ǵ�ında ǵ�ı erte temir dáwiri mádeniyatı,
ekonomikası hám sawda baylanısları haqqında kóp ma
ǵliwmat beredi.
Gerbishten quril
ǵ�an jaylar, kishi imaratlar hám keń tarqal ǵan turmıslıq
obeyktler tabıl
ǵ�an.Kur ǵantepede tabıl ǵ�an keramika buyımları, ıdıslar hám basqa
turmıslıq materiallar, sol dáwirde xalıqtıń kúndelikli turmısı qanday bol
ǵ�anlı ǵ�ın
kórsetedi.Temir hám bronzadan islew óneri rawajlan
ǵ�anlı ǵ�ın kórsetiwshi metall
buyımlar, sonıń ishinde qural-jaraqlar, diyqanshılıq ásbapları hám basqa da
buyımlar tabıl
ǵ�an.Áyyem ǵi zer ǵerlik buyımları, ǵáwharlar, baslıqlar hám
bezewler, sol dáwirde estetikalıq qádiriyatlardıń joqarı bol
ǵ�anlı ǵ�ın kórsetedi.
Kur
ǵantepe Fer ǵ�ana oypatlı ǵ�ınıń áem ǵi mádeniyatı hám tariyxın úyreniwde
áhmiyetli esteliklerden biri bolıp esaplanadı bul jerde
ǵi qazıwlardı alıp bar ǵ�an
arxeolo
ǵlar, sonıń ishinde, Alim Suyunbaev hám Valeriya P. Grishmanova bul
aymaqtıń tariyxın sáwlelendiriw ushın úlken miynet etken. Olardıń jumıslarınıń
nátiyjesi sıpatında Qor
ǵ�antepe Fer ǵ�ana oypatlı ǵ�ınıń erte temir dáwiri hám
onnan keyin
ǵi dáwirler tariyxın úyreniwde eń áhmiyetli dereklerden biri
sıpatında tán alın
ǵ�an.
11

II-BAP.Mińtepe esteliǵi Qaratpe ham Xanqaron makanlariniń uyrenliwi.
2.1.Mińtepe esteli
ǵi ham oniń uyreniliwi.
Mińtepe - Fer
ǵ�ana wálayatında jaylasqan áyyem ǵi esteliklerden biri
bolıp, ol bronza dáwiriniń aqır
ǵ�ı basqıshlarına (eramız ǵ�a shekem ǵi 2-mıń jıllıq
aqırı - 1-mıń jıllıq basları) tiyisli qızıqlı arxeolo
ǵiyalıq materiallardı óz ishine
aladı. Mińtepe esteli
ǵi Fer ǵ�ana oypatlı ǵ�ınıń sociallıq, ekonomikalıq hám
mádeniy turmısın úyreniwde úlken áhmiyetke iye. Bul estelikten tabıl
ǵ�an
tabılmalar, aymaqtıń ózine tán mádeniyatı hám sociallıq sisteması haqqında
kóple
ǵen ma ǵ�lıwmatlar beredi. Mińtepe áyyem ǵi esteli ǵi Fer ǵ�ana oypatlı ǵ�ınıń
oraylıq bóliminde, Fer
ǵ�ana wálayatınıń Qushtepe rayonında jaylasqan.
Arxeolo
ǵiyalıq qazıwlar bul estelikte XX ásirdiń aqırınan baslap ámel ǵe asırılıp
atır
ǵ�an bolıp, onda bronza dáwiriniń soń ǵ�ı basqıshına baylanıslı bir qatar qızıqlı
materiallar tabıl
ǵ�an. Mińtepe esteli ǵi tek Fer ǵ�ana oypatlı ǵ�ı emes, al pútkil Orta
Aziya tariyxında áhmiyetli arxeolo
ǵiyalıq derek bolip xızmet etedi.Estelik
áem
ǵi qala hám awıl ortasında jaylasqan.Dáslepki qazıwlar kórsetkenindey, bul
jerde áyyem
ǵi xalıqtıń turmıs tárizin sáwlelendiretu ǵ�ın qızıqlı tabılmalar bar.
Mińtepe esteli
ǵinen tabıl ǵan materiallar bir neshe túrli sociallıq toparlar hám
olardıń mádeniyatın sáwlelendiredi. Qazılmalardan tabıl
ǵ�an zatlar Fer ǵ�ana
oypatlı
ǵ�ı hám onıń átirapında ǵ�ı basqa da aymaqlar menen mádeniy hám
ekonomikalıq baylanıslardı tastıyıqlaydı.
Mińtepe qazıwlarında bronza hám mıstan islen
ǵen ásbap-úskeneler,
qurallar, zirh hám zer
ǵerlik buyımları tabıl ǵan. Bul buyımlar óz dáwiriniń joqarı
texnolo
ǵiyalıq rawajlanıwın kórsetedi. Mıńtepeden tabıl ǵ�an keramika
buyımlarınıń formaları hám na
ǵ�ısları Fer ǵ�ana oypatlı ǵ�ında ǵ�ı bronza dáwiri
mádeniyatınıń ózine tán óz
ǵesheliklerin sáwlelendiredi. Kóple ǵen keramikalıq
ıdıslardıń sırtqı kórinisi hám ózine tán dizayni, aymaqtıń sociallıq hám sawda
baylanısların kórsetedi. Mińtepe qazıwlarında hár túrli zer
ǵerlik buyımları,
máselen, altın hám
ǵúmisten islen ǵen bilezikler, marjanlar, júzikler hám
basqalar tabıl
ǵan. Bul buyımlar tek ǵ�ana kórkemlik dárejesin emes, al sociallıq
12

