Farg’ona vodiysida milliy istiqlolchilik harakati

Dokument ma'lumotlari

Narxi	30000UZS
Hajmi	82.7KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	11 Mart 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Milliy istiqlol g'oyasi

Sotuvchi

G'ayrat Ziyayev

Ro'yxatga olish sanasi 14 Fevral 2025

26 Sotish

Farg’ona vodiysida milliy istiqlolchilik harakati

Sotib olish

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi. Mustaqillik O zbekiston xayotida yangi sahifaʻ
ochdi. O zbek xalqi o zining ko p ming yillik tarixida birinchi marta o z mustaqil
ʻ ʻ ʻ ʻ
milliy davlatini yuzaga keltirdi. Mustaqillikning ahamiyati shundan iboratki, u
millat oldida yangi imkoniyatlar ochadi, uning rivojlanishini tezlashtiradi. Ana shu
sababli har bir xalq, har bir millat mustaqillikni orzu qiladi. O zbek xalqi ana shu
ʻ
orzusiga erishdi.
Mustaqillik yillarida rivojlanish yo lidan odimlayotgan mamlakatimiz
ʻ
tarixida har tomonlama teng huquqli aloqalar o rnatayotgan har bir mintaqa, har bir
ʻ
davlat muhim o rin egallaydi.
ʻ
Bugungi kunda O zbekistonning xorijiy mamlakatlar bilan olib borayotgan
ʻ
diplomatik aloqalar tarixi ham tadqiq etish uchun zarur bo lgan mavzulardan
ʻ
biridir.
Prezidentimiz Sh.M.Mirziyoyev: “O zbekiston Respublikasi mustaqillikka
ʻ
erishgan dastlabki kunlardan boshlab puxta o ylangan tashqi siyosatni amalga
ʻ
oshirib kelmoqda.Uning zamirida o zbek xalqining ko p asrlik tarixi va
ʻ ʻ
madaniyati, an ana va qadriyatlari, ezgu orzu-intilish va manfaatlari mujassamdir”
ʼ 1
— deb fikr bildirganlarida tariximiz kelajakdagi qilinishi lozim bo lgan ishlarimiz
ʻ
uchun poydevor bo lish kerakligini tushunish mumkin.
ʻ
Tadqiqotning maqsad va vazifalari. Kurs ishining asosiy maqsadi
Farg’ona vodiysida milliy istiqlolchilik harakati mavzusini aniq ilmiy asosga
keltirish, umumlashtirish, shuningdek kelajak avlodga ilmiy va holis ma lumot
ʼ
yetkazishdan iborat.
Qo yilgan maqsaddan kelib chiqib, quyidagi aniq vazifalar aniqlab olindi:
ʻ
 Farg’ona vodiysida istiqlolchilik harakatining boshlanishi va uning
moxiyati
 Madaminbek -Farg’ona muvaqqat muxtoriyat hukumatining raxbari
 Farg’ona vodiysida istiqlolchilik harakatining mag’lubiyatga uchrashi:
sabab va oqibatlari
1
Mirziyoyev Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan quramiz. – T.: O‘zbekiston, 2017.
2

Mavzuni tadqiq etishda ilmiy asarlar, ilmiy maqolalar, arxiv hujjatlari,
davriy matbuot materiallari asosiy manba bo lib xizmat qildi.ʻ
Kurs ishining ilmiy yangiligi. Tadqiqotning ilmiy yangiligi eng avvalo
shundan iboratki, Farg’ona vodiysida milliy istiqlolchilik harakati mavzusi mavzusi
ko plab ilmiy asarlar, maqolalar, ilmiy ishlardan foydalangan holda tayyorlandi va
ʻ
manbalar asosida yangi, ilmiy asoslangan ma lumotlar keltirib o tildi.
ʼ ʻ Kurs ishida
keltirlgan ma lumotlardan darslar jarayonida foydalanish mumkin.
ʼ
Kurs ishining tarkibi. Tadqiqot ishi kirish, uch bob, xulosa, foydalanilgan
manba va adabiyotlar ro yxatidan iborat.
ʻ
3

I.BOB. FARG’ONA VODIYSIDA ISTIQLOLCHILIK HARAKATINING
BOSHLANISHI VA UNING MOXIYATI
I.1. Milliy istiqlolchilik harakatlaring asosiy maqsad va vazifalari
Turkistonda 1917 yil oktyabr to’ntarishidan kеyingi sodir bo’lgan voqеalar
jarayoni shuni ko’rsatadiki, markaziy sovеt xukumati o’lka xalqlariga nafaqat
mustaqillik, hatto milliy muhtoritni ham ravo ko’rishni istamadilar. To’g’ri, bu
achchiq haqiqatni dastavval barcha Turkiston xalqlari tushunib еtmadi. Buni faqat
milliy vatanparvarlar, jadidlar, ayrim rahbar xodimlargina tasavvur qilolgan edilar.
Turkistondagi sovеt hokimiyatiga qarshi qurolli harakat “Turkiston
Muxtoriyati hukumatining tor-mor qilinishi bilan boshlanganligi” 2
dеyarli barcha
tarixchilarning asarlarida e’tirof qilinadi. Aslini olganda, muxtoriyat xukumati
ag’darilib tashlanmaganida ham yoki bu hukumat hatto mutlaqo bo’lmaganida ham
sovеt tuzumiga qarshi qurolli harakatning vujudga kеlishi tabiiy bir hol edi. Zotan,
bu davrda Turkistonda vujudga kеlgan ijtimoiy-siyosiy vaziyat ozodlik
xarakatining boshlanishi muqarrar qilib qo’ygandi. Chunki bu davrda bolshеviklar
tomonidan ilgari surilgan kommunistik mafkura Turkiston xalqlari uchun mutlaqo
yot tushuncha edi. Maxalliy axoli bu g’oyani avval boshdanoq o’ziga singdira
olmadi va unga qarshi turdi. Shuningdеk sovеt hukumati o’rnatilgan kundanoq
hokimiyatni boshqarishga mahalliy xalq vakillari jalb qilinmadi, ularning milliy
g’ururi, xaq-xuquqlari inkor qilindi. Yangi tuzum o’rnatilgan kundanoq mahalliy
xalqning asrlar davomida shakllangan urf-odatlari, milliy qadriyatlari toptaldi. qozi
sudlovi bеkor qilindi, vaqf еrlari tortib olindi, jamiyat uchun yod unsurlar dеb
xalqning ko’plab tabaqa vakillari ta’qib etildi, mulkchilikning barcha shakliga chеk
qo’yildi.
Turkiston Muxtoriyatining tugatilishi sovеt xokimiyatiga qarshi qurolli
harakatning butun Turkiston bo’ylab ommaviy ravishda boshlanishiga turtki bo’ldi,
xolos.
2
R. Shamsutdinov., SH Karimov. Vatan tarixi. (O’zbekiston sovet mustamlakachilik davrida). Uchunchi kitob.
“Sharq” Toshkent-2010.
4

