Farg‘ona vodiysi va uning madaniyati

Dokument ma'lumotlari

Narxi	25000UZS
Hajmi	107.0KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	14 Fevral 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

G'ayrat Ziyayev

Ro'yxatga olish sanasi 14 Fevral 2025

80 Sotish

Farg‘ona vodiysi va uning madaniyati

Sotib olish

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi . O zbekiston o z istiqlolini qo lga kiritgach, tarixʻ ʻ ʻ
fanini o rganishga bo lgan munosabat ham tubdn o zgardi. Bugungi kunda kishilik
ʻ ʻ ʻ
tarixini bir tomonlama emas, aksincha chuqur va atroflicha, xolisona yoritish
imkoniyati paydo bo ldi. O zbekiston Respublkasida mustaqillikning dastlabki
ʻ ʻ
davrlaridan boshlab xalqning tarixiy xotirasini tiklash, tarix faniga doir
tadqiqotlarni har taraflama takomillashtirish masalalari davlat siyosati darajasiga
ko tarildi. Ko p ming yillik tariximizni birlamchi manbalarga tayanib xolisona
ʻ ʻ
tadqiq etish bugungi kunning dolzarb masalalaridan biridir. Shu ma noda
’
O zbekistonning me moriy yodgorliklari fani ham tarixni o rganishda muhim
ʻ ʻ ’
manba hisoblanadi. Fan talabalarga mamlakatimdagi qadimgi davrlardan hozirgi
kungacha mavjud yirik me’moriy inshootlar, ularning qurilish tarixi, o ziga xos
ʻ
jihatlari, tuzilishi va ahamiyati haqida ma’lumot beradi.
O zbekistonda mustaqillik yillarida asrlarga teng o zgarishlar ro y berib,
ʻ ʻ ʻ
ulkan bunyodkorlik ishlari amalga oshirildi. Birinchi Prezidentimiz Islom
Karimov 1
raxbarligida mamlakatimiz ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy va madaniy
soxalarda mislsiz darajada rivojlandi. Mustaqillik yillarida amalga oshirilgan
va bugungi kunda olib borilayotgan tub isloxotlar xamda ularning natijalari
joriy yilning fevral oyida Toshkent shahrida o tkazilgan “Yuksak bilimli va
ʻ
intellektual rivojlangan avlodni tarbiyalash - mamlakatni barkaror tarixiy
rivojlantirish va modernizatsiya qilishning eng muhim sharti” mavzudagi
xalqaro konferensiyada jahonning rivojlangan davlatlaridan tashrif buyurgan
olimlar, yirik fan va davlat arboblari tomonidan xam e’tirof etildi. Dunyoning juda
ko plab ilgor mamlakatlarida tarakkiyotga fakat ta’lim tizimidagi isloxotlar va
ʻ
ilm-fanning taraqqiyoti tufayligina erishganliklari ma’lum. Mamlakatimiz
davlat siyosatidagi eng ustuvor yo nalish, taraqqiyot negizining asosi xam
ʻ
1
Каримов И.А. Озод ва обод ватан, эркин ва фаровон ҳаёт — пировард мақсадимиз. – Т.: O zbekiston, 2000.
ʻ

o zluksiz ta’lim tizimi ekanligini va bu tizimning ma’naviy va mafkuraviyʻ
asoslarini Islom Karimov o zining “O zbekiston XXI asr bo sagasida:
ʻ ʻ ʻ
xavfsizlikka taxdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari , Y u k sak
” “
ma naviyat - yengilmas kuch kabi asarlarida atroflicha yoritib berdilar.
’ ”
Bugungi kunda ulkan yutuklarga erishayotganligimizning sabablaridan
asosiysi Prezidentimiz Shavkat Miromonovich Mirziyoyev tomonidan uzoqni
ko zlab, aniq maqsad asosida olib borilayotgan siyosatdir. Kelgusi rejalarning
ʻ
belgilanishida esa, albatta, xalqimiz o tmishi va tarixi aloxida o rin tutmoqda.
ʻ ʻ
Mustaqillik yillarida tariximizni o rganish, “biz kimning avlodi ekanligimiz”ni
ʻ
yodda saqlash uchun o tmishimizni yaxshi bilish masalasiga alohida e’tibor
ʻ
qaratildi xamda ulkan ishlarga qo l urildi. Tariximizni, madaniy va ma’naviy
ʻ
merosimizni o rganishda Farg ona vodiysining o rni alohidadir. Bu xudud
ʻ ʻ ʻ
o ziga xos tabiiy geografik sharoitga ega ekanligi, Buyuk ipak yuli chorrahasida
ʻ
joylashganligi, vodiyning shimoli- sharkiy xududlaridagi dasht zonalarida
asosan chorvachilik kilib kun ko radigan aholi, tog dan oqib tushgan daryo
ʻ ʻ
vohalarida yoki janubiy xududlarda dehkon jamoalari yashaganligini hamda
bu xar ikki madaniyat doimo bir-biriga o zaro ta’sir etib kelganligini ko rish
ʻ ʻ
mumkin. Shuning uchun qadimgi va o rta asrlardagi axolining kundalik turmushi
ʻ
yashash tarzi ikki xil xo jalik yuritish usuli asosida shakllangan madaniyatlar
ʻ
bo lganligi uchun ham, Fargona vodiysining qadimgi va o rta asrlardagi tarixi
ʻ ʻ
va madaniyatida o ziga xosligi, xamda qo shni xududlardan farki bilan ajralib
ʻ ʻ
turadi.
O zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.Mirziyoyevning Oliy Majlisga
ʻ
Murojatnomasida quyidagi fikrlarni aytib o tgan edi:
ʻ “ Milliy o zligimizni anglash, ʻ
Vatanimizning qadimiy va boy tarixini o rganish, bu borada ilmiy-tadqiqot
ʻ
ishlarini kuchaytirish lozim” 2
. Bu borada mavjud tadqiqotlarga tarixiy
manbalarning to liq jalb qilinmaganligi, ilk o rta asrlardagi siyosiy jarayonlar bilan
ʻ ʻ
2
Ўзбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёевнинг Олий Мажлисга Мурожаатномаси.
28.12.2018. https://president.o z/o z/list/view/2228.
ʻ ʻ

bog liq talay voqealarga aniqlik kiritilmaganligi ayni sohadagi ilmiy-tadqiqotʻ
ishlarining dolzarb ekanligini belgilab beradi.
Tadqiqotning maqsadi : O zbekistonning mustaqillikka erishishi barcha
ʻ
jabhalarda katta o zgarishlarni amalga oshirishni taqozo etdi.
ʻ Jumladan, milliy
tariximiz zarvaraqlari ham qaytadan o rganilib, ularga xolisona baholar berish davr
ʻ
talabiga aylandi. Hozirgi yangicha qarashlar shakllanayotgan davrda esa milliy
ilmiy tadqiqotlar oldiga eng muhim masalalar - davlatchilik, etnik tarix va boshqa
masalalar ko ndalang qo yilganki, shubhasiz, ilmiy tadqiqotlar olib borishda ana
ʻ ʻ
shunday dolzarb muammolarga alohida e tibor bermoq kerak.
ʼ
Tadqiqotning vazifalari:
Ushbu kurs ishini tayyorlashda quyidagi vazifalarni o z oldimizga qo ydik:
ʻ ʻ
- Farg ona vodiysi umumiy tarixi va un
ʻ i ng boy madaniy merosini
atroflicha o rganish;
ʻ
- Mustaqillik yillarida yaratilgan tadqiqotlarda Farg ona vodiysi shaharlari
ʻ
tarixini yoritilishini ochib berish;
- Farg ona vodiysi arxeologiyasining ayrim dolzarb muammolarini
ʻ
o rganish va tahlil etish.
ʻ
Tadqiqotning obyekti. Farg ona tarixi o rganishda tadqiqotchilarning
ʻ ʻ
yangiliklari, vodiyda yuz bergan siyosiy jarayonlar va boshqa yangiliklarni tadbiq
etish.
Tadqiqotning o rganilish darajasi
ʻ . Farg ona vodiysiga amalga oshirilgan ʻ
arxeologik ekspeditsiyalarning vodiy arxeologiya tarixshunosligini o rganishdagi
ʻ
o rni ochib berishga harakat qilingan bo lib, unda arxeologik ekspeditsiya natijalari
ʻ ʻ
tarixshunoslik jihatidan tahlil etilgan. Shuningdek maqolada, 1885-yil fevral oyida
rus arxeologi, sharqshunos, O rta Osiyo tarixi va arxeologiyasi tadqiqotchisi
ʻ
Nikolay Ivanovich Veselovskiy 3
tomonidan amalga oshirilgan ekspeditsiya, 1930,
1933-1934-yillarda B.A.Latinin rahbarligida ishlagan ekspeditsiya, 1939-yilning
ikkinchi yarmida I.V.Stalin nomidagi Katta Farg ona kanali qurilishida arxeologik
ʻ
3
Заднепровский Ю.А. Древнеземледельческая культура Ферганы. МИА-118, М.:- Л.: 1962.

nazorat ekspeditsiyasi, 1947-1948-yillarda A.N.Bernshtam boshchiligidagi Pomir-
Oloy ekspeditsiyasi 4
hamda 1953-yildagi A.P. Okladnikov 5
(1953 yil), G. F.
Debets (1954-1955) tomonidan tashkil etilgan Qirg iziston arxeologik vaʻ
etnografik ekspeditsiyasi natijalari o zaro qiyoslandi va natijalari yuzasidan
ʻ
xulosalar berishga harakat qilindi.
Ishning xronologik chegaralari. Ishning xronologik chegarasi Farg ona
ʻ
vodiysida ilk shahar sivilizatsiyalari boshlangan to hozirgi kungacha bo lgan
ʻ
umumiy davrni o z ichiga oladi.
ʻ
Tadqiqotning tuzilishi. Ushbu kurs ishi kirish, 2 bob, 4 paragraf, xulosa va
foydalanilgan manba va adabiyotlar ro yxatidan iborat.
ʻ
4
Бернштам А.Н. Древняя Фергана. Ташкент, 1951.
5
Окладников А.П., Леонов Н.И. Первые находки каменного века в Фергане. КСИА. вып. 86. М.: Из-во
АН СССР, 1961.

1. BOB. MUSTAQILLIK YILLARIGACHA BO LGAN DAVRDAʻ
FARG ONA VODIYSI TARIXINI O RGANILISHI
ʻ ʻ
I.1. Farg ona vodiysi umumiy tarixi
ʻ
Farg ona Markaziy Osiyodagi eng qadimiy madaniy vohalardan biridir. Farg ona
ʻ ʻ
vodiysi Sirdaryoning yuqori qismida joylashgan Pomir-Oloy va Tyan-Shan tog
ʻ
tizimlari bilan o ralgan. Faqat g arbda vodiy 9 km kengligida tor yo lak bo lib,
ʻ ʻ ʻ ʻ
Mirzacho l va Qayroqqum tekisligi orqaliO rta Osiyoning boshqa hududi bilan
ʻ ʻ
bog langan. U sharqdan g arbga qarab nishab joylashgan va o zunligi 300-350
ʻ ʻ ʻ
km.ni, kengligi 100-140 km.ni tashkil etadi. Vodiyning O zbekiston umumiy
ʻ
maydoni 19,2 ming kv.km.ga teng. Farg ona vodiysi tabiiy boyliklarning ko pligi
ʻ ʻ
va hilma-xilligi bilan ajralib turadi. Shuning uchun ham uni "O zbekiston gavhari"
ʻ
deb ataydilar. Bu yerda inson hayoti uchun barcha zarur tabiiy sharoitlar mavjud:
unumdor tuproq, qulay iqlim va suv resurslar mo l-ko l. Bularning barchasi qadim
ʻ ʻ
zamonlardanoq qishloq xo jaligi madaniyatining paydo bo lishiga sababchi
ʻ ʻ
bo lgan. Farg ona qadimiy So g d, Baqtriya, Xorazm kabi mustaqil davlat sifatida
ʻ ʻ ʻ ʻ
shakllangan. Miloddan avvalgi III ming yillikda ibtidoiy jamoa to zimi
ʻ
munosabatlarining parchalanishi boshlanganida, Farg ona vodiysida birinchi
ʻ
qishloq xo jaligi aholi punktlari paydo bo ldi (Chust, So x, Quva). Miloddan
ʻ ʻ ʻ
avvalgi II-III ming yillikning boshida yirik aholi punktlarida qal alarni yaratish
ʼ
jarayoni, ya ni fortifikatsiya boshlanishi va aholi punktlarini mustahkam
ʼ
shaharlarga aylantirish jarayoni sodir bo ldi. Farg ona vodiysi o sha davrga
ʻ ʻ ʻ
mansub ko plab yodgorliklar saqlanib qolgan. Miloddan avvalgi II-III ming
ʻ
yillikning o rtalarida. Eron qo shinlari podshoh Kir boshchiligida Markaziy Osiyo
ʻ ʻ
hududiga bostirib kirdi. Keyinchalik Doro II davrida ular Farg onaning g arbiy
ʻ ʻ
chegaralariga yetib kelishgan, ammo bu mintaqaning to liq egallay olmagan.
ʻ
Miloddan avvalgi 329-yilda Iskandar Zulqarnayn (Aleksandr Makedonskiy)
qo shinlari O rta Osiyoga hujum qiladi hamda Farg ona vodiysiga
ʻ ʻ ʻ egallashga
harakat qiladi. Hozirgi So g d viloyatining Xo jand shahri hududida eronliklar va
ʻ ʻ ʻ
So g dliklar o rtasida jang bo lib o tadi. Ushbu jangda eronliklarni Farg ona
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ

vodiysiga o tolmasligi muqarrar bo lib, ular o zining sharqdagi eng oxirgi qal asiniʻ ʻ ʻ ʼ
shu yerda qurdilar. Bu qal a Kiresxata nomi bilan tarixdan ma lum. Keyinroq
ʼ ʼ
uning o rnida Aleksandriya Exsata qad ko tardi. Taajubki, yunonlar ham
ʻ ʻ
Farg onaga kirolmagan edi. Arxeologiya qazishmalari natijalariga ko ra, miloddan
ʻ ʻ
avvalgi VII-IV asrlarda Farg ona uchun uch turdagi turar-joylar aniqlangan.
ʻ
Qishloq xo jaligi ekinlari maydoni, shahar tashqi va ichki devorlari, ark-qal asi
ʻ ʼ
hamda yaxshi mustahkamlangan mudofaa devorlari bo lgan
ʻ (masalan, Fargʻona
davlatining qadimiy poytaxti Ershi, Qubo) . O sha paytda shaharlar parallel bir
ʻ
necha qator devorlar bilan ham o ralib, katta maydonlarni egallagan. Ular aholi
ʻ
yashaydigan, savdo va hunarmandchilik qiladigan joy hamda yirik binolardan holi,
asosan chorva hayvonlari saqlab turiladigan hududdan iborat edi. Eramizdan
avvalgi II-I asrlarda Farg ona vodiysi qisman Yunon-Baqtriya ta siridagi mustaqil
ʻ ʼ
davlat edi. Katta Farg ona kanali qurilishi davrida (1939-y) olib borilgan qazish
ʻ
ishlari davomida Baqtriya mis tangasi topilgan bo lib, u Farg onani Yunon-
ʻ ʻ
Baqtriya va Parfiya bilan aloqalaridan dalolat beradi. Miloddan avvalgi III asrlarda
Farg ona vodiysi hududida sodir bo lgan voqealar haqidagi ma lumotlar juda kam.
ʻ ʻ ʼ
Yunon-Baqtriya shohligining qulashi oqibatida Markaziy Osiyo hududida yangi
davlat tuzilmalari paydo bo ldi. Ular orasida “Dovon” Farg ona nomi ostida paydo
ʻ ʻ
bo ladi. Manbalarga asosan Dovonning aholisi 60 000 oilalaridan iborat, 300 ming
ʻ
jon, 60 000 nafar mohir qurollangan otliq jangchilardan iborat bo lgan. O sha
ʻ ʻ
davrda Farg ona vodiysida 70 dan ortiq shaharlar mavjud edi
ʻ 6
.
Qadimgi yodgorliklar bizning davrimizning era boshlariga mansub
manzilgohlarning ko pligi bilan ajralib turadi. Farg ona vodiysidagi
ʻ ʻ
“Munchoqtepa”, “Mug qal a”, “Teshiktepa”, “Simtepa” “Kallamushtepa”,
ʻ ʼ
“Zangushtepa” va boshqa joylar yaxshi o rganilgan. Ilk O rta asrlarda rivojlangan
ʻ ʻ
shaharlar sifatida O zgan, Quva, Axsiket, Haqqulobod, Mingtepa va boshqa
ʻ
shaharlarni ko rish mumkin.
ʻ
6
Бернштам А.Н. Древняя Фергана. Ташкент, 1951. – 47 с.

Ular orasida qal a va ibodatxona ham uchraydi. Ijtimoiy tizimdagiʼ
o zgarishlar jamiyatning tabaqalanishi bilan izohlanadi. Katta Farg ona kanali
ʻ ʻ
terassasidagi arxeologik qazishmalar shuni ko rsatdiki, Farg onadagi eng yirik va
ʻ ʻ
eng muhim kanallar izlari eramizning birinchi asrlariga to g ri keladi.
ʻ ʻ
Eramizning VI asrlarda Farg ona vodiysida turkiylashish jarayoni kuchaydi.
ʻ
Milodning V asrning o rtalariga kelib, yarim-ko chmanchi Eftalitlar davlatining
ʻ ʻ
Markaziy Osiyo hududida tashkillanishi yakunlanadi. Bu davrdagi qishloqlarda
Ark - hukmdorning qarorgohi - va turar-joy va savdo - hunarmandchilik binolari
bo lgan shahar-Shahristondan iborat bo ldi. IV-VII asrlarda Koson, Quva, Ershi
ʻ ʻ
shaharlari vodiyning harbiy-siyosiy, iqtisodiy markazi - Axsiket bilan bemalol
raqobatlasha olardi. Ular orasida eng rivojlangan shahar Quva shahri bo lib, u ko p
ʻ ʻ
madaniy qatlamli qadimiy qal a ustida ko targan. Quvada arxeologlar VI-VII
ʼ ʻ
asrlardagi turar-joy binolari va Budda ibodatxonasi qoldiqlarini topishgan.
Qazishmalarda tangalar, jang va mehnat qurollari, zargarlik buyumlari, temir,
bronza va sopol buyumlari topilgan. Budda ibodatxonasida qadimgi Farg ona
ʻ
me morchiligidagi uchta san at - rassomchilik, haykaltaroshlik va o zga xos
ʼ ʼ ʻ
qurilish usulining sintezini ko rish mumkin. Bu yerda topilgan haykal qismlari va
ʻ
devoriy tasvirlarning qoldiqlari bilan uyg unlashib ketgan. Ushbu noyob topilma
ʻ
aholining mafkuraviy qarashlari va Farg ona badiiy madaniyatining yuksak holatda
ʻ
ekanligini ko rsatib beradi. Farg ona vodiysidagi o rta asrlarning dastlabki davri
ʻ ʻ ʻ
asta-sekin urbanizatsiya, moddiy madaniyat va san atning yuksalishi davri
ʼ
bo lganligini ko rsatdi
ʻ ʻ 7
.
Ilk o rta asrlarda Quva shahrida shishasozlik rivojlangan bo lib, topilgan
ʻ ʻ
namunalar mamlakatimizning ko plab muzeylarida saqlanmoqda. Shuningdek,
ʻ
Quva shahri buyuk astronom Amad-Al-Farg oniyning vatani bo lib, Yevropada
ʻ ʻ
“Alfraganus” nomi bilan mashhur bo lgan. Buyuk alloma tomonidan Misrning Nil
ʻ
daryosini satxini o lchovchi inshooot qurdirilgan. Uning sharafiga oydagi kraterlar
ʻ
nomi berilgan. Eramizning VII-VIII asrlarda yangi bosqinchi arablar Markaziy
7
Шамсутдинов Р, Каримов Ш, Убайдуллаев Ў. Ватан тарихи (XVI-XX аср бошлари. Иккинчи китоб.
“Шарқ”, Т., 2003. – B . 36.

Osiyo chegaralariga kirib, bu yerda qisman joylashdi. Yangi din mahalliy hayot
tarziga, moddiy-ma naviy madaniyatga, shu jumladan me morchilikka kuchli ta sirʼ ʼ ʼ
o tkazdi. Farg onaliklar o z mamlakatini arablardan himoya qilib, 715-yilda Arab
ʻ ʻ ʻ
xalifalarining noibi Qutayba Ibn Muslimga qarshi qo zg olon ko tarildi. Mazkur
ʻ ʻ ʻ
qo zg olonda Farg ona noibi
ʻ ʻ ʻ vafot etdi va dafn qilindi. Hozirgi kunga qadar uning
qabri Jalolquduq (Andijon viloyati) tumanida mahalliy aholi tomonidan
ko rsatilmoqda. Farg ona vodiysi aholisi dastlab Islomni tan olmadilar va bir necha
ʻ ʻ
marta Arab noiblarini quvib chiqardilar va o z mustaqilligini saqlab qoldi. Arablar
ʻ
bir necha bor o z qo shinlarini Farg onaga jo natdilar (Qutaybadan keyin 724 da -
ʻ ʻ ʻ ʻ
Musulmon ibn Abu Said, 738 yilda-Nasr Ibn Sayyor, 775 yilda-Ahmad Ibn Assad).
Lekin, keyinchalik Farg ona vodiysidagi turkiy va forsiy xalqlarning ijtimoiy-
ʻ
ma naviy hayotining ajralmmas qismiga aylandi. Shubhasiz, Farg ona vodiysining
ʼ ʻ
butun hududida ko tarilgan tepaliklarning aksariyati V-VIII asrlarning erta
ʻ
feodalizmi binolarini saqlab kelmoqda.
Farg ona vodiysi Somoniylar davlatining bir qismi bo lib, ushbu
ʻ ʻ
imperiyaning markazi Buxoro edi. Bundan tashqari, Somoniy hukmdor Ismoil ibn
Ahmad Nasr Hatlam hududidan kelib chiqqan, ya ni aslida "Farg ona vodiysidan
ʼ ʻ
bo lgan. Ayni paytda bu yerda sug oriladigan dehqonchilik keng taraqqiy etmoqda,
ʻ ʻ
bug doy, anor, o zum, paxta va boshqa yuqori darajadagi irrigatsiya tarmog i
ʻ ʻ ʻ
takomillashib, turli hunarmandchilik va qurilish san atiga erishilmoqda.
ʼ
Shaharlarda savdo-sanoat hududlari maxsus devorlar bilan o rgangan olim
ʻ
Makdisining yozishicha "Farg ona vodiysi aholisi qirqta yirik shaharchalar bo linib
ʻ ʻ
ularning barchasida Jome masjidlar mavjud edi". Bu ko rsatma arxeologik
ʼ ʻ
ma lumotlar bilan tasdiqlanadi, chunki ko plab tepaliklar va turar-joylar haligacha
ʼ ʻ
saqlanib qolgan. (Akmak, Cho qmoq va boshqalar).
ʻ
O rta asr Farg ona vodiysi shaharlari orqali IX asrlarda yirik savdo yo llari
ʻ ʻ ʻ
o tgan. Ya ni vodiyning tekisligida joylashgan aholi yashash maskanlari orqali
ʻ ʼ
sharqdan Janubiy Farg onadan o tib, Quva orqali O shga, undan
ʻ ʻ ʻ Qoshg arga yo l ʻ ʻ
olgan. Farg ona viloyatining zich aholisi O rta Osiyoning boshqa hududlarida
ʻ ʻ
bo lgani kabi, yo l bo yidagi karvon-saroylar tarmog ini ham talab qilmadi.
ʻ ʻ ʻ ʻ

Ularning karvonsaroy vazifasini shahar va qishloqlar bajargan. Ammo bu bilan,
Farg ona vodiysida karvonsaroylar mavjud bo lmagan fikr ham noto g ri bo ladi.ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
Chunki hozirgi kunga qadar yirik karvonsaroylar bino-inshootlari va qoldiqlari
saqlanib qolgan. Keyinchalik Farg ona Markaziy Osiyo tarixida yangi ahamiyat
ʻ
kasb etdi. Agar Somoniylar davrida u iqtisodiy va madaniy hayotda o z rolini
ʻ
ma qullagan bo lsa, unda Qoraxoniylar davrida (X—XII
ʼ ʻ asrlar) muhim siyosiy
markaz bo lib xizmat qilgan.
ʻ
O zgan Farg ona poytaxti sifatida o z o rnini saqlab qoldi va, ehtimol,
ʻ ʻ ʻ ʻ
mustahkamladi. Bu tarixiy ma lumotlar, shuningdek, ajoyib arxitektura
ʼ
yodgorliklari bilan tasdiqlangan. Ushbu davr me morchiligining saqlanib qolgan
ʼ
yodgorliklari-O zgan majmuasi (1152, 1187 va XII
ʻ asr minoralari maqbaralari) va
Safedbulon qishlog idagi Qirg izston Respublikasi Jalolobod viloyati hududida
ʻ ʻ
joylashgan Shoh Fozil maqbarasi me moriy kompozitsiyalarni shakllantirish va
ʼ
Qoraxoniylar davrining badiiy-dekorativ san atini rivojlantirish jarayonini yaqqol
ʼ
ko zatib borish imkonini beradi
ʻ 8
. Keyinchalik Farg ona vodiysida Qoraxoniylar ʻ
humkronligidan Xorazmshohlar imperiyasi tarkibiga qo shib olindi. Farg ona va
ʻ ʻ
uning qo shni viloyatlarining mazkur davrga oid manbalar kam o rganilgan. O rta
ʻ ʻ ʻ
Osiyoga mo g ullar bosqini davomida Farg ona vodiysida “Dovon”, «Farg ona
ʻ ʻ ʻ ʻ
irshidligi», «So g d», «Turk hoqonligi», “Qoraxoniylar” davrida qurilgan bino,
ʻ ʻ
ibodatxona, bozor, madrasa va masjidlar, yirik kutubxonalar vayron qilindi.
Aholining ziyoli qatlam vakillar Chingizxon bosqini yetib bormagan hududlarga
ko chib ketishga majbur bo ldi
ʻ ʻ (bular jumlasiga Rukniddin Qubboiy va boshq
kiritish mmkin) . Farg onadagi qurilish faoliyati to xtatildi, shuning uchun bu
ʻ ʻ
davrga oid sanoqli me morchiligi yodgorliklari saqlanib qolingan.
ʼ Amir Temur
Farg onani o z imperiyasiga qo shib oladi, dastlab o z noibi sifatida Mironshohni
ʻ ʻ ʻ ʻ
tayniladi, Mironohdan Zahiriddin Muhammad Boburga qadar to rt avlod
ʻ
temuriyzodalar boshqardi. Umarshayh va Bobur Mirzo davrida Farg ona yana
ʻ
mustaqil ulus sifatida yuksaldi va taraqqiy etdi.
8
Набиев А. Тарихий ўлкашунослик. –Т.: 1996 . – B . 67.

Bu sohada 1494-1504-yillarda hukmronlik qilgan Zahiriddin Muhammad
Bobur" Boburnoma " da Farg ona vodiysining shahar va qishloqlarini ta riflagan.ʻ ʼ
Uning eslatmalaridan o sha davrdagi shaharlar, saroylar, shahar atrofidagi binolar
ʻ
va bog lar, davr madaniyati haqida ma lumot olishimiz mumkin. "Eng yirik
ʻ ʼ
shaharlar - Bobo rning ta kidlashicha, Andijon, O sh, Marg ilon, Isfara, Xo jand,
ʻ ʼ ʻ ʻ ʻ
kichikroq shaharchalar sifatida Koson, Quva, So x va Hushyorni sanab o tgan edi".
ʻ ʻ
Vodiyning shimolida u "Andijondan keyin farg ona shahrining boshqa
ʻ
shaharlaridan kattaroq Koson va Ahsiket"ni eslatib o tadi. Hozirgi kunda, Osh,
ʻ
Jalolobod, Andijon, Namangan, farg ona
ʻ viloyatlarida Boburmirzo «Bobur uy-
mo zeyi», “Hammom”, yozgi «Bobur Mirzo» qarorgohi, «Bozor maydon» dam
ʻ
olish uyi saqlanib qolgan. XVI asrda Markaziy Osiyoda Shayboniylar sulolasi
o rnatilib, ular Buxoroni poytaxt qilib, uning tarkibiga Farg ona vodiysini qo shib
ʻ ʻ ʻ
oldilar. Bu sohada 1494-1504-yillarda hukmronlik qilgan Zahiriddin Muhammad
Bobur" Boburnoma " da Farg ona vodiysining shahar va qishloqlarini ta riflagan.
ʻ ʼ
Uning eslatmalaridan o sha davrdagi shaharlar, saroylar, shahar atrofidagi binolar
ʻ
va bog lar, davr madaniyati haqida ma lumot olishimiz mumkin. "Eng yirik
ʻ ʼ
shaharlar - Bobo rning ta kidlashicha, Andijon, O sh, Marg ilon, Isfara, Xo jand,
ʻ ʼ ʻ ʻ ʻ
kichikroq shaharchalar sifatida Koson, Quva, So x va Hushyorni sanab o tgan edi".
ʻ ʻ
Vodiyning shimolida u "Andijondan keyin Farg ona shahrining boshqa
ʻ
shaharlaridan kattaroq Koson va Ahsiket" ni eslatib o tadi. Hozirgi kunda, O sh,
ʻ ʻ
Jalolobod, Andijon, Namangan, Farg ona
ʻ viloyatlarida Boburmirzo «Bobur uy-
muzeyi», “Hamom”, yozgi “Boburmirzo” qarorgohi, «Bozor maydon» dam olish
uyi saqlanib qolgan. XVI asrda Markaziy Osiyoda Shayboniylar sulolasi o rnatilib,
ʻ
ular Buxoroni poytaxt qilib, uning tarkibiga Farg ona vodiysini qo shib oldilar. Bu
ʻ ʻ
davrda Farg ona qurilishida binolar hajmi biroz qisqarib, bezak bezaklari
ʻ
soddalashtirilmoqda. Ustalarning me moriy ijodkorligi, asosan, qurilish
ʼ
materiallari va texnikasini mukammal bilish uchun katta ixtirochilik ko rsatgan
ʻ
binolarning tonozli qatlamlarida konstruktiv shakllarni yana-da rivojlantirishga
qaratilgan edi. Shu payt Qo qon yaqinida saqlanib qolgan “Bastombuva”, «Bibi
ʻ
Buvayda», «podsho Pirim» ikki kamerali monumental maqbaralar yaratilgan edi.

Bugungi kungacha saqlanib qolgan XVI-XVII asr yodgorliklari. Farg ona qurilishʻ
san ati shayboniya davlatining o zoq chekkasida bo lgan davrda ham yo q bo lib
ʼ ʻ ʻ ʻ ʻ
ketmadi. 1710-yilda Shayboniylar qulaganidan so ng Farg ona vodiysi hududida
ʻ ʻ
Qo qon xonligi paydo bo ldi. XVIII asrda Farg ona, butun Markaziy Osiyo singari,
ʻ ʻ ʻ
shimoldan ko chmanchi qabilalarning hujumlari bilan kuchaygan umumiy ijtimoiy
ʻ
inqirozni boshdan kechirdi. Qo qon xonlari Farg ona dehqonlari, hunarmandlar va
ʻ ʻ
savdogarlar joylashgan qal alar va shaharlar qurilishi bilan o z davlatlari
ʼ ʻ
sarhadlarini mustahkamlashdi.
Qo qon xonligida hukmronligi davrida parchalanib ketgan hududni yagona
ʻ
davlatga birlashtirish tendensiyasi ko zatildi. Amir Olimxon (1800-1809 yy.)
ʻ
davrida Xonlikda davlat va jamiyat vazifalari juda aniq belgilab berildi, u nafaqat
Farg ona vodiysini hukmronligi ostida birlashishga, balki Toshkent, Sirdaryo,
ʻ
hozirgi So g d, Chimkent va tog li Badaxshonga qadar bo lgan yerlarni ham
ʻ ʻ ʻ ʻ
Qo qonga bo ysundirishga muvaffaq bo ldi. Qo qon hukmdorlari poytaxtda va
ʻ ʻ ʻ ʻ
boshqa yirik shaharlvarda boy dekorativ qoplamali mukammal binolar qurilish
ishlarini olib borishdi. Bunga Qo qon shahridagi Xudoyorxon o rdasi, Andijon,
ʻ ʻ
Namangan, Shahrixondagi madrasalari misol bo la oladi. Shu davr mobaynida
ʻ
ko p qavatli masjidlar va yodgorlik inshootlari bilan bezatilgan ko plab shahar
ʻ ʻ
aholisi va ziyoli zodagonlar uylari qurildi.
19-asrning 60-yillarida O rta Osiyoni Rossiya tomonidan bosib olish
ʻ
boshlandi va 1876-yilda Farg ona vodiysi hududida Chor Rossiyasinining
ʻ
protektorati o rnatildi. Qo qon xonligi shaharlari bu davrda eski feodal qiyofasini
ʻ ʻ
saqlab qolishdi. Markaz odatda bozor maydoni (chorsu) bo lib, undan radiuslar
ʻ
bo ylab asosiy ko chalarni tark etgan. Ular orasida “Turkiston muxtoriyati” fojeasi
ʻ ʻ
( 1917-1918 y.y. )ga guvoh bo lgan son-sanoqsiz hiyobonlar va yer to lalardagi
ʻ ʻ
o liklarning labirinti hozirgi kunga qadar topilmoqda. Shahar tashqarisida bog lar
ʻ ʻ
va uzumzorlar bor edi. Ko plab shaharlar daha qismiga bo lingan. Qo qon va
ʻ ʻ ʻ
Andijondagi to rtadan daha, har birida o z ma muriy shaxslari - bitta qozi (sudya),
ʻ ʻ ʼ
bir mingboshi (ming kishi) bor edi. Daha mahallalarga bo lingan-mahallalaraguzar,
ʻ
uning boshida mahalla oqsoqollari turgan edi. Shaharning har bir choragida masjid

bor edi. Farg ona vodiysida ko plab masjid va imoratlar saqlanib qolgan; buʻ ʻ
davrda o ziga xos tartib va noyob bo yalgan shiftlar (Namangan tumanidagi sirli
ʻ ʻ
masjidi, Shahrixon “Pansot”, Qo qondagi “Jomye” masjidi, Quvadagi Zayniddin
ʻ
boy uyi va boshqalar) mavjud.) Qo qon xonligining bozor
ʻ
va savdo aylanmasi O rta Osiyoda Buxorodan keyin ikkinchi o rinni egallagan edi
ʻ ʻ
bozor hajmi va savdo aylanmasi jihatidan taraqqiy etgan davlatga aylandi. Qo qon
ʻ
xonligi va Chor Rossiyasi Farg ona general gubernatorligi davrida ham savdo
ʻ
burjuaziyasining qatlami sezilarli darajada o sib, o rta va yirik kapitalistlarga
ʻ ʻ
yuzaga keldi. Savdogarlar bank, idoralar, do konlar, ishlab chiqarish korxonasi,
ʻ
omborlar qurishdi, o zlari uchun yangi uylar qurishdi, shuningdek, masjid va
ʻ
madrasalarlarni qurish yoki qayta qurishni moliyalashtirdilar. “Oq poshsho”
davrida oddiy kichik loy ishlamali, “freym”, yoki xom binolar o rniga temir
ʻ
tomlari bilan pishtgan g ishtdan katta imoratlar solina boshlandi. Endilikda binolar
ʻ
tez-tez ikki qavatli, sirlangan derazalar, Ovrupa shaklidagi eshiklar, metall va
quyma qismlari bilan, tashqi qaragan jabhalar jihozlangan holda qurila boshladi.
Aksariyat loyihalar mahalliy va tajribali rus va Ovrupa me mor-muhandislari
ʼ
tomonidan ishlab chiqilgan. Misol uchun, A. Markevich, G.M Svarichevskiy,
V.S.Gainselma nom va boshqalar bu asosan savdogarlar tomonidan joylashtirilgan
shaharlarning Markaziy qismini sezilarli darajada o zgartirdi. Shu nuqtai nazardan,
ʻ
zamonaviy uslubda qurilgan kapitalist sanoatchilarining mustahkam binolari
saqlanib qolgan Qo qon shahrining rivojlanishi bilan ajralib turadi. Qo qon shahri
ʻ ʻ
markazida “Rus-Osiyo banki” (hozirda Agrobank), P.X. Vadyayevning uyi
(hozirgi Qo qon shahar hokimligi), R. T. Potelyaxov uyi (hozirgi Qo qon Aloqa
ʻ ʻ
bo limi),
ʻ
A. Simxayevning uyi (Neftgaz kolleji), ukasi M. Simxayevning uyi (hozirgi
Qo qon pedagogika instituti), aka-uka Mandalaki uyi va (hozirgi bolalar
ʻ
bog chasi), Kraftlar uyi (hozirgi 7-sonli bolalar uyi) va yangi uslubning o ziga xos
ʻ ʻ
xususiyatlarini o zida mujassam etgan boshqa XIX asr binolar mavjud.
ʻ
Ko p hollarda Farg ona vodiysining eski shaharlari yonida 1877 yildan
ʻ ʻ
Namangan, Andijon va boshqa shaharlarning yangi qismlari oldindan ishlab

chiqilgan rejalar asosida, radial halqalarni qurish ishlari olib borildi, bu esa o rtaʻ
Osiyo shaharsozlik sohasida yangi, progressiv hodisa bo ldi. Shu bilan birga,
ʻ
general M. D. Skobelevning buyrug iga ko ra, Marg ilon janubida sakkiz kilometr
ʻ ʻ ʻ
narida 1907 deb nomlangan yangi Marg ilon deb nomlangan shahar Skobelev
ʻ
shahriga aylantirildi va 1920 da hozirgi kunda ushbu shahar Farg ona vodiys
ʻ
nomiga Farg ona deb ataladi. Misol uchun, Cherkov binosi 1903-1905-
ʻ
yillarda Farg ona shahrining qurilishida ishtirok etayotgan katolik diniga mansub
ʻ
polyaklar uchun qurilgan. “Harbiy va fuqaro gospitali” bir qavatli bino 1905-yilda
qurilgan ( hozirda Sogʻliqni saqlash boshqarmasi ). O sha davrlarda ushbu bino
ʻ
shifoxona vazifasini bajargan. Binoning poydevori toshdan, devorlari xom
g ishtdan,pollari taxtadan, tomi tunukali, shift qismi yog och va metall
ʻ ʻ
to zilmalaridan iborat.
ʻ
Farg ona shahri Al-Farg oniy ko chasida F.Kaufman va M.Skoblev
ʻ ʻ ʻ
tomonidan yangi shaharni boshqarish ma muriy maqsadida qurilgan ikki
ʼ qavatli
bino XIX asrda qurilgan. Shuningdek, qo shni Zobitlar uyi binosi 1873 yilda
ʻ
qurilgan. Bino ikki qavatli bo lib, pishiq g ishtdan o sha davrning arxitekturasi
ʻ ʻ ʻ
asosida qurilgan. O sha davrlarda ushbu bino xarbiy yig inlar binosi bo lib xizmat
ʻ ʻ ʻ
qilgan. Ularning o rtasidagi arxitektura yodgorligi 1903 yilda qurilgan bo lib,
ʻ ʻ
dastlab erkaklar gimnaziyasi so ngra 1918-1920 yillarda Turkiston xarbiy okrugi
ʻ
shtabi sifatida faoliyat ko rsatdi(hozirda Farg ona davalt universiteti).
ʻ ʻ
Yirik shaharlarning atroflari asosan eski ko rinishini saqlab qoldi. Mahalliy
ʻ
aholining uy-joylarining tashqi ko rinishida shariat qonunlari katta ta sir ko rsatdi,
ʻ ʼ ʻ
unga ko ra, ayol o z yo zini begonaga ko rsatishga jur at eta olmaydi. Uyning
ʻ ʻ ʻ ʻ ʼ
kirish joyi ochiq eshikdan ko chaning hovlisida ko rinmasligi uchun tashkil
ʻ ʻ
etilgan. Derazalar va eshiklar bilan barcha turar-joy va uy-joy binolari hovliga
qaragan. Uylar va hovlilarning tashqi devorlari eski shaharlarning ko chalariga
ʻ
o ziga xos ko rinish saqlanib qoldi. O zoq yozgi davrda yashash uchun uyni
ʻ ʻ ʻ
sozlash vazifasi me morlar eng yaxshi yo nalishni, yoz va qish xonalarining
ʼ ʻ
nisbatlarini, ma lum bir balandlikni o rnatish, mahalliy qurilish materiallari va
ʼ ʻ
quyosh nurlarining issiq nurlariga yo l qo ymaslik uchun yopiq inshootlardan
ʻ ʻ

mohirona foydalanish orqali hal qilindi. Farg ona viloyati shaharlari va qishloqlariʻ
uchun eng xarakterli xususiyat, ularning oldida joylashgan ayvon bilan yashash
xonalarining Janubiy yo nalishi edi. Farg ona vodiysi kabi seysmik zonada zarur
ʻ ʻ
bo lgan ikkita yog och ramka va xom devorlarning sezilarli qalinligi ichki
ʻ ʻ
makonda chuqur joylarni tashkil etishga imkon berdi - tokcha va mehrob, u erda
kundo zi tozalandi va idishlar tahlanardi. Isitishning asosiy turi pastki stoldan (xon
ʻ
taxtasi) tashkil topgan sandal daraxti bo lib, uning ostida ko mirli panjara va
ʻ ʻ
cho g lt idish joylashtirilgan. Bundan tashkari, kamin-mo ri bilan isitish usuli ham
ʻ ʻ ʻ
ishlatilgan. Farg ona uy-joyining o ziga xos xususiyatlari o ziga xos tartib va
ʻ ʻ ʻ
bezak bezaklari hisoblanadi ( masalan, Qo qon shahridagi Hamza Hakimzod
ʻ
Niyoziyning uy-mo zeyi). Farg ona vodiysidagi mahalliy sanoatning o sishi bilan
ʻ ʻ ʻ
shahar savdo va sanoat korxonalarining markaziga aylandi: dastlab shaharlar
bo lgan harbiy-ma muriy markazlar aholisi ushbu korxonalarda band bo lgan
ʻ ʼ ʻ
mahallalarni tezda o stira boshladi.
ʻ
I.2. Fargona vodiysining betakror tarixi va madaniyati - ma’naviyatimiz asosi
O zbekiston hududida mustaqilligimizni 20 yilligi mobaynida
ʻ
xalqimizning juda qadimgi avlodlaridan qolgan arxeologik obidalarini
o rganish va ularni kelgusi avlodlarga yetkazish, tarixiy-me’moriy
ʻ
obidalarimizni ta’mirlash, saqlash va uni butun jahonga ko rsatish, madaniy
ʻ
merosimizni qayta tiklash, qadriyatlarimizni asrab-avaylash, folklor va xalk
og zaki ijodi bilan shug ullanganlarni e’zozlash kabi qator ezgu ishlarni
ʻ ʻ
amalga oshirish davlatimiz siyosatining ustuvor yo nalishlari bo lib kelmokda.
ʻ ʻ
Bu ishlarning zaminida ildizlari juda kadimgi zamonlarga borib taqaladigan
tariximiz va ma’naviyatimiz yotadi. Muxtaram Yurtboshimizning ushbu tarixiy
va o zoqni ko zlab bildirgan fikr-muloxazalarini yorkin dalili va isboti
ʻ ʻ
sifatida shaxsan Prezidentimiz Islom Karimov tashabbuslari bilan ulug
ajdodlarimiz xotirasini abadiylashtirish va yurtimizdagi tarixiy obidalarni xamda
ziyoratgoxlarni kayta tiklash, obodonlashtirish maksadida tashkil etilgan Amir
Temur, Zaxiriddin Muxammad Bobur, Axmad-al-Fargoniy, Burxonidщin-al-

Margiloniy, “Oltin meros” va yana bir kator shu kabi xalqaro xayriya
jamg armalarini, xamda yaqinda tashkil etilgan madaniy meros ob yektlariniʻ ’
muxofaza kilish va ulardan foydalanish davlat inspeksiyasini yodga olishimiz
kifoyadir.
Albatta biz bu ulkan imkoniyatlardan unumli foydalangan xolda,
viloyatimiz axolisi barcha katlam vakillari, ayniqsa, o sib kelayotgan yosh
ʻ
avlod ongiga milliy istiqlol g oyasini singdirib borishimiz, xamda ularni
ʻ
vatanga muxabbat ruhida tarbiyalashimiz, o zining tarixidan, ota-bobolardan
ʻ
qolgan ulkan xayrli ishlaridan faxrlanishni o rgatishimiz, ularning qalbiga
ʻ
o sha tarixiy jarayonni quyishimiz kerak buladi. Masalan, 1953 yilda shimoliy
ʻ
Farg onaning bundan 200 ming yil ilgari yasalgan tosh qurollarni
ʻ
A.P.Okladnikov topib olgan edi. Xuddi shu tosh quroli O rta Osiyodagi eng
ʻ
qadimgi quyi paleolit davriga to g ri keladi, deb hisoblanar edi. Xuddi
ʻ ʻ
shuningdek, Surxondaryoning Teshiktosh g oridan neandertal bolaning
ʻ
skeletlari topilgunga qadar Adolf Gitlerning irqiy nazariyasi Germaniyada va
Yevropada keng tarqalib, dunyo olimlari o rtasida katta bahslarga sabab
ʻ
bo lgan edi. Chunki, ushbu nazariyaga kura nemislar “oriylar”, “toza irk”
ʻ
bo lib, “boshka odamlar neandertal yedamidan tarkalgan', degan goya,
ʻ
tushuncha bor edi. Bu goya keng tarkalgan paytda U r ga Osiyo xam oriylar
“
yurti, shunikg uchun bu yerda x;am neandertal odami topilmagan degan
”
asossiz nuktai nazar mavjud edi 9
. 1938 yilda A.P. Okladnikov tomonidan
neandertal bolaning suyaklarini topilishk Gitlerning bu nazariyasiki puchga
chikardi. Farg ona vodiysi, kolaversa, butun Urta Osiyo xududini ilk odamlar
ʻ
tomonidan egallanishi jarayonini aniklashda o zbek olimlarining o rni juda katta
ʻ ʻ
bo ldi. Jumladan, O zbekiston Fanlar akademiyasi Arxeologiya institutining
ʻ ʻ
akademik U.Islomov boshchiligidagi olimlari tomonidan So g d vodiysining
ʻ ʻ
yuqori qismidagi Selung ur g orida olib borilgan izlanishlari tufayli birinchi marta
ʻ ʻ
9
Islomov U. Fargonaning ibtidoiy tarixi//O zbekiston tarixida kadimgi Fargona. Toshkent.: Fan. 2001.- B . 29-41.
ʻ

bu xududdan ilk odamlarning ajdodi “Xomo erektus” odamining maxalliy,
Osiyoga xos tipi topilganligi va bu topilma fanda f e r gantrop degan nom“ ”
olganligi fikrimizni tasdiqlaydi. Suyaklar topilgan qatlamlar pacheobotanik.
paleozoologik va arxeologik usullar bilan tekshirilganda bu odam bundan 1-
1,2 mln. yil ilgari yashaganligi aniklandi. Bu katlamlar O zRFA ning Yadro
ʻ
fizikasi instituta xodimlari tomonidan tekshirib kurilganda uning yoshi 1,5
mln. yil ekanligi aniqlandi 10
.
Demak, bu manba Osiyoni insoniyat tomonidan egallanishini aniqlashda
eng muxim manba bo lib xizmat kildi. Bunday tarixiy faktlar yoshlarni o z
ʻ ʻ
utmishidan, Vatani tarixidan g ururlanish ruhida tarbiyalashda muhim
ʻ
axamiyatga ega. Xuddi shunday materiallar qatoriga So g d, Aflotun
ʻ ʻ
topilmalari, Xok xazinasi kabi butun dunyoga mashxur bronza davri
topilmalarini xam kiritish mumkin. Chunki bu topilmalar Farg ona vodiysida
ʻ
bronza davridayoq dehkonchilik madaniyati boshlanganligidan dalolat beradi.
Farg ona vodiysining tarixidagi yana yorkin saxifalariga ka,dimgi Dovoi
ʻ
davlatini bosib olmoqchi bo lib xitoyliklarni juda katta armiya bilan vodiyga
ʻ
kelib qo llaridan xech narsa kelmay qaytib ketganligi, miloddan ilgarigi IV
ʻ
asrda Aleksandr Makedonskiyni sug dlar va saklarga karshi kurashib Sirdaryoning
ʻ
bu tomoniga o ta olmagani va bu jarayonlarda Spitamenning qaxramonligi-yu,
ʻ
saklarning jasorati 11
, sulton Jaloliddinni mug ullarga karshi kurashdagi
ʻ
mardligi kabi yoshlarni vatanparvarlik ruxida tarbiyalash uchun kerak
bo ladigan misollarni ko plab keltirish mumkin.
ʻ ʻ
Farg ona vodiysi tarixi qadimdan turli etnik guruhlar, turli e’tiqod va
ʻ
dinlar to plangan, ya’ni tolerantlik yuqori darajada bo lganligini, bu yerda
ʻ ʻ
buddaviylik, zardushtiylik, xristianlik, yoki ayrim etnik guruhlarda
shomoniylik xam bo lganligini tasdiklaydigan misollar ko plab uchraydi.
ʻ ʻ
Rivojlangan o rta asrlar tariximizdan Axmad al-Farg oniyning aniq fanlar
ʻ ʻ
bo yicha qilgan ishlaridan “Kitob fi usul ilm an-Nujum”, “Al-Farg oniy
ʻ ʻ
10
Bernshtam A.N. Istoriko-arxeologicheskiye ocherki Syentralnogo Tyan-Shanya i Pamiro-Alaya//MIA, №26,
M.,-L.: 1950.
11
Strabon, «Geografiya», XI, 8, 8; Ptolemey «Geografiya», VI, 12).

jadvallari”, “Oy Yerning ustida va ostida bo lganida vaqtni aniqlash risolasi”,ʻ
“Usturlob bilan amal kilish xaqidagi kitob”. “Yetti iklim xisobi”. “Usturlob
yasash xaqida kitob” kabi yirik 6 ta asari o z paytida jahon bo ylab tarqalgan va
ʻ ʻ
bu kitoblarning deyarli barchasi astronomiya fanining turli sohalariga
bag ishlangan. Farg ona vodiysi allomalarga boy bo lib, ularning ichida eng
ʻ ʻ ʻ
mashhurlaridan biri Al-Marg iloniy buladi
ʻ 12
. Islom dinini shariatini nazariy-
aqidaviy qismi kalom deb ataladi. Uning amaliy qismini fiqh ilmi o z ichiga
ʻ
oladi. Al-Marg iloniy aynan fiqh ilmi bo yicha juda yirik ishlar kilgan bo lib,
ʻ ʻ ʻ
uning “Al-Xidoya” asari musulmonlarning shaxsiy va ijtimoiy hayotida
uchraydigan deyarli barcha huquqiy xolatlarni o z ichiga olgan. Shuning
ʻ
uchun juda ko plab arab mamlakatlaridagi universitetlarda xozirda xam bu
ʻ
kitob darslik sifatida ishlatilib kelinadi. “Ma’naviyat insonning. xalkning,
jamiyatning, davlatning kuch-qudratidir. U yo q joyda xech qachon baxt-
ʻ
saodat bo lmaydi”
ʻ 13
deb ta’kidlaydi O zbekiston Respublikasi Prezidenta Islom ʻ
Karimov. Shunday ekan, Fargona vodiysi tarixi saxifalarida xam juda ko plab
ʻ
yoshlarni madaniyatli, ma’rifatli. axloqli, o zining vataniga sodik, jismonan
ʻ
bakuvvat, aklan teran kilib tarbiyalashga imkon beradigan misollar ko p va biz
ʻ
undan unumli foydalanishimiz kerak.
12
Ma’naviyat yuldo zlari (Markaziy Osiyolik mashxur siymolar, allomalar, allomalar, adiblar). Toshkent: A.
ʻ
Kodiriy, 1999.
13
Karimov I. A. Yuksak ma’naviyat - yeigilmas kuch. Toshkent .: Ma ’ naviyat , 2008.

2. BOB. MUSTAQILLIK YILLARIDAGI VODIY TARIXINI
O RGANISHDAGI YONDASHUVLARʻ
II.1. Mustaqillik yillariga oid tadqiqotlarda Farg ona vodiysi shaharlari
ʻ
tarixini yoritilishi
O zbekistonda mustaqillik yillarida chop etilgan asar va tadqikotlar mualliflari va
ʻ
asarlaridan O.Abdullayev (Namangan viloyati. Namangan. 1995. 1486),
Η.A.Abduraximova va G. Rustamova (Kolonialnaya sistema vlasti v Turkestane
vo vtoroy polovine XIX І chetverti XX veka.- Tashkent: Universitet, 1999.-162s.),
N.A.Abduraximova va F.R. Ergashev (Turkistonda chor mustamlaka tizimi.
Toshkent: Akademiya, 2002.- 240 b.), G.A. Agzamova (O zbekiston shaxarlari
ʻ
XVI- XIX asrning o rtalarida.-T.: Adabiyot uchqunlari, 2017. 228 b). D.X.
ʻ
Ziyayeva (O zbekiston shaxarlari XІX asr ikkinchi yarmi XX asr boshlarida:
ʻ
shahar madaniyati va urbanizatsiya jarayonlari. Toshkent: Yangi nashr, 2017. 440
b.; O zbekiston hududida tabiiy fanlar yo nalishidagi ilmiy tadqiqot va
ʻ ʻ
ekspedisiyalar (XІXasr oxiri XX asr boshlari) [Matn]/loyiha rahbari D.X.
Ziyayeva.-Toshkent: Akademnashr, 2019.-416 6), S.B.Shalmanova (Turkistonda
tibbiyot; an’ana va innovatsiyalar (XІXasr oxiri XX asr boshlari). Toshkent:
Akademnasır, 2019.-232 b), G .A. Axmadjonov (Rossiya imperiyasi Markaziy
ʻ
Osiyoda. zavoyevaniya Sredney Azii Sarskoy Rossiyey v sekretnыx dokumentax.
Tashkent, 2006. - 70 s. O sha muallif. Ko kon tarixi - Toshkent: Fan, 1996- 240 6).
ʻ ʻ
111. Voxidov (Ko kon xonligi va Buxoro amirligida unvon va mansablar.
ʻ
Toshkent: Fan, 1996. 32 b. O sha muallif.. XІX-XX asr boshlarida Qo qon
ʻ ʻ
xonligida tarixnavislikning rivojlanishi. Tarix fan dok. dis. ...-Toshkent: O zR
ʻ
FASHI, 1998. -315 6.), D.Sagirova (Muxammad Aziz Marg iloniyning Tarixi
ʻ
Aziziy asari muxim manba Tarix fan nomz. diss..... Toshkent: O zR FA SHI, 1999,
ʻ
162 61. Sh.Voxidov va R. Xolikova (Voxidov Sh. Xolikova R. Markaziy Osiyo
davlatlarida boshkaruv tarixidan. Toshkent: Yangi asr avlodi, 2006.-80 s.), T.M.
Bobomatov (Repressivnыye organы kak instrument kolonialnoy politiki sarskoy
Rossii v Turkestane (1865-1917 gg.): Avtoreferat dise kand. ist. nauk. Tashkent:

NUU. 28 s.), M. Jabborov (Fargona viloyati tarixining "Turkistanskiy sbornik" da
yoritilishi (XІX asr oxiri XX asrning boshlari): Tarix fan nomz. diss. Fargona:
Fargona davlat universiteti. 2000. 159 b.), N.I. Alimova (Politika sarskoy Rossii v
Turkestane v oblasti nasionalnoy kulturы (1867-1917 gg.). Avtoreferat diss... kand.
ist. nauk. Tashkent: II AN Respubliki O zbekistana, 2004.- 22 s.), O.G. Pugovkinaʻ
(Istoriya Trukestana v nasledii Rossiyskoy istoriografii seredinы XIX nachala XX
veka (politicheskiye I ekonomicheskiye aspektы): Avtoreferat diss... kand. ist.
nauk. Tashkent: II AN Respubliki O zbekistana, 2004. 30 s.), Sh. G afforov (Tarix
ʻ ʻ
va taqdir. Rossiya imperiyasidan Turkistonga ko chirilgantar. Toshkent: Fan, 2006.
ʻ
240 b.), S.S. Gubayeva ( Naseleniye Ferganskoy dolinы v konse XIX nachale XX
v. Tashkent: Fan, 1991. – 130 s.), X.G. Gulyamov (Srednyaya Aziya i Rossiya:
istoki formirovaniya mejgosudarstvennыx otnosheniy (nachalo XVIII v) Tashkent:
Universitet, 2005. s 347), H. Ziyoyev (Turkistonda Rossiya tajovo zi va
ʻ
xukmronligiga karshi kurash. Toshkent: Shark, 1998. – 478 b.; O sha muallif.
ʻ
Tarix o tmish va kelajak ko zgusi: (Tarixning dolzarb masalalari). Toshkent:
ʻ ʻ
Adabiyot va san’at, 2000. -2886.; O sha muallif. O zbekiston mustaqilligi uchun
ʻ ʻ
kurashlarning tarixi Tashkent: Shark, 2001. - 448 6.), F. Isxakov (Nasionalnaya
politika sarizma v Turkestane (1867-1917 gg.). – Tashkent: Artflex, 2009. – 232 s.;
O sha muallif. Syentralnaya Aziya i Rossiya v XVIII-nach. XX vv.-Tashkent:
ʻ
O zdavmatbuotliti, 2009.-292s.). Y. Qosimov( Qo qon xonligi tarixi ocherklari
ʻ ʻ
(1709-1876). Namangan Toshkent, 1994. 135 b.), N.U. Musayev (Turkistonda
kapitalistik ishlab chiqarish munosabatlarining vujudga kelishi (XIX asrning oxiri
XX asrning boshlari). - Toshkent: Toshkent davlat texnika universiteti, 1995.-
1061 Alik uchun kurash skul paralangan Turkiston prinsa Turalistonda tarix fani
Bonnesni o qituvchi 1979-976). C.. Talabasi XIX vrochiri XX asrini boshlarida
ʻ
Turkiston o lkasini upla maxalliy axodi vedkizlarini isterii (Fargona viloyati
ʻ
misolilaz. Tarix fan nom Loke V A gorii shepnuli 2006 172 6) VA Sultonov
(Muhammad Sodiqovanning Tarixi jadidayi Toshkand vari muxtasar tarixiy manba
sifatida XІX asr tarix fanining diss Golovka O zR FA NI, 2007 1716), 30
ʻ
Tursunov Qo qon xonligida harbiy xizmati va qo shinning xolati, boshqaruvi,
ʻ ʻ

an’analari (X1X asrniya 760 yillarigacha): Tarix fanid - Toshkent U FA 111, 2006
- 1546), III 10 Maogul Kunin xonliginii maxmuriy Boshkaruv tizimi (1707-1876
V) Tarix faninoma dis Golikent U FA TI, 2007 - 155 b). B.A. Farmanova
Remeslennoye proizvodstvo v Ferganskoy doline vo vtoroy polovine XІX nachale
XX v Diss. kand. ist. nauk Gashkent Institut istorii AN O zbekistana 1995-155),ʻ
100 Luneks Gosudarstvo i pravo o zbekskix kanli XVI po XIX veka S. Maluanov
ʻ
(Istoriya kazaxsko-o zbekskix otolneniy v XІX veka-Turkestan. 172 179 s.), IM.
ʻ
Mamajonov Preyemstvennoye razvitiye grajstroitelnoy sredы istoricheskogo
goroda (na primere Kokanda) Tom 1. Diss kand - Moskva Ast, 2001 214 c),
nachalo X Arxitekturi Tashkent Tashkentskiy arxitekto rni stroitelnыy institut. 194
ʻ
150 s.). Yaxyoxon (Muxamial Yaxe Dalabiyev) (Katakom detirasi Fargona, 2006 -
64 6.), M Zokirov Firdavs beli Rishton gumani tarixi Toshkent Shark, 1996. – 192
b.). M. Yusupova ( Polveka transformasii arxitekturы O zbekistana. Na primere
ʻ
«novыx gorodov» Ferganskoy dolinы, konsa XІX nachala XX v. Tashkent, 2005.
176 s. KOI Ikutiya, Mirzaliyev (Namangan viloyati me’moriy obidalari -
Namangan, 2008 - (46) kabi mualliflarning asarlari yaratildiki, ularda Farg ona
ʻ
vodiysi shaharlarini o tmish tarixi, bugungi kuni xususida ayrim kimmatli
ʻ
malumotlar o rin olgan
ʻ 14
.
Ushbu galkiyatlarning ayrimlariga kiskacha to xtalib o tamiz. Demak,
ʻ ʻ
O Abdullayeva «Namangan viloyatiya nemski risolasida Fariyena vodiysidagi
Namangan vilkalinine kabliiy-jugrafiy sharoiti, arxeologiyasi, tarixi, axolisi,
demografik jarayonlari, ijtimoiy-iktisodiy rivojlanishi, samyati, kishlok xo jaligi,
ʻ
tarmok tarkibi va xududiy joylashuvi kabi masalalari yoritgan 15
.
N.L. Abduraximova, G. Rustamova xamda F.R. Ergashevning tadqiqot
asarlarida Turkistonidagi chor mustamlaka tizimi arxiv ma’lumotlari o rtalarida
ʻ
Turjistnila Rossiya mustvizniya to zumining karor topishi mustamlaka kutulinnix
ʻ
musliliyamleninsi va unine umeya na jilalari, musishilaki ma’muriyati atroflicha
14
Абдурахимова Н.А., Рустамова Г. Колониальная система власти в Туркестане во второй половине ХІХ 1
четверти ХХ века. Ташкент. Университет, 1999. - 162 с.
15
Ғаффоров Ш. Тарих ва тақдир: Россия империясидан Туркистонга кўчирилганлар. Тошкент: Фан, 2006. -
240 6.

yeritilgan. Ta’kidlash kerakki, D.A. Alimova muharrirligi na rahbarligida yoziladi
«Tarix O zbekiston milliy boyliklarining o zlashtirilishi» nomidagi asarʻ ʻ
iste’molga kiritilmagan keng ko lamli tarix hujjatlari, O zbekiston shaharlarini
ʻ ʻ
XVI-XIX birinchi yarmidagi tarixiy hayoti yoritilgan 16
. S.B.Salmanova asarida
XIX asr oxiri Turkistonda maxalliy axoliga tibbiy yordam ko rsatishdagi
ʻ
an’analiylik va pransformatsiya jarayonlari, yevropacha ilmiy tibbiyotga mahalliy
munosabati ko rsatib berilgan. Fargona vodiysi shaharlarida xam axolini tibbiy
ʻ
yordam ko rsatish jarayonlari xam atroflicha yoritilgan.
ʻ
Turkiston o lkasining ma’muriy-
ʻ
hududiy boshqaruv tizimi va unda mahalliy aholi vakillarining ishtiroki. (Fargona
viloyati misolida)» nomli tadqikotida Turkistonda Rossiya imperiyasining
mustamlaka boshqaruv tizimini o rnatilishi va Farg ona viloyatining tashkil
ʻ ʻ
qilinishi, viloyatda mahalliy boshqaruv tizimini joriy qilinishi, mahalliy boshqaruv
idoralarini Farg ona viloyati ijtimoiy-siyosiy va iqtisodiy xayotida tutgan o rni
ʻ ʻ
kabi masalalar har tomonlama tahlil qilinadi 17
.
B.A. Farmanovaning tadqiqot ishida o rganilayotgan davrda Farg ona
ʻ ʻ
vodiysining snesiy va ijtimoiy-iqtisodiy holati, vodiydagi hunarmandchilikning
asosiy turlari, hunarmandlarning ijtimoiy- iqtisodiy ahvoli va ularning milliy-
ozodlik xarakatida ishtiroklari kabi masalalar tadqiq qilinadi.
Xullas, ilgarigi davrlardagidan tubdan farq qilgan holda, mustaqillik davrida
biz tanlagan mavzu bo yicha u yoki bu darajada olib borilgan tadqiqotlar o zining
ʻ ʻ
hakkoniyligi va ilmiy asoslanganligi bilan ajralib turadi. Bu davrdagi barcha
tadqiqotlarda milliy mafkura va o zlikni anglash g oyalari yaqqol ko zga tashlanib
ʻ ʻ ʻ
turadi.
Xulosa o rnida shuni aytish mumkinki, Farg ona vodiysi shaharlari tarixini
ʻ ʻ
o rganish mustaqillik davri tadqiqotlarida ham ayrim jihatalari ham yoritildi, lekin
ʻ
vodiy shaharlari tarixi kompleks tarzda yoritib berilmadi.
16
Абдураҳимова Н.А., Эргашев Ф.Р. Туркистонда чор мустамлака тизими Тошкент: Академия, 2002.- 240 6.
17
Шадманова С.Б. Туркистонда тиббиёт: анъана ва инновациялар (ХІХаср охири ХХ аср бошлари). –
Тошкент: Akademnashr, 2019.-232 6.

II.2 Farg ona vodiysi arxeologiyasining ayrim dolzarb muammolariʻ
XX asrning 70-80 yillarida Farg ona vodiysini tosh davri, qadimgi va o rta asrlar
ʻ ʻ
tarixini o rganish bo yicha ancha samarali ishlar kilindi. Ayniksa So x
ʻ ʻ ʻ
daryosining yukori oqimidagi Selung ur g oridan 7-8 yoshlar chamasidagi
ʻ ʻ
bolaning yelka suyaki, kalla suyakining bir kismi va bir kancha old
tishlarining topilish jaxonshumul axamiyatga ega bo ldi. Selungur g orida olib
ʻ ʻ
borilgan arxeologik ishlarning asosiy qismi mustaqillikkacha bo lgan davrda
ʻ
amalga oshirilgan bulsa xam, topilgan topilmalarni urganish, taxlil kilish va
uni keng ilmiy jamoatchilikka yetkazish mustaqillikdan keyin amalga
oshirildi 18
. Bu muammo fakat vodiy tarixinigina emas, balki butun insoniyatni
kelib chiqishi va uni yer yuzi bo yicha tarqalishi bo yicha tarix fanidagi
ʻ ʻ
muxim muammolardan biri bo lganligi uchun xam O zbekiston Fanlar
ʻ ʻ
akademiyasining Arxeologiya instituti xodimlarinigina emas, balki Botanika
instituti, Zoologiya instituti, Yadro fizikasi institutining olimlari jalb etilib,
Selung ur topilmalari xar tomonlama tekshirildi
ʻ 19
. Natijada bu topilmalar
topilgunga kadar Teshiktosh g oridan topilgan suyakka karab chikarilgan
ʻ
xulosa, ya’ni bu xududlar ilk odamlar tomonidan bundan 80-100 ming yillar
ilgari emas, balki 1 million 200 ming yil ilgari arxantroplar tomonidan
egallanganligi aniqlandi. Bu olimlar tomonidan chikarilgan yana bir xulosa
O rta Osiyo xalqlarining ajdodlari Old Osiyodan kelib urnashib qolgan emas,
ʻ
balki azaldan shu yerning o zida yashab kelayotganliklari to g risidagi xulosa
ʻ ʻ ʻ
chiqarildi 20
. Ma’lumki, janubiy Farg onaning eng qadimgi tosh davrlariga oid
ʻ
makonlardan topilgan tosh qurollariga qarab mutaxassislar bu yodgorliklarni
mustye davri bilan davrlaganlar 21
. Mustye davri bilan Selungur topilmalarini
18
Islamov U.I., Kraxmal K.A. Paleoekologiya i sled ы drevneyshego cheloveka v Syentralnoy Azii. Tashkent.:
an, 1995.
19
Anorboyev A.. Islomov U., Matboboyev B. O zbekiston tarixida kadimgi Fargona. Toshkent.: Fan, 2001. -
ʻ
29-43 b.
20
Mummoning taxlili bo yicha kuring: Mirsoatova S.T. O zbekistonda tosh davri madaniyatlari muammolari.
ʻ ʻ
Tarix fan. nomz. ilm. dar. olish uchun yozilgan diss. avtoref. Samarkand.: 2011.
21
Qosimov M.R. Novыye issledovaniya po paleolitu Ferganskoy dolinы v 1964 G.//IMKU-7, Tashkent.:
1966. -28-35 b.

o rtasida deyarli 1 million yil fark borligini inobatga oladigan bo lsak, faqatʻ ʻ
janubiy Farg onadagina emas, balki .butun vodiyda arxeologik qidiruv ishlari
ʻ
qoniqarli darajada o tkazilmaganligini tushunib olamiz. Farg ona vodiysida
ʻ ʻ
xozirgi kunda ma’lum bo lgan tosh davri yodgorliklarini qidirib topish
ʻ
bo yicha qilingan ishlarni asosiy kismi o tgan asrrning 50-60 yillarida olib
ʻ ʻ
borilgan va bu qidiruv ishlari xozirgi kungi texnik imkoniyatlaridan kelib
chiqadigan bo lsak nihoyatda past darajada o tkazilgan. Vodiydagi anchagina tosh
ʻ ʻ
davri qurollarini va manzilgohlarini 1953-1956-yillari Farg ona o lkashunoslik
ʻ ʻ
muzeyining xodimi P.T.Kanoplya tomonidan topilgan 22
. Oradan ko p o tmay
ʻ ʻ
A.P.Okladnikov tomonidan xam razvedka ishlari o tkazildi va natijada bir qator
ʻ
yodgorliklar topildi 23
. Aynan 50 yillarning ikkinchi yarmi va 60 yillarni
birinchi yarmida bir qator ilgari ma’lum bo lmagan yangi yodgorliklar -
ʻ
Kapchigay ustaxonasi , Kalacha 1-5 manzilgohlari topildi. 1964 yilda Ya.Ye.
G ulomov boshchiligidagi arxeologik otryad Farg ona vodiysida katta
ʻ ʻ
ekspedisiya uyushtirib yana bir qator yangi yodgorliklar topib o rgandilar
ʻ 24
.
Keyinroq U.I.Islomov boshchiligidagi ekspedisiya a’zolari So g d vodiysida va
ʻ ʻ
Markaziy Farg onada mezolit davri (Obishir madaniyati)ga oid yodgorliklarni
ʻ
neolit davri jamoalari manzilgohlarini topib urgandilar. Shunday qilib, Farg ona
ʻ
vodiysining tosh davri yodgorliklarini topish va ularni xaritalash bo yicha
ʻ
amalga oshirilgan qidiruv ishlarini deyarli asosiy qismi utgan asrrning 50 -
60 yillariga to g ri keladi. Shu bilan birgalikda topilgan barcha tosh davri
ʻ ʻ
yodgorliklari Farg ona vodiysining janubiy va markaziy rayonlariga to g ri
ʻ ʻ ʻ
keladi. Vodiyning shimoli-sharkiy hududlarida qadimgi tosh. O rta tosh davri
ʻ
bo yicha yodgorlik, yoki manzilgohlarni borligi to g risida biron-bir ma’lumot
ʻ ʻ ʻ
yuk. Bu narsa, vodiyning yuqorida qayd etilgan qismida “odam yashamagan”
degan gap emas, balki bu xududlarda kerakli darajada qidiruv ishlari
22
Kanoplya P.T. Sledы lyudey kamennogo veka na territorii Yujnoy Kirgizii. «Izvestiya AN KirgSSR», vip.
I., 1959, s. 45-47.
23
Okladnikov A.P., Leonov N.I. Pervыye naxodki kamennogo veka v Fergane. KSIA. vыp. 86. M.: Iz-vo AN
SSSR, 1961. s.36-72.
24
Kasыmov M.R. Novыye issledovaniya... s. 28-35.

umuman o tkazilmaganligini ko rsatadiʻ ʻ 25
. Buni 2011 yilda yosh
arxeologlarning Qo qon shahri atrofida arxeologik qidiruv ishlarini o tkazib
ʻ ʻ
yangi tosh davriga oid materiallarni topganliklaridan bilish mumkin. Shu yili
iqtidorli paleolitshunos B.Sayfullayev Yeovasoy vohasida qidiruv ishlarini
utkazib yana tosh davriga oid yangi manzilgohlarni topishga muvaffaq
bo ldi. Bu topilmalarni topil shli biz arxeologlarni kidiruv ishlari bilan shu
ʻ
kungacha yaxshi shug ullanmaganligimizki ko rsatadi. Farg ona vodiysi
ʻ ʻ ʻ
arxeologiyasida yana bir bushlik bo lib, bu eneolit va bronza davri arxeologik
ʻ
yodgorliklarining yo qligidir. Albatta bu davrda mazkur xududda odamlar
ʻ
yashagan, lekin bu manzilgohlar arxeologik jixatdan topib o rganilmagan.
ʻ
Vodiydagi bu davrda dehkonchilik madaniyati bo lganligini So g d topilmasi,
ʻ ʻ ʻ
Aflotun va Xok xazinalari tasdiqlab turibdi. So g d topilmasiga aynan
ʻ ʻ
o xshash topilmalar Eronda va Irokda borligi to g risidagi ma’lumotlar e’lon
ʻ ʻ ʻ
qilindi. Bu narsa Farg ona vodiysida xam so nggi eneolit va ilk bronza
ʻ ʻ
davridayoq ilk dehqonchilik madaniyati bo lganligini tasdiqlaydi
ʻ 26
. Biz buni
Chuyet madaniyati sopol idishlarini yasash texnologiyasi Zarafshon
vodiysining yuqori oqimidagi “Sarazm madaniyati”ning sopol yasash
texnologiyasiga o xshash ekanligini ancha ilgari aytgan edik. Ammo bu davrga
ʻ
oid arxeologik yodgorliklarning yo qligi Farg ona arxeologiyasida muammo
ʻ ʻ
bo lib turibdi. Bu davr arxeologik yodgorliklarini borligini tasdiqlaydigan
ʻ
topilmalardan birini yaqinda Andijon viloyatining sharqiy kismlaridan toshdan
yasalgan “tarozi toshi”ni eslatuvchi topilma topilganligini, shu bilan birga
vodiyning sharqiy qismi Qirg iziston xududidan xam bronza davriga oid
ʻ
yodgorlik topilganligini B.Matboboyev bizga ma’lum qildi. Yuqoridagilarni
xisobga olib, bu davrlarga oid arxeologik yodgorliklar Farg ona vodiysida bor
ʻ
va ular keyingi davr allyuvial yotqiziqlari ostida qolib ketgan bo lishi kerak
ʻ
25
Rajabov A.Yu., Kosimov Yo.S., Gulomov S. Fargona vodiysining tosh davriga oid yangi
ma’lumotlar//O zbekiston tarixining dolzarb muammolari yosh tadqiqotchilar talkinida. O z.FA Arxeologiya
ʻ ʻ
institutida 2012 yil 6-7 aprelda ^tkazilgan yosh olimlar Respublika konferensiyasi.
26
Abdullayev K. Kult xaomы v drevney Syentralnoy Azii. Samarkand.: 2009. -98-104 b.

$deb o ylaymiz. Bu davr qatlamlarining qoldiqlarini qidirib topish arxeologlarʻ oldida turgan dolzarb muammolardan xisoblanadi 27 . O tgan asrning 70-80 ʻ yillarida vodiyning har uchta viloyati xududida arxeologik yodgorliklarni majmuasini topish bo yicha qidiruv ishlari o tkazilgan, ammo bu qilingan ishlar ʻ ʻ bo yicha yaxlit etnografik to plamlar chop etilgan emas. Shu bilan birga dala ʻ ʻ ishlari o tkazilgan davrda texnik imkoniyatlar albatta xozirgi darajada emas ʻ edi. Shuning uchun butun vodiyning arxeologik obidalarini yana qayta ko rib ʻ chiqish vaqti keldi va bu ishlarni o tkazish jarayonida albatta asosiy e’tibor vodiy ʻ tarixini o rganishda iok dog” bo lib turgan, ya’ni o sha ilk dehkonchilik ʻ ʻ ʻ madaniyati paydo bo lgan davrlarga oid yodgorliklarni qidirib topishga e’tibor ʻ berilsa yaxshi bo lar edi ʻ 28 . Farg ona vodiysi tarixi va arxeologiyasini o ganishda ʻ ʻ yana bir dolzarb muammolardan biri bu asosiy yirik stratigrafik ob’yekt hisoblangan Axsikent yodgorligida ko p yillar mobaynida olib borilgan dala ʻ tadqiqotlarining yakuniy natijalarini chop etilmaganligidir. Farg ona vodiysi ʻ tarixini davrlashtirishda o z davrining yirik mutaxassislari A.N.Bernshtam, ʻ Yu.A.Zadneprovskiy, N.G.Gorbunova va G.P.Ivanovlarning sa’y-xarakatlari juda katta rol o ynagan. Ayniqsa Yu.A.Zadneprovskiyni davrlashtirish ʻ bo yicha kilgan ishi o z kuchini xozirgi paytgacha deyarli yuqotgani yo q. ʻ ʻ ʻ Uning arxeologik madaniyatlarni birin- ketin kelgan davrlarga qo yib chiqishi ʻ nazarimda juda aniqlik bilan amalga oshirilganga o xshaydi. Aslida ʻ davrlashtirish bo yicha amalga oshirilgan bunday ishni ko p qatlamli vertikal ʻ ʻ stratigrafiyaga ega yodgorlikda amalga oshirilsa bunday davrlashtirishning qimmati oshadi. Farg onada ajratilgan arxeologik komplekslar asosan ʻ gorizontal stratigrafiyadan, aloxida madaniyatlardan —«chuyet madaniyati’\ ‘‘Eylaton madaniyati” (N.G.Gorbunova eylaton-oxtom madaniyatini xam ajratadi), “Sho rabashat madaniyati” kabi arxeologik komplekslar, amalda ʻ 27 Isamiddinov M.X. Istoki gorodskoy kulturы Samarkandskogo Sogda (problemы vzaimodeystviya kulturnыx tradisiy v epoxu rannejeleznogo veka i v period antichnosti). Iz-vo narodnogo naslediya im. A.Kadыri. Tashkent.: 2002. - 183-196 b. 28 Zadneprovskiy Yu.A. Drevnezemledelcheskaya kultura Ferganы. MIA-118, M.:- L.: 1962.$

birin-ketin kelgan tarixiy davrlardan iboratdir. Chunki madaniyatlarni
almashinishi jarayoni vertikal stratigrafiyada yaxshi kuzatiladi. Bunday vertikal
stratigrafiyadan iborat bo lgan davrlashtirishlar So g d, Baqtriya vaʻ ʻ ʻ
Marg iyona xududlarida yaxshi amalga oshirilgan. Shuning uchun Farg ona
ʻ ʻ
vodiysini davrlashtirishda Yazdepa. Kuchuktepa, Qiziltepa, Yerqo rg on,
ʻ ʻ
Afrosiyob, Ko ktepa kabi yodgorliklarning stratigrafiyalaridan foydalanish
ʻ
kerak bo ladi. Faqat Farg onada ilk temir davri kulolchilik idishlarini ishlab
ʻ ʻ
chiqarish tugagandan keyin ahamoniylar davriga oid silindro - konus
shaklidagi idishlar yo q. Shuning uchun ahamoniylar davrida ham kulolchilik
ʻ
idishlarini ishlab-chiaarishning “uy kulolchiligi” “Eylaton madaniyati”
doirasida saqlanib qoldi. Ammo, idishlarning shakli, unga rang berish uslublari
mutlaqo o zgardi. Biroq bu davr kulolchiligining yana bir xususiyati shundan
ʻ
iboratki, unda So g d kulolchiligi an’analarini janubiy Farg ona kulolchiligida
ʻ ʻ ʻ
saqlanganligini ko rish mumkin. Ayniqsa, Farlonaning Sufon va Kungay
ʻ
mozor-qo rg onlaridan va Qashqadaryoning Yakkabog tumanidagi
ʻ ʻ ʻ
To rtko ltepa yodgorligining quyi qatlamlaridan topilgan kulolchilik
ʻ ʻ
buyumlarini bir-biriga solishtirilganda xar ikki xudud o rtasida juda yaxshi
ʻ
iqtisodiy aloqalar bo lganligidan dalolat beruvchi belgilar yaqqol ko rinib
ʻ ʻ
turibdi. Xatto bir xududdan ikkinchi xududga axoli ko chib o tib o sha yerda
ʻ ʻ ʻ
o zining kulolchilik idishlarini ishlab chiqarganga o xshaydi. Shunday ekan,
ʻ ʻ
biz eylaton madaniyatini Sufon, Kungay, Oxtom mozorlarini davrini
aniqlashda So g dning stratigrafik ob’yektlari materiallaridan foydalanishimiz
ʻ ʻ
kerak bo ladi. Chunki, Farg onaning eylaton davri materiallari orasida ilk
ʻ ʻ
ellinizm davri sopollari ham bo lib, ular janubiy xududlarning stratigrafik
ʻ
ob’yektlarida aniq davrlarga ajratilgan. Shunda Farg onaning saklar davri
ʻ
dehqonchilik va chorvadorlar madaniyatlarini ajratish imkoniyati vujudga keladi.
Farg ona arxeologiyasining yana bir kam o rganilgan muammolaridan biri
ʻ ʻ
milodni birinchi asrlaridan boshlab Farg ona vodiysidagi o ziga xos
ʻ ʻ
madaniyatni tarqalganligida ko rish mumkin. Bu davrda vodiyning juda
ʻ
ko plab kichik daryo voxalarida turar-joy makonlarini paydo bo lganligini,
ʻ ʻ

uning moddiy madaniyatida qizil qora rangli quyiq angob berilib, uning
ustidan utkir uchli buyum yordamida tirnab to lqinsimon va boshqaʻ
shakllarda yaxshi berilgan juda ko plab sopol buyumlari uchraydi. Ammo bu
ʻ
davr sopol buyumlarini shakli janubdagi sopol idishlarni shaklidan butkul
o zgacha. Bundan shu narsa ko rinadiki, bir tomondan sopol idishlarning
ʻ ʻ
rangi Kushonlar imperiyasi xududlari, janubiy va shimoliy So g d o lkalariga
ʻ ʻ ʻ
aynan o xshasa ham, idishlarning shakli ulardan tubdan farq qiladi.
ʻ
Yaqinda Rishtondagi istirohat bog i xududida olib borilayotgan tuproq
ʻ
ishlari paytida kushonlar imperiyasi bilan Farg ona aloqalarini qay darajada
ʻ
ekanligini yoritishda muhim manba bo ladigan mis tanga topildi. Bu tangani
ʻ
FarDU ning I kurs magistranti Sodir Maxmudov bizga keltirib bergandan
keyin uni kushonlar davrining Vasudeva tangasi ekanligi ma’lum bo ldi. Bu
ʻ
tangani topilishi Farg ona tarixining antik davri tarixini yoritishda, ayniqsa
ʻ
o sha davrdagi savdo — iqtisodiy munosabatlar, Farg onaning Buyuk ipak
ʻ ʻ
yo lida tutgan o rni masalalarini o rganishda muhim manba bo lib xizmat qiladi.
ʻ ʻ ʻ ʻ
Farg ona viloyati O zbekistonning qadimgi madaniyat o choqlaridan biri.
ʻ ʻ ʻ
Viloyat hududida topilgan tosh davri manzilgohlari va qoyatoshlariga solingan
suratlar vodiyda odamlar eng qadimgi davrlardan beri yashab kelganliklaridan
darak beradi. Farg ona viloyatining tosh davri yodgorliklarini 1954-
ʻ
yil A. P. Okladnikov rahbarligidagi arxeologiya otryadi o rgangan. Vodiyning
ʻ
sharqiy qismidagi Qayroqqum, Xo jag or va Uchqo rg on makonlaridan
ʻ ʻ ʻ ʻ mustye
davriga oid tosh qurollar topildi. Vodiyning g arbiy qismidagi qadimgi tosh davri
ʻ
madaniyatiga oid manzilgohlar mustye davridagi Qal acha, Jarqo ton va
ʼ ʻ
Qapchig ay tosh qurollar ishlash ustaxonalari topilib o rganildi. 1958-yil birinchi
ʻ ʻ
marta Markaziy Farg onadan
ʻ mezolit davriga oid mikrolit tosh qurollari topildi.
Shuningdek, Markaziy Farg onadagi O zunko l va Tayloqko l atroflaridan mezolit
ʻ ʻ ʻ ʻ
va neolit davrlariga oid 24 ta manzilgoh borligi aniqlandi (1965). So x vohasidagi
ʻ
28 g or va ungurlar (
ʻ Selungur , Eshma , Obishir , Sur, Bel, Zim, Ovikambar,
Bog ishim va boshqalar) ro yxatga olindi. Obishir g orlaridagi madaniy qatlam
ʻ ʻ ʻ

yaxshi saqlangan. G orlarni qazish jarayonida mezolit davriga oid tosh qurollar,ʻ
xayvon suyaklari topilgan. Bular o sha davr turmushini o rganish imkonini beradi.
ʻ ʻ
1967 va 1969—70-yillarda Sankt-Peterburgdagi Ermitaj muzeyi
xodimlari mezolit va neolit davrlariga oid 35 ta manzilgoh topdilar. Farg ona
ʻ
viloyatining arxeologik yodgorliklarini o rganishda
ʻ Katta Farg ona ʻ
kanalining qazilishi muhim ahamiyatga ega bo ldi. Kanalni qazish jarayonida
ʻ jez
davri , quldorlik va zamindorlik jamiyatlariga oid yodgorliklar topildi va
tekshirildi. Quva va Toshloq tumanlari o rtasidagi Akbarobod qishlog ida jez
ʻ ʻ
davriga oid manzilgoh, Marg ilonsoyning
ʻ chap sohilida Oqtom
qabristoni bo lganligi aniqlandi. Farg ona viloyatining
ʻ ʻ Quva tumanida quldorlik
davriga oid Taxyontepa, Farg ona shahrida Simtepa (Chimtepa) kabi yodgorliklar
ʻ
topib o rganilgan. Ayniqsa,
ʻ Quva shahridagi miloddan avvalgi 5-asr va o rta asr ʻ
boshlariga oid topilmalar yaxshi tekshirilgan. 10-11-asrlarga doir tarixiy
manbalarda bu shahar obodligi va kattaligi jihatidan vodiyda Axsikatdan so ng eng
ʻ
yirik shahar deb qayd qilingan. Arxeologik materiallar Marg ilon shahri 10-asrda
ʻ
katta qishloq bo lib, 11-12-asrlarda shaharga aylanganligini,
ʻ Rishton esa 10-asrda
katta shahar bo lsa ham, 11-12 asrlarga kelib qishloq qiyofasiga kirib qolganligini
ʻ
isbotlaydi. O troq
ʻ dehqonchilik , chorvachilik bilan shug ullangan ʻ Chust
madaniyatiga oid manzilgohlar d an topilgan yodgorliklar Farg ona
ʻ
vodiysini o rganishda muhimdir. U yerda ishlab chiqarish kuchlari va xo jalikning
ʻ ʻ
taraqqiyoti jez davrining oxirida dehqonchilik qabilalarining ijtimoiy to zumida
ʻ
o zgarish yo z berishiga, natijada ibtidoiy tartiblar tugab, jamiyatdagi
ʻ ʻ
tabaqalanishga olib kelgan. Ro zg or anjomlarida xususiy mulkchilik kurtaklari
ʻ ʻ
ko zga tashlanadi. Arxeologik tekshirishlar natijasi Farg ona viloyatida qadimdan
ʻ ʻ
odamlar yashab, ovchilik, dehqonchilik, chorvachilik bilan shug ullanganligidan,
ʻ
kishilik jamiyatining keyingi bosqichlarida esa madaniyat rivojlana
boshlaganligidan dalolat beradi.
Arxeologiya qazishmalari natijalariga ko ʻ ra , miloddan avvalgi VII - IV
asrlarda Farg ʻ ona uchun uch turdagi turar - joylar aniqlangan . Qishloq xo ʻ jaligi

ekinlari maydoni , shahar tashqi va ichki devorlari , ark - qal ʼ asi hamda yaxshi
mustahkamlangan mudofaa devorlari bo ʻ lgan ( masalan , Farg ʻ ona davlatining
qadimiy poytaxti Ershi , Qubo ). O sha paytda shaharlar parallel bir necha qatorʻ
devorlar bilan ham o ralib, katta maydonlarni egallagan. Ular aholi yashaydigan,
ʻ
savdo va hunarmandchilik qiladigan joy hamda yirik binolardan holi, asosan
chorva hayvonlari saqlab turiladigan hududdan iborat edi.
Eramizdan avvalgi II-I asrlarda Farg ona vodiysi qisman Yunon-Baqtriya
ʻ
ta siridagi mustaqil davlat edi. Katta Farg ona kanali qurilishi davrida (1939 y)
ʼ ʻ
olib borilgan qazish ishlari davomida Baqtriya mis tangasi topilgan bo lib, u
ʻ
Farg onani Yunon-Baqtriya va Parfiya bilan aloqalaridan dalolat beradi.
ʻ
Miloddan avvalgi III asrlarda Farg ona vodiysi hududida sodir bo lgan
ʻ ʻ
voqealar haqidagi ma lumotlar juda kam. Yunon-Baqtriya shohligining qulashi
ʼ
oqibatida Markaziy Osiyo hududida yangi davlat to zilmalari paydo bo ldi. Ular
ʻ ʻ
orasida “Dovon” Farg ona nomi ostida paydo bo ladi. Manbalarga asosan
ʻ ʻ
Dovonning aholisi 60 000 oilalaridan iborat, 300 ming jon, 60 000 nafar mohir
qurollangan otliq jangchilardan iborat bo lgan. O sha davrda Farg ona vodiysida
ʻ ʻ ʻ
70 dan ortiq shaharlar mavjud edi.
Qadimgi yodgorliklar bizning davrimizning era boshlariga mansub
manzilgohlarning ko pligi bilan ajralib turadi. Farg ona vodiysidagi
ʻ ʻ
“Munchoqtepa”, “Mug qal a”, “Teshiktepa”, “Simtepa” “Kallamushtepa”,
ʻ ʼ
“Zangushtepa” va boshqa joylar yaxshi o rganilgan. Ilk O rta asrlarda rivojlangan
ʻ ʻ
shaharlar sifatida O zgan, Quva, Axsiket, Haqqulobod, Mingtepa va boshqa
ʻ
shaharlarni ko rish mumkin.
ʻ
Ular orasida qal a va ibodatxona ham uchraydi. Ijtimoiy tizimdagi
ʼ
o zgarishlar jamiyatning tabaqalanishi bilan izohlanadi. Katta Farg ona kanali
ʻ ʻ
terassasidagi arxeologik qazishmalar shuni ko rsatdiki, Farg onadagi eng yirik va
ʻ ʻ
eng muhim kanallar izlari eramizning birinchi asrlariga to g ri keladi.
ʻ ʻ
XULOSA

Insoniyat taraqqiyotining birinchi davri ibtidoiy jamoa davri bo lib, juda ʻ uz oq
davom etgan. Bu davrda inson qiyofasi, faoliyati o zgarib, mehnat qurollari va
ʻ
insonlar o rtasidagi munosabatlar davrlar o tishi natijasida takomillashib borgan.
ʻ ʻ
Ibtidoiy davr tarixi ham o z navbatida bir necha bosqichlarga bo linadi.
ʻ ʻ
Arxeologlar tomonidan mehnat qurollarining rivojlanishiga qarab o ziga xos bir
ʻ
davrlashtirish qilinganki, ularga tosh, bronza va temir davrini kiritish mumkin.Har
bir davrning davom etishi turlicha bo lgan. Masalan, tosh davri bronza davriga
ʻ
nisbatan juda uzoq davom etgan. 800 ming – 1 mln. yil davom etgan. Tosh davrida
uzluksiz ravishda inson faoliyati natijasida tosh qurollari va ularni yasalish uslubi
takomillashib borgan. Tosh davri ham o z navbatida bir necha davrga bo linadi:
ʻ ʻ
paleolit (qadimgi tosh davri), mezolit (o rta tosh davri), neolit (yangi tosh davri).
ʻ
Tosh va bronza davri o rtasida o tish davri bo lgan-ki, misdan qilingan mehnat
ʻ ʻ ʻ
qurollari bilan birga tosh qurollaridan ham foydalanilgan. Bu davrni eneolit davri
(mis-tosh davri) deb atalgan. Bronza olish usuli kashf qilingach, ya’ni mis va qalay
qorishmasidan mehnat qurollari keng tarqalishi natijasida bronza davri boshlangan.
Ayrim joylarda bu mil. avv. III ming yilliklarda, shimoliy, o rmonli hududlarda
ʻ
biroz kechroq – mil. avv. II ming yillikdan boshlangan. Nihoyat, ko plab miqdorda
ʻ
temir qazib olinishi va keng tarqalishi natijasida mil. avv. XIII-IX asrlarda
insoniyat tarixida temir davri boshlangan. Shu tariqa arxeologik davrlashtirish
asosan mehnat qurollari rivojlanishi va ularni yasalish texnologiyasiga qarab
amalga oshiriladi. Bunda asosiy e’tibor tarixiy taraqqiyot xususiyatiga qaratiladi.
Shunga qaramay bu insoniyat taraqqiyoti qanday bo lganligi haqida to liq
ʻ ʻ
ma’lumot bermaydi.Xronologiya arxeologiyaning asosiy qismi bo lib, qadimdan
ʻ
boshlab, tarixiy jarayon, eng asosiysi insoniyat tarixini ilmiy asoslashda muhim
ahamiyatga egadir. Arxeologlar xronologiyadan mutlaq to g ri va taxminlarga
ʻ ʻ
suyanib foydalanadilar. Nisbiy xronologiyada mazkur madaniyat qaysi qadimiy
hududga xosligi, yodgorlikni o rganish jarayonida qaysi biri qadimiyroq ekanligiga
ʻ
ahamiyat beradi. Mutlaq xronologiyada esa arxeologlar biror yilni aniqlash uchun
albatta konkret manbalarga tayanadilar. Tosh davri yodgorliklarini davrlashtirishda
geologik qatlam, paleontologiya va paleobotanika usullaridan keng foydalanadi.

Tabiiy fanlarda ishlab chiqilgan radiokarbon davrlashtirish usuli ham keng
tarqalgan. O simlik qoldiqlari yoki hayvon suyaklarini aniqlash uchun ularga 14 taʻ
atom og irligidagi uglerod (C 14) tomiziladi. Buhday usulda davrlashtirishda
ʻ
kamdan-kam hollarda xatolik bo ladi.Sopol, qadimiy metall eritish va paxsa
ʻ
pechlarini davrlashtirishda paleomagnit usulidan keng foydalaniladi. Shuningdek,
ximiyaviy va ultratovush usulidan ham keng foydalaniladi.Shunday qilib,
arxeologiya fan sifatida yosh bo lsa-da, atama ancha qadimiydir. Turli davrlarda
ʻ
uni turlicha ishlatilgan. Arxeologik qazishmalar ham juda qadim zamonlardan
buyon o tkazilib kelinmoqda va ko plab yutuqlarga erishilmoqda.
ʻ ʻ Xulosa o rnida ʻ
shuni aytish mumkunki Farg ona balki butun vodiyni tarixini o rganish albatta
ʻ ʻ
tarixchi va arxeologlar oldidagi katta vazifa edi. Yurtimiz mustaqillikni qo lga
ʻ
kiritgach nafaqat tarix sohasi balki boshqa sohalarda ham keng imkoniyatlar
ochildi. Shu jumladan vodiy tarixini o rganishda tarixchilar tomonidan katta ishlar
ʻ
va izlanishlar amalga oshirildi. 1938-yilda Oklandikov tomonidan Farg ona
ʻ
hududidan neandertal bolaning topilishi ham juda katta jahon shumul voqea edi.
Mustaqillikdan keyin Namangan viloyatida Axsikent yodgorligining o rganilishi
ʻ
ham vodiy tarixini o rganishda katta ma’lumotlarga ega bo lish imkoniyatini
ʻ ʻ
bermoqda. Xullas Farg ona tarixini o rganilishi yurtimiz yoshini ancha
ʻ ʻ
qadimiylashtirishga katta hissasini qo shdi. Bunda arxeolig va tarixchi
ʻ
olimlarimizning o rni beqiyosdur.
ʻ
FOYDALANILGAN MANBA VA ADABIYOTLAR RO YXATI:
ʻ

I. Normativ-huquqiy hujjatlar va metodologik ahamiyatga molik
nashrlar
1. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг Қарори,
11.08.2004 йилдаги 383-сон. https://lex.o z/docs/348908ʻ
2. Каримов И.А. Озод ва обод ватан, эркин ва фаровон ҳаёт — пировард
мақсадимиз. – Т.: O zbekiston, 2000.
ʻ
II. Ilmiy tadqiqotlar va adabiyotlar
3. “Xalq so zi” gazetasi, 2011-yil 1-oktabr.
ʻ
4. Абдугазиева Б. Андижон Бобур даврида. Андижон. 1993. – 14 б.
5. Абдулаҳатов Н. Амир Темур ва унинг авлодлари давридаги Фарғона //
Фарғона ўлкашунослиги. Фарғона, 1996. – Б.31-59.
6. Абдулгазиева Б. Древности Андижана // Вехи времен. Рассказы о
памятниках истории и культуры Узбекистана. Ташкент, 1989. С. 15-16.
7. Абдулгазиева Б., Абдуллаев Б., Матбабаев Б.Х. Археологические
раскопки в Андижане // Археологические исследования в Узбекистане-
2001 год. Ташкент, 2002. С.4-12.
8. Абдулғозиева Б. К исторической топографии и стратиграфии
Андижана Х V -Х VI вв. // Актуальн ы е проблемм исторической науки.
Позднефеодальной город Средней Азии. Ташкент. 1990 а. – С. 70-76.
9. Абдуллаев Д. Историческая география и города средневековой
Ферганы по данным «Худуд ал-алам» // Древний Ош в
среднеазиатском контексте. ТД МК «История и культура Оша и
Ошской области в домонгольскую эпоху». Ош.1998. С.43-44.
10. Академик В.В.Бартольд ( III ) Роботы по исторической географии. Изд-
во «Наука» главная редакция восточной литературы. Москва, 1965.
11. Анарбаев А.А., Исманов А.Дж., Максудов Ф.А. Древнеземледельческая
культура Южной Ферганы и образование антропогенного
ландшафта //Ўзбекистон тарихи моддий маданият ва
е?зма манбаларда.
– Т., 2005. – С. 98-113.

12. Андижон тарихидан лавҳалар. Илмий тўплам. (Р.Шамсутдинов,
Х.Содиқов, Қ.Бозоров ва бошқалар). “Andijon nashriyot-matbaa” ОАЖ,
2008. – 259 б .
13. Аҳмадалиев Ю. “Анди” – тутинган демак // Фан ва турмуш. –Тошкент,
1997. № 1. – Б. 25.
14. Бартольд В. В. Работы по исторической географии. Том. III. –
Москва.1965. – С. 215 .
15. Бераналиев О.Б. Следы древней ирригации Киргизии // Страницы
истории и материальной культуры Киргизстана. Фрунзе, 1975. – С. 148-
158 .
16. Бернштам А.Н. Древняя Фергана. Ташкент, 1951. – 47 с.
17. Бернштам А.Н. Историко-археологические очерки Центрального Тянь-
Шаня и Памиро-Алая // МИА, № 26. Москва-Ленинград , 1952 . – 347 с.
18. Бурнашева Р.З., Смагулов Е.А., Туякбаев М.К. Кладм и монетм
Туркестана. Алматы , 2006. 294 с.
19. Ватанимиз ўтмишидан. Илмий тўплам (Р.Шамсутдинов раҳбарлигида),
Андижон, 2007 .
20. Горбунова Н.Г. К вопросу о локализации некотормх средневековых
городов Южной Ферганы // Средняя Азия и ее соседи в древности и
средневековье. Москва, 1981. – С. 85-89-6.
21. Горбунова Н.Г. Некоторые особенности формирования древних
культур Ферганы // АСГЭ. Вьш. 25. 1984. – С. 99 .
22. Горбунова Н.Г. О культуре степной бронзы Ферганы // АСГЭ. Вьп. 32.
1995 . – С. 13-30.
23. Давидович Е.А. Денежное хозяйство Средней Азии в XIII веке.
Москва: Наука. 1972. – С. 157.
24. Дадабоев Г. Отчет Андижанского археологического отряда по
составлению Свода археологических памятников Андижанской
области // Архив ИА АН РУз. Шифр хранения Ф8 01 Д47. 1975. – С. 22-
23.

25. Джалилов С. Город Андижан и его окрестности в период Бабура.
(Тезисы докладов праф-препад. Состава Андижанского пединститута)
Андижан, 1967.
26. Жалилов С. Андижон. Тарихий ўлкашунослик очерки. – Тошкент,
1989.
27. Жалилов С. Бобур ва Андижон. Тошкент, 1993. – Б. 18.
28. Жалилов С. Бобурнинг Фарғона давлати. Тошкент “Фан” 1995.
29. Жалилов С. Фарғона водийсининг суғорилиш тарихидан (Х1Х-ХХ аср
бошлари). – Тошкент, 1977. – С. 21.
30. Жалилов С. Х V -Х VI аср бошларида Фарғона ва Андижон. Маданият ва
маънавий ҳаёт. Андижон , 20 05 . – 47 б.
31. Заднепровский Ю.А. Динамика развития оседлоземледельческой
культуры Ферганы // Аральский кризис (историко-географическая
ретроспектива). Москва, 1991. – С . 192-195 .
32. Заднепровский Ю.А. Динамика развития оседлоземледельческой
культурм Ферганы // Аральский кризис (историко-географическая
ретроспектива). Москва, 1991. – С. 192-195.
33. Заднепровский Ю.А. Древнеземледельческая культура Ферганы //
МИА, № 118. Москва-Ленинград: Наука. 1962. – С 74-75 .
34. Заднепровский Ю.А. Древние города и этапы урбанизации Средней
Азии // Зоны и этапы урбанизации (Теоретические аспекты проблемы
«Город и процесс урбанизации в Средней Азии»). ТД. Ташкент , 1989. –
С. 50-53.
35. Заднепровский Ю.А. Типология и динамика развития городских
поселений древней Ферганы// Древний город Средней Азии. Тезисы
докл. – Л., 1973. – С.17- 20.
36. Заҳириддин Муҳаммад Бобур. Бобурнома. – Тошкент: O qituvchi, 2008. ʻ
37. Имон к улов Д. Монументальная архитектура юга Кыргизстана Х1-ХХ
вв. Бишкек: Акыл, 2005. – С. 64-99.

38. История Андижана в документах и материалах (1876-1917 гг.).
Сборник документов. Сост: Р.Т.Шамсутдинов, С.Хошимов, К.Бозоров.
“Andijon nashriyot-matbaa” ОАЖ, 2009. – С. 560.
39. История Андижана. Ташкент.: Фан, 1980.
40. Исҳоқ тўра Ибрат . «Тарихи Фарғона» . – Т.: Маънавият, 2005.
41. Кожа М. Походы арабов в районм Ферганы, Чача и средней Сырдарьи
в VIII // Материалы и исследования по археологии Кыргизстана.
Вьшуск 4. – С. 97-103 .
42. Кочнев Б.Д. Домонгольский город северо-восточного Мавераннахра в
свете нумизматики // ТД конференции «Зоны и этапы урбанизации
(теоритические аспекты проблемы «Город и процесс урбанизациив
Средней Азии). Ташкент , 1989. – С. 53-55.
43. Лат ин ин Б.А. Вопросы истории ирригации и орошаемого земледелия
древней Ферганы. Обобщающий доклад по работам, представленье как
диссертации на соискание ученой степени докт. ист. наук. Ленинград.
1962. – С.26-28 .
44. Массон М.Е. Экспедиция археологического надзора на строительстве
Большого Ферганского канала // КСИИМК, вьш. IV. Москва-
Ленинград. 1940. – С. 52-54 .
45. Матбабаев Б.Х., Машрабов З.З. Древний и средневековый Андижан. –
Т.: «Sharq», 2011. – С. 6 .
46. Матбабаев Б.Х., Машрабов З.З. Древний Андижан // Древние города
Ферганской долины. – Ташкент, 2008. – С.156-165.
47. Матбобоев Б.Х. Некоторые итоги сравнительного изучения расписной
керамики Чустской культуры// ИМКУ. Вып. 30. – Самарканд , 1999.
48. Матбобоев Б.Х., Машрабов З.З. Андижон тарихи (Қадимги даврлардан
ХХ аср бошларигача). – Т.: Sharq, 2014.
49. Маҳмуд ибн Вали. Море тайн относительно доблестей благородн ы х
(География). Введение, перевод, примечания Ахмедова Б.А. Ташкент.
1977.

50. Маҳмуд Кошғарий. Девону луғотит турк / С.М.Муталибов таҳрири
остида. – Тошкент, 1963. I том.
51. Машрабов З.З. Фарғона водийси қадимги шаҳарсозлик маданияти
тизимида Андижон // Фарғона водийси тарихи янги тадқиқотларда.
Республика илмий анжуман материаллари. Фарғона, 2009 . – Б. 47-52.
52. Мирза Муҳаммад Ҳайдар. Та’рих-и Рашиди (Введение, перевод с
персидского А.Уринбаева, Р.П.Джалилово, Л.М.Епифановой). –
Ташкент: Фан. 1996.
53. Набиев А. Тарихий ўлкашунослик. –Т.: 1996 .
54. Назаров Ф. Записка о некоторых народах и землях средней части Азии.
Текст подготовил в А.Ромодин. примечания В.А.Рамодина и
В.А.Урванова. М., 1968.
55. Наливкин В.П. Краткая история Кокандского ханства. Казань, 1886.
56. Низомов А. , Рахимова Г . , Расулова Н. Топонимика. Ўқув қўлланма. –
Т.: Sharq, 2013. – Б. 100.
57. Норқулов Н., Жўраев У. Ўзбекистон тарихи. Т.: “Шарқ”, 2002.
58. Туркестан в начале XX века: к истории истоков национальной
независимости (руководитель проекта Д.А.Алимова, научных редактор
Р.Я. Раджапова) Главная редакция издательско-полиграфического
концерна «Шар қ ». 2000.
59. Ўзбекистоннинг янги тарихи. Биринчи китоб Туркистон чор Россияси
мустамлакачилиги даврида. Тузувчилар: Х.Содиков, Р.Шамсутдинов,
П.Равшанов, К.Усмонов. “Шарқ”, Т., 2000. – Б . 463.
60. Хуршид Э. Паркана – Давань – Фергана. – Бишкек, 1998.
61. Ҳавқал Ибн. Китоб сурат Ал – Ард. Мовароуннаҳр. «Ўзбекистон
миллий энциклопедияси» Давлат илмий нашриёти. – Т., 2011.
62. Ҳасанхожа Нисорий. «Музаккири Аҳбоб» (Дўстлар ёдномаси). –
Тошкент, 1993.

63. Чабров Г.Н. Русские архитекторы дореволюционного Туркестана (1865
-1916гг) – Архитектурное наследие Узбекистана. Изд. Ан УзССР,
Тошкент, 1960 .
64. Шамсутдинов Р, Каримов Ш, Убайдуллаев Ў. Ватан тарихи (XVI-XX
аср бошлари. Иккинчи китоб. “Шарқ”, Т., 2003.
65. Шамсутдинов Р., Мамажонов А., Матбобоев Б., Бозоров Қ., Жумабоев
И. Кўҳна, навқирон Андижон. – Андижон, 2010.
66. Шамсутдинов Р.Т., Исҳоқов А.А. Андижон тарихидан лавҳалар.
Ўзбекистон Республикаси Олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги,
Бобур номидаги Андижон давлат университети. – Т.: «Sharq», 2013.
67. Ширинов Т.Ш., Матбобоев Б.Х., Иванов Г.П. Аҳмад ал-Фарғоний
даврида Қубо шаҳри. – Тошкент, 1998.
68. Шпенева Л.Ю. Денешное обрашение Ферганы и Шаша в эпоху
темуридов ( медные монеты XV – нач. XVI вв.). Автореф. дисс. на
соиск. уч. степени канд. ист. наук. – Ташкент. – C.6.
69. Эргашев А. Андижон вилояти этнотопонимларининг шаклланиш ва
ривожланиш босқичлари. Academic research in educational sciences.
Volume 2 | ISSUE 8 | 2021.
70. Эшов Б. Узунқир-Китоб-Кеш-Шаҳрисабз // Шаҳрисабз шаҳрининг
жаҳон тарихида тутган ўрни. Тошкент, 2002.
III. Internet saytlar va resurslar
71. www.google.ru
72. www.Ziyonet.o zʻ

Farg‘ona vodiysi va uning madaniyati

Sotib olish

Dokument ma'lumotlari

Sotuvchi

Farg‘ona vodiysi va uning madaniyati

O'xshash dokumentlar