klasslardıń bar ekenliǵin de tastıyıqlaydı.Fer ǵ�ana oypatlı ǵ�ınıń bronza dáwirinde
áskeriy texnolo
ǵiyalardıń rawajlanıwın kórsetiwshi qurallar - oqlar, qılıshlar,
nayzalar hám basqa da urıs quralları tabıl
ǵ�an.Mińtepe esteli ǵi, sonday-aq,
Fer
ǵ�ana oypatlı ǵ�ı hám onıń átirapında ǵ�ı basqa da aymaqlar arasında ǵ�ı sawda
hám mádeniy baylanıslar haqqında
ǵ�ı ma ǵ�lıwmatlardı da óz ishine aladı.
Mińtepe jaylasıwı onıń áyyem
ǵi sawda jollarında áhmiyetli noqat bol ǵanlı ǵ�ın
kórsetedi. Arxeolo
ǵiyalıq materiallar, sonıń ishinde, sırt mámleketlerden kel ǵen
qolaylı materiallar, Fer
ǵ�ana oypatlı ǵ�ınıń sawda orayları menen baylanısta
bol
ǵanlı ǵ�ı haqqında dálillerdi usınadı.
Mińtepe esteli
ǵinen tabıl ǵan materiallar, bronza hám mis islep
shi
ǵarıwdıń joqarı dárejede rawajlan ǵanlı ǵ�ın kórsetedi. Bul dáwirde Fer ǵ�ana
oypatlı
ǵ�ı mıs hám bronzanı qayta islewde jetekshi aymaqlardan biri
bol
ǵan.Mıńtepeden tabıl ǵan zer ǵerlik buyımları hám qurallar, sociallıq
stratifikaciyanıń bar ekenli
ǵin kórsetedi. Bul demek, jámiyette joqarı klass hám
tómen
ǵi klass ortasında ayırmashılıqlar bar edi. Zer ǵerlik buyımları hám qımbat
bahalı metallar joqarı klasqa tiyisli adamlarģa tiyisli bol
ǵan bolıwı múmkin.
Mińtepe esteli
ǵi, óziniń bay arxeolo ǵiyalıq materialları menen, Fer ǵ�ana
oypatlı
ǵ�ınıń bronza dáwiriniń sociallıq, ekonomikalıq hám mádeniy turmısın
tereńirek túsiniw
ǵe járdem beredi.Mińtepe arqalı Fer ǵ�ana oypatlı ǵ�ı hám onıń
átirapında
ǵ�ı aymaqlar arasında keń mádeniy hám ekonomikalıq baylanıslar
ornatıl
ǵ�anlı ǵ�ın kóriw múmkin. Bul baylanıslar sawda, texnolo ǵiya almasıwı
hám mádeniy inte
ǵraciyanı óz ishine al ǵan.
Bronza hám mıstan islen
ǵen buyımlar, qurallar hám basqa da buyımlar
Fer
ǵ�ana oypatlı ǵ�ınıń ózine tán ónermenchilik hám texnolo ǵiyaların
sáwlelendiredi. Bul dáwirde óndiris hám sawda joqarı dárejede rawajlan
ǵan edi.
Zer
ǵerlik buyımları hám joqarı sapalı ásbap-úskeneler óziniń sociallıq
stratifikaciyasın sáwlelendiredi, ya
ǵ�nıy joqarı sociallıq klass hám tómen ǵi
sociallıq klass arasında ayırmashılıqlar bar edi.Mińtepe arxeolo
ǵiyalıq esteli ǵi,
Fer
ǵ�ana oypatlı ǵ�ınıń bronza dáwiri mádeniyatın úyreniw ushın júdá bahalı
13

dárek bolıp xızmet etedi. Tabılǵan materiallar arqalı biz Fer ǵ�ana oypatlı ǵ�ında ǵ�ı
áyyem
ǵi jámiyetler haqqında kóple ǵen áhmiyetli ma ǵliwmatlar ǵa iye bolamız.
Mıńtepeden alın
ǵan arxeolo ǵiyalıq materiallar Orta Aziya tariyxında ǵ�ı eń
qızıqlı dáwirler hám mádeniyatlar menen baylanıslı bolıp, bul dáwirdiń
texnolo
ǵiyalıq hám mádeniy rawajlanıwın jaqsıraq túsiniw ǵe járdem beredi.
Mińtepe bronza dáwiriniń soń
ǵ�ı basqıshlarınan bolıp, bul estelik Fer ǵ�ana
oypatlı
ǵ�ınıń mádeniy hám ekonomikalıq turmısın úyreniwde júdá áhmiyetli rol
oynaydı. Mıńtepeden tabıl
ǵ�an qurallar, zer ǵerlik buyımları, keramika hám
basqa da arxeolo
ǵiyalıq materiallar, Fer ǵ�ana oypatlı ǵ�ınıń ózine tán sociallıq
hám mádeniy sistemaların, sonday-aq, re
ǵionallıq sawda hám texnolo ǵiyalardı
tereń túsiniw
ǵe járdem beredi.
Mińtepe esteli
ǵi Fer ǵ�ana wálayatınıń Qushtepe rayonında jaylasqan. Bul
jerde ámel
ǵe asırıl ǵ�an qazıwlar 20-ásirdiń 80-90-jıllarınan baslap jedel dawam
etpekte. Mińtepe qalası mánzili, óziniń strate
ǵiyalıq jaylasıwı menen áem ǵi
sawda jolları hám mádeniyatlar kesilisiw noqatında jaylasqan bolıp, sol dáwirde
bul aymaqta
ǵ�ı ekonomikalıq hám sociallıq óz ǵerislerdi sáwlelendiredi.Mińtepe
Fer
ǵ�ana oypatlı ǵ�ınıń orayında, oypatlıqtıń te ǵislik bóliminde jaylasqan bolıp, ol
óziniń qolaylı tábiyiy sharayatları hám sawda jollarına jaqınlı
ǵ�ı menen áyyem ǵi
xalıq ushın strate
ǵiyalıq áhmiyetke iye edi. Bul aymaq, Xorezm, So ǵd, Baqtriya
hám basqa Orta Aziya re
ǵionlarına ótiw jollarında jaylasqan bolıp, sawda hám
mádeniy almasıwlar
ǵa baylanıslı edi. Mińtepe esteli ǵi, sawda hám mádeniy
baylanıslardı ornatıw ushın strate
ǵiyalıq áhmiyetke iye edi. Arxeolo ǵiyalıq
qazıwlar, bul aymaqtıń basqa áyyem
ǵi mádeniyatlar menen sawda hám mádeniy
baylanıslarınıń bar ekenli
ǵin kórsetedi. Mińtepe esteli ǵi, Orta Aziya
re
ǵionında ǵ�ı sawda jollarınıń oraylıq noqatlarınan biri sıpatında áhmiyetke iye
bol
ǵan.Mińtepede tabıl ǵan materiallar, sonıń ishinde, mis, bronza hám ǵúmis,
sırtqı sawda baylanıslarınıń bar ekenli
ǵin kórsetedi. Bul materiallar Fer ǵ�ana
oypatlı
ǵ�ı arqalı basqa re ǵionlar menen sawda almasıwların
sáwlelendiredi.Mińtepeda tabıl
ǵ’an keramika hám zer ǵerlik buyımları, Orta
14