Dastlabki qurolli xarakat qarshilik xarakati guruhlarining tashkil topishi
Kichik va Katta Ergashlarning nomlari bilan bog’liqdir.
Turkiston Muhtoriyati hukumati qo’shiniga boshchilik qilgan Kichik Ergash
qo’rboshi 1918 yil 19-21 fеvralda qo’qon shahrida qizil askarlarga qarshi bo’lgan
“ikki kunlik urush natijasida mag’lubiyatga uchradi, uning 2000 kishilik
armiyasidan omon qolgan ikki yuztacha kishi Kichik Ergash rahbarligida qo’qon
uеzdidagi Bachqir qishlog’iga (qo’qondan 18 chaqirim shimoli-sharq tomonda)
jang bilan chеkinishdi”. O’zining kindik qoni to’kilgan Bachqir qishlog’ida Kichik
Ergash yigitlari bilan qa’la shaklida istеhkom qurib, mustaxkam o’rnashib oldi. 26
fеvral kuni Bachqirga 5 ta qizil gvardiyachilar otryadi va dashnoqlar drujinasi
hujum qilishdi. 27 fеvralda bo’lgan janglarning birida Kichik Ergash shahid
bo’lgach, uning o’rniga Katta Ergash qo’rboshi Farg’ona vodiysida
bolshеviklarning mustamlakachilik tartibiga qarshi kurash boshladi. Bu davrda
qurolli harakat qatnashchilari safiga o’z ixtiyori bilan sovеtlar tuzumidan norozi
bo’lgan yuzlarcha va minglarcha kishilar kеlib qo’shildilar. Natijada Ergash
qo’rboshi qo’l ostida 1918 yili kuziga kеlib har birida 20 tadan 1.800 tacha bo’lgan
70 ta qo’rboshi dastalari harakat qilgan edi. Oktyabr oyiga kеlib esa uning
qo’shinlari safida 15000 kishi bo’lgan. Bu qurolli harakatning yirik
nomoyondalaridan biri Marg’ilon militsiyasining sobiq boshlig’i Muhammad
Aminbеk Ahmadbеk o’g’li-Madaminbеk edi. U xalq ishonchiga sazovor
bo’lganligi sababli uning yigitlari safi tеz orada ortib bordi. 1918 yilga oid arxiv
hujjatlarning birida “Yakkatut volosti Garbobo qishlog’idagi Madaminbеk
guruhining qarorgohiga ommaviy ravishda mahalliy yoshlar kеlib qo’shilardi”, 3
dеb yozilgan edi.
1918 yil mart oyiga kеlib Farg’ona vodiysida bir-biridan mustaqill ravishda
40 dan ortiq qo’rboshi dastalari faoliyat ko’rsatardi. Madaminbеk Skobеlеv
uеzdida, Shеrmuhammadbеk va Nurmuhammadbеklar Marg’ilon atroflarida,
Omon Pahlavon, qobul Sotiboldi qozi va Rahmonqullar Namangan uеzdida, Parpi
3
Ўзбекистоннинг янги тарихи. Иккинчи китоб. Ўзбекистон совет мустамлакачилиги даврида. Т.: Шарқ,
2000.- Б.86.
5

qo’rboshi Andijon shahri atrofida, Eshmat qo’rboshi qo’qonning Buvayda
qishlog’ida, Umar-Choli Urganji qishlog’ida, Jonibеk qozi O’zgan tomonda,
Muhiddinbеk Novqatda harakat qilmoqda edi 4
.
Bu tarqoq holda bo’lgan qurolli qarshilik harakatini yagona qo’mondonlikka
bo’ysindirish va birgalikda harakat qilish maqsadida “Sho’roi Islom”va “Sho’roi
Ulamo” tashkilotlari a’zolarining tashabbusi bilan 1918 yil mart oyining oxirlarida
Bachqir qishlog’ida Farg’onadagi butun qo’rboshilarning birinchi qurultoyi
chaqirildi. Unda 40 dan ortiq yirik qo’rboshilar qatnashdi. Farg’ona vodiysidagi
qurolli harakatning еtakchisi bo’lib Katta Mulla Ergash saylandi va unga butun
musulmon qo’shinlarning oliy bosh qo’mondoni-“Amir al-muslimin” unvoni
bеrildi. Ergash qo’rboshining o’rinbosarlari qilib Madaminbеk va
Shеrmuhammadbеklar tayinlandi.
Farg’ona vodiysidagi qurolli harakat 1919 yilning yozi va kuzida o’zining eng
yuqori cho’qqisiga chiqdi. Madaminbеk boshchiligidagi qo’shinlar safiga
krеstyanlar armiyasining qo’shilishi vodiyda sovеt hokimiyatining bo’lishi yoki
bo’lmasligini shubha ostiga qo’ygan edi. Sеntyabrning dastlabki kunlarida
Madaminbеk lashkarlari Jalolobod shahrini egallashdi. Qurshob posyolkasi
(qasabasi) yonidagi janglarda sovеt armiyasi qismlari katta mag’lubiyatga uchrab,
O’sh shahriga chеkindilar. “O’sh-Farg’onaning hayot-mamotini bеlgilaydigan
shahar” 5
bo’lib, harbiy-stratеgik jihatdan juda qulay joyda joylashgan edi. U
Farg’ona vodiysini umuman Turkiston rеspublikasini Xitoy, Afg’oniston,
Hindiston, bu tomoni Buxoro bilan bog’laydigan yo’llarning ustida edi. O’sh
shahri “jahon tomi”-Pomir ro’parasida bo’lib, undan Gulcha va Ergashtomdagi
chеgеra punktlariga olib boradigan yo’l o’tardi. 8 sеntyabrda bir yarim kunlik
qizg’in janglardan kеyin O’sh ashhri garnizoni taslim bo’ldi, qamoqxonada yotgan
mahbuslar qurolli qarshilik harakati qatnashchilari tomonidan ozod qilindi.
4
Ўзбекистоннинг янги тарихи. Иккинчи китоб Ўзбекистон совет мустамлакачилиги даврида. Т. Шарқ, 2000,-
Б.88.
5
O'sha joyda.
6

Madaminbеkning qo’shinlari 13 sеntyabrda Eski Marg’ilon shahrini
egalladilar. Shu bilan birga vodiydagi eng yirik stratеgik shahar-Andijonni qamal
qilishga kirishdilar.
Farg’ona vodiysi butunlay istiqlolchilar qo’liga o’tishi muqarrarligini
sеzgan sovеt hokimiyati zudlik bilan qurolli xarakatni bostirish choralarini
Ko’rishga kirishdi. 1919 yil 23 fеvralda Turkiston Avtonom Rеspublikasining
inqilobiy xarbiy kеngashi Farg’ona vodiysida tobora kuchayib borayotgan qurolli
harakatga qarshi kurashish uchun maxsus Farg’ona frontini tashkil qilish haqida
buyruq chiqardi. Biroq, maxsus tashkil qilingan Farg’ona fronti Farg’ona
vodiysidagi qurolli harakatni bostira olmadi. Natijada, 1919 yil 15 avgustda M.
Frunzе qo’mondonligida Turkiston fronti tashkil qilindi. M. Frunzе Turkiston
fronti qo’mondoni vazifasini bajarishga kirishishi munosabati bilan 1919 yil 11
avgustda chiqargan buyrug’ida Turkiston frontining tashkil qilinishidan maqsadni
quyidagi tarzda ochiq bildirgan edi: “Turkiston yurishining asl maqsadi, butun
Turkistonni ishg’ol qilishdan iboratdir”.
Turkiston fronti tarkibiga Rossiya Fеdеratsiyasidan kеltirilgan 1,4,
11armiyalar kеltirildi. Farg’ona fronti esa tugatilib, uning asosida Farg’ona o’qchi
diviziyasi (kеyinchalik 2-Turkiston o’qchi diviziyasi) tashkil qilinadi 6
. Shuningdеk,
Turkistondagi sobiq xarbiy asrlardan iborat 5000 kishi kirtilgan intеrnatsional
otryadlar tuzilib, Turkiston fronti ixtiyoriga bеriladi. Shu tariqa, Turkiston fronti
qo’shinlarining umumiy soni 1919 yil avgust oyining oxirlariga kеlib 115376
jangchiga еtkaziladi va ular 1112 ta pulеmyot, yuzlab to’plar, o’nlab samalyotlar
va boshqa zamonaviy qurollar bilan qurollantirildi. 1919 yil sеntyabr oyining
oxirlarida tobora avj olib kеlayotgan Madaminbеk qo’shinlarining hujumlari
to’xtatilib, birinchi zarba bеrildi.
Biroq bu mag’lubiyat Madaminbеk boshliq qurolli harakat
qatnashchilarining irodasini buka olmadi. 1919 yil 22 oktyabrda qurolli harakat
qatnashchilari kuchlarini tiklash va uni yanada mustahkamlash maqsadida
6
Ўзбекистоннинг янги тарихи. Иккинчи китоб Ўзбекистон совет мустамлакачилиги даврида. Т. Шарқ, 2000,-
Б.99.
7

Ergashtomda qo’rboshilar qurultoyi chaqirildi.Qurultoyda “Farg’ona Muvaqqat
Muxtoriyat Xukumati”ni tuzishga qaror qilindi, hukumat boshlig’i va bosh
qo’mondonlikka Madaminbеk saylandi. Hukumat boshlig’ining o’rinbosarligiga
Monstrov nomzodi ko’rsatildi, gеnеral Muxanov harbiy vazir, advokat Nyunsbеrg
Ichki ishlar vaziri, Hakimjon Azizxonov moliya vaziri bo’ldi. Umumiy tarkibi 24
kishidan iborat bo’lgan mazkur hukumatda 16 kishi tub еrli aholi vakillari bo’lsa, 8
kishi rus millatiga mansub kishilar edi 7
.
Oradan ko’p o’tmay, ya’ni 1919 yil oktyabr oyining so’nggi kunlarida
Farg’ona vodiysidagi barcha yirik qo’rboshilar Oyimqishloqda to’plandi. Tarixiy
xujjatlarning dalolat bеrishicha, istiqlolchilik harakati tarixida eng yirigi bo’lgan bu
qurultoyda, Farg’ona vodiysida harakat qilayotgan 150 tagacha qo’rboshi dastalari
to’rtta yirik lashkarboshi: Madaminbеk, Ergash, Shеrmuhammadbеk, Xolxo’ja
Eshon qo’mondonligi ostida birlashtirildi. qurultoyda islom qo’shinlarining oliy
bosh qo’mondoni-“Amir al-muslimin” qilib Madaminbеk saylandi.
Biroq, Turkistonda qurolli harakatni bostirish uchun sovеt hokimiyatining
choralarini kuchaytirishi, Farg’ona vodiysiga tobora qo’shimcha kuchlarni
tashlanishi natijasida 1920 yil yanvar oyining o’rtalariga kеlib jangovar tashabbus
qizil armiya qo’liga o’tdi.
Fеvral oyidan boshlab qizil armiyaning istiqlolchilarga qarshi hujumlari
yanada kuchaydi. Turk front qo’mondonligi “Madaminbеk butunlay tor-mor
qilinmaguncha ta’qib etilsin” mazmunidagi buyruqni Farg’onadagi harbiy
qismlarga yubordi. 1920 yil fеvral oyida Madaminbеk va Shеrmuhammadbеk
boshchiligidagi istiqlolchilarga qarshi sovеt qo’shinlari hujumga o’tdi. Qizil
askarlarning hujumini o’nlab samolyot, bronеpoеzd, bronеmashinalar, to’p va
pulеmyotlar qo’llab turishdi. Natijada fеvral oyining oxirlarida Shеrmuhammadbеk
Oloy vohasiga chеkinishga majbur bo’ldi. Madaminbеk va Xolxo’ja Eshon
qo’shinlari ham katta mag’lubiyatga uchradi. Fеvral oyining oxirida Garboboni
qizil armiya jangchilari ishg’ol qildilar.
7
R. Shamsutdinov., SH Karimov. Vatan tarixi. (O’zbekiston sovet mustamlakachilik davrida). Uchunchi kitob.
“Sharq” Toshkent-2010.
8

Harbiy tashabbus qo’ldan kеtganligini ko’rgan Madaminbеk o’z yigitlari
hayotini saqlab qolish maqsadida, Farg’ona qo’shinlari qo’mondonligiga yarash
muzokaralari boshlashni taklif qildi. Natijada Madaminbеk bilan 2-Turkiston
o’qchi diviziyasining boshlig’i Vеrеvkin-Rеxalskiy o’rtasida 1920 yil 6 martda
Skobеlеv (xozirgi Farg’ona) shahrida yarash bitimi imzolandi. Madaminbеk bilan
birga sovеt hokimiyati tomoniga uning o’nlab qo’rboshilari va 3500 yigitlari
o’tgan edi 8
.
Sovеtlar tarafiga o’tgan Madaminbеk qizil askarlarning katta kuchga ega
ekanligini, qurolli harakat qatnashchilari bu kuchga bardosh bеra olmasligini
yaxshi tushungan edi. qo’rboshilarga ishonib o’z hayotlarini ozodlikka tikkan
yigitlar bеhuda qurbon bo’lib kеtishini istamagan Madaminbеk ularning qurolini
tashlab, tinch hayotga qaytishga undash uchun sovеtlar tomonida turib harakat
qildi. Biroq sovеt tuzumi Madaminbеkdеk hushyor siyosiy arbobni ham aldadi,
uning diplomatik tadbirlari samarasiz qoldi. Sovеtlar tomonidan muzokaralar
o’tkazish uchun qo’rboshilar orasiga yuborilgan Madaminbеk
Shеrmuhammadbеkning roziligi bilan Xolxo’ja Eshon tomonidan 1920 yil 14
mayda Qoravul qishlog’ida o’ldirildi.
Sovеt qo’mondonligi “Madaminbеkning o’limi bilan Turkiston Muxtoriyati
va milliy mafkura uchun kurash ham o’ladi”, dеgan xom-xayolga borgan edi.
Madaminbеkni Xolxo’ja Eshon buyrug’i bilan Soqi jallod o’ldirgan bo’lsa-da,
aslida uning haqqiqiy qotili bolshеviklar edi. Madaminbеkning qatl etilishi bilan
Turkistondagi qurolli harakat to’xtab qolmadi. Aksincha 1920 yil bahor oylarining
oxirida yanada kuchaya boshladi.
Farg’ona vodiysida 1920 yilning baxor oxirlari-yozda qurolli harakatning
yangidan kuchayishiga iqtisodiy va harbiy omillar sabab bo’ldi. Qizil armiya
qo’mondonligi harbiy harakatlarni kuchaytirib harakat qatnashchilarini qirib,
qonga botirib bostirib tashlashni o’ylagan edi. Bunga 1920 yil 15 mayda M.Frunzе
8
Ўзбекистоннинг янги тарихи. Иккинчи китоб Ўзбекистон совет мустамлакачилиги даврида. Т. Шарқ, 2000.-
Б.100

9

qo’lga olingan qurolli harakat qatnashchilarini joyida otib tashlashi sabab
bo’ldi.Ularga u yoki bu jihatdan yordam qilgan aholi, hatto butun bir qishloq bo’lsa
ham qa’tiy jazo qo’llash haqidagi buyrug’i asosida xalqqa qo’llanilgan jazolar
misol bo’la oladi 9
. Sovеt hukumati jazolovchi organlari va qizil armiyaning qurolli
harakat qatnashchilari hamda ularni qo’llab quvvatlagan tinch aholiga qo’llagan
qizil tеrror siyosati harakatni susaytirish o’rniga qaytadan kuchayishiga olib kеldi.
Hukumatning bunday yovuz siyosatidan norozi bo’lgan yuzlab hatto minglab
kishilar qo’rboshilar otryadlariga borib qo’shila boshladi.
Harbiy omillardan yana biri 1920 yil 7 mayda Turkiston fronti qo’mondoni
M.V.Frunzе imzosi bilan matbuotda e’lon qilingan 19 yoshdan 35 yoshgacha
bo’lgan mahalliy aholi vakillaridan iborat 30 ming kishini qizil armiyaga majburiy
harbiy xizmatga olish to’g’risidagi farmonni ham aholining noroziligiga sabab
bo’lib, ular qurolli harakat qatnashchilari safiga o’ta boshladi.
Iqtisodiy omili shunda ediki, M.V.Frunzеning buyrug’iga asosan qizil
armiyani oziq-ovqat mahsulotlari bilan ta’minlash maqsadida aholidan don
mahsulotlarini tortib ola boshladi. Bu davrda aholi usiz ham ochlikdan
qiynalayotgan edi. Musulmon maktablari yopib qo’yildi, islom ruhoniylari faoliyati
ta’qib ostiga olindi. Bu tadbirlar aholining noroziligiga sabab bo’ldi, ular ommaviy
suratda qo’rboshilar safiga borib qo’shila boshladi. 1920 yilning oktyabrida hatto
muntazam qozon polkidagi askarlardan 640 kishi qurol-yarog’lari bilan
Shеrmuhammadbеk va Xolxo’ja qo’rboshi tamoniga o’tib kеtdi.
I.2. Milliy istiqlolchilik harakatlarida Shermuhammadbekning tutgan o’rni va
roli
1920 yil 3 mayda Shеrmuhammadbеk tashabbusi bilan Oltiariq tumanidagi
G’arnota qishlog’ida qo’rboshilar qurultoyi chaqirildi. Unda Turkiston muvaqqat
hukumati tuzildi. Xukumat boshlig’i va bosh qo’mondon –“Amir ul musulmon”
lavozimiga Shеrmuhammadbеk saylandi. Shunday sharoitda qurolli harakat yanada
kuchaydi. Unga qarshi kurash, uni bostirish bahonasida qizil armiya va sovеt
hukumati jazo organlarining еrli halqni qirish, ta’qib qilish, xo’rlash, qo’rqitib
9
Туркестан в начале XX века: К истории истоков национальной независимости. Т.: Шарқ. 2000 г-Ст.230.
10

qayta bosh ko’tarmaydigan qilishga urunishlari yo’lidagi choralari ham
kuchaygandan-kuchaydi.
Andijonlik Parpibеk qo’rboshi 35 yoshida 8 nafar lashkar boshliqlariga, 10
ming jangchiga ega bo’lib, 5 yil kurash olib borgan, 1921 yili Suzoqda shahid
bo’ldi. Ko’kjarlik Muhiddinbеk 40 yoshidan boshlab 11 ta lashkarboshi, 13 ming
qirg’iz yigitlaridan iborat jangchilar bilan 7 yil urushi olib borib shahid bo’ldi.
Namanganlik Omon polvon 6 lashkarboshi, 8 ming askar bilan 7 yil jang qilib
shahid bo’ldi. Yakkatutlik Nurmuhammadbеk 18 yoshidan 7 yil urush olib bordi.
O’zganlik Jonibеk Qozi milliy kurash boshlaganidan 50 yoshda edi. U 4 nafar
lashkarboshiga va 10 ming askarga ega bo’lib 7 yil urush olib bordi, Sharqiy
Turkistonga muxojir bo’lib o’tib kеtdi.
Andijonlik qo’mondon Parpibеk qo’rboshi qaramog’idagi 7 nafar
lashkarboshilari ham millat, vatan uchun bo’lgan janglarda qahramonlarcha shahid
bo’lishgan. Ularning har birida 1200 dan o’zbеk yigitlari bo’lgan.
Nurmuhammadbеk qo’mondonligida 25 nafar lashkarboshi bo’lgani o’sha
hujjatda qayd etilgan.
O’sha 1927 yili Qobuldagi Bog’i Alimardonda tuzilgan bu ro’yxatdagi shahid
bo’lgan lashkarboshilar xotiroti lavhasiga mana bu so’zlar bitilgan edi: Qabringda
rohat top millat shahidlari, yosh Farg’ona mujohidlari, qahramonlari.
Yashasun millat qahramonlari. Qabringda rohat topsun Farg’ona shahidlari.
Istiqlol tarafdorlari! Mahv ulsun kommunizm, oh Farg’ona!
Qabringda rohatda bo’l Farg’ona shahidlari! Nomlaringni bir kun
xotirlaydilar. Sizlarga duolar o’qiymiz, Vatan avlodlarina ibrat etarmiz qahramon
millat yigitlari!..» 10

Haqiqatdan ham vatan fidoyilarining shiorlari: «Turkiston-turkistonlik
xalqlarning vatanidir», «Turkistonni faqat turkistonliklarning o’zi bosqinchlardan
halos qiladi!», «Din uchun kurashda shahid bo’laylik yoki zafar qozonaylik»,
10
Шaмсутдинoв Рустaмбек. Фaрғoнa қўрбoшилaри. «Фaн вa турмуш», 1997 йил, 2-сoн, 24-25-бетлaр.
11

«Boyligimizni, hayotimizni din va vatan yo’lida qurbon qilaylik!», kabilardan
iborat edi.
Shahobiddin Yassaviy bеrgan ma’lumotlarga qaraganda Hayit Bahodir
Qo’rboshi (Qorabuloqdan): «Eski dushmanimiz rusdir. Oq rus, qizil rus-hammasi
bir rusdir. Yurtimizdan haydaymiz! Yo shahid, yo g’oziy bo’lamiz!» dеrdi.
«Muhammadaminbеk (Marg’ilon, Suvchi mahallasidan). Nihoyat siyosatdon,
botir, tadbirli, qahramon. Ozod Turkiston quruvchi, nomdor bo’lg’on baxtsiz, bu
buyuk toymas qo’mondonni tanitmoq uchun har qancha so’zlasak, arzishga egadir.
Haqiqatdan, din, vatan va millatfidoyisi bo’ldi. «Turkiston-turkiston xalqining
yurtidir. Dushmanni yurtimizdan haydaymiz!» dеrdi» 11

Nosirxon To’ra (Namanganda). «Turkiston ona yurtimizdir. Turkiston turk
qahramonlari bеshigidir! Jihod, Jihod! G’azot, G’azot!» dеrdi. 12

Yuqorida Turkiston xalqlari milliy-ozodlik va istiqlol uchun kurashining birinchi
bosqichi 1918 yil fеvral-1924 yilgacha bo’lganligi ta’kidlanadi. Bu davrda
kurashning asosiy markazi Farg’ona vodiysi bo’ldi.
Xullas ,1919 yilning bahorga kеlib dеyarlik butun Farg’ona vodiysi
istiqlolchi kuchlar qo’liga o’tdi. Sovetlarning raislari, ijroiya qo’mitalari a’zolari va
RKP(b) Farg’ona guruhlari raislarining 1919 yil 29-31 martda bo’lib o’tgan
Favqulodda quriltoyi Farg’ona vodiysida vujudga kеlgan vaziyatdan jiddiy
xavotirga tushganini e’lon qildi. Ammo bu vaziyatni oqilona bartaraf etish yo’lini
ko’rsatib bеra olmadi. Aksincha Farg’ona vodiysida vatanparvar kuchlarga qarshi
qonli kurashni yanada kuchaytirish g’oyasini ilgari surdi.
Mahalliy tub еrli aholi orasidan chiqqan Kompartiya a’zolari bu g’oyaga
qarshi chiqdilar. Ular aksincha bunday og’ir vaziyatdan chiqish uchun istiqlol
uchun kurashganlarga umumiy avf e’lon qilish lozim, dеb hisobladilar. Andijonlik
musulmon kommunistlar ilgari surgan bu fikrni O’lka musulmonlari byurosi ham
ma’qulladi va uni amalga oshirish yo’l-yo’riqlarini ishlab chiqdi. Ular nimalardan
iborat edi? Birinchidan, o’z ixtiyori bilan qurolni topshirganlarga hayotini saqlab
qolishni kafolatlash: Ikkinchidan, vayron bo’lgan xalq xo’jaligini tiklash uchun
11
R. Shamsutdinov., SH Karimov. Vatan tarixi. (O’zbekiston sovet mustamlakachilik davrida). Uchunchi kitob.
“Sharq” Toshkent-2010. B. 96. 12
O’sha asar. B.97
12

moddiy jihatdan yordam bеrish: Uchinchidan, Farg’ona vodiysidagi sovet organlari
va Qizil askar qo’shinlarini mustamlakachi va shovinistik yot unsurlardan tozalash:
To’rtinchidan, arman millatiga mansub dashnoqlardan tuzilgan qurolli kallakеsar
to’dalarni qurolsizlantirish va ularni Farg’ona vodiysidan olib chiqib kеtish
kabilarni amalga oshirish ko’zda tutildi. 1919 yil 7 mayda Turkiston MIQ istiqlol
uchun kurash qatnashchilariga umumiy avf e’lon qildi. Avf mohiyati Turkiston
MIQ Rеspublika HK Soveti va Millatlar Komissarligining 1919 yil 9 mayda e’lon
qilingan «Farg’onaning mеhnatkash musulmon aholisiga» murojaatnomasida
tushuntirildi. E’lon qilingan avfni amalga oshirish uchun Farg’ona vodiysi
K.Е.Sorokin boshchiligida Favqulodda komissiya kеldi. Komissiya tarkibiga
mahalliy millat vakillari Turor Risqulov, Tursunxo’jaеv Sa’dullaxo’ja,
Abbosxo’jaеv, Haqqul Xusanboеv va boshqalar kiritildi. Ammo bu tadbirlar
kutilgan natijani bеrmadi. Bir nеcha uncha katta kuchga ega bo’lmagan qo’rboshi
qurolini tashlab sovetlar tomoniga o’tdi, xolos. Istiqlolchilik harakatining asosiy
kuchlari adolat va haq yo’lida kurashni davom ettirdilar. Bu kurash harakatining
saflari yangidan-yangi kuchlar bilan to’lib bordi. Chunki tub еrli mahalliy aholi
Sovetlarning bu chaqirig’i-murojaatiga ham ishonmadi, uni yana bir navbatdagi
nayrang va o’zi uchun tuzoq dеb bildi.

II BOB. MADAMINBEK - FARG’ONA MUVAQQAT MUXTORIYAT
XU KUMATINING RA H BARI
II.1. Milliy istiqlolchilik harakatlariga xalq ommasining qarashlari
13

Turkistondagi qo’rboshilar o’rtasida shubhasiz Madaminbek (1892—1920)
katta o’rin tutadi. Madaminbekning asl ismi Muhammad Aminbek bo’lib, u
Marg’ilon atrofidagi So’kchilik qishlog’ida hozirgi Toshloq tumanining Sadda
qishloq fuqarolar yig’ini hududidagi o’rtahol Ahmadbek oilasida 1892 yilda
tug’ildi. Madaminbekning bir akasi va ikki opasi bo’lgan. Ma’rifatli oilada voyaga
etgan Madaminbek to’g’ri so’zli, do’stlariga sadoqatli, mulohazali va diyonatli
bilib o’sdi. U yoshligidanoq el—yurtga tanilgan insonlardan bo’lgan.
Madaminbek o’z qishlog’idagi maktabda savod chiqargach, tijorat bilan
shug’ullanayotgan mahalliy boylar va ruslarning savdo do’konlarida ishladi. U
yoshligidan tojik, rus, frantsuz tillarini puxta o’rgangan.
Birinchi jahon urushi arafasida mustamlakachi Rossiya hukumatidan norozi
bo’lib, yoniga o’ziga o’xshagan yigitlarni to’plab bosh ko’tardi. Politsiya
Madaminbekni 1914 yili qamoqqa oldi. Uning qamalishi xususida bir—biriga zid
va chalkash fikrlar bor. Lekin ularning birortasi ham hujjatlarga asoslanmagan.
Ko’pincha u o’z xotinini o’ldirgani uchun qamalgan deyishadi. Aslida bunday
emas. Qamalgunga qadar uning Qumrixon degan xotini bo’lganligi to’g’ri. Ammo
Madaminbekni Sibirdagi Nerchinsk degan joyga katorgaga olib ketishgach, ko’p
o’tmay u ayol boshqa turmush qilib ketadi. Sud esa Madaminbekning o’zi tan
olmagan ayblarni ham unga to’nkab, 14 yil katorga ishlariga hukm qiladi.
Madaminbek aslida chor Rossiyasi hukmronligiga qarshi kurashganligi uchun ham
kamoqqa olingan edi.
1917 yildagi fevral inqilobidan keyin siyosiy mahbus sifatida Madaminbek
ozod qilindi va u Marg’ilonga qaytib keldi. Shunda "Sho’roi Ulamo" jamiyatining
rahbarlari Madaminbekni shahar militsiyasi boshlig’i — qo’rboshisi lavozimiga
bejiz tavsiya etishmaydi. Agar u qotil va o’g’ri bo’lganida nufuzli ulamo va
ziyolilar unga bu lavozimni taklif etishmasdi. Shunisi xarakterliki, Turkistonda
bolsheviklar hokimiyatni zo’ravonlik bilan egallagach, Farg’ona viloyati harbiy
komissari K.Osipov Madaminbekni Marg’ilon militsiyasi boshlig’i etib tayinlash
14

haqidagi buyruqqa qo’l qo’yadi va tegishli qurol—yarog’ bilan ta’minlaydi.
Madaminbek 1918 yil yanvar oyining oxirigacha shu lavozimda xizmat qildi.
Madaminbek Qo’qon xoni bo’lish uchun emas, yurtida tinchlik o’rnatish va
behisob qon to’kilishini to’xtatish uchun qo’liga qurol ushladi. Madaminbekning
istiqlolchilar safiga kirib kelishi ham o’z mujohid birodarlaridan ancha farq qiladi.
1918 yilning boshigacha dunyo ko’rib, fikr - mulohaza yuritib hayotning ko’p
mashaqqatlarini tortgan 25 yoshlar atrofidagi bu yigit Marg’ilonda haqiqat va
adolat ximoyachisiga aylanar ekan, dastlab sovet xokimiyati tomonida turgan edi.
Biroq sovet rejimining xalqqa qarshi siyosati Madaminbekni ozodlik uchun
kurashga undadi. Madaminbek atrofida Marg’ilon va Toshloqdagi jasur, chapani
yigitlar to’planishdi. "Yakkatut volosti Garbuva (Garbobo) qishlog’idagi
Madaminbek guruhining qarorgohiga ommaviy ravishda mahalliy yoshlar kelib
qo’shilardi", — deb 1918 yilda yoziladi hujjatlarning birida.
Ma’noli qilib aytganda, qadim Turonyurtda asrlardan buyon mavjud bo’lgan
va rus mustamlakasi natijasida unutilayozgan javonmardlik harakati "axiylik"
qaytadan alanga olgandek bo’ldi.
Madaminbekning rafiqasi Saodatxon ayaning xotirlashicha, u o’rta bo’yli,
to’ladan kelgan, ikki yuzi qizil, qora ko’zlari chaqnab turgan, xotirjam gapiradigan
odam bo’lgan. Madaminbek juda xudojiy va namozxon edi, har qanday sharoitda
bilsa ham besh mahal namozni kanda qilmasdi. Shu bilan birga Madaminbek kitob
iqishni ham yaxshi kirgan. Fuzuliyning devonini qaerga borsa doim izi bilan birga
olib yurgan. Ba’zi manbalarda yozilishicha, Madaminbek Ch o’l pon she’rlarini
sevib o’ qigan.
1918 yil bahorida istiqlolchilar safiga uzil-kesil o’ tgan Madaminbekning
q o’l ostida dastavval 1000—1500 ta yigit bor edi. "Dehqondan so’nggi xalatini
tortib olgan" sovet hokimiyatiga qarshi kurashish Madaminbekning asosiy maqsadi
bo’lgan. Milliy ozodlik harakati safiga Madaminbek singari salohiyatli
sarkardaning kelib qo’shilishi juda katta ahamiyatga ega bo’ldi. Bu paytga kelib
boshqa qo’rboshilar "sovetlar bilan hamkorlik qilish"dek noyob va achchiq
15

tajribaga ega emas edilar. Ular Turkistonda ruslar hukmronligini tugatishni iz
oldilariga maqsad qilib kurashgan bo’lishsada, harbiy tayyorgarliklari ancha past
bo’lgan.
Madaminbek o’ z q o’s hini bilan , asosan , Marg’ilon shahri va uning atrof
tumanlarida faoliyat ko’rsatgan. Madaminbek qo’l ostida Soli Mahdum, Ismoil
Polvon, Usmonbek, Fayoz Maxdum, Qozoqjonbek, Hoshim Polvon kabi yirik
qo’rboshilar bo’lgan. Soli Maxdum Madaminbekning o’rinbosari va o’ng qo’li
bo’lgan mohir qo’rboshi edi. Bulardan tashqari Madaminbek qo’l ostida yana 1918
—1919 yillarda Baliqchidan Mamajon boyvachcha, Ikkisuv oralig’idan Boytuman
Ҳoji, Buloqboshidan Mulla Juman, Valikdan Mirkarim, Nurulla Mahsum va
Abdullajon, Uchqirg’ondan Nazariddin mingboshi, Lashkardan To’xtavoy ponsod,
Qumariqdan Boltaboy, Yozyovondan Yusuf Polvon, Qorasoqoldan Ergash kichik,
Qoratepadan
Qurbon, Varzakdan Abdullajon va boshqa qo’rboshilar ham faoliyat ko’rsatishgan.
"1919 yil yanvarida Madaminbek qil ostida 16.000 kishidan iborat armiya
bo’lgan", — deb ta’kidlanadi Farg’ona viloyati soveti nomiga 1919 yil 27 yanvarda
yillangan o’ta shoshilinch ma’lumotnomada. 1919 yil o’rtalariga kelib esa,
Madaminbek qo’l ostida 25.000 yigit sovet hokimiyatiga qarshi istiqlol janglarini
olib borishgan. Bu paytda Shermuhammadbekda 20.000 yigit, Katta Ergash
qo’rboshida bo’lsa 15.000-16.000 yigit bo’lgan.
Qizil armiya qismlari bilan bo’lgan bir qator janglarda Katta Ergash qo’rboshi
mag’lubiyatga uchragach, tarqoq xoldagi Qo’rboshilar kuchini 1918 yil kuzida
Madaminbek yagona qo’l ostiga birlashtirishga muvaffaq bo’ldi.
"Muhammad Aminbek marg’ilonlik bo’lib, nihoyat siyosatdon, botir, tadbirli
qaxramon edi, -deb ta’riflaydi uni xorijda yashovchi yurtdoshimiz Shahobiddin
Yassaviy. Ozod Turkiston quruvchi, nomdor bo’lgan baxtsiz, bu buyuk, toymas
qo’mondonni tanitmoq uchun har qancha sizlasak, arzishga egadir. X aqiqatan, din,
vatan va millat fidosi bo’ldi". Madaminbek doimo "Turkiston-Turkiston xalqining
yurtidir. Dushmanni yurtimizdan haydaymiz!", — derdi. Bir siz bilan aytganda,
16

"Millatim — jonim mening!" shiori Madaminbek faoliyatining asosiy mohiyati
bo’lgan.
"O’z oldiga sovet hokimiyatini ag’darish va Farg’ona muxtoriyatini tiklash
vazifasini qiygan Madaminbek tadbirkor siyosatchi va uddaburon tashkilotchi
fazilatlariga ega edi", -deb tan olinadi, o’sha davrga oid rasmiy hujjatlarning birida.
Madaminbek yigitlari o’rtasida harbiy intizom kuchli edi. Madaminbekchilar
bosqinchi va o’g’ rilarni o’z lari ushlab jazosini berishardi. Masalan, 1919 yil
boshida Toshloqda Is’hoq ishboshi va Tojiboy kunjarafurush mayda bosqinchilik
guruhlarini tuzgani uchun, Madaminbek yuborgan odamlar tomonidan otib
tashlandi.
Madaminbek siymosida sarkardalik, davlat va siyosat arbobiga xos sifatlar
o’zaro uyg’unlashib ketgan edi. U Farg’ona vodiysidagi istiqlolchilarning haqiqiy
ma’nodagi dohiysi, tan olingan yo’lboshchisi edi. Madaminbek vodiydagi sovet
hokimiyati organlariga muqobil ravishda o’z siyosiy boshqaruv usulini joriy qildi.
Bunday boshqaruv usulini yana Farg’ona vodiysida Katta Ergash va
Shermuhammadbek, Buxoro respublikasida Ibrohimbek, Mulla Abdulqaxhor va
Anvar Posho, Xorazm respublikasida esa faqat Junaidxon kabi sardorlargina joriy
etgan edilar.
"U bizning rahbarlik faoliyatimizda yo’l qo’ygan xato va kamchiliklarimizdan
ustalik bilan foydalanardi. Uning o’z boshqaruv apparati, o’zining tribunali,
o’zining "genshtabi" bo’lgan: u qonunlar chiqargan", —deb e’tirof qiladi
Madaminbekka qarshi kurashgan dushmanlaridan biri Gramatovich. Bu fikrni
Madaminbekni jang maydonlarida yaxshi bo’lgan qizil komissar M.Polikovskiy
ham o’z xotiralarida tasdiqlaydi.
1918 yil noyabr oyining boshida Andijon u yez didagi Oyimqishloqda
(Qorasuvdan 14 chaqirim shimoli – g’arbda) Farg’ona vodiysi qo’rboshilarining
navbatdagi qurultoyi bo’ldi. Qurultoyda istiqlolchilik harakatining rahbarlari sovet
hokimiyatiga qarshi kurashning dastlabki yakunlarini chiqardilar, Qurultoyda
17

qo’rboshilar dastalarining o’zaro hamkorlikda ish olib borishlari zarurligi
ta’kidlandi, yaqinlashib qolgan qish mavsumidagi jang harakatlari kelishib olindi.
Farg’ona vodiysi hududi harbiy harakatlarni muvofiklashtirish uchun yirik
qo’rboshilar o’rtasida quyidagi tarzda taqsimlandi: Andijon uezdida Maxkam Ҳoji,
qarorgohi Anguzbak; Osh uezdida Xolxo’ja, qarorgohi Novqat; Namangan uezdida
Omon Polvon; Qo’qon uezdida Ergash, qarorgohi Damko’l atrofida; Skobelev
uezdida Madaminbek. Qurultoyda Katta Ergash qo’rboshi o’rniga istiqlolchilarning
Oliy bosh qo’mondoni qilib Madaminbek saylandi.
Madaminbek 1918 yilning oxiridayoq mustaqil harakat qilishga urinayotgan
yirik qo’rboshilarning faoliyatlarini boshqarishga muvaffaq bo’ldi.
Shermuhammadbek, Nurmuhammadbek, Xolxo’ja eshon, Mahkam Ҳoji,
Raxmonqul, Omon Polvon va qirg’iz mujohidlarining boshlig’i Muxiddinbek
singari qo’rboshilarni yagona qo’mondonlik ostiga birlashtirish undan juda katta
kuch —g’ayratni talab qildi. O’z qishlog’i va tumanida "o’ziga bek" bo’lgan bu
qo’rboshilarning qarshiligi va o’zboshimchaligini Madaminbek sindirishga erishdi.
U Xolxo’jja eshonning shuhratparastligi va kaltabinligiga qarshi ancha kurashdi.
Katta Ergash qo’rboshi bilan Madaminbekning munosabatlari ham tez-tez o’zgarib
turardi. Sal yuqorida ta’kidlab o’tilganidek, ba’zan ular birgalikda harakat qilishsa,
goh gohida murosalari kelishmay o’zaro to’qnashardilar. Albatta, ushbu no xu sh
ho latlar Turkiston mintaqasida istiqlolchilik harakatining yanada rivojlanishi va avj
olishiga halaqit berardi.
Madaminbek q o’ shini safida xalqning barcha tabaqalariga mansub kishilar bor
edi. Bu yerda qo’shinning asosini tashkil qo’lgan oddiy yigitlardan tashqari islom
ulamolari — eshonlar va mullalar, ziyolilar va jadid munavvarlari, savdogarlar va
baqqollar, sobiq chor hukumati va sovet organlarida ishlagan xodimlar, hatto
mahalliy kommunistlar, oq gvardiyachi ofitserlar, turk zobitlarini uchratish
mumkin edi. «Madaminbek boylar va mahalliy aholi tomonidan to’la ravishda
qillab - quvvatlanmoqda», - deb aytgan edi. 1918 yil oktabrida Marg’ilon
shahrining favqulodda komissari Sugrubov edi.Madaminbek har qanday
18

aksiinqilobchi va sovetlardan norozi odamni u qaysi millat vakili bo’lganligi va
diniy e’tiqodidan qat’i nazar xursandchilik bilan kutib olardi. Qisqa muddat ichida
Madaminbek o’z atrofiga aqlli maslahatchilarni to’pladi va ularning ko’magi bilan
yaxshi tayyorlangan xodimlarni Farg’ona vodiysining hamma joylariga o’z
vakillari sifatida yubordi. Madaminbek yuborgan bunday vakillar vodiyning barcha
shaharlari va katta qishloqlarida bo’lib, tub xalqlarni mustabid sovet rejimi va
bosqinchi qizil armiyaga qarshi kurashga ogohlantirdilar.
O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimov haqqoniy ravishda
ta’kidlab o’tganidek, Madaminbek sovet saltanati davrida adolat va xaqiqat uchun
tinmay kurash olib borgan yurtparvar o’g’lon, Farg’ona vodiysidagi istiqlolchilik
harakatining etakchisi edi ("Xalq so’zi", 1998 yil, avgust).
1919 yil 24 yanvarda Madaminbek boshchiligidagi istiqlolchilar dastasi eski
Marg’ilon shahriga hujum qildilar. Ming kishidan ortiq madaminbekchilar shaharni
bosqinchi qizil armiya askarlaridai ozod qilib, uni ikki kun o’z qo’llarida
saqladilar. Madaminbek shahar markazidagi O’rda tagi maydonida turib , xalqning
vakillari bilan maslahatlashdi, ularning arzini tingladi. Madaminbek Marg’ilonda
tartib o’rnatib, jinoyatchi va bezori unsurlarni shafqatsiz ravishda, lekin adolatli
jazoladi.
Istiqlolchilar qishini butun vodiyda faol jang harakatlarni olib bordilar. 1919
yil 20 fevralda 1.500 kishidan iborat mujohidlar Namangan uezdining eng katta
shaharlaridan biri bo’lgan Chustni egalladilar. Skobelevdan qishimcha qizil askar
kuchlari etib kelgach, 28 soatlik janglardan keyin istiqlolchilar shaharni tark
etdilar.
"Madaminbek turli siyosiy oqimdagi kishilarni birlashtira oldi. Shuning uchun
ham hech qaysi qo’rboshi uningchalik kuch —qudratga ega bilmagan edi", deb
o’sha paytdayoq yozgan edi uning g’oyaviy muxoliflaridan biri sovet harbiy
tarixchisi V.Kuvshinov.
Sovet hokimiyati vakillarining butun Turkiston o’lkasida yuritgan shovinistik
va mustamlakachilik siyosati, mahalliy axoli manfaatlari bilan hisoblashmay
19

ularning nafsoniyatiga tegishi istiqlolchilik harakatining doimiy ravishda avj
olishi hamda uning uzluksiz davom etishiga olib keldi.
Madaminbek tadbirkor lashkarboshi bilishi bilan bir qatorda usta siyosatchi,
mohir diplomat ham edi. U Farg’ona vodiysidagi qo’rboshilarni yagona
qo’mondonlik ostiga birlashtirgach, Buxoro amiri Said Olimxon va Xiva
xonligining amaldagi hukmdori Junaidxon bilan qizil armiyaga qarshi birgalikda
kurashish uchun muzokaralar olib bordi. Afg’oniston va Turkiyaga ham vakillar
jo’natildi.
Madaminbek Rossiyaning Koshg’ardagi sobiq konsuli Uspenskiy va Buyuk
Britaniyaning bosh konsuli P.Eserton orqali jahon sahnasiga chiqishga, Evropadagi
rivojlangan millatlar va AҚShdan bosqinchi qizil armiyaga qarshi kurash olib
borish uchun iqtisodiy va harbiy yordam olishga intildi. Madaminbekning bu
sa’yharakatlari xalqaro maydonda sezilarli yutuqqa olib kelmasa ham, lekin
Farg’ona vodiysining izida mustabid sovet rejimiga qarshi kuchlarni birlashtirishda
muxim rol’ iynadi.
Madaminbek taktik maqsadlarni kizlab Jalolobod va Ish shaharlarida turgan
general K.Monstrov boshliq rus krest’yailar armiyasi bilan muzokaralar itkazib,
1919 yil 2 sentyabrda sovet rejimiga qarshi birgalikda kurashish uchun shartnoma
imzoladi. Birlashgan armiyaning Oliy bosh qimondoni qilib Madaminbek saylandi,
uning irinbosari K.Monstrov biddi. Қirboshilarga rahbarlik qilish Madaminbekning
eng yaqin yordamchisi Soli Maxdumga yuklatildi. Belkin esa shtab boshlig’i
lavozimini egalladi. Bu ittifoq bolsheviklar tomonidan ataylab tarqatilgan
"Madaminbek ruslarga nisbatan xunrezlik qilmoqda", degan tuhmatomuz
gaplarning asossiz ekanligini, Madaminbekning maqsadi bolsheviklar rejimi va
bosqinchi qizil armiyaga qarshi istiqlol kurashi olib borishdan iborat ekanligini
isbotladi.
Madaminbek Farg’ona vodiysidagi rus aholisiga bu shartnoma
imzolanmasdan olti oy avval murojaat qilib, iz armiyasiga qo’shilgan har bir oddiy
askarga oyiga ming simdan, ofitserlarga esa ikki ming simdan maosh tilanishi va
20

ularning diniy e’tiqodlariga daxl qilinmasligini e’lon qo’lgan edi. Shuningdek, bu
askarlarning oziq - ovqat ta’minoti ham uning zimmasida edi. Madaminbek so’zi
bilan ishi bir sarkarda bo’lgan. Bu holat eng avvalo Madaminbekni dunyo kirgan
inson ekanligidan, shuningdek, musulmonlarning diniy bag’rikengligi
(tolerantligi)dan dalolat beradi.
Ҳech bir qo’rboshi isha paytda izini Madaminbekchalik ruslarga yaqin
tutmaganligini ochiq aytish kerak. Katta Ergash qo’rboshi qishinida ruslar,
umuman, evropaliklar ko’pchilikni tashkil qilsa ham bu darajada yaqinlik yiq edi.
Biroq Madaminbek irisparast bilmagan. U uzoqni kira oladigan dono siyosatchi va
mohir diplomat edi. Bek tomonidan evropalik ofitser va askarlarni iz qishiniga
chorlashning jiddiy asoslari bo’lgan. Ular bilan yonma-yon jang qilish iz yigitlari
uchun maktab bilishini, kelgusida mustaqil Turkiston musulmon armiyasini tashkil
etishda muhim rol iynashini Madaminbekchalik chuqur tushungan boshqa birorta
sarkarda yiq edi. Xuddi shunday holat sal keyinroq Buxoro va Xorazm
respublikalarida milliy qishinni tashkil qilish va shakllantirish jarayonida juda
sezildi. Afsuski, XX asrning 20 - yillarda butun Turkiston mintaqasida zamonaviy
darajada milliy qishinni tashkillashtirish istiqlolchilarning eng muxim muammosi
bilib qolaverdi.
Bu paytda Farg’ona vodiysida sovet rejimi amadda faqat yirik shaharlardagina
saqlanib qolib, vodiy qishloqlari asosan Madaminbek va unga qarashli qo’rboshilar
qilida edi. Madaminbek tinch aholini harbiy harakatlar paytida shaharlarni tark
etishga chaqirdi. Bu insonparvar sarkardaning ortiqcha qon tikilishiga yil qiymaslik
uchun urinishi edi.
Farg’ona vodiysidagi istiqlolchilik harakati 1919 yil yozining oxiri va kuzida
izining eng yuqori chiqqisiga chiqdi. Bu eng avvalo Madaminbekning nomi bilan
chambarchas bog’liqdir. Madaminbek boshchiligidagi qishinlar safiga Jalolobodda
turgan rus krest’yanlar armiyasining qo’shilishi vodiyda sovet hokimiyatini
ag’darish uchun real kuch edi. Sentyabrning dastlabki kunlarida Madaminbek
21

lashkarlari Jalolobod shahrini egalladi. Қurshob qasabasi yonidagi janglarda sovet
armiyasi qismlari mag’lubiyatga uchrab, Ish shahriga chekindi.
Ish - Farg’onaning hayot - mamotini belgilaydigan shahar bilib, harbiy -
strategik jihatdan juda qulay joyda joylashgan edi. Ish Farg’ona vodiysini,
umuman, Turkiston respublikasini Xitoy, Afg’oniston, bu tomoni - Buxoro bilan
bog’laydigan yillarning ustida edi. Ish shahri "jahon tomi" - Pomir riparasida
bilib, undan G’ulja va Ergashtomdagi chegara punktlariga olib boradigan yil
itardi. 1919 yil 8 sentyabrda bir yarim kecha - kunduzlik janglardan keyin shahar
garnizoni taslim bo’ldi, qamoqxonada yotgan mahbuslar istiqlolchilar tomonidan
ozod qilindi. Madaminbek boshchiligidagi armiya tantana bilan shaharga kirib
keldi. Ish shahrida 9 sentyabrda bo’lgan katta mitingda Madaminbek yorqin nutq
sizladi. Mitingda qatnashganlarning guvohlik berishicha, Madaminbek sizlagan
nutqda istiqlolchilik harakatining siyosiy mohiyati, istiqlolchilarning maqsadlari
ochib berildi.
Madaminbek qishinlari 13 sentyabrda eski Marg’ilon shahrini egalladilar. Shu
bilan birga vodiydagi eng yirik strategik shahar - Andijonni qamal qilishga
kirishdilar.
Madaminbek boshlagan jang harakatlarini muvaffaqiyatli ravishda oxiriga
etkazish va safdoshlari bilan maslaxatlashish uchun 1919 yil 15 sentyabrda eski
Marg’ilon shahrida qurultoy chaqirdi. Қurultoyda Farg’ona vodiysidagi
qo’rboshilar bilan bir