Farg’ona o’rta asr yodgorliklari - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	25000UZS
Hajmi	69.2KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	08 Oktyabr 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

Sunnatillo

Ro'yxatga olish sanasi 11 Aprel 2025

5 Sotish

Farg’ona o’rta asr yodgorliklari

Sotib olish

Mundarija :
Kirish ………………………………………………………………………….3-5
I. BOB. Farg’ona o’rta asr yodgorliklari tarixi.
I.1. Suv manbalari asosida ajratilgan irrigasiya rayonlari va ularda ilk o’rta asr
yodgorliklarining joylashish tizimi ……………..........................................…..6-9
I.2. Farg'ona vodiysi arxeologiya yodgorliklari qurilish tarixi ……………..…9-14
II. BOB. Farg’ona o’rta asr yodgorliklari arxeologik jihatdan o’rganilishi.
II.1 . Farg’ona ilk o’rta asrlar arxeologik yodgorliklari … …………………….15-26
II.2. Dehqonchilik voxalaridagi ilk o’rta asr arxeologiya yodgorliklarining
klassifikasiyasi ………………………………………………………………..26-35
Xulosa ……………………………………………………………...…………36-38
Adabiyotlar ro’yxati ……………………………………………………. .. …39-40
1

K I R I SH
Mavzuning asoslanishi va dolzarbligi. Yurtimizda hayotbaxsh o‘zgarishlarni
amalga oshirish jarayonida jamiyat a‘zolarini erkin, demokratik tafakkur va milliy
g‘oya ruhida tarbiyalash vazifalarini bajarishda tarix fanining ahamiyati ortib
bormoqda. Mustaqil O‘zbekistonda ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy va ma‘naviy
sohalarda sodir bo‘layotgan barcha o‘zgarishlar, tarix fani oldida ham o‘ta
ma‘suliyatli va shu bilan birga murakkab vazifa qo‘ydi. Tarix fani jamiyatning
ma‘naviy yangilanishida harakatlantiruvchi kuch va tarixiy haqiqatni tiklashda,
milliy g‘oyani shakllantirishda bitmas-tuganmas manba bo‘lish vazifasini bajarishi
kerak . Tarix fanining jamiyatni tizimli ravishda qayta qurish jarayonida egallagan
muhim mavqei haqida O‘zbekiston Respublikasining birinchi Prezidenti
I.A.Karimov republika tarixchi olimlari bilan bo‘lgan uchrashuvda (1998-yil,
iyun) hamda milliy g‘oya va milliy mafkurani ilmiy jihatdan ishlab chiqishga
bag‘ishlangan boshqa ma‘ruza va suhbatlarida-…tarix-xalq ma‘naviyatining
asosidir,-o‘zlikni anglash tarixni bilishdan boshlanadi , deb alohida ta‘kidlagan‖
edi. Binobarin, O‘zbekiston tarixining ajrajmas qismi bo‘lgan Farg‘ona
vodiysining o‘rta asrlar tarixini yozma va arxeologik manbalar asosida kompleks
ravishda qayta o‘rganish va konseptual asosda qayta baholash ham ilmiy, ham
siyosiy jihatdan muhim ahamiyat kasb etadi.
Mustaqillik yillarida O‘zbekiston asrlarga tatigulik yo‘lni bosib o‘tdi.
Iqtisodiyotda, ijtimoiy sohada, fan sohasida ko‘plab yutuqlar qo‘lga kiritildi. Bu
Farg‘ona vodiysi tarixini o‘rganisha ham o‘z ifodasini topdi. Jumladan, Farg‘ona
davlat universitetida 2012-yildan boshlab-Farg‘ona vodiysi tarixi yangi
tadqiqotlarda mavzusida muntazam ravishda ilmiy-nazariy konferensiyalar o‘tazib
kelinmoqda. Ilmiy anjumanlarda Farg‘ona vodiysi tarixining ko‘p qirralarini
yoritib beruvchi ilmiy ma‘ruzalar qilinmoqda Ma‘lumki, Farg‘ona vodiysining ilk
o‘rta asrlar tarixini o‘rganish dastlab rus tadqiqotchilari tomonidan olib borilgan.
Mustaqillik davriga kelib esa ushbu mavzu bo‘yicha A. Xo‘jayev, A.Otaxo‘jayev,
Sh.Kamoliddin, B.X Matboboyev, A. Anorboyev va G. Ivanov singari olimlar
tomonidan ilmiy tadqiqodlar olib borilmoqdalar. Shuni alohida ta‘kidlash joizki,
2

mustaqillik yillarida Vatanimiz olimlarining sa‘y-harakatlari tufayli
O‘zbekistonning, jumladan Farg‘ona vodiysining bronza, temir davri bo‘yicha
o‘tmish tariximizning bir qator sahifalari yangi tadqiqotlar asosida qayta tiklandi.
Lekin, shunga qaramasdan vodiyning o‘rta asrlar tarixi bo‘yicha hali ko‘p
masalalar borki, ularni hozirgi zamon talabi asosida, xolisona yoritish olimlar
oldida turgan muhim masalalardan biridir.
Tadqiqot obyekti. Farg‘ona vodiysida o‘rta asrlarda yuz bergan siyosiy,
ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy jarayonlar. Tadqiqotning maqsad va vazifalari.
Ushbu kurs ishining maqsadi Farg‘ona vodiysida o‘rta asrlarda kechgan siyosiy,
ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlarni tadqiq qilishdan iboratdir. Ushbu maqsaddan kelib
chiqqan holda, ishda quyidagi vazifalarni hal etish nazarda tutilgan: Farg‘ona
vodiysida Eftaliylar va Turk xoqonligi davridagi siyosiy ahvolini ko‘rsatish;
Farg‘ona vodiysida arablar istilosi davridagi siyosiy jarayonlarni yoritib berish;
Somoniylar va Qoraxoniylar davrida vodiyning siyosiy taraqqiyotini tadqiq etish;
O‘rta asrlarda Farg‘ona vodiysidagi ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlarni kuzatish; V-
XIII asrlarda Farg‘ona vodiysidagi madaniy jarayonlarni tadqiq etish.
Tadqiqotning ilmiy yangiligi. Mazkur ishda ilk marotaba yozma va arxeologik
manbalar asosida Farg‘ona vodiysining o‘rta asrlar tarixi tizimli va kompleks
tarzda maxsus o‘rganilmoqda.
Mavzuning o’rganilganlik darajasi. Mustaqillik sharoitida jamiyat a‘zolarini
erkin, demokratik tafakkur va milliy g‘oya ruhida tarbiyalash vazifalarini
bajarishda tarix fanining ahamiyati ortib bormoqda. Milliy istiqlol yillarida
Vatanimiz tarixini haqqoniy, ilmiy asosda o‘rganish davlat siyosati darajasiga
ko‘tarildi va O‘zbekiston tarixining ko‘pgina masalalari o‘zining yangi, ilmiy
jihatdan xolis va haqqoniy yechimini topa boshladi. Chunki, respublikamizning
birinchi Prezidenti Islom Karimov ta‘kidlab o‘tganidek, «O‘z tarixini bilmagan
jamiyat istiqbolga eltuvchi yo‘lni topa olmaydi. Tarixga bepisand xalqning
kelajagi yo‘q. Farg‘ona vodiysining o‘rta asrlar tarixi davlatchiligimiz tarixida
muhim o‘rin tutadi. Bu davrda vodiyda Eftaliylar, Turk xoqonligi va arablar
ketma-ketlikda hukm surganlar. Farg‘ona vodiysining ilk o‘rta asrlar tarixi hali
3

alohida tadqiqot mavzusi sifatida olinmagan va ilk o‘rta asrlar tarixi bo‘yicha
fundamental asar yaratilmagan. O‘tgan asrda A.N Bernshtam tomonidan-Qadimgi
Farg‘ona nomli risolasida turklar va arablarning vodiydagi faoliyati haqida
to‘xtalib o‘tilgan. 2013-yili esa A.Xo‘jayev tomonidan-Farg‘ona tarixiga oid
ma‘lumotlar kitobi nashr etildi. Unda Farg‘ona vodiysi tarixiga oid xitoy
manbalari tarjimalari va sharhlari keltirilgan. Shuningdek, A. Otaxo‘jayev va M.M
Xatamovalar ushbu davr bo‘yicha jiddiy ilmiy tadqiqot olib borishmoqda.
Mavzuni o‘rganishda Prezident I.A.Karimovning asarlari, ayniqsa, uning-Tarixiy
xotirasiz kelajak yo‘q va-”Yuksak ma‘naviyat – yengilmas kuch” asarlarida
O‘zbekiston tarixi haqida bildirilgan fikrlar, milliy istiqlol g‘oyasi muhim
metodologik ahamiyatga ega bo‘ldi.
Mavzu tarixiylik, obyektivlik, qiyosiy tahlil kabi ilmiy tamoyillar asosida
o‘rganildi. Tadqiqot manbalari. Mavzuni o‘rganishda o'rta asrlarda musulmon
Sharqida yaratilgan asarlar manba bo‘lib xizmat qilgan. Jumladan, Abu Bakr
Narshaxiyning-Buxoro tarixi , Al-Balazuriyning-Kitob futuh al-buldon , Ibn‖ ‖
Xurdodbehning-Kitob masolik al-mamolik, Tabariyning-Tarix ar- rusul va-l-
muluk, Is‘hoqxon Junaydullohxo‘ja o‘g‘li Ibratning-Farg‘ona tarixi , Ibn
‖
Xavqalning. Kitab surat ul-arz asarining o‘zbek va rus tillaridagi nashridan, Ibn al-
Asirning -Al-kamil fi-t-Ta‘rix, Abu-l-Fadl ibn Muxammad Djamal ad-Din
Qarshiyning. Mulkahat as-surox asarlaridan foydalanildi. Shu bilan birga mazkur
asarlar bo‘yicha olib borilgan tadqiqotlar ham mavzuni o‘rganishga jalb etildi.
4

I.BOB. Farg’ona o’rta asr yodgorliklari tarixi.
I.1. Suv manbalari asosida ajratilgan irrigasiya rayonlari va ularda ilk
o’rta asr yodgorliklarining joylashish tizimi .
Turli fan yunalishlari buyicha Farg’ona vodiysini rayonlashtirish ishlari
mavjud. Ayniqsa, tabiiy geografik asosda rayonlashtirish ancha mo’qammal
amalga oshirilgan. Ular haqida Yu.A. Zadneprovskiy to’la to’xtalib o’tgan.
Shuning uchun biz vodiyning tabiiy geografiyasiga to’xtalmay, bevosita mavzuni
yoritishga o’tamiz.
Farg’ona vodiysi - atrofi tog’lar bilan o’ralgan o’lkan makondir. Vodiyning
birgina g’arbiy tomoni ochiq bo’lib, kenglik bilan Mirzacho’lga tutashgan. Vodiy
atrofidagi tog’lar bir tomondan uni issiq va sovuq iqlim oqimidan saqlasa, ikkinchi
tomondan, o’z bag’rida O’rta Osiyoning asosiy suv manbai - Sirdaryoning
boshlanishiga zamin yaratgan. Baland tog’ tizmalaridan boshlangan jil g’ alardan
soylar va ularni birlashuvidan daryolar tashkil topadi. Ular Chotqol va Qurama
tog’ tizmalari yonbagirlarida tarkib topgan Fovasoy, Kosonsoy, Poshshootasoy;
Farg’ona tog’ tizmasining janubiy-g’arbiy yonbagirlarida Moylisu, Ko’gart, Yassi;
Oloy va Turkiston tog’ tizmalarida Kurshob, oqbura, Arovon, Isfayram,
Shoximardonsoy (Margilonsoy), So’x, Isfara, Xujabaqirgansoy, oqsuv. Bu suv
manbalari o’z xavzalarida tog’, tog’ oldi, tekislik qismlarda unumdor vodiyni hosil
qilgan va bu hududlarda qadimdan birinchi navbatda sug’orma dehkonchilikka
asoslangan xo’jalik va turmush tarzi vujudga kelgan. 1
Vodiyning daryo va soylari, butun O’rta Osiyoda bo’lgani kabi, suv
manbalarining tuyinishiga ko’ra quyidagi xillarga bulinadi:
1. Abadiy mo’zliklardan bosh oladigan daryolar;
2. Kor aralash mo’zliklardan va bul oq suvlaridan tuyinadigan daryolar;
3. Abadiy korlardan suv oladigan daryolar;
4. Aralash kor-yomgirlardan tuyinadigan daryolar.
Mutaxassislar vodiydagi daryo-soylarning birinchi xiliga Norin va uning irm
oqlari, oqbura, Aravonsoy, Isfayramsoy, Shoximardonsoy, Sux, Isfara soylarini
1
Abdulhamid Anorboyev. Farg'onaning qadimgi shaharlari va ularning Markaziy Osiyoda tutgan O'rni. -Toshkent:
"Fan" nashiryoti, 2022 y.B.125
5

kiritadilar. Ushbu daryo-soylarda suv asosan issik yoz paytlarida ko’payadi (ya’ni
mo’zliklarning faol erishi payti), kish va ko’zda esa ularning suvi kamayadi.
Ikkinchi xil daryolar turkumiga Koradaryo va uning irm oqlari: Kurshob,
Koragulja, Tar kabilar kiradi. Bular asosan baxor-yoz oylari- may-iyun oylarida
sersuv bo’ladilar. Uchinchi xil daryo- soylariga Yassi, Kugart, Korao’ngo’r,
Moylisu, Poshshootasoy, Kosonsoy, Fovasoy kabilar kiradi. Ular asosan
mavsumiy korlardan suv oladilar, mart-may oylarida suv zaxiralari ko’payadi.
To’rtinchi xil daryolar Qurama- Chotkol va Janubiy Farg’onadagi tog’
tizmalaridan boshlanadigan ko’plab muvaqqat soylardan iborat bo’lib mavsumiy
qor, baxorgi sel-yomgirlardan tuyinadilar. Xisob-kitoblarga ko’ra, bu daryolar
yozni birinchi yarmidayoq suvining 80-100 foizini oqizib tugatadi, so’ngra deyarli
qurib qoladi.
Vodiyning asosiy suv manbalaridan biri Norin daryosi Mingbuloq qishlog’i
yaqinida janubiy-sharq tomondan oqib kelgan Qoradaryo bilan qo’shilib Sirdaryo
nomini oladi va shu tariqa O’rta Osiyoning azim daryosi tashkil topadi. Norin
daryosining suv xavzasi 59110 km , Qoradaryoniki esa 28630 km . Ana shunday
katta hududda eng qadimgi. davrlardan boshlab axoli o’rnashgan va ikki xil
xo’jalik (dehkonchilik va chorvachilik) yuritishgan.
Arxeologik ma’lumotlarga ko’ra vodiyda eng qadimgi. de h konlar makonlari
mil. avv. II ming yillikka taalluqli va ular Chust madaniyati yodgorliklari deb
yuritiladi. Aynan shu davrdan boshlab paydo bo’lgan ziroatchilik an’analari
sug’orma dehkonchilikning eng oddiy usullari asosida keyingi ming yilliklarda
ham davom ettirildi. Tabiiy ravishda mazkur arxeologiya yodgorliklari suv
manbalari buyida yoki uning yaqinida joylashgan. Farg’ona vodiysidagi ilk
dehkonchilik manzillarining daryo va soylar yaqinidagi voxalarda joylashishi
arxeologik jixatdan ham qayd etilgan .
Suv manbalariga qarab yashash makonlarining joylashgani keyingi tarixiy
davrlarda ham kuzatiladi. Bu haqda Shurabashot va Marhamat madaniyatlari
yodgorliklari buyicha B. A. Latinin, A.N. Bernshtam, Yu.A. Zadneprovskiy, N.G.
Gorbunova, B. Abdulgaziyeva asarlarida yaxshi ma’lumotlar berilgan. Biz
6

o’rganayotgan ilk o’rta asrlar uchun ham ushbu masala buyicha dastlabki
izlanishlar amalga oshirilgan .
Bular hisobga olinib , Farg’ona vodiysidagi barcha ilk o’rta asrlar davri
yodgorliklarini to’la ro’yxati ishlab chisildi va haritaga tushirildi. Ta’kidlash
joizki, mavzuga tegishli yodgorliklar respublika hududiy chegarasi doirasida emas,
balki uch respublikaga qarashli hududlardagi (O’zbekiston, Qirg’iziston,
Tojikiston respublikalari) barcha arxeologik yodgorliklar kiritildi. Hamasi bo’lib
ilk o’rta asrlar( 5 - 6 asr )ga oid 217 ta axeologik yodgorlik, zardushtiylik udumi
bilan ko’milgan ostadonli sabristonlar va 22 manzilda kuxna turkiy yozuv
namunalari topilgan joylar haritaga tushirildi.
Yodgorliklar davrini belgilashda asosiy manba sifatida kulolchilik
maxsulotlari xizmat qildi. Nisbiy va mutlak yoshi aniqlangan yodgorliklar
materiallarini taxlil etish va ularni ma’lum suv manbalari bilan bog’lab, Farg’ona
vodiysi ilk o’rta asrlar davri yodgorliklarini 14 ta irrigasiya rayonlariga bo’lib
o’rganish imkoniyati tug’ildi. Sho’nga ko’ra, har bir gurux arxeologiya
yodgorliklari aniq suv manbalari asosida voxa(voxacha)larga va voxalar irrigasiya
rayonlariga birlashtirildi. Suv manbalarini aniqlashda, o’tgan XX asrning 20-50
yillarida to’zilgan haritalar, statistik ma’lumotlar ham xisobga olindi va boshka
hududlarda olib borilgan arxeologik rayonlashtirish tajribalaridan foydalanildi.
Odatda har bir irrigasiya rayonida (III rasmda ular rim rakami bilan kursatilgan)
bir necha voxa va kichik voxalar bo’lishi mumkin. Natijada dissertasiyada
yodgorliklarni suv manbalari asosida rayonlashtirishda quyidagi iyerarxik tizim
vujudga keldi: 1) Voha, voxalar - irrigasiya rayoni: yodgorliklar va suv manbalari;
2) Irrigasiya rayonlari - hudud(yoki viloyat). Har bir irrigasiya rayoni va voxasi
uchun muxim bo’lganmarkaziy yodgorlik aniqlandi. 1
Bunday markaziy
yodgorliklar irigasiya rayonining (balkim voxaning) hunarmandchilik va savdo-
sotik markazi vazifasini bajargan. Qadimgi. Farg’ona hududiy doirasida olib
borilgan izlanishlar suv manbalari bo’yicha quyidagi 14 ta irrigasiya rayonlariga
ajratildi.
1
Архитектурные памятники Туркменистана. М. 1972. Ахраров И. Ремпель Л. Резной штук Афрасияба Т.
1971.144 c
7

Farg’ona vodiysida ilk o’rta asrlar davrida uning axolisi suv manbalari
(daryolar, soylar va ular irm oqlari xavzalari) buyida gurux - gurux bo’lib voxa va
kichik voxalarni tashkil etib xo’jalik yuritganlar. Ro’yxatga olingan arxeologik
yodgorliklar majmuasiga ko’ra, ular 22 ta voxa va kichik voxalarga, Xujand atrofi,
Isfanasoy, Isfarasoy va Eski Novkat atrofi rayonlarini ham kushganda vodiyda 26
ta voxa tarkib topganini ko’zatamiz. Albatta irrigasiya rayonlarining moddiy
madaniyatida qator o’xshashliklar bilan birga ma’lum farqlar borligi shubxasiz.
Jumladan, tadkikotchilar tomonidan kulolchilik maxsulotlari asosida I ming yillik
birinchi yarmida vodiyda 7 ta kulolchilik markazlari bo’lganligi ta’kidlanadi va
ular o’ ziga xos belgilarga ega bo’lgan. Navbatdagi bo’limda ushbu irrigasiya
rayonlardagi arxeologik yodgorliklarni tasnifi haqida gap boradi.
I.2. Farg'ona vodiysi arxeologiya yodgorliklari qurilish tarixi.
Dunyo bo'yicha turar joylar qurilishi, va ulami tadrijjiy rivojlanishi, o'ziga xos
shaharsozlik madaniyati vujudga kelish jarayoni uzoq o'tmishga borib taqaladi.
Shaharning yuzaga kelishi, uning morfologiyasi, rivojlanish dinamikasi va
urbanizatsiya jarayonlarining muammolari doim tarixchi, arxeolog, geograf,
sotsiolog, demograf, iqtisodchi olimlarning diqqatini tortib kelgan. Dunyoning
qadimiy mashhur shahar yodgorliklari qatori Yurtimiz qadimiy shahar
yodgorliklari ham jahon xalqlarining madaniy, Ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy
markazlari bilan uzviy aloqada o'ziga xos rivojlangan. O'lkamiz tarixining ajralmas
va muhim qismi bo'lgan shaharlar tarixini o'rganish nihoyatda katta ahamiyat kasb
etadi. Takidlash joizki, o'lkamiz hududlarida ilk shaharlarning paydo bo'lishi, bu
jarayonning asosiy omil va sabablari hamda taraqqiyot bosqichlarini tahlil etib,
Yurtimiz tarixini o'rganishga, ularni asli holicha saqlab, kelajak avlodga yetkazish
bugungi kunda dolzarb mavzusi hisoblanadi. 1
Yurtimizni shunday qadimgi
yodgorliklari joylashgan hududlaridan biri Farg'ona vodiysi hisoblanadi.
Arxeologik tadqiqotlarning guvohlik berishicha Farg'ona vodiysi daryo va
soylarning delta qismi bronza davrining oxiri va ilk temir davridan boshlab
1
Беленицкий А.М., Бентович И.Б., Большаков О.Г. Средневековый город Средней Азии. Л., 1973
8

o'zlashtiriligan. Farg'ona vodiysi qadimgi tarixiga oid arxeologiya yodgorliklar
oxirgi 80 yil moboynida ko'plab olimlar (A.N.Bernshtam, Yu.A.Zadneprovskiy,
V.I.Gorbunova, G.A. Brikina, V.I. Kozenkova, A.A. Anarboyev, S.S. Qudratov, B.
Abdulg'oziyeva, X.Matboboyev, G.P.Ivanov va boshqa mutaxasis olimlar)
tomonidan o'rganilib, ularda shaharsozlik va davlatchilik bo'yicha so'ngi bronza
davridan o'rta asrlargacha bo'lgan davrlarga oid ko'plab materiallar to'plangan.
Vodiydagi arxeologikya yodgorlilaridan Dalvarzintepa (Yu.A.Zadneprovskiy
va B.X. Matboboyev qazishmlari), Eylaton (B. Latinin, T. Obolduyeva, S.
Qudratov), Mingtepa (A.N. Bernshtam, Yu.A. Zadneprovckiy va B.X.
Matboboyev), Axsikent (A.N.Bernshtam, Yu.Chulanov, I.Axrorov, A.Anarboyev),
Pop(Balandtepa, Munchoqtepa A.N. Bernshtam, B.X.Matboboyev), Quva(Yu.A.
Zadneprovskiy, V.A. Bulatova, G.P.Ivanov, T.Sh.Shirinov, B.X.Matboboyev) kabi
shahar yodgorliklari hududlaridagi madaniy qatlamlarida olib borilgan arxeologik
qazishmalar qadimgi va antik davr materiallarini to'planishiga sabab bo'ldi. Yozma
manbalarda qadimgi Farg'onada (Dovon davlati) hududida 70 dan ortiq shaharlar
bo'lganligi keltirilgan. Yurtimizning qadimgi tarixidan guvohlik beruvchi
arxeologiya yodgorliklarida tadqiqotlami olib borish natijasida, qadim tariximizga
oid ko'plab moddiy va yozma manbalar olimlarimiz tomonidan qo'lga kiritilib,
tahlil qilinib, yozma manbalarsiz davrlarni uzoq o'tmishdan so'zlovchi arxeologiya
yodgorliklari joylashgan o'rinlari aniqlanib, arxeologik qazishma ishlari olib
borilyabdi. Shu bilan birga bu yodgorliklami joylashgan joyini geolakatsiyasi ham
aniqlanib, arxeologik tadqiqotlarni xaritasi ham tuzilmoqda.
Vodiyda shaharlami paydo bo'lishi va taraqqiysiga hududdagi o'ziga xos
tabiiy sharoit ham katta o'rin tutadi. Qadimshunos olimlarimizdan Abdülhamid
Anorboyev
tadqiqotlariga ko'ra, miloddan avvalgi III ming yillikka kelib, Farg'ona vodiysida
hozirgi tabiiy sharoitga yaqin holat shakillanadi. Hozirgi kunlarda Farg'ona
vodiysida Markaziy Farg'onaning qum barxanlaridan tortib Pomir va Tyanshan
(Tangritog') tog'laridagi Alp o'tloqlarigacha uchratish mumkin. Norin va
Qoradaryoning qo'shilishidan vujudga kelgan Sirdaryo Sharqdan G'arbga yo'nalib,
9

vodiyni ikkiga ajratgandek bo'ladi. Janubda Turkiston - Oloy tog'laridan, shimolda
Chotqol-Qurama va sharqda Farg'ona tog'laridan bir necha o'nlab katta- kichik
soylar Sirdaryoga qo'shilib ketgan bo'lsa, ba'zilari suvining ozligidan unga
yetolmay adirlar orasida qolib ketgan bo'lib, qadimshunosh olimning fikricha,bu
o'z navbatida har bir soyning havzasida o'ziga xos tabiiy geografik sharoitga ega
bo'lgan mikrovohalarni vujudga keltirgan. Ushbu daryo va soylar havzasidagi eng
qulay joylarda ilk sug'orma dehqonchilik yo'lga qo'yilib, dastlabki dehqonlar
manzilgohlari paydo bo'lgan. Millodan avvalgi III ming yillikning o'rtalarida (ilk
bronza davrining oxirlarida) sug'orma dehqonchilik vujudga kelganligi natijasida
Chust madaniyatiga kiruvchi Chust manzilgohi dehqonalar manzilgohi
shakillanadi. O'troq dehqonlarning bunday manzilgohi vodiyning ko'pchilik
soy havzalarida shakillana boshlagan. Shuni takidlash kerakki qadimshunos olimni
fikricha hozircha bunday manzilgohlar topilmagan. Bunga sabab shuki, ularning
aksariyati tabiiy ofatlar oqibatida yer ostida qolib ketgan. Tadqiqotlardan ma 'lum
bo'ldiki(arxeoseysmologik tadqiqotlar), Vodiyning shimoliy qismi aktiv seysmik
hududga kiradi. Bu hududda qadimdan har 400 500 yilda kuchli yer qimirlashi (9-
10 balli) bo'lib turgan. Shunday yer qimirlashlarining birida ilk bronza davriga oid
dehqon qarorgohlarning ko'pchiligi yer ostida qolib ketgan. Demak, O'rta
Osiyoning boshqa hududlarida aholi manzilgohlari dastlab daryo deltalari
havzalarida shakillangan bo'lsa, qadimshunos olimarimiz tadqiqotlariga ko'ra
Farg'ona vodiysida aholi manzilgohlari daryo deltalrida emas, balki, adir orti
mikrovohalar o'zlashtirilgan. Bronza davrining oxiri va ilk temir davrining
boshlarida magistral kanallarning paydo bo'lishi bilan daryo va soylarning delta
qismidagi katta yer maydonlari o'zlashtirilib sug'orma dehqonchilik kengaya
boshlanadi. Bularga misol uchun Dalvarzintepa, Chust, Ashqoltepa va boshqa
arxeologiya yodgorliklarni keltirib o'tishimiz mumkin.
Qadimgi Farg'ona vodiysida vujudga kelgan eng qadimgi yodgorliklar
Dalvarzintepa, Sho'raboshat, Axsikent, Mingtepa, Yuchen shahar arxeologiya
yodgorliklari hisoblanadi. Farg'ona vodiysi shaharlarining birinchilar qatorida
arxeologik jihatdan tadqiq etgan izlanuvchilardan Yu.A.Zadneprovskiy bu yerda
10

ilk shaharlar (1952-yil Farg'onaning shimliy qismidagi yodgorliklarda
(Dalvarzintepa,) tadqiqot ishlarini olib borgan) uchun xos bo'lgan bir necha
xususiyatni ajratadi va Farg'ona shaharlarining yirik maydonga, taraqqiy etgan
mudofaa tizimiga, hukmdor saroyiga ega bo'lganini, dehqonchilik markazi sifatida
hamda hunarmandchilik va tijort markazi sifatida faoliyat yuritganini takidlaydi. 1
Arxeologik ma'lumotlarga tayangan holda Shuni aytish mumkin-ki, Farg'ona
vodiysidagi eng qadimgi shaharlardan biri hisoblangan Dalvarzintepa arxeologik
yodgorligi bo'lib, yodgorlikda arxeologik tadqiqotlar olib borilishi natijasida
shaharning tuzilishi, aholi ijtomoiy, iqtisodiy, madaniy hayoti haqida ko'plab ilmiy
asoslangan ma'lumotlar to'plangan. Arxeologik qazishmalar Chust madaniyatining
markaziy shahri Dalvarzintepada 2003-2005 yillari olib borilgan tadqoqotlari
natijasida qadimshunos olib B.M. Abdullayev Dalvarzintepa yodgorligi haqida
quyidagi fiklarni ilgari suradi: "Yodgorlik Andijon viloyatining Jalaquduq
tumanida joylashgan bo'lib, maydoni 24 ga va zamonaviy yer satxidan 3-5 m
baland. 2
Qo'lga kiritilgan topilmalarni o'rganish bizning Dalvarzintepa shahri
uning barcha faol davrlarida muntazzam kengayib va ta'mirlanib turgani haqidagi
farazlarimizni tasdiqladi". Olib borilgan tadqiqotlar natijasida Dalvarzintepa shahri
tarixiy topografiyasi uch bosqichdan iborat bo'lganligi aniqlanadi. Odatda Chust
manzilgohlari tabiiy mudofaalangan (bir tomondan suv havzasi boshqa tarafdan
botqoqliklar bilan o'ralib, faqatgina bir tomondan kirish imkonini beradigan) daryo
yoki soy deltalarida joylashardi va asosiy mudofaa inshootlari shu yo'l ustida
turishi mantiqan to'g'ri edi. Dalvarzintepadagi dastlabki manzilgohning o'troq
aholisi Qoradaryoni qadimgi deltasida joylashgan va bu an'ana boshqa
yodgorliklarda ham qo'llanilgan. Qadimshunos olim Solijon Qudratov ilmiy
tadqiqotlarida Dalvarzintepa yodgorligiga oid quyidagi ma'lumotlar keltiriladi:
"Bugungi kungacha Farg'ona vodiysida Chust madaniytatiga oid 80 dan ortiq
yodgorlik topilgan.
1
Abdulhamid Anorboyev . Farg ' onaning qadimgi shaharlari va ularning Markaziy Osiyoda tutgan O ' rni . - Toshkent :
" Fan " nashiryoti , 2022 y . B . 139
2
Беленицкий А.М., Бентович И.Б., Большаков О.Г. Средневековый город Средней Азии. Л., 1973
11

Shuningdek, uning izlari Namangan, Andijon, Samarqand va Qashqadaryo
hududlaridan ham topilgan. Xozirgacha ularning 10 dan ortiq yodgorliklarida
arxeologik qazishmalar o'tkazilgan. Chust madaniyatining ikkinchi davrida ilk
shaharlar vujudga kela boshlagan. Shasharlar ikki qismdan iborat bo'lib, ark va
shahriston ham mudofaa devoir bilan o'ralgan.” Qadimshunoslar fikricha,
Dalvarzinepa yodgorligi hududining 18 gektari aholi turar-joylar, 5 gektari xavf
tug'ilgan paytda atrof aholi jon saqlaydigan boshpana qism, 2 gektari esa maxsus
alohida ajratilgan qism bo'lib, bu yerda hukmdorlar yashaganlar. 1
Dalvarzintepa
shaharning devorlarini asosan paxsa va xom g'ishtlardan foydalanib tiklangan.
Shundan kelib aytish mumkin-ki, Dalvarzintepa puxta o'ylangan reja asosida
qurilgan aholi manzilgohi bo'lib, ushbu yodgorlikda ilk shaharsozlikning deyarli
barcha belgilari aniqlangan.
Ummuman ołganda, Dalvarzintepa shahar yodgorligi kabi shaharlar bronza
davrida ilk shaharlarning shakillanishi va rivojlanishi tufayli dastlabki
davlatchilikning ilk ko'rinishlari paydo bo'ladi. Buni biz, mudofaa devorlarining
qurilishi, arkning alohida ajralib turishi va turar joylarning farqlanishida
ko'rishimiz mumkin. Demak, Dalvarzintepa puxta o'ylangan reja asosida qurilgan
aholi manzilgohi bo'lib, ushbu yodgorlikda ilk shaharsozlikning deyarli barcha
belgilari aniqlangan. Farg'ona vodiyidagi qadimiy yodgorliklarning yana bir o'ziga
hos jihati shundan iborat-ki, qadimshunoslar Olib borgan tadqiqotlardan bilish
mumkin aksariyat yodgorliklar bir tomoni tabiiy mudofaa devori, tog', daryo, ko'l,
yoki botqoqliklardan iborat bo'lgan. Hududda Olib borilgan arxeologik tadqiqotlar
natijasida ma 'lum bo'lishicha Farg'ona vodiysida miloddan avvalgi III ming
yillikning ikkinchi yarimidan boshlangan sug'orma dehqonchilik, miloddan
avvalgi II ming yillikning ikkinchi yarimiga kelib ilk shaharlarning shakillanishiga
Olib keladi. Qadimgi shaharlar tarixini o'rganishning eng asosiy xususiyatlaridan
yana biri shundaki, sivilizatsiya bilan bog'liq bo'lgan yangi shaharsozlik
madaniyati markazlarining turli hududlarda paydo bo'lishi o'zining ahamiyatiga
1
Ablat Xo ' jaev Farg ' ona tarixiga oid malumotlar ( Qadimiy va ilk O ' rta asr Xitoy manbalaridan tarjimalar va ularga
sharxlar ) « Farg ' ona » nashiryoti . 2013 yil . B . 288
12

ko'ra, jamiyat rivojlanishining o'zaro aloqalari va umummadaniy ananalarida ham
kuzatiladi.
13

II. BOB. Farg’ona o’rta asr yodgorliklari arxeologik jihatdan o’rganilishi.
II.1 . Farg’ona ilk o’rta asrlar arxeologik yodgorliklari.
Farg’onaning ilk o’rta asrlar davri arxeologik materiallarini salmogi keyingi
un yilliklarda ancha ko’paydi. Ayniksa, Axsiket, Koson (Mug’ qal’a), Pop
(Balandtepa), Quva (Kubo) yodgorliklari, O’sh va Andijon shaharlari
hududlaridagi madaniy qatlamlar, Munchoqtepa I, II va Ko’qtosh qabristonlarida
olib borilgan arxeologik Qazishmalarda ilk o’rta asrlar davri materiallari tuplandi.
Yuqoridagi yodgoriliklarda Ularda o’tkazilgan ilmiy tadkikot ishlarining natijalari
bu davr tarixini o’rganishda muxim yangi manba bo’lib xizmat qiladi. Quyida ana
shu arxeologik tadkikotlarning natijalariga tuxtalamiz.
Pop (Bob) shahar harobasida o’tkazilgan arxeologik izlanishlar
Munchoqtepa qabristonidagi arxeologik Qazishmalar chogida uning yaqinida
joylashgan Balandtepada ham ilmiy izlanishlar olib borildi. Munchoqtepa
mozoridagi qabrlarni o’rganishda Balandtepa I da kilingan ishlarning ahamiyati
juda muximdir. Buning sababi - Balandtepadan ham xuddi Munchoqtepadagi
materiallarga o’xshash topilmalar aniqlangan.
Bu yodgorliklarni ilk bor 1939 yili Katta Farg’ona kanali kazilishi paytida
tashkil etilgan arxeologik ekspedisiyasi ochgan. Keyinr oq, Balandtepada
Namangan viloyat o’lkashunoslik mo’zeyi xodimlari I. Malenkov va A. Shlezlar
izlanishlar bilan shugullandilar. Arxeologik kidiruv ishlari esa, 1946-1948 va
1950-1952 yillar A.N. Bernshtam raxbarligida Ayrtom, Munchoqtepa, Balandtepa
yodgorliklarida olib borildi. 1
Munchoqtepada M.E. Vorones arxeologik Qazishmalar olib bordi va
Qazishma natijalariga ko’ra Balandtepa X-XI asrlarga oid shahar harobasi deb
aniqladi. Shunday xulosaga A.N. Bernshtam ham kelib, xozirgi Pop shaxri
yaqinida taxminan 12 kv.km maydonda yirik shahar qad ko’targanligini e’tirof
etgan .
Arxeolog I. Axrorov ham Balandtepada ayrim arxeologik ko’zatuv ishlarini
olib borgan. Aqademik Ya. Bulomov raxbarligidagi Farg’ona arxeologik otryadi
1
Матбабаев Б.Х. и др. Отчет Узбекско-Китайской совместной археологической экспедиции о проделанных
работах на городище Мингтепа в 2012 году. - Самарканд, 2013
15

a’zolari Barkiz, Munchoqtepa kabi antik davr shahar harobalari bilan tanishadilar .
1983 yili M.X. Isomiddinov Balandtepada tadkikot ishlari olib borib, yodgorlik
tarxini oldi va kichik qazuv ishlari utkazdi. Bu yodgorlikni Farg’ona tarixini va
madniyatini o’rganishdagi muxim ahamiyatini sezib, M.X. Isomiddinov muallifga
bu yerda Qazishma utkazishni tavsiya etdi. 1987 yilda Axsiket otryadining
moliyaviy yordami bilan dissertant ushbu yodgorliklarda arxeologik Qazishma
ishlarini boshladi va 1987-1994 yillari davomida bu yodgorliklar majmuasida
ilmiy kidiruv ishlari olib bordi. Asosiy e’tibor Pop shaxrining tarixi bilan bog’lik
yodgorliklarni o’rganishga karatildi. Asosan Qazishma ishlari Balandtepada
utkazildi. Yodgorlik to’rtburchak shaklli tarxga ega, balandligi ba’zi joylarda 13
metrgacha boradi. 1
Yodgorlikning uchdan birini, ayniksa arkning katta bulagini
Sirdaryo yuvib ketgan, ammo uning saqlanib qolgan qismining relyefida uning ark
ekanligi kuzatiladi. Natijada bizga shahar tuzilishining quyidagi tarkibiy bo’laklari
ma’lum bo’ldi:
1. Ark - Balandtepaning janubiy-sharq tomonida joylashgan, deyarli yarmi
buzilib ketgan tepa xolida saqlangan.
2. Shaxriston (yoki ichki shahar) - Balandtepaning shimol va shimoliy-g’arb
tomonida saqlangan, ammo uning shimol, g’arb va janub tomonlari buzilib ketgan.
Ark bilan shaxriston o’rtasidagi qadimgi. xandak o’rnida xozir chuqur jarliklar
paydo bo’lgan.
3. Rabod (yoki tashki shahar) - Balandtepadan shimol va g’arbdagi hudud,
uni maxalliy axoli Munchoqtepa - Ayrtom shaxri, Temirkasm oqtepa deb ham
yuritadi. Shaharning bu qismidan o’rta asrlarga oid materiallar borligi aniqlangan.
Ammo xozirda buzilib ketgan tepaning o’rnida "Krovlya" nomli xususiy g’isht
zavodi faoliyat kursatmoqda.
3A. Shaharning bu qismini shartli ravishda "shahar qabristoni" (Munchoqtepa
I, II) deb ajratildi.
Balandtepada 5 ta Qazishma va bir necha stratigrafik shurflari solindi.
Ulardan ayrimlaridagi Qazishma tafsilotlarini keltirib utamiz.
1
Средняя Азия и Дальний Восток в эпоху средневековья. Средняя Азия в раннем средневековье. Отв. ред.
Г.Л. Брыкина. М., «Наука» 1999
16

1-qazishma (R-1). Yodgorlikning eng baland sharqiy qismida, shimoliy-
sharqiy burchagida 15X10 m. maydonda utkazildi. Joyning mikrorelyefiga ko’ra,
shaharnig bu qismi arkning bir bulagi bo’lishi bo’lishi kerak. Qazishmaning yuza
qismidan Balandtepaning so’nggi davriga oid sopol parchalari terib olindi (24-
rasm).
Qazishma doirasidagi yuqori qatlamlar buzilib, uni yomgir va qor suvlari
yuvib ketgan. Ba’zi joylarida qatlam qalinligi faqat 5-10 sm.ga boradi. Madaniy
qatlamda kul, sopol parchalari va suyak bo’laklari uchraydi. Ustki qatlam ostidan
35-40 sm. chuqurlikda pol ochildi. Uning yuzasida xum bulagi, sopol va suyak
parchalari qorishib yotibdi. Pol satxida o’choq qoldig’i, g’isht devor va ikki joyda
axlat ura ochildi. Axlat uralarning chuqurligi reper no’qtadan 430 sm.ga boradi.
Ularning ichi turli sopol va tosh yorgo’choq parchalari, kul va sinik g’isht
bo’laklari bilan to’la. Reper no’qtasidan 250 sm. chuqurlikda ikkinchi pol ochildi.
Pol ustida sopol, g’isht parchalari va kul qatlamlari qayd etildi. Pol satxi bilan
bog’lik, qalinligi 168 sm. li devor, hamda o’nga tirkab kurilgan kushdevor va
ko’plab sopol parchalari uyumi qayd etildi. Ikkinchi polning shimoliy qismida pol
yuzasiga g’ishtlar terilgan. Aynan shu uchastqada qalin devorga tirkab solingan 1-
xonaning bir qismi ochildi. Birinchi pol yuzasidagi madaniy qatlam bir oz yomgir
suvlari bilan yuvilgan, loyka aralash bo’lsa, birinchi va ikkinchi pol oraligidagi
qatlam kattik g’isht parchalariga to’la guyo zichlanganday kattik qatlam edi. Bu
qatlamning qalinligi reper no’qtasidan 310 sm. chuqurlikgacha, ya’ni uchinchi pol
yuzasigacha davom etgan. 1
Uning ostidan ikki joyda xona devorlari, uchinchi
joyda qalin o’q devor topildi. Pol ostida ham madaniy qatlam davom etgan. Uning
ichida ko’kish rangli kul va loyka aralash qatlamda sinik g’isht parchalari,
ko’kimtir tusdagi sopol parchalari va suyak siniklari uchraydi. Ushbu qatlam
ostida, reper nuqtasidan 360 sm. chuqurlikda to’rtinchi pol satxi ochildi. Bir oq, bu
pol yuqoridagilardan farq qilib, bo’zilgan. Faqat uning izlari saqlangan. Pol ustida
yana kul, sopol va suyak parchalari, yorgo’choq siniklari uchraydi. To’rtinchi
1
Беленицкий А.М., Бентович И.Б., Большаков О.Г. Средневековый город Средней Азии. Л., 1973
17

poldan 60 sm. chuqurlikda, ya’ni reper no’qtasidan 420 sm. chuqurlikda beshinchi
pol ochildi. Pol ostida chamasi 20 sm. qalinlikda madaniy qatlam uchraydi, hamda
440 sm. chuqurlikda materik-soz tupr oq satxi ochildi. Oxirgi polning ostiga
ko’milgan va o’choq oldiga joylashgan 2 ta xum topildi. O’choq aylanasining
diametri 42 sm, saqlangan devor balandligi 45 sm, o’choq oldi kulxonasining
ulchami 20x45 sm. edi. Kulxonada 5 sm. qalinlikda kul uyumi saqlangan.
Shunday qilib, R - 1 Qazishmasida uch bosqichga birlashtirilgan beshta
qurilish gorizontlari aniqlandi. Har bir bosqich materiallari qurilish gorizontlarini
xisobga olgan xolda komplekslarni aloxida ajratishga harakat kilindi. Topilmalarni
aksariyatini kulolchilik maxsulotlari tashkil etadi. Kulolchilik idishlari tavsifi va
taxlilini bayonida ularning tayyorlanish usuligi (charxda yoki charxsiz),
shakllariga etibor karatildi. Sopol buyumlar bajargan vazifasiga ko’ra 1) ovkat
pishirishga, 2) oshxonada ishlatishga, 3) oziq-ovkat va suvni saklash hamda
tashishga muljallangan idishlarga bulinadi. Diniy urf-odatlar bilan bog’lik sopol
buyumlar kam uchraydi va ular shakli va ishlanishiga ko’ra aloxida ajralib turadi. 1
Balandtepadagi Qazishmalardan aniqlangan sopol idishlarni asosiy qismi butun
saklanmagan va shuning uchun ularni funksional jixatdan bu qazishmada quyidagi
xronologik manzara olindi:bosqich - yodgorlikning eng quyi qatlamlari bo’lib
yaxshi saklanmagan. Buning sababi keyingi qurilishlar paytida buzilib ketgan.
Biror topilma aniqlanmadi. Birinchi bosqich - pollar va ular ustida tuplangan
madaniy qoldiqlar. Bu bosqich ikkita qurilish gorizontini o’z ichiga oladi. Ya’ni,
bu davrning qurilish ishlari, devorlar madaniy qatlamlar ustidan ko’tarilgan,
shuning uchun ularning bo’zilishi oson kechgan. Tashki mudofaa devorining
bunyod etilishi, 3, 5-xonalarni qurilishi ham shu davrda amalga oshirilagn.
II bosqich kulolchilik idishlari . Kulolchilik charxida yasalganlari loyining
tarkibi toza ya’ni sof lyoss(ona) tupr oqdan korilgan. Ular xumdonda obi-tobida
yaxshi pishirilgan. Sirti och sargish, sarik va kizil ranglarga buyalgan. Ma’lum bir
gurux idishlarning sirtiga esa angob berib sirlangan. Bu bosqich idishlari ichida
ko’za,kosa, piyola, yoglogi, xurma kabilar qayd etildi.
1
Матбобоев Б. Мингтепа: археологик қазишмалар ва уларнинг таҳлили. Водийнома А 2019 №3(14) Б.57.;
18

Qazishmada ko’zalarning ko’pr oq yuqori (ogiz, bugiz va uning ostki)
qismlari saqlanib qolgan. Bu kompleksda bo’g’zi o’zunch oq va gardishlari
tashqariga bir oz kayrilgan ko’zalar yuqori qismi mavjud. Kosalar yarimsferik
shaklga ega va ularni gardishi tashqariga ajralib turadi. Piyolalar shakli ham
kosalardan farq kilmasada, ularning ulchami kichik. Yoglogi (krujka) shakli
jixatidan piyolalardan farq kilmasada, bir oq tanasiga nisbatan katta va ko’pol
dasta yasalgan. II bosqich kulolchilik maxsulotlari ichida xurmalar soni ko’p. Ular
ko’rinishlari bilan ko’zalarga yaqin tursada, etnografik ma’lumotlariga ko’ra sut
maxsulotlari uchun foydalanilgan. Bu davrda ikki xil xurmalar ishlatilgan. Biri
ulchamlari kichikr oq, gardishlari tashqariga salgina qayrilgan boshkalari yirikr oq
va gardishlari tashqariga chikib yakkol ajrab turadi .
III bosqich Balandtepaning oxirgi qurilish gorizontlarini ya’ni yodgorlikning
ustki qatlamini o’z ichiga oladi. Uning qalinligi o’z davrida kancha bo’lganligi
bizga ma’lum emas. Chunki ustki qatlam zamona o’tishi bilan buzilib, yuvilib
ketgan. Bu qatlamlar keyingi vaqtlarda buzilib ketgan. Ammo madaniy qatlamlar
yomon saqlangan va murakkab bir ko’rinishga ega ekanligiga karamay, ayrim
qurilish bo’laklariga karab uning materialarini aloxida olishga erishdik. Ulardan
topilgan sopol idishlar texnologik belgilariga karab ikkiga bulinadi: kulolchilik
charxida va qo’lda yopma usulda yasalgan idishlar.
Kulolchilik charxida yasalgan sopol idishlarning loyi toza va ular xumdonda
bir maromda pishirilgan. Idishlarning sirtiga suyuk, sifati yomonr oq angob bilan
ishlov berilgan, ba’zida angob ranggi korar oq. Koramtir, ayrim joylarida angobi
ko’chib ketgan ko’za-ajralib turuvchi gardish va bo’g’zida dastasining mavjudligi
bilan harakterlanadi. Gardish bo’g’zida, tashqari tomondan taram-taram aylana
chiziklar naqsh sifatida solingan. Bu idish shakli va sirtini tekis, nafis ishlanishiga
ko’ra, metall idishlarga taklidan yasalganga uxshaydi. Yarimsferik shaklli,
gardishi tik, tug’ri va uchi tumt oq kosagul ham oldingi idishga uxshab ishlov
berilgan. Gardishidan quyir oqda chekma usulda gul solingan. Ushbu qatlamdan
bir necha yirik xumlar aniqlandi. Bo’g’zi kiska, gardishi tashqariga kayrilgan va
kirkimda yumal oq ko’rinishga ega. Tanasi yumal oq shaklga ega bo’lgan.
19

1989 yilda yodgorlikning stratigrafiyasi va qurilish qoldiqlarini aniqlash
maksadida uning shimoliy- g’arb tomonida ushbu Qazishma o’tkazildi. Dastlab
uning ulchamlari 10x10 m. bo’lganbo’lsa, keyinr oq xumdon ochilishi tufayli
Qazishma sharqiy va shimoliy tomonga kengaytirildi.
Madaniy qatlamlarning xususiyatlari. 2-Qazishma solingan joyning yuqori
qatlamlari bo’zib tashlangan bo’lsa-da, ayrim joylarda toshkol(shlak), kuygan loy
parchalari, ularni kizarib ketgan bo’laklari ko’zga tashlanadi. 10-15 sm
qalinlikdagi axlat, birlamchi aralashgan qatlamlar olib tashlangach, asta- sekin
chuqurlasha boshlandi. X,ar 10 sm. da ochilayotgan qatlamlar tozalanib, qayd
etildi. Natijada axyon-axyonda yirik sopol idishlarning parchalari uchray boshladi.
Ana shunday no’qtalar 30-40 sm. chuqurlikda Qazishmaning janubiy va sharqiy
qismlarida aniqlandi. O’tkazilgan tozalashlardan so’ng Qazishmaning g’arbiy
tomonida turar-joy bulagining izlari aniqlandi. Bu joy unchalik tekis emas,
shimoldan janubga taxminan 20-25 sm pasayib boradi. Qazishmaning janubida
reper no’qtasidan 582 sm. chuqurlikda o’rnida pachaklanib ketgan kozon
aniqlandi. U pol satxiga o’yib joylashtirilgan (d=45 sm), undan narida xumning
quyi qismi topildi (d=40 sm). Reper no’qtasidan 434 sm. chuqurlikda ikkita
xumning osti qismi topildi. Ikkilasining ham diametri bir xil - 55 sm. bo’lib ular
pol satxidan biroz chuqurr oqka urnatilgan.
Qazishmaning markaziy qismida yuqoridan ko’rinishda yumal oq, diametri
250-260 sm. qo’yib kizarib ketgan joy aniqlandi. Uning chegaralari aniqlab,
Qazishma chuqurlashtirildi. Dastlab qo’yib ketgan g’isht parchalari va ko’plab
toshkol (shlak) bo’laklari chika boshladi. Bisht ulchamlarini maydaligi uchun
aniqlab bulmadi, lekin qalinligi 8 - 9 sm.ga boradi. Ko’zatuvlar "bu g’isht
parchalari xumdon gumbazidan tushgan bo’lishi kerak va shuning uchun
kovlanayotgan joy-xumdon bo’lishi kerak" degan xulosani berdi. Gumbaz
shaklining buzilib ketgani uchun uning ko’rinishi noma’lum. Reperdan 667 sm.
chuqurlikda qo’yib toshkolga aylanib ketgan xumdon tayanch ustunining yuqori
qismi aniqlandi. Reperdan 547 sm. chuqurlikdagi no’qtada utxona devorining bir
chekkasi topildi. Utxona og’zining (xumdonning shimol tomoni) yuqoriqismi 10-
20

15 sm. qalinlikda saqlanib qolgan. Utxona ichidagi qatlamlar xilma xil: yuqori
qismida ayrim g’isht bo’laklari, yirik idish parchalari (xum?), loy va boshkalar;
quyida esa (qalinligi 40-50 sm) katta yog’och quyindilari bilan aralashgan xolda
asosan kul qatlami uchraydi. Xumdon utxonasi va tayanch ustuni devorlarining
sirti kuchli harorat ta’siri bilan 7-12 sm qalinlikda zangori rangli toshkolga aylanib
ketgan. 1
Xumdonning utxona qismida arxeologik topilmalar juda kam, u yerdan
bir necha sopol parchasi va mankaldon (jarovnya) bulagi topildi xalos. Topilmalar
ichida xumlarning pishirilmagan parchalari (4 ta) uchraydi. Ushbu xumlar
xumdonga tug’ridan tug’ri kulolchilik ustaxonasidan (etnografiyada do’qon deb
ataladi) tushgan bo’lishi mumkin. Bulardan tashqari xumdon to’lamida va o’nga
yakdn joylarda ko’plab toshkol parchalari uchraydi.
Xumdon o’z tuzilishiga asosan uch qismidan iborat: utxona, o’nga borish
yulagi, pishirish kamerasi. Xumdon kovlab ochilayotgan paytda uning yer ostiga
kovlab kurilgan va yaxshi saqlanib qolgan utxonasi aniqlandi. Utxona yumal oqr
oq shaklga ega, bo’lib o’zunligi 210 sm, balandligi 140 sm. Uning poli ham
qisman saqlanib qolgan. Utxona yuza qismida, devor sirti buylab kuydirish
kamerasiga yuqori haroratni utkazib beruvchi maxsus teshiklar- «novlar» (ular
etnografik xumdonlarda tojikcha "dudbaro" deb atalgan va o’zbekchadagi
"mo’riga" tug’ri keladi) ham saqlanib qolgan. Bunday teshiklar soni 9 ta, ammo
ularning saqlanishi bir xil emas. 2
Teshiklar ulchamlari: o’zunligi 18-65 sm.,
diametri 8-14 sm. Utxonaning yulagi yoki uning ogiz qismi 170 sm o’zunlikda va
60-70 sm kenglikda qayd etildi. Yulak shifti gumbazsimon ko’rinishga ega, buni
gumbazning saqlangan bir bulagi ham isbot etadi. Poldan gumbazning yuqori
no’qtasigacha bo’lganoralik 122 sm. Utxona og’zi g’isht bo’laklari, toshkol
parchalari, shuningdek kul uyumi bilan to’la. Utxona o’rtasida bakuvvat tayanch
ustuni tiklangan bo’lib uning asosidagi o’zunligi 100 sm, eni 30-35 sm; yuqori
qismida esa o’zunligi 98 sm, eni esa 31-35 sm. Kuchli harorat ostida devorlari
1
Архитектурные памятники Туркменистана. М. 1972. Ахраров И. Ремпель Л. Резной штук Афрасияба Т.
1971
2
Abdulhamid Anorboyev . Farg ' onaning qadimgi shaharlari va ularning Markaziy Osiyoda tutgan O ' rni . - Toshkent :
" Fan " nashiryoti , 2022 y . B . 139
21

toshkolga aylanib ketgan. Uning tug’ri burchakli g’ishtlardan ko’tarilganini g’isht
qatori izlaridan yakkol bilish mumkin. Agar quyidan yuqoriga xisoblasak, kamida
un qator g’isht izlarini sanasa bo’ladi, ularning saqlangan balandligi 140 sm.
II bosqich materiallari ( V - VI asrlar). Kulolchilik charxida yasalganlarining
loyi sifatli qilib tayyorlagan. Ular xumdonda bir tekis, sifatli pishirilgan. Ba’zi
birlari ikki tomonlama angob bilan buyalgan bo’lsa, ayrimlari qisman yoki
angobda xoshiya qilib bezatilgan. Dastasiz ko’zalarni bo’g’zi kalta, gardishi
tashqariga ajralib turadi va ayrimlari gardishi va bo’g’zi sirtiga angobdan xoshiya
berilgan. Dastali ko’za, tanasi «tuxumsimon» shaklga ega. Dastasi gardishidan
salgina ko’tarilib turadi. Kosa va piyolalar bir birlariga aynan uxshaydi, faqat ular
orasidagi farqni ulchamlarida ko’zatish mumkin. Kosalar yarim sferik shaklda,
gardishi tashqariga ajralib turadi va ba’zilari gardishi ostiga angob xoshiya
berilgan. Xuddi shunday kosalarni zeb berilmaganlari ham bor. Xozirdagi
«likopcha»ni eslatuvchi idish shaklan oldingilardan farq qiladi. Gardishi bilinar-
bilinmas darajada va uchi tumtoqroq Kosalarni yana bir xili borki, ularni katta
kosa (sh oqosa) deb atash mumkin. Yarim sferik ko’rinishdagi piyolalarni yuqori
qismiga sirtining gardishi ostidan angob berilgan. Xurmalar kosa, piyolalarga
nisbatan ko’proq uchraydi. Ularning ko’plari gardish shakllariga ko’ra farqlanishi
mumkin. Odatda xurmalarni bo’g’zi kalta, shakli yumal oq yoki banka
ko’rinishida bo’lishi mumkin. Qadaxlarning (paymona) ostki qismi saqlangan.
Charxsiz (yopma usulda) qo’lda tayyorlangan sopol idishlar unchalik ko’p emas.
Ular loyining tarkibida har xil q ushimchalar bor, xumdonda tobida pishirilmagan,
sirtiga ishlov ham berilmagan, silli q emas, kulrang va oqish ranglarga ega.
III bosqichda binolarga bir oz o’zgartirish kiritiladi va uning yaqinidan
xumdon ko’riladi. Xumdon va ustaxonadan iborat kulolchilik kompleksi bunyod
etiladi. Ustaxonada idishlarni yasash va ularni dastlab birlamchi kuritib, keyin
xumdonga kiritish uchun sharoit kilinadi. Ya’ni 1-xonaning janub tomoni ochib
tashlanib, xumdonning karama-karshi tomonidan maydon ochiladi. Kulolchilik
maxsuloti ishlab chikarishga muljallangan yaxlit kompleks barpo etiladi. Xullas,
ustaxona shu davrda faol o’z vazifasini bajargan. Bu qazishmadan aniqlangan
22

topilmalar asosan sopol buyumlar, tosh qurollar va albatta ishlab chikarish bilan
bog’lik yarim tayyor narsalar-idishlar va loy zuvalalaridan iborat.
III bosqich materiallari ( VII - VIII asrlar). Topilmalar orasida yirik idish
parchalari-ko’pr oq katta xum, kozonlar uchraydi. Ular ishlab chikarish faoliyati
ya’ni ko’p mikdorda suv saklash yoki ovkat tayyorlash bilan bog’lik bo’lgan.
Kulolchilik charxida tayyorlangan idishlar. Loyining sifati yaxshi, xumdonda
kuydirilish me’yori ham bir xil. Sopollar sirtidagi angoblar kizil, kizgish va
ba’zida ochr oq ranglarga ega. Yirik xumlarning asosan gardish qismi saqlangan,
ular kirkimda yumal oq, to’rtburchak ko’rinishga ega. Xumlar gardishini ichkari
yoki tashqari tomonidan ko’rsatgich barmoqda bosish yuli bilan tushirilgan
naqshlar bilan bezatilgan. Ba’zida xumlarning ostki qismi ham shunday naqshlar
bilan bezatilgan .Ularning bo’g’zi kalta va ba’zida ular tana devorlari bilan
kushilib ketgan. O’zun va ajralib turuvchi bugizli va dastali yoglogi ham shu
gurux ga kiradi. Dasta idish o’rta qismiga urnatilgan va sinib ketgani uchun uni
shakli noma’lum . Ulchamlarida bir oz farq kiluvchi ikki kushkul oqning tuzilishi
bir xil. Idish gardishining biriga karama-karshi ikki tomonida ikkita dasta
yasalgan. Bu davrning sopol idishlari orasida kozonlar gurux ini aloxida ta’kid
etish kerak. Ularning loylari bir oz ko’polr oq, sirti gadir-budir; sababi - loyga
shamot va mayda tuyilgan oqtosh va chigan oqlar kushilgan. Bu kushilmalar
kozonlarning olovga bardoshliligi va olov darajasi keskin o’zgarganda ham ular
sifatini kafolatlaydi . Ularga charx yordamisiz, faqat ayrim qismlariga charx
yordamida shakl berilgan. Kozonlar shakli ko’pr oq yumal oq va shar shakllariga
ega bo’lib gardishlari kirkimda yumal oq, to’rtburchak va uchburchak ko’rinishga
ega. Gardishlar bir vaqtni o’zida ushlagich-kul oq vazifasini ham bajargan.
Xumlar yoki kozonlardagi kopk oqlar ham uchinchi bosqichga tegishlidir.
Charxsiz (yopma usulda) tayyorlangan idishlarga banka ko’rinishidagi dastali
yoglogi qushquloq, mankaldon kiradi. Yuqorida tilga olingan do’qondan o’zun-
o’zun loy zuvalalari ham chiqdi. III bosqichda kizil angobga botirilgan urchuq,
ilgichi bor uchli surmatosh kabi mayda topilmalar ham qayd etildi.
23

Xullas, Balandtepadagi xumdon va u bilan bog’lik kulolchilik ustaxonasi
(etnografiyada do’qon deb ham ataladi) Farg’ona vodiysi uchun kovlab ochilgan
yagona arxeologik yodgorlikdir. Xumdon Balandtepa qurilish davrining III
bosqichiga tug’ri keladi. Xumdon qurilishi munosabati bilan uni yaqin- atrofidagi
xonalar o’nga moslashtirib qayta quriladi, yangilari tiklanadi. Shu tariqa, uch
qismli xumdon va o’nga xizmat qiluvchi do’kon paydo bo’ladi. Afsuski, xumdon
ichida pishirishga muljallangan idishlar topilmadi, kuydirish kamerasi buzilib
ketgan. Ammo xumdon va do’kon atrofidagi qatlamlarda uchragan topilmalar,
ushbu ustaxona katta xajmdagi idishlar (extimol xumlar) ishlab chiqarishga
muljallanganidan darak berm oqda. 1
Balandtepadagi xumdon o’z tuzilishiga ko’ra
qo’shni Ustrushonadagi Galatepa va Munchoqtepalardagiga o’xshab ketadi.
Vodiyda xumdon Andijon viloyatidagi Xilla kishlogida topib o’rganilgan edi. U
ham ba’zi sifatlari bilan Munchoqtepadagi xumdonga uxshaydi, lekin Xilladagi
xumdonda tayanch ustuni yo’q, ulchamlari ham katta. Xilla xumdonining davri
haqida ham bir xil fikr yo’q. Bu yerda Qazishma o`tkazgan V.I.Kozenkova uni V-
VII asrlar bilan belgilaydi. 1959 yilgi ishida V.I. Kozenkova Xilladagi xumdonni
kazish paytida oyna parchalari va sirlangan sopol bo’laklari topilganligi haqida
yozadi. Agar mantiqan xulosa qilsak, shisha, sirlangan sopol buyumlari o’rta
asrlarga oidligini ko’rsatmoqda. 2
Balandtepadagi xumdon o’zining ko’plab belgilariga ko’ra VII-VIII asrlarga,
ya’ni Balandtepa stratigrafiyasini oxirgi bosqichiga tug’ri keladi. Xumdonda va u
bilan bog’lik ustaxonada ish faoliyatining to’xtashi ham bu yerdagi axolini kuchib
ketishi bilan bog’lik bo’lishi kerak. Chunki, bu qazishmada va umuman
Balandtepadagi madaniy qatlamlarda VIII asrning ikkinchi yarmidan keyingi
materiallar uchramaydi.
3-4-5- Qazishmalarda qurilish qoldiqlari yomon saqlangan va topilmalar
kam. Shu sababli ular 30-40 sm chuqurlashgach ishlar tuxtatildi. Faqat 5-
Qazishmaning 3-xonasida meva danaklari, o’simlik urug’lari yig’indisi aniqlandi.
1
Буряков Ю.Ф. Генезис и этапы развития городской культуры Ташкентского оазиса. Т. 1982 144 c
2
Матбобоев Б. Мингтепа: археологик қазишмалар ва уларнинг таҳлили. Водийнома А 2019 №3(14) Б.57.
24

Rossiya FA N.I. Vavilov nomidagi o’simlikshunoslik institutining katta ilmiy
xodimi A. A. Filatenkoning aniqlashicha, qoldiqlar asosan arpa, mosh, loviya,
nuxat, tarik kabi donlarga taallo’qli. Bu yodgorlikdan birinchi bor aniqlangan va
yaxshi saqlangan usimliklar urugi to’plamidir. Shu munosabat bilan 3 - xonani
"omborxona" yoki "kichkina tegirmon" deb aniqlash mumkin.
II.2 . Dehqonchilik voxalaridagi ilk o’rta asr arxeologiya yodgorliklarining
klassifikasiyasi .
Arxeologiya yodgorliklari majmuasini yaratish va ularning xronologik
doirasini aniqlash yulida olib borilgan izlanishlar davomida ilk o’rta asrlarga
taallo’qli 250 ga yaqin yodgorlik ro’yxatga olindi (shundan 217 tasi arxeologiya
yodgorligi). Bu yodgorliklarning geografik joylashishi asosan so’nggi bronza, ilk
temir davri, antik zamonda o’zlashtirilgan hududlar doirasiga tug’ri keladi. Bu
davrda o’zlashtirilgan maydonlar axolini usish xisobiga kengaygan. Agar vodiyni
to’rtta teng qismlarga bo’lsak, uning sharqiy bulagida ilk o’rta asrlar davri
yodgorliklarining 80 foizdan ortig’i to’g’ri keladi. Shu manzara oldingi davrlarga
ham xos bo’lib Farg’ona vodiysining sharqiy hududlari qadimdan bobodehkonlar
dikkatini tortgan. Bunday manzarani yuz berishida bu tomonlarni Koradaryo suv
xavzalari bilan bog’likligida bo’lsa kerak. Ayniksa yodgorliklarning zich
joylashishi Margilonsoy (Shoximardonsoy) va Poshshootasoy yunalishlari buyicha
sharqqa tomon kuzatiladi, ya’ni: 22 ta dehkonchilik voxasidan 19 tasi ushbu
hududlar yunalishida joylashgan. Yirik shaharlarning ko’pchiligi I - XI irrigasiya
rayonlari hududida joylashgan. 1
Albatta, bundan Axsiket, Balandtepa (Bob) va
Mug kala mustasno. Margilonsoy-Poshshootasoyning g’arbiy yunalishi buyicha
yodgorliklar siyraklashib boradi. Tog’ va tog’ oldi hududlarda esa yarim
kuchmanchi va kuchmanchi axoli koldirgan mozor qo’rg’onlar soni orta boradi.
Yodgorliklarning bunday joylashish manzarasi albatta tabiiy geografik sharoitdan
kelib chikkan. Bu xolat antik davrga ham xos ekanligi qayd etilgan. Bunday
xolatni o’tgan asrning 30- yillarida vodiyning Kizil Yor dashtida ilmiy qidiruv olib
1
Ablat Xo ' jaev Farg ' ona tarixiga oid malumotlar ( Qadimiy va ilk O ' rta asr Xitoy manbalaridan tarjimalar va ularga
sharxlar ) « Farg ' ona » nashiryoti . 2013 yil . B . 155
25

borgan B.A. Latinin ham ta’kidlagan. Tadkikotchining fikricha, arxeologik
yodgorliklari gurux i uchta, ba’zida to’rtta, ba’zi xollarda bundan ham ko’pr oq
yodgorliklar gurux ini tashkil etadi. Ular orasidagi masofa 300-500 metr atrofida.
Yodgorliklarning ushbu davrda gurux -gurux bo’lib (3-4 ta), bitta katta yodgorlik
atrofida joylashganini T.G. Obolduyeva ham Katta Farg’ona kanali qurilishi
davridagi arxeologik ko’zatishlari asosida kursatib o’tgan. Ilk o’rta asrlar davri
yodgorliklari atrofdagi tog’lardan bosh olgan daryo-soy suvlari bilan bog’lik
ekanligini B.A. Latinin aloxida ta’kidlaydi. Uning ko’rsatishicha, asosiy
dehkonchilik makonlari oqbura, Isfayram, Shoximardon, Sux, Isfara (janub),
Kosonsoy (shimol) xavzalarida joylashgan va V-VIII asrlarda axolining aksariyat
qismi shu atrofda istikomat qilgan.
Vodiyning 14 ta irrigasiya rayonida jamlangan 217 ta arxeologik yodgorliklar
o’z navbatida quyidagi 30 ga yaqin katta-kichik daryo-soylarning suv zaxiralari
bilan bevosita bog’liqdir: Yassi, Kurshob, oqbura, Aravonsoy, Isfayramsoy,
Margilonsoy, Suxsoy, Isfarasoy, Morguzarsoy, Jabborsoy, Bovasoy, Sumsarsoy,
Dastarsoy, Toldisoy, Olabo’qasoy, Kosonsoy, Poshshootasoy, Chort oqsoy,
Krlgandaryo, Ishtirxonarik, Moylisuv, Chartaksoy, Tentaksoy, Andijonsoy,
Shaxrixonsoy, Quvasoy, Akshar, Kirg’izsoy, Chekobodsoy va boshkalardir.
Arxeologik yodgorliklar tipologiyasi. Yodgorliklarning joylashuv tizimida
ularning funksional vazifasi e’tiborga olingan. Bu masalada bronza davri, ilk temir
va antik davri yodgorliklari tipologiyasi buyicha ishlanmalar bo’lib ularda antik
davr yodgorliklari tipologiyasi Yu.A. Zadneprovskiy va N.G. Gorbunovalar
tomonidan yaxshi ishlab chiqilgan. Bu yodgorliklarni tiplarga bulish, funksional
jixatdan gurux larga ajratish masalalari xal kilingan. Boshka hududlardagi mavjud
tajribalarni xisobga olib, ushbu satrlar muallifi ilk o’rta asrlar davri yodgorliklari
tipologiyasini ilk bor amalga oshirdi. Yodgorliklar tipologiyasiga asos sifatida
arxeologiya harobalarining mo’qim aniqlangan belgilari bajargan vazifalari
o’rtasidagi uygunlashuvi olindi. Bu belgilar yodgorlikning ulchamlari, uni ichki
tuzilishi (planirovkasi) va topilmalar tarkibida namoyon bo’ladi.
26

Bunda mavjud arxeologik yodgorliklar ulchamlari, xususiyatlari (devorlari,
qismlarga bulinishi, shakli va x) xisobga olinib, yodgorliklarning funksional
jixatdan quyidagi gurux larga bulish mumkinligi aniqlandi:
1 . Shaharlar. Shahar makomiga ega bo’lganva ularga tenglashtirilganlar
(mudofaa inshootlari mavjud shaharchalar) Ularning soni vodiy buylab 22 ta
yodgorlik (10,14%).
2. qishloq makonlari (selskiye poseleniye), ular vodiy buylab 92 ta yodgorlik
(42,40%).
3. qal’alar (koravul qal’alar?) - 13 ta yodgorlik (5,99%).
4. qal’a-kurg’onlar(yoki qasrlar), ular ikki xil ko’rinishda, ya’ni mudofaa
devorlari bilan uralgan qasrlar (o’qreplennoye poseleniye s zamkom) (ilovada
«PZ») va mudofaa devorlarisiz qasrlar (neo’qreplennoye poseleniye s zamkom)
(ilovada «ZP») - 27 ta yodgorlik (12,44%).
5. Yakka xolda qad ko’targan turar-joylar va ular gurux i (mavze yoki
ovullar?) (13,36%).
6. Yana ikki gurux yodgorliklar umumiy ro’yxatga kiritilgan va ular ham ilk
o’rta asrlar madaniyatini ajralmas qismi xisoblanadilar. q abristonlar (mogilniki)
(ilovada «M») - 23 ta (10,60%). Bularga qushimcha va shartli ajratilgan gurux ,
ya’ni ularda madaniy qatlamlari bor, ularni biror tipga kushish esa munozarali ( 11
ta).
1. Shaharlar gurux iga shahar makomiga ega yoki sho’nga tenglashtirilgan
yodgorliklar birlashtirilgan, ularning soni yuqorida ta’kidlaganimizdek 22 ta bo’lib
ular ko’pr oq vodiyning sharqiy qismida uchraydi. Ularning ichki tarkibi odatda
kuxandiz, shaxriston va shakllanib borayotgan rabodlardan iborat. Ular ilk o’rta
asrlarda shaharga xos qator belgilarni o’zida mujassam etgan. Yodgorliklarni
statistik taxlilini kursatishicha, shaharlar o’z maydoniga ko’ra ikki xilga bulinadi:
1) Maydoni 5 gektargacha bo’lgankichik shaharlar. Tarixiy topografiyasiga ko’ra,
ular ikki tarkibiy sismlarga bulinadilar va ular ayrim olingan voxa markazi
vazifasini bajargan. 2) Maydoni 5-15 gektargacha bo’lgankatta shaharlar. Ular
atrofi maxobatli mudofaa inshootlari bilan o’ralgan va uch tarkibiy sismga
27

ajraladi. Ular hunarmandchilik, savdo-sotis, diniy va siyosiy-madaniy markaz
vazifasini bajargan. Bunday yirik shaharlar qatoriga Quva - maydoni 12 ga,
Dunbul oq - 13,6 ga, oqbura - 5,7 ga, Jonodil - 16,5 ga, To’rtkultepa - 12 ga,
Balandtepa va Axsiket kabi shaharlarni kiritish mumkin. Bu shaharlarda, albatta
kuxandiz, shaxriston uning tarkibida monumental binolar mavjud bo’lgan.
Shaharlarning umumiy maydoni hunarmandchilik daxalariga bulingan va
maxobatli diniy markaz-ibodatxonalar joylashgan. Shahar ichki bozori va
aslzodalar xonadoniga oid binolar qad ko’taradi. Bu shaharlar antik davr shaharlari
asosida qad ko’tarib, ular hududiy doirasidan sekin-asta karvonsaroylar shaharning
rabod qismiga ko’cha boshlaydi. Kichik shaharlarning ko’pchiligi ilk o’rta asrlar
davri maxsulidir. Chunki so’nggi antik davrdan boshlangan sinfiy va mulkiy
tabaqalanish jarayoni, kashovarzlar tarkibidan dehkonzodalarni ajralib chiqishi va
buning oqibatida ularning qasrlarini yangi joylarda qad ko’tarishiga olib kelgan.
Bu jarayon ba’zi bir antik shaharlarni inkirozga yuz tutishiga sabab bo’lgan.
Qoradaryo (10 ga), Jilandi (7 ga), Shimoliy Kurshob (5 ga), Yangibozor (10 ga),
Uchqo’rg’on I (12 ga), Kaynovot (15 ga), Kalamishtepa (12ga), oqtepa (12 ga)
kabilarda bu inkiroz izlari arxeologik jixatdan qayd etilgan. Bir oq antik davrining
hamma shaharlarining takdiri shunday tugamagan. Asosi antik davrda qurilib, ilk
o’rta asrlarda rivoj topgan shaharlar ham vodiyda kam emas. S.P. Tolstov qadimgi
Xorazmning arxeologik materiallariga asoslanib "ilk o’rta asrlarda O’rta Osiyoda
shaharlar kamayib ketdi, bu kuldorlik tuzimining inqirozidan dalolat beradi" deb
e’tirof etadi. Bu xolatni ayrim arxeologik materiallar ham tasdiqlaganday
ko’rinadi. Ya’ni, I ming yillik o’rtalaridan ba’zi katta axoli punktlarida mudofaa
devorlaridan foydalanilmagan. Aslida unday emas. Ba’zi bir antik davr
shaharlarining inqirozi ilk o’rta asrlar davrida yuz bergan etnik masalalar bilan
bog’lik edi. Xaqiqatda vodiyda antik davr yirik shaharlarining soni 16 ta bo’lsa,
ularning soni ilk o’rta asrlarga kelib 22 taga yetgan. Biroq, bu davr shaharlari
nafaqat vodiyda, balki butun O’rta Osiyoda maydon jixatidan maydalashadi.
Qiyosiy tadkikotlarga ko’ra, V-VIII asrlarda shahar bilan qishloq o’rtasidagi
farqlar yanada kamaygan . Bu jarayon ilk o’rta asrlar davri ijtimoiy-iqtisodiy,
28

etnomadaniy va siyosiy jarayonlar bilan bog’lik xolda kechgan. Xitoy manbalari
VII asrda vodiyda «6 ta katta va 100 ga yaqin shaharlar bo’lgan» deb xabar
beradi ]. Istaxriy va al-Muqaddasiy vodiyda 40 ta shahar (ba’zida jome’ masjidi
mavjud yirik qishloqlar) bo’lganini qayd etadilar. Bu kiyosiy solishtirmalardan
kelib chiqadigan xulosa sho’qi, Farg’onada shaharlar soni biz o’rganayotgan
davrda nisbatan kam bo’lsada, ammo Istaxriylar zamonasiga (IX-X asrlar) kelib
ko’paygan. Bu tabiiy xoldir. Yirik shaharlarni ilk o’rta asrlar davrida kamayib,
mayda shaharlarni ko’payishi kuzatiladi. Shu holatga yaqin manzara ko’shni
Choch va Iloqda ham kuzatilgan. O’nga asosan, VI-VIII asrlarda mayda shaharlar
ko’paygan. Qolaversa, O’rta Osiyoning boshka joylarida ham antik davrda
o’zlashtirilgan maydonlarni ilk o’rta asrlarda kamayishi kuzatiladi.
3. Qishloq makonlari. Farg’ona vodiysining ilk o’rta asrlar qishloq
makonlari Sug’d va Xorazmdagi kabi keng ko’lamda o’rganilmagan. Sug’d
qishloqlari atrofida mudofaa devorlari, o’ziga xos arki va ancha zich joylashgan
uy-joylari borligi aniqlangan. Ayni paytda xuddi shunday qishloqlarning
kuxandizi yo’qlari ham bo’lgan. O’rta Osiyo qishloqlarining me’moriy jixatdan
klassifikasiyasi V. A. Nilsen tomonidan ishlab chiqilgan. Ularni muallif uchta
gurux ga bo’ladi: 1) Katta yer egasi-feodalning qal’a-qo’rg’oni va uni atrofida
oddiy dehkonlar (qadivorlar) uy-joylari; 2) Katta yer egasi qal’a-qo’rg’onining
aloxida joylashuvi; 3) Oddiy dehkonlarning aloxida joylashgan uy-joylari.
Ta’kidlash joizki, aloxida olingan bir hududda qishloqlar xil (tip)lari ishlab
chikilmagan. Sho’nga karamay, Farg’ona vodiysi qishloqlari tiplarini urganib,
ularda quyidagi belgilar borligi aniqlandi. 1
Farg’onaning ilk o’rta asrlar davri sishl oqdari maydoni 4 gektargacha boradi.
Ularning atrofi mudofaa devorlari bilan urab olingan, shuningdek mudofaa
devorisiz qishloqlar ham uchraydi. Ularning ba’zi birlari katta maydonni egallab,
axolisi zich joylashgan va ba’zi bir tovarlarni ishlab chisarishga ixtisoslashgan. Bu
1
Архитектурные памятники Туркменистана. М. 1972. Ахраров И. Ремпель Л. Резной штук Афрасияба Т.
1971.
29

gurux ga ro’yxatdagi 92 ta qishloq yodgorliklaridan 26 tasi ilk o’rta asrlarda
(ro’yxatda soraytirib kursatilganlari) bunyod etilgan.
Qu rlgan 66 tasi antik davrda kurilgan bo’lib keyingi davrlarda ham ularda
xayot davom etgan. Bulardan Kushtepa (№4 - maydoni 3 gektar), Mardaktepa
(J№26 - maydoni 100x150 m.), Sartepa (J№28 - maydoni 1,9 ga), Izboskan (№
№60 - maydoni 2,5 ga), Gorbobo (№2157 - maydoni 2 ga)lar katta qishloqlar
safiga kiradi. Bular, yuqorida aytganimizdek, shaharlar shakllanmagan ayrim
voxalarning markazi vazifasini bajarganlar.
3. Qal’alar (Koravul qal’alar) 13 ta qad ko’targan . Sal’alar strategik jixatdan
muxim manzillarda joylashib, mudofaaga aloxida e’tibor beriladi, binolar
qurilishida ularning vazifasi (askarlar va soravullar yashashi, ko’zatuv joylari va
x.) xisobga olingan.
Vodiyda koravul-qal’alarning ikki xili uchraydi: birinchisi voxalar yoki katta
shaharlar kiraverishida o’ ziga xos ximoya chizigi vazifasini bajaruvchi qal’alar,
ikkinchisi suv manbalari yoki suv ayirgich boshlarida suv nazorati uchun kurilgan
maxsus qal’a-istexkomlar Kal’alarning uchinchi xili ya’ni, qir-qoyalardagi
nazorat- qal’alari bo’lib ular haqida N.G. Gorbunova muxim ma’lumotlarni
keltirib o’tadi. Bu urinda ikkinchi gurux qal’alarning ahamiyati katta bo’lgan.
B.A.Latinin fikriga ko’ra, bu qal’a egalari yaqin atrofdagi yerlarni ham nazorat
qilgan. Bu tadqiqotchi bunday qal’alarga Koradaryodagi Shoshtepa, Isfarasoydagi
Qal’ai Bolo, Suxsoydagi Sariqo’rg’onlarni kiritadi. Sariqo’rg’on va Qal’ai Bolo
antik davrda kurilgan va keyingi davrlarda ham ulardan keng foydalanilgan.
Shoshtepa - Koradaryoning Kampirravot darasidan chiqaverishidagi Savay,
Andijonsoy, Shaxrixonsoylarning suv boshiga joylashgan muxim arxeologik
yodgorlik xisoblanadi. 1
U mil. avv. III- II va milodiy III - IV asrlari bilan
davrlanadi. Uning asosiy vazifasi magistral kanallar suv oladigan suv ayirgichni
kuriklash edi. Xuddi shunday kuriklash vazifasini Kurgoshintepa , oqtepa
(Batken) ar ham bajargan.
1
Ablat Xo ' jaev Farg ' ona tarixiga oid malumotlar ( Qadimiy va ilk O ' rta asr Xitoy manbalaridan tarjimalar va ularga
sharxlar ) « Farg ' ona » nashiryoti . 2013 yil . B . 166
30

4. Qal’a - qo’rg’onlar. Ularning soni 27 ta. Bu qal’alar asosan ilk o’rta
asrlarda dehkonzodalarning qasri sifatida qad ko’targan va tevarak- atrof
qishloqlari uchun markaz vazifasini utagan. Qal’a-qo’rg’onlar ikki xil bo’lib
ularning birinchisi mudofaa devorlari bilan urab olingan qasrlar (feodal qasrlar)
bo’lsa, ikkinchisi mudofaa devorlarisiz qal’a qo’rg’onlardir. Birinchi xil qal’a
egalari o’z ekin maydonlari atrofini mudofaa devorlari bilan urab olganlar va
qal’ada yersiz dehkonlarni - qadivarlarni ishlatganlar. Albatta, har ikki xolatda
ham binolar bir-ikki qavatli bo’lgan. Ayrim xolatda donjonlar atrofiga kurilgan bir
ikki qavatli binoli qal’a-qo’rg’onlar ham uchraydi. Qal’a - qo’rg’onlar 14 tasi
urganilayotgan ushbu davrda paydo bo’ladi, ularning aksariyati ilk o’rta asrlarning
so’nggi (VII-VIII) bosqichida bunyod etilgan.
5. Yakka xolda qad ko’targan turar-joylar va ular gurux i (mavzelar yoki
ovullar). Ularning 29 tasi ro’yxatga olingan bo’lib bularga maydoni, diametri 15-
20 metr bo’lgantepaliklar kiritilgan. Bu turar-joylar oddiy kashovarzlarga tegishli
bo’lishi kerak. Ular doimiy istikomat qiladigan turar-joy va yordamchi xo’jalik
binolardan iborat bo’lgan. Ularning ba’zilari devor bilan urab olingan. Shunday
turar-joy massivlari o’z ekinzor uchastkalari bilan qadimgi. Xorazmda ham
o’rganilgan. Farg’ona vodiysida o’rganilgan bu gurux ning yarmidan ko’progi (17
ta) ilk o’rta asrlarda, qolganlari antik davrida qad ko’targan. Aloxida uy yoki uy-
joy mavzelari (massivlari?) asosiy dehkonchilik rayonlarida - axoli eng zich
joylashgan hududlarda uchraydi. Masalan, ular Aravonsoy, Shaxrixonsoy va
Norin-K,oradaryo irrigasiya rayonlarida qayd kilingan.
6. Qabristonlar (mozorlar) kam uchraydi va bir xil xususiyatlarga ham ega
emas. Ular asosan tog’, tog’ oldi va ayrim xollarda adirlik qismlarda qayd etildi va
ular kuchmanchi, yarim kuchmanchi axoliga tegishlidir. Ammo, dehkonchilik
bilan shugullangan axoliga tegishli mozorlar juda kam saqlangan. Bir oq,
vodiydagi bu davr qabristonlarida kumish marosimlarida aralashgan urf-odatlar
ham uchraydi. Ya’ni, kuchmanchi axoli va ular yaqinidagi dehkon axoli ham
birgalikda qabristonlardan foydalanaverganlar. Shuning uchun bir mozorda har xil
dafn etish usullari (yorma, laxad, ura go’rlar) uchraydi. X,ozircha barcha
31

belgilariga ko’ra Munchoqtepa I, II shahar qabristoni sifatida e’tirof etilishi
mumkin. Chunki, u shaharning yonginasida joylashgan bo’lsa, yana ikkinchi jixati
qabriston shahar bilan bir davrda faoliyat kursatgan. Bu gurux mozorlar juda oz
mikdori saqlangan. Shuning uchun ilk o’rta asrlar urf-odatlarini (ayniksa shahar
axolisini) o’rganishda har bir aniqlangan mozor katta ahamiyatga egadir.
Farg’ona vodiysining ilk o’rta asrlar davri yodgorliklari suv manbalariga
ko’ra oltita katta guruxga bulindi. Bunday tasniflashga asoslangan fikr-
muloxazalarimiz shaxsiy tadkikotlarimiz hamda O’rta Osiyodagi ushbu davr
yodgorliklarini o’rganish natijasida kilingan xulosalarga asoslandi. Albatta, biz
ibodat bilan bog’lik binolarni, uy- joylarni, shuningdek ishlab chikarishga doir
binolarni (chunonchi vino ishlab chikaruvchi, kulolchilik) aloxida ajratmadik.
Chunki, ular uchun materiallar xozircha kam. Bir oq, voxalardagi arxeologik
yodgorliklarni gurux lar buyicha joylashuvi shubxasiz muxim ma’lumotlar berishi
mumkin. Chunki antik davr yodgorliklarini ayrim olingan hududda o’rganish
muxim xulosalarga olib kelgan, ya’ni janubiy-sharqiy Farg’onani Karkidon va
Nayman qishloqlari orasidagi 15 km maydonda 10 ta yodgorlik aniqlangan. Bu
gurux da: 3-4 ta aloxida uy, ikkita atrofi devor bilan uralgan makon (biri markaz
vazifasini utagan, ikkinchisi vino ishlab chikarishga ixtisoslashgan), bitta voxa
istexkomi, bitta diniy ibodatga muljallangan bino va bir qabriston qayd etilgan.
Nixoyat, ushbu voxalarning shahar va qishloqlarida yashagan axoli nisbati
ham muxim xisoblanadi. Agarda G. Chayldni katta shaharda 5000 kishi, mayda
shaharda 1000 kishi yashagani haqidagi xisob-kitobini nazarda tutib, Xitoy
manbalaridagi Farg’onada ilk o’rta asrlarda 6 ta katta shahar va 100 ga yaqin
kichik shahar borligi haqidagi xabarga asoslansak, yirik shaharlarda 30000, mayda
shaharlarda esa 100000 kishi yashagan bo’lib chiqadi. Agar o’z materiallarimizni
shu xisob bilan takkoslasak, quyidagi ma’lumotlarni olish mumkin: 22 ta shaharda
o’rtacha 3000 dan axoli yashagan bo’lsa, vodiy shaharlarida 65-70 ming axoli
yashagani ma’lum bo’ladi. Endi bu rakamga Samarkand va Buxorodagi shahar va
qishloqlar axoli nisbati: ya’ni 1:6 va Farg’onaning antik davrdagi nisbati 1:4
kullanilsa vodiy axolisi 250-300 mingta ekani oydinlashadi. Bu Farg’ona vodiysi
32

axolisining tarixiy manbalardagi rakamlarga (ya’ni, bu yerda Syanxanshu
manbasida kursatilgan Farg’ona axolisi soni - 300 ming ekanligi ko’zda tutilm
oqda. Bu tarixiy mlumotlarga zid kelmaydi. 1
Farg’ona vodiysining ilk o’rta asrlar arxeologiya yodgorliklari birinchi bor
to’la ro’yxatga olinib, ular haritaga tushirildi. Yodgorliklarni suv manbalari
asosida irrigasion rayonlashtirish va tasniflash quyidagi yakuniy fikrlarni aytishga
imkon beradi:
1. 250 ga yaqin no’qtada V - VIII asrlar bilan bog’lik materiallar xisobga
olindi. Ushbu davr arxeologiya yodgorliklarini suv manbalari buyicha gurux -
gurux bo’lib voxalarda joylashishi aniqlandi. Ishda ularning joylashuvi buyicha
quyidagi iyerarxik tizim taklif etildi, ya’ni, suv manbasi buyicha yodgorliklar
gurux i voxalarni, bir necha voxa esa irrigasiya rayonini tashkil etgan (suv manbai
voxa, kichik voxa irrigasiya rayoni). Tashki belgilari va ulchamlari asosida har bir
irrigasiya rayoni uchun markaziy yodgorlik aniqlandi. Yodgorliklar 14 ta irrigasiya
rayonidagi voxa va kichik voxalarga joylashgan.
2. Ilk o’rta asrlar arxeologik yodgorliklarini tipologiyasi birinchi marta
ishlab chiqildi va ular belgilangan xusussiyatlariga ko’ra 6 gurux ga ajratildi:
shahar va o’nga tenglashtirilganlar (22 ta), qishloqlar (92) , qal’alar (13), qal’a-
qo’rg’onlar (27), yakka xolda qad ko’targan turar-joy masssivlari (29), qabristonlar
(23). X,ar bir gurux ga funksional jixatdan ta’rif berildi.
3. V - VIII asrlarda vodiy axolisining soni 250-300 ming b o’ lsa, shundan 65-
70 minggi shaharlarda yashagan (23-26%). Shaharlar soni bir oz ortadi, ya’ni
arxeologik ma’lumotlarga ko’ra, antik davrda 16 ta shahar aniqlangan bo’lsa, ilk
o’rta asrlarda ularning soni 22 taga yetadi. Shaharlar ayrim olingan voxa yoki
irrigasiya rayonining hunarmandchilik, savdo-sotik va diniy markaz vazifasini
bajarganlar.
4. Yodgorliklarning 80% vodiyning sharqiy va janubiy-sharqiy qismida
joylashgan va axoli asosan dehkonchilik bilan shug’ullangan.
1
Булатов М. Мавзолей Саманидов – жемчужина архитектуры Средней Азии. Т. 1978 49 c
33

34
Xulosa
Xulosa qilib aytadigan bo’lsak Farg’ona vodiysi nafaqat O’zbekistonda, shu
bilan birga Markaziy Osiyodagi yirik tarixiy-madaniy hudud hisoblanadi. Bu
mintaqa ham barcha hududlarda bo’lganidek, tarixiy taraqqiyotning jamiyki
rivojlanish bosqichlarini boshdan kechirgan. Vodiydagi shunday tarixiy taraqqiyot
bosqichlaridan biri Farg’ona vodiysining o’rta asrlar tarixi hisoblanadi. Farg’ona
vodiysining o’rta asrlar tarixi V-XIII asrlarni o’z ichiga oladi va shu davr
oralig’idagi moddiy madaniyatning rivojlanishidagi o’ziga xos xususiyatlarini,
shuningdek, yuritmizning davlatchilik tarixida muhim o’rin tutgan Farg’ona
davlati davridagi ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlarni, moddiy va madaniy
taraqqiyotni qay darajada rivojlanganligini yozma manbalar arxeologik topilmalar
misolida ko’rsatib beradi. Ushbu davr umuman Farg’ona tarixi bo’yicha
tadqiqotlar o’tgan asrning 30-yillarida boshlangan. Farg’onaning qadimgi tarixini
o’rganish bilan B.A. Latinin, A .N. Bernshtam, N.G. Gorbunova kabi olimlar
shug’illanishgan. Barchasi o’zlarining tadqiqotlari asosida xulosalarini berishgan.
Farg’ona vodiysining o’rta asrlar tarixi Eftaliylar hukmronligi davrida
mintaqa xalqlari o‘rtasidagi iqtisodiy integratsiya uchun muayyan imkoniyatlar
paydo bo‘lgan edi. Eftaliy hukmdorlarining mahalliy hokimliklar (Sug‘d,
Farg‘ona, Choch, Usrushona, Tohariston va b)ning ichki ishlariga aralashmasligi,
ularning faol tashqi aloqalar olib borishlari uchun zamin yaratdi. Qolaversa,
Eftaliylarning O‘rta Osiyo hududlarini Sosoniylar xurujidan himoya etganligi,
mahalliy hokimliklarning barqaror rivoji uchun muhim omil bo‘lgan edi.
Farg‘onada VII asr boshlariga kelib, Turk xoqonligining Ashina xonadoniga
mansub sulola tashkil topadi va bu sulola arablar istilosidan keyingi davrlarda ham
o‘z mavqeyini yo‘qotmaydi. Farg‘onadagi turkiy sulolaning boshqaruv
markazlarini aniqlash ham muhim ahamiyatga ega. VII asrga kelib mintaqamizga
Arab xalifaligi qo‘shinlari bostirib keldi va islomlashtirish harakati boshlandi.
Ammo oradan bir asr o‘tgandan so‘ng ham ayniqsa vodiy aholisi islomni qabul
etmay, o‘z e‘tiqodlarida sobit turdilar. Mintaqamizning arablar tomonidan bosib
34

35
olinishi iqtisodiy, siyosiy, ijtimoiy va madaniy hayotda dastlab bir qancha
qiyinchilliklarga olib kelganbo‘lsada, ko‘p fursat o‘tmay G‘arbda Ispaniyadan
Sharqda to Xitoy chegaralarigacha bo‘lgan mintaqani o‘z ichiga olgan buyuk
davlat – Xalifalikning bir qismi bo‘lganligining ijobiy tomonlari mayda davlatlar
o‘rtasidagi nizolarning bartaraf etilishi umumjahon savdo aloqasida ishtirok etish,
umumiy pul muomalasi kabi tomonlarini ko‘rsatish mumkin. Shunday qilib, O‘rta
Osiyoga hududiy va madaniy jihatdan taalluqli bo‘lgan Farg‘ona davlati va unda
hukm surgan qadimiy Kushon sulolasi to IX asr boshlarigacha o‘z mustaqilligini
saqlab qolgan holda, istilochilarga doimo qarshilik ko‘rsatib vodiyni muhofaza
etib kelishgan. Turkiy xalqlarning vodiyga ko‘chib kelishi bilan bu yerda o‘ziga
xos ijtimoiy, madaniy hayot, o‘ziga xos davlatchilik tuzumi shakllangan.
Somoniylar davriga kelib Farg‘ona alohida davlat maqomini yo‘qotdi. Endi u
markazlashgan davlatning bir bo‘lagi sifatida oliy hukmdorning vodiydagi voliysi
idora eta boshladi. Shuni alohida aytish kerakki, somoniylar davrida vodiy turli
udellarga bo‘lib yuborilmay yaxlit mulk sifatida boshqarildi. Shuningdek, aynan
Somoniylar davrida vodiyda turkiy qabilalarning nufuzi oshib, ular vodiy hayotida
yetakchi kuchga aylandi. Turk xoqonligi davrida vodiy xoqonlikka bo‘ysunib
mahalliy sulolalar saqlab qolingan bo‘lsa, X asrga kelib Turk sipohsolorlarining bir
necha avlodi vodiyni boshqardi. Yuqoridagilardan shuni xulosa kilish mumkinki,
Somoniylar zamonida Farg‘ona viloyati arab mualliflari tomonidan O‘rta
Osiyoning, xususan, Movarounnahrning o‘troq viloyati sifatida qayd etilgan. U
Yuqori Nasya, Quyi Nasya, Asbara, Naqod, Miyon Rudon, Jidg‘il, Urast, Biskand
va Salot kabi tumanlarga bo‘lingan. Axsikat, Qubo, O‘sh, O‘zgand, Xaylam kabi
shaharlar IX-X asrlarda Farg‘onaning eng yirik shaharlaridan bo‘lgan.
SHuningdek, Farg‘ona viloyatida Vankat, Suj(x), Xuvokand, Rishton, Koson,
Karvon, Madvo, Marg‘inon, Andukon va boshka shaharlar xam mavjud bo‘lgan.X
asr oxiriga kelib vodiy Qoraxoniylar tomonidan zabt eliladi. Movarunnahrning
darvozasi hisoblangan Farg‘ona vodiysining egallanishi, O‘rta Osiyo taqdirini
amalda hal etdi. Sharqiy Turkiston va Movarounnahr orasida alohida udelga
aylangan Farg‘ona X-XIII asrlarda siyosiy tarqqiyotda o‘ziga xos taraqqiy etdi.
35

36
Movarounnahr shu jumladan Farg‘ona arab xalifaligi tarkibiga kiritilganidan so‘ng
bu yerlarda xalqning ijtimoiy-iqtisodiy hayotida biror muddat turg‘unlik yuz
beradi. Bu yerda kushonlar davridayoq boshlangan feodallashish jarayoni arablar
istilosi davrida biroz to‘xtab qoladi. Bu davrda xalifalikning markaziy qismlari –
Iroq, Suriya va Misrda feodal munosabatlar jadal rivojlanadi. VII asr boshida arab
jamiyati hali ijtimoiy tuzumning qabila – urug‘chilik bosqichida turgan bo‘lsa,
markazlashgan yagona xalifalik shakllanishi bilan xalifalikning
ilg‘orviloyatlarining xo‘jalik , iqtisodiy va madaniy yutuqlarini o‘zlashtirish
natijasida u feodal munosabatlarga to‘laqonli kirishadi. Shunga ko‘ra, VIII asr
o‘rtalarida xalifalikning markaziy viloyatlarida feodalizm Movarounnahrdagiga
nisbatan ancha yuqori pog‘onaga ko‘tarilgan edi.
36

37
Foydalanilgan adabiyotlar
1. Abdulhamid Anorboyev. Farg'onaning qadimgi shaharlari va ularning
Markaziy Osiyoda tutgan O'rni. -Toshkent: "Fan" nashiryoti, 2022 y.B. 139.
2. Ablat Xo'jaev Farg'ona tarixiga oid malumotlar (Qadimiy va ilk O'rta asr
Xitoy manbalaridan tarjimalar va ularga sharxlar) «Farg'ona» nashiryoti.
2013 yil. B. 288
3. B.Matboboev. Mingtepa: arxeologik qazishmalar va ularning tahlili.
Ijtimoiytarixiy, ilmiy va ommabop jurnal 2019 YIL N03 (14)
4. Bahodir Eshov. Qadimgi O'rta Osiyo shaharlari tarixi. (Oliy o'quv yurtlari
talabalari uchun o'quv qo'llanmasi).Toshkent-2006.-b.235.
5. Baxtiyorjon Abdullaev. Qadimiy Farg'ona urbanizatsiyasining ayrim
xususiyatlari. vodiynoma 2016 Ng2. B.25-32.
6. Ibragimov R.Z. O'rta Osiyo arxeologiyasi.Toshkent-2020. -B. 163
7. Архитектурные памятники Туркменистана. М. 1972. Ахраров И.
Ремпель Л. Резной штук Афрасияба Т. 1971.
8. Беленицкий А.М., Бентович И.Б., Большаков О.Г. Средневековый
город Средней Азии. Л., 1973
9. Булатов М. Мавзолей Саманидов – жемчужина архитектуры Средней
Азии. Т. 1978.
10. Буряков Ю.Ф. Генезис и этапы развития городской культуры
Ташкентского оазиса. Т. 1982.
11. Древний и средневековый город Восточного МавераннахраОтв.ред.
д.и.н. Ю.Ф.Буряков. Т.1990.
12. Древняя и средневековая культура Чача. Т. 1979.
13. Живопись древнего Пянджикента / Отв.редакторы А.Ю. Якубовский и
М.М. Дьяконов. М. 1954.
14. Заднепровский Ю.А. Древнеземледельческая культура Ферганы МИА.
М. 1962. № 118.
37

38
15. Исамиддинов М.Х. Хасанов М.Х. История древнего и средневекового
керамического производства Нахшеба. Т. 2000.
16. Лунина С.Б. Археология Средней Азии. Учебное пособие. Ташкент.
1986. pdf .
17. Матбабаев Б.Х. и др. Отчет Узбекско-Китайской совместной
археологической экспедиции о проделанных работах на городище
Мингтепа в 2012 году. - Самарканд, 2013
18. Матбобоев Б. Мингтепа: археологик қазишмалар ва уларнинг таҳлили.
Водийнома А 2019 №3(14) Б.57.;
19. Средняя Азия и Дальний Восток в эпоху средневековья. Средняя Азия
в раннем средневековье. Отв. ред. Г.Л. Брыкина. М., «Наука» 1999.
38

Farg’ona o’rta asr yodgorliklari

Sotib olish