Aziya reǵionınıń basqa mádeniyatları menen mádeniy almasıwlardı kórsetedi.
Bul, óz
ǵeze ǵinde, re ǵionlar arasında mádeniy hám texnolo ǵiyalıq óz-ara
tásirlerdiń bar ekenli
ǵin kórsetedi. Mińtepe esteli ǵi, bronza dáwiriniń soń ǵ�ı
basqıshına baylanıslı áyyem
ǵi mádeniyatlar, sociallıq strukturalar hám
ekonomikalıq sistemalar haqqında bahalı ma
ǵ�lıwmatlardı usınadı. Mıńtepeden
tabıl
ǵan bronza hám mıs buyımları, keramika, zer ǵerlik buyımları, qurallar hám
basqa da arxeolo
ǵiyalıq materiallar, Fer ǵ�ana oypatlı ǵ�ınıń sociallıq hám mádeniy
tariyxın úyreniwde áhmiyetli dárek bolıp xızmet etedi. Bul ashılıwlar tek
ǵ�ana
Fer
ǵ�ana oypatlı ǵ�ı emes, al pútkil Orta Aziya re ǵionında ǵ�ı áyyem ǵi jámiyetler
hám mádeniyatlar haqqında jańa bilimler
ǵe erisiw ǵe xızmet etedi. Mińtepe
esteli
ǵi Fer ǵ�ana wálayatınıń Qushtepe rayonında, Ózbekstannıń shıģis
bóliminde jaylasqan. Bul jer, Fer
ǵ�ana oypatlı ǵ�ı óziniń tábiy ǵ�ıy hám sociallıq
áhmiyeti menen áemnen kóple
ǵen mádeniyatlardıń orayına aylan ǵ�an. Mińtepe
jaylasıwı óziniń strate
ǵiyalıq áhmiyetin saqlap qal ǵ�an hám sawda jollarınıń iri
túyinlerinen biri bol
ǵ�an.Fer ǵ�ana oypatlı ǵ�ınıń orayında jaylasqanı, aymaqtı
sawda hám mádeniy almasıwlar ushın ideal aymaqqa aylandır
ǵ�an.Esteliktiń
átirapında
ǵ�ı tábiy ǵ�ıy sharayatlar, atap aytqanda, suw ǵ�arılatu ǵ�ın diyqanshılıq
hám qoyshılıq ushın qolaylı bol
ǵ�an. Mıńtepeden tabıl ǵan Arxeolo ǵiyalıq
materiallar
Mińtepe qazıwlarında tabıl
ǵan materiallar, aymaqtıń bronza dáwiri
mádeniyatı, ekonomikası hám sociallıq dúzilisin jaqsıraq túsiniw
ǵe járdem
beredi. Mińtepeda ótkeril
ǵen arxeolo ǵiyalıq qazıwlar nátiyjesinde kóple ǵen
bahalı tabılmalar ashıldı.Mińtepeda mıs hám bronzadan islen
ǵen qurallar,
ásbap-úskeneler, tastan islen
ǵen ásbaplar hám zer ǵerlik buyımları tabıl ǵan. Bul
materiallar, Fer
ǵ�ana oypatlı ǵ�ı hám onıń átirapında ǵ�ı aymaqlarda texnolo ǵiya,
ónermenchilik hám sawda baylanıslarınıń rawajlanıwın kórsetedi.Mińtepeda
tabıl
ǵan keramika buyımları, ıdıslar hám naģıslar sol dáwirdiń kórkem óneri
hám mádeniyatın sáwlelendiredi.
15

2.2 Qaratpe ham Xanqaron esteliǵi uyrenliwi hám uluwma klasifikatsiyasi.
Qaratpe - Ózbekstannıń Fer
ǵ�ana oypatlı ǵ�ı ayma ǵ�ında jaylasqan hám
bronza dáwiri mádeniyatın úyreniw ushın áhmiyetli arxeolo
ǵiyalıq esteliklerden
biri. Bul estelik, ásirese, Fer
ǵ�ana oypatlı ǵ�ınıń Bronza dáwiriniń soń ǵ�ı
basqıshları hám mádeniy-ónermenchilik rawajlanıwın úyreniwde úlken ilimiy
áhmiyetke iye. Qaratepe, estelik sıpatında, eski sociallıq hám ekonomikalıq
strukturalardıń, sonday-aq, mádeniyatlardıń óz
ǵerisleri hám evolyuciyasın
kórsetedi. Qaratepe esteli
ǵi Fer ǵ�ana wálayatınıń Taslaq rayonında jaylasqan,
ótkeril
ǵen qazıwlar bolsa bul aymaqtıń bronza dáwirinde áhmiyetli oraylarınan
biri bolıwın tastıyıqlaydı. Esteliktiń jaylasıwı, áem
ǵi sawda jollarına jaqınlı ǵ�ı,
tábiy
ǵ�ıy sharayatları, suw ǵ�arılatu ǵ�ın diyqanshılıq hám sharwashılıq ushın
qolaylı
ǵ�ı onıń áhmiyetin jáne de arttıradı.Qaratpe jaylasıwı óziniń ǵeo ǵrafiyalıq
jaylasıwı menen áem
ǵi sawda jolları hám mádeniy almasıwlar kesilisken
noqatta jaylasqan. Bul sawda hám mádeniy baylanıslardı rawajlandırıw
ǵ�a
imkaniyat jarattı. Qaratepeden alın
ǵan materiallar, tiykarınan, bronza, mis,
keramika, zer
ǵerlik buyımları hám ásbap-úskenelerden ibarat bolıp, olar sol
dáwirdiń ekonomikalıq hám mádeniy turmısın úyreniwde áhmiyetli dárek
esaplanadı.
Bronza hám mis buyımlar: Bronza qurallar, ásbaplar hám bezewler, sol
dáwirde metall
ǵ’a islew beriw texnolo ǵiyasınıń rawajlan ǵanlı ǵ�ın kórsetedi.
Qaratpeda tabıl
ǵan mıs hám bronzadan islen ǵen buyımlar, sonday-aq, sol
dáwirdin sawda baylanısları haqqında kóp ma
ǵ’liwmat beredi. Qaratepeden
tabıl
ǵ�an keramika ıdıslar, na ǵ�ıslar hám bezewler, Fer ǵ�ana oypatlı ǵ�ı
mádeniyatınıń ózine tánli
ǵin hám kórkem ónerin sáwlelendiredi. Keramika,
sonday-aq, diyqanshılıq hám azıq-awqat saqlaw menen baylanıslı hár qıylı
ámeliyatlardı kórsetedi.Mis,
ǵúmis hám altın materiallardan islen ǵen zer ǵerlik
buyımları, sol dáwirde joqarı klasqa tiyisli adamlardıń turmıs tárizin
sáwlelendiredi. Marjanlar, sırģalar, júzikler hám basqa bezewler zer
ǵerlik
óneriniń rawajlan
ǵanlı ǵ�ın kórsetedi.Qoratepeden tabıl ǵan qurallar, máselen,
16

qılıshlar hám nayzalar, bronza dáwiriniń jawinǵerlik texnolo ǵiyaların kórsetedi.
Bul ásbaplar sol dáwirde xalıq qáwipsizli
ǵi hám áskeriy xizmettiń rawajlanıwın
kórsetedi.Qaratepeda tabıl
ǵan materiallar, sol dáwir jámiyetiniń sociallıq
strukturasın túsiniw
ǵe járdem beredi. Bul jerde joqarı klassqa tiyisli adamlardıń
material mádeniyatı, qurallar hám zer
ǵerlik buyımları arqalı anıq súwretlenedi,
bul bolsa sol dáwirde
ǵi jámiyettiń sociallıq stratifikaciyasın kórsetedi. Bul
buyımlar, bálkim, joqarı sociallıq klass wákilleri tárepinen paydalanil
ǵan.
Keramika buyımları hám ápiwayı ásbaplar, xalıq massasınıń kúndelikli
turmısın sáwlelendiredi. Bul buyımlar tómen
ǵi klass wákilleriniń ekonomikalıq
iskerli
ǵin kórsetedi. Sawda hám mádeniy almasıwlar Qaratepe esteli ǵi, Fer ǵ�ana
oypatlı
ǵ�ı arqalı ótkeril ǵen áem ǵi sawda jolları hám mádeniy baylanıslardıń
oraylıq noqatlarınan biri sıpatında óz áhmiyetin kórsetedi. Bul estelikten
tabıl
ǵ�an materiallar, sol dáwirde sawda hám mádeniy almasıwlardıń
rawajlanıwın tastıyıqlaydı.Qaratepeda tabıl
ǵ�an mıs hám bronza buyımları, sol
dáwirde Fer
ǵ�ana oypatlı ǵ�ı hám basqa da re ǵionlar arasında metall sawdasınıń
bar ekenli
ǵin kórsetedi. Bul sawda arqalı tek ǵ�ana materiallar emes, al mádeniy
hám texnolo
ǵiyalıq bilimler almasıladı.Qaratepeda tabıl ǵ�an keramika na ǵ�ısları
hám zer
ǵerlik buyımları, basqa re ǵionlardan kel ǵen mádeniy tásirlerdi
kórsetedi. Bul, óz
ǵeze ǵinde, Fer ǵ�ana oypatlı ǵ�ı hám onıń átirapında ǵ�ı re ǵionlar
arasında
ǵ�ı mádeniy hám ekonomikalıq baylanıslardı atap ótedi.
Qaratepe esteli
ǵi, Orta Aziya tariyxın úyreniwde, ásirese, bronza
dáwiriniń sońģi basqıshları hám sociallıq rawajlanıwdı túsiniwde ayrıqsha
orin
ǵa iye. Qaratpeden alın ǵan materiallar tek Fer ǵ�ana oypatlı ǵ�ı emes, al pútkil
Orta Aziya mádeniyatların úyreniw ushın áhmiyetli dárek bolip xızmet
etedi.Qaratpe, Fer
ǵ�ana oypatlı ǵ�ınıń sawda jollarında jaylasqan strate ǵiyalıq
noqat bolıp, aymaqta
ǵ�ı ekonomikalıq baylanıslar hám mádeniy almasıwlardı
kórsetedi.Qaratpedan tabıl
ǵ�an materiallar, bronza dáwiriniń sociallıq
strukturasın, joqarı klass hám tómen
ǵi klass Qaratpeden tabıl ǵan texnolo ǵiyalıq
hám mádeniy materiallar, Fer
ǵ�ana oypatlı ǵ�ınıń mádeniy miyrasın hám oniń
17

Orta Aziya mádeniyatları menen óz ara tásirin kórsetedi. Qaratepe esteliǵi,
bronza dáwiriniń sociallıq, ekonomikalıq hám mádeniy rawajlanıwına baylanıslı
bahalı ma
ǵ�lıwmatlardı usınadı. Bul estelikte tabıl ǵ�an materiallar, Fer ǵ�ana
oypatlı
ǵ�ı hám onıń átirapında ǵ�ı aymaqlarda sawda, texnolo ǵiya, mádeniyat hám
sociallıq strukturanıń qalay rawajlan
ǵ�anın kórsetedi. Qaratpe, sonday-aq,
Fer
ǵ�ana oypatlı ǵ�ı bronza dáwiri tariyxın úyreniwde eń áhmiyetli dereklerden
biri.
Xankaran esteli
ǵi (yamasa Xankaran esteli ǵi) - Fer ǵ�ana oypatlı ǵ�ında jaylasqan
áyyem
ǵi arxeolo ǵiyalıq esteliklerden biri. Xanqarań esteli ǵi bronza dáwiriniń
aqır
ǵ�ı basqıshlarına, ya ǵ�nıy eramız ǵ�a shekem ǵi 2-mıń jıllıqlardıń ekinshi
yarımına tiyisli bolıp, ol sol dáwirde Fer
ǵ�ana oypatlı ǵ�ınıń sociallıq,
ekonomikalıq hám mádeniy turmısın úyreniwde úlken áhmiyetke iye.Xankaran,
óziniń arxeolo
ǵiyalıq materialları hám ol jerde ótkeril ǵen qazıwlar nátiyjeleri
menen bronza dáwiriniń aqır
ǵ�ı basqıshlarında ǵ�ı xalıqtıń turmısı hám
mádeniyatınıń óz
ǵesheliklerin úyreniw ushın bahalı dárek esaplanadı. Xanqaron
esteli
ǵi Fer ǵ�ana wálayatınıń qubla bóliminde, áyne Xanqaron rayonında
jaylasqan. Bul aymaq áyemnen iri sociallıq hám ekonomikalıq oraylar bol
ǵ�an
hám arxeolo
ǵiyalıq izertlewler bul aymaqtıń bronza dáwiri mádeniyatınıń
áhmiyetli bóle
ǵi ekenli ǵin kórsetedi. Bul aymaqtıń ótkeril ǵen qazıwları, sol
dáwirdiń ekonomikalıq turmısı hám mádeniy baylanısların tereńirek túsiniw
ǵe
imkaniyat beredi.
Xankaran esteli
ǵinde alıp barıl ǵan arxeolo ǵiyalıq qazıwlar kóple ǵen
keramika, bronza hám mis buyımlar, ásbap-úskeneler, zer
ǵerlik buyımları hám
qurallardı óz ishine aladı. Bul materiallar bronza dáwiri jámiyetiniń sociallıq,
ekonomikalıq hám mádeniy strukturasın anıqlaw
ǵ�a járdem beredi.Xanqarań
esteli
ǵinde tabıl ǵ�an bronza hám mıstan islen ǵen qurallar, ásbap-úskeneler hám
bezewler, sol dáwirde metall islep shı
ǵ�arıw texnolo ǵiyasınıń rawajlan ǵ�anlı ǵ�ın
kórsetedi. Tabıl
ǵan metall buyımlar, ásirese, qurallar hám qayta islew ásbapları,
sol dáwirde
ǵi óndirislik hám ekonomikalıq xizmettiń joqarı dárejesin
18

tastıyıqlaydı. Xankaran esteliǵinde tabıl ǵan arxeolo ǵiyalıq materiallar, sociallıq
stratifikaciya hám klasslıq ayırmashılıqlardı úyreniw
ǵe járdem beredi. Xankaran
esteli
ǵinde ǵi joqarı sapalı buyımlar, sonıń ishinde zer ǵerlik hám qurallar, sol
dáwir jámiyetinde joqarı sociallıq klass hám tómen
ǵi sociallıq klass arasında ǵ�ı
ayırmashılıqlardı kórsetedi.Xankaran esteli
ǵinde tabıl ǵ�an joqarı sapalı zer ǵerlik
buyımları hám qurallar, joqarı sociallıq klasstıń turmıs tárizin sáwlelendiredi.
Bul buyımlar tek
ǵ�ana material mádeniyatı emes, al kórkem óner hám
texnolo
ǵiyanıń joqarı dárejesin kórsetedi. Ápiwayı keramika buyımları hám
ámeliy ásbaplar, tómen
ǵi klasqa tiyisli xalıqtıń turmısın sáwlelendiredi. Bul
buyımlar, xalıq massasınıń kúndelikli talapların qanaatlandırıw ushın
paydalanıl
ǵan. Xankaran esteli ǵi, Fer ǵ�ana oypatlı ǵ�ı hám onıń átirapında ǵ�ı
aymaqlar arasında
ǵ�ı bar bol ǵ�an sawda hám mádeniy baylanıslardı kórsetedi.
Bul jerde tabıl
ǵ�an bronza hám mıs buyımları, sonday-aq, keramika na ǵ�ısları,
basqa re
ǵionlardan kel ǵen mádeniy tásirlerdi sáwlelendiredi.Xanqarań
esteli
ǵinde tabıl ǵ�an materiallar, sawda baylanısları hám sırtqı baylanıslar
haqqında ma
ǵ�lıwmat beredi. Mis hám bronza buyımlarınıń tabılıwı, bul
aymaqtıń ekonomikalıq jaqtan rawajlan
ǵ�anlı ǵ�ın hám sawda jollarınıń bar
ekenli
ǵin kórsetedi.Xanqarannan tabıl ǵ�an keramika na ǵ�ısları hám bezewleri,
basqa re
ǵionlardan kel ǵen mádeniy tásirlerdi kórsetedi. Bul, óz ǵeze ǵinde,
Fer
ǵ�ana oypatlı ǵ�ı hám onıń átirapında ǵ�ı re ǵionlar arasında mádeniy
baylanıslardıń bar ekenli
ǵin tastıyıqlaydı. Xankaran esteli ǵi, Fer ǵ�ana oypatlı ǵ�ı
hám onıń átirapındaģı aymaqlarda bronza dáwiri sociallıq, ekonomikalıq hám
mádeniy proceslerdi úyreniwde úlken áhmiyetke iye. Bul estelik, sawda,
texnolo
ǵiya, kórkem óner hám sociallıq strukturalardıń rawajlanıwın
kórsetedi.Xankaran esteli
ǵinde tabıl ǵan materiallar, sol dáwir jámiyetiniń
sociallıq strukturasın hám klassalıq ayırmashılıqların kórsetedi.
Mádeniy almasıwlar: Xankaran esteli
ǵi, Fer ǵ�ana oypatlı ǵ�ı hám onıń
átirapında
ǵ�ı mádeniy baylanıslardı kórsetedi. Bul baylanıslar, tek ǵ�ana sawda
jolları emes, al mádeniy almasıwlardı da óz ishine aladı. Xankaran esteli
ǵinde
19

alıp barılǵan qazıwlar, ásirese, 1970-jillardan baslap sistemalı túrde ámel ǵe
asırıldı. Bul qazıwlar dawamında estelikten alın
ǵ�an materiallar bronza dáwiriniń
texnolo
ǵiyalıq, ekonomikalıq hám mádeniy táreplerin úyreniw ushın áhmiyetli
dárek boldı.Xanqaranda
ǵ�ı qazıwlardı ótkeriwdiń maqseti, bárinen burın, sol
dáwir xalqınıń turmıs tárizin, texnolo
ǵiyalıq rawajlanıwın, sawda baylanısların
hám mádeniy tásirlerdi anıqlawdan ibarat edi. Qazılıwlar, tiykarınan, tómende
ǵi
tallaw imkaniyatların jarattı Xankaran esteli
ǵinde alıp barıl ǵ�an qazıwlar
dawamında tabıl
ǵan tiykar ǵı arxeolo ǵiyalıq materiallar, bronza dáwiriniń hár
qıylı táreplerin úyreniw
ǵe imkaniyat jarattı. Olar tómende ǵilerdi óz ishine aladı:
Xankaran esteli
ǵinde tabıl ǵan keramika ıdıslar hám ıdıslar naģısları, sol dáwirde
xalıqtıń kúndelikli turmısında paydalanılģan ıdıslardıń forması hám naģısların
kórsetedi. Keramika na
ǵ�ıslarınıń hár qıylılı ǵ�ı hám bezewleri, jámiyettiń
estetikalıq hám mádeniy rawajlanıwın sáwlelendiredi.Xanqarań esteli
ǵinde
tabıl
ǵ�an mıs hám bronzadan islen ǵen qurallar, ásbap-úskeneler, bezew hám
zer
ǵerlik buyımları, sol dáwirde metallur ǵiyanıń rawajlan ǵ�anlı ǵ�ın kórsetedi.
Bul buyımlar tek
ǵ�ana óndiris texnolo ǵiyasınıń emes, al sociallıq hám
ekonomikalıq sistemanıń joqarı dárejede shólkemlestiril
ǵenli ǵin tastıyıqlaydı.
Xankaran esteli
ǵinde tabıl ǵ�an qurallar, atap aytqanda, qılıshlar, nayzalar
hám basqa jawın
ǵerlik qurallar, jámiyettiń áskeriy iskerli ǵi hám qáwipsizli ǵin
támiyinlewde qalay paydalanıl
ǵ�anın kórsetedi.Gúmis, ǵúmis hám bronzadan
islen
ǵen marjanlar, júzikler hám sır ǵ�alar, joqarı klass wákilleriniń sociallıq
statusın sáwlelendiredi. Bul buyımlar tek zer
ǵerlik óneri emes, al sociallıq
stratifikaciyanı túsiniw
ǵe járdem beredi.Sawda hám ekonomikalıq baylanıslar:
Xankaran esteli
ǵinde tabıl ǵan mis hám bronza buyımları, olardıń sırtqı
dereklerden kel
ǵenli ǵin kórsetedi. Bul, óz ǵeze ǵinde, bul aymaqta sawda hám
mádeniy almasıwlar bar bol
ǵ�anın tastıyıqlaydı.Xanqarań esteli ǵinde tabıl ǵ�an
materiallar, sociallıq stratifikaciyanı anıqlaw
ǵ�a járdem beredi. Joqarı sapalı
zer
ǵerlik buyımları hám qurallar joqarı klasqa, ápiwayı keramika buyımları
bolsa tómen
ǵi klasqa tiyisli adamlar ushın qollanıl ǵ�anlı ǵ�ın kórsetedi.Xankaran
20

esteliǵi, bronza dáwiriniń soń ǵ�ı basqıshlarında Fer ǵ�ana oypatlı ǵ�ınıń sociallıq,
ekonomikalıq hám mádeniy dúzilisin jaqsıraq túsiniw
ǵe járdem beredi. Bul
estelik, Fer
ǵ�ana oypatlı ǵ�ı hám onıń átirapında ǵ�ı aymaqlarda sawda hám
mádeniy baylanıslar, metallur
ǵiya, keramika islep shı ǵ�arıw, zer ǵerlik kórkem
óneriniń rawajlan
ǵ�anlı ǵ�ın kórsetedi. Xankaran esteli ǵi, sol dáwirde ǵi sociallıq
dúzilisi hám ekonomikalıq xizmetin úyreniwde úlken áhmiyetke iye.
Xanqaran esteli
ǵinde tabıl ǵan metallur ǵiya buyımları, bronza hám mısqa
islew beriw texnolo
ǵiyasınıń joqarı dárejede rawajlan ǵanlı ǵ�ın kórsetedi.
Tabıl
ǵan mıs hám bronzadan islen ǵen qurallar, ásbaplar hám basqa buyımlar,
sol dáwirdiń texnolo
ǵiyalıq rawajlanıwın hám metall islep shi ǵarıwdıń joqarı
dáreje
ǵe kóteril ǵenli ǵin dálilleydi.Xanqaranda keramika islep shi ǵarıw da joqarı
dárejede rawajlan
ǵan bolip, keramika naģıslarının hár túrlili ǵi hám sapasın
kórsetedi.Xankaran esteli
ǵi, Fer ǵ�ana oypatlı ǵ�ında ǵ�ı bronza dáwiri mádeniyatın
úyreniw ushın áhmiyetli dárek esaplanadı. Alıp barıl
ǵ�an arxeolo ǵiyalıq
qazıwlar, sol dáwirdiń texnolo
ǵiyası, ekonomikalıq jumısı, sociallıq strukturası
hám mádeniy baylanısların túsiniw
ǵe járdem beredi. Bul estelik, Fer ǵ�ana
oypatlı
ǵ�ı hám pútkil Orta Aziya bronza dáwiri mádeniyatınıń rawajlanıwında ǵ�ı
áhmiyetli qádemlerdi kórsetedi.Fer
ǵ�ana oypatlı ǵ�ında ǵ�ı áhmiyetli arxeolo ǵiyalıq
esteliklerden biri bolıp, bronza dáwiri hám erte temir dáwiriniń mádeniyatın
úyreniwde úlken áhmiyetke iye.Qaratepe esteli
ǵinde ǵi qazıwlar, birneshe
arxeolo
ǵlar tárepinen ámel ǵe asırıl ǵan.Qaratepe esteli ǵi Xanqarań rayonında,
Fer
ǵ�ana wálayatınıń qubla-batıs bóliminde jaylasqan. Bul estelikte alıp barıl ǵ�an
arxeolo
ǵiyalıq qazıwlar, áyyem ǵi Fer ǵ�ana oypatlı ǵ�ı mádeniyatı haqqında bahalı
ma
ǵ�lıwmatlardı usın ǵ�an. Qaratpede ǵi qazıwlardı birinshi bolip Ózbekstan
arxeolo
ǵı A.N.Bernshtam 1940-jıllarda ótker ǵen. Onıń dáslepki qazıwları,
estelikte
ǵi qatlamlar hám tabılmalar haqqında tiykar ǵ�ı bilimlerdi ber ǵen.
Ózbekstannıń áem
ǵi qalalarınan biri bolıp, Samarqand wálayatınıń Aqtepa
rayonı ayma
ǵ�ında jaylasqan. Qaratpede ǵi arxeolo ǵiyalıq qazıw jumısların 1946-
jildan baslap, tiykarınan sovet arxeolo
ǵi, akademik Vladimir A.A.Rudenko alıp
21

barǵan. Ol 1947-jıllardıń aqırınan baslap, Qaratpeda ǵ�ı qazıwlardı
shólkemlestir
ǵen hám ol jerde kóple ǵen áem ǵi estelikler hám ma ǵ�lıwmatlardı
tapqan. Qazıwlar nátiyjesinde bul jerde hár qıylı dáwirler
ǵe tiyisli qurılıslar,
keramikalar, estelikler, arxeolo
ǵiyalıq materiallar tabıl ǵ�an. Bul tabılmalar biziń
eramız
ǵ�a shekem ǵi 5-4 ásirler átirapına tiyisli bolıp, Qaratepe sol dáwirde
ekonomikalıq hám mádeniy oray sıpatında isle
ǵenli ǵin kórsetedi. Qiziltepe
esteli
ǵi de Fer ǵ�ana oypatlı ǵ�ında ǵ�ı bronza hám erte temir dáwiri mádeniyatların
úyreniw ushın áhmiyetli arxeolo
ǵiyalıq dárek esaplanadı. Qızıltepe
qazıwlarınan tabıl
ǵ�an ǵerbishten quril ǵ�an jaylar hám turmıslıq buyımlar,
sonday-aq, keramika buyımları hám temir ásbaplar bul jerde jasa
ǵ�an xalıqtıń
miynet hám mádeniyatınıń joqarı dárejesine jetkenli
ǵin kórsetedi. Qızıltepede ǵi
tabılmalar, sol dáwirde bul aymaqta sociallıq strukturanıń quramalılı
ǵ�ı, sawda
hám ónermenshiliktiń rawajlan
ǵ�anlı ǵ�ın tastıyıqlaydı.
Qiziltepede tabıl
ǵ�an zer ǵerlik buyımları (marjanlar, baslıqlar, sırģalar)
hám metall ásbaplar sol dáwirde estetikalıq qádiriyatlardıń joqarı bol
ǵanlı ǵ�ın
kórsetedi. Sonday-aq, Hindstan, Iran hám Qıtaydan keltiril
ǵen materiallar
Qızıltepenıń mádeniy hám sawda baylanısları ornatıl
ǵ�an oray sıpatında
áhmiyetin kórsetedi. Bul estelikte ótkeril
ǵen qazıwlar, Fer ǵ�ana oypatlı ǵ�ınıń
basqa aymaqları menen sawda-satıq hám mádeniy baylanıslardı jáne de
bekkemlew
ǵe járdem beredi. Fer ǵ�ana oypatlı ǵ�ında ǵ�ı Shust, Kur ǵantepa hám
Qiziltepe sıyaqlı estelikler, aymaqtıń bronza hám erte temir dáwirine baylanıslı
mádeniy miyrasın sáwlelendiriwde úlken áhmiyetke iye. Bul esteliklerde
tabıl
ǵ�an materiallar, sol dáwirde jasa ǵan xalıqtıń turmis tárizin, sociallıq
dúzilisin hám ekonomikalıq xizmetin kórsetedi. Sonday-aq, bul orınlar, Fer
ǵ�ana
oypatlı
ǵ�ı hám onnan tısqarı re ǵionlar arasında ǵ�ı mádeniy hám sawda
baylanıslarınıń rawajlanıwın tastıyıqlaydı. Shust, Qur
ǵantepe hám Qızıltepe
arxeolo
ǵiyalıq estelikleriniń hár biri, óziniń ózine tán tabılmaları menen,
Fer
ǵ�ana oypatlı ǵ�ınıń áyyem ǵi tariyxın úyreniw ushın úlken áhmiyetke iye.
Fer
ǵ�ana oypatlı ǵ�ı, bronza hám erte temir dáwirine tiyisli estelikler ǵe bay hám
22

áemǵi mádeniy tariyxqa iye aymaq sıpatında ajıralıp turadı. Shust, Qızıltepe
sıyaqlı estelikler arqalı ótkeril
ǵen qazıwlar, Fer ǵ�ana oypatlı ǵ�ında ǵ�ı xalıqtıń
turmıs tárizin, sociallıq strukturasın, sawda baylanısların hám mádeniy
baylanıslardı úyreniw
ǵe úlken imkaniyat jaratadı. Tómende ǵi tárepleri
Kur
ǵantepenıń áhmiyetin jáne bir márte atap ótedi.Qala qurılısı hám sociallıq
dúzilis Kur
ǵantepeda tabıl ǵan arxitektura hám imaratlar, qala qurılısınıń
rawajlanıwın hám sociallıq dúzilistiń quramalılı
ǵ�ın kórsetedi. Bul estelik,
Fer
ǵ�ana oypatlı ǵ�ında sociallıq ayırmashılıqlardıń bar ekenli ǵin hám qala
turmısınıń joqarı dárejede shólkemlestiril
ǵenli ǵin tastıyıqlaydı.Kor ǵantepeden
tabıl
ǵ�an sırtqı mádeniyat buyımları, Fer ǵ�ana oypatlı ǵ�ınıń áyyemde Orta Aziya,
Hindstan, Iran hám Qıtay menen sawda baylanısların keńeyttir
ǵenli ǵin
kórsetedi. Bul baylanıslar arqalı Fer
ǵ�ana oypatlı ǵ�ı óziniń ekonomikalıq hám
mádeniy áhmiyetin arttırdı. Suyunbay
ǵ�ulı Alimjan (Alim Suyunbaev): Fer ǵ�ana
oypatlı
ǵ�ında arxeolo ǵiyalıq izertlewler alıp barıwdıń pionerlerinen biri, sonday-
aq, Qor
ǵ�antepe qazıwlarına basshılıq etken bel ǵili arxeolo ǵlardan biri. Alim
Suyunbaev 1950-jillardan baslap Fer
ǵ�ana oypatlı ǵ�ınıń túrli bólimlerinde, sonıń
ishinde, Qur
ǵ�antepede qazıwlar alıp bardı. Ol Kur ǵantepede ǵi áyyem ǵi estelikti
úyreniwde ózi basshilıq etken arxeolo
ǵiyalıq ekspediciya arqalı tabıl ǵ�an
materiallar menen bul aymaqtıń mádeniyatı, ekonomikası hám sawda
baylanısların keńnen úyreniw
ǵe imkaniyat jarattı. Valeriya P. Grishmanova:
Kur
ǵantepede alıp barıl ǵ�an qazıwlardı dawam ettir ǵen basqa bir arxeolo ǵ -
Valeriya P. Grishmanova bolıp, ol da Fer
ǵ�ana oypatlı ǵ�ınıń erte temir dáwiri
esteliklerin úyreniw
ǵe úlken úles qosqan. Onıń jumısı tiykarınan Fer ǵ�ana
oypatlı
ǵ�ında ǵ�ı áyem ǵi qalalardıń arxitekturasın hám mádeniyatın úyreniw ǵe
qaratıl
ǵ�an. Grishmanova Kur ǵantepeda ótkeril ǵen qazıwlardı áhmiyetli ilimiy
ma
ǵ�lıwmatlar ǵ�a aylandırdı.
23

JUWMAQ.
Juwmaq etip aytatin bolsaq Ferǵ�ana oypatlı ǵ�ı, Orta Aziya re ǵionınıń
áyyem
ǵi mádeniyatlarınıń oraylarınan biri bolıp, tariyxıy hám arxeolo ǵiyalıq
izertlewler ushin júdá bay materiallar
ǵ�a iye.Qiziltepe Xonqaron Min ǵtepe Shust
bul estelikler, tek Fer
ǵ�ana oypatlı ǵ�ınıń emes, al pútkil Orta Aziya re ǵionınıń
sociallıq, ekonomikalıq hám mádeniy tariyxın úyreniwde áhmiyetli derek
esaplanadı.
Min
ǵtepe esteli ǵi Fer ǵ�ana oypatlı ǵ�ınıń qubla bóliminde jaylasqan hám
onıń arxeolo
ǵiyalıq áhmiyeti úlken. Min ǵtepe alıp barıl ǵ�an qazıwlar, bronza
dáwiriniń aqırı hám erte temir dáwiriniń baslanıwına bay material tabıl
ǵ�an.
Min
ǵtepe tabılmalar, sol dáwirde bul aymaqta jasa ǵan xalıq mádeniyatınıń
rawajlan
ǵ�anlı ǵ�ın kórsetedi.Min ǵtepe tabıl ǵ�an keramika buyımları, zer ǵerlik
buyımları (marjanlar, baslıqlar) hám metall ásbaplar bronza hám temir islewdiń
joqarı dárejesin tastıyıqlaydı. Bul jerde ótkeril
ǵen qazıwlar arqalı, Min ǵtepede
jasa
ǵan áyyem ǵi xalıqtıń turmis tárizin, sociallıq dúzilisin hám ónermenshili ǵin
úyreniw múmkin. Atap aytqanda, Shustta tabıl
ǵ�an tas te ǵislikleri hám awıl
xojalı
ǵ�ı ásbapları bul jerde diyqanshılıq hám sharwashılıqtıń rawajlan ǵ�anlı ǵ�ın
kórsetedi. Áyyem
ǵi xalıq, sonıń menen bir ǵe, sawda-satıq hám mádeniy
baylanıslardı da rawajlandır
ǵ�an, bul bolsa Fer ǵ�ana oypatlı ǵ�ınıń basqa aymaqları
menen baylanısların jáne de bekkemle
ǵen. Xonqaron Fer ǵ�ana oypatlı ǵ�ınıń basqa
da áhmiyetli arxeolo
ǵiyalıq esteliklerden biri bul jerdi qazıwları tek ǵ�ana
Ózbekstan emes, al pútkil Orta Aziya tariyxın úyreniwde úlken áhmiyetke iye.
tabıl
ǵ�an ǵerbishten quril ǵan imaratlar hám mebel buyımları sol dáwirde jasa ǵ�an
xalıqtıń qala qurılısı mádeniyatı joqarı dárejede rawajlan
ǵ�anlı ǵ�ın kórsetedi.
Gerbishten quril
ǵ�an jaylar hám jámiyetlik imaratlar, sonday-aq, arxitektura, sol
dáwirde jámiyetlik shólkemlerdiń quramalılı
ǵ�ın hám xalıq arasında ǵ�ı
baylanıslardı kórsetedi.
24

PAYDALANILǴ�AN ÁDEBIYATLAR.
1.Ahmedov, A. (Far
ǵ'ona vodiysi arxeolo ǵiyasi. Toshkent
2.Bobodjonov, B. (2006Far
ǵ'ona vodiysinin ǵ tarixi va madaniy obidalari.
Toshkent
3.Borisov, V. (O'rta Osiyo arxeolo
ǵiyasi: Far ǵ'ona vodiysi. M
4.G‘ulomov, Sh. (2007)Far
ǵ'ona vodiysida ǵi madaniyatlar. T
5.Komilov, A. (2010).Far
ǵ'ona vodiysi arxeolo ǵik obidalarinin ǵ
o'r
ǵanilishi.Toshkent: Muxlis
6.Mamedov, M.(2003)O'rta Osiyo qadimiy arxeolo
ǵiyasi. Tosh
7.Mansurov, R. (2005). *Far
ǵ'Far ǵ'ona vodiysi va unin ǵ tarixiy arxeolo ǵiyasi. F
8.Markov, I. (198Far
ǵ'ona vodiysinin ǵ arxeolo ǵik yod ǵorliklari. Le
9.Muxtarov, T. (2007)Far
ǵ'ona vodiysi arxeolo ǵik obidalarinin ǵ tadqiqoti va
ahamiyati. Ta
10.Nazarov, D. (2009Far
ǵ'ona vodiysi xizmati qadimiy qishloq xo'jali ǵi va
madaniyatlar. Toshkent:
11.Polosmak, N. (2011)Far
ǵ'ona vodiysinin ǵ arxeolo ǵik rivojlanishi: yan ǵiliklar
va istiqbollar.Tas
12.Shomurodov, X. (2012)Far
ǵ'ona vodiysi arxeolo ǵiyasi va unin ǵ tarixiy
merosi.Tosh
13.Yusupov, A. (2014)O'rta Osiyo va Far
ǵ'ona vodiysi arxeolo ǵiyasinin ǵ
asoslari. T
Internet derekleri.
1.https://www.archaeolo
ǵycentralasiafar ǵ‘ona__vodiysi42278278hj ǵhj ǵu
2.https://herita
ǵe_Kur ǵantepe_arxeolo ǵik80%ccvdfb5657678
3.http://culturalherita
ǵeqoqanestaliklari%_22vodiyhjhk25,,jkilk
4.https://whc.unescoQiziltepe____estaliklari____hjkhkku kuzatish
25

33

Sotib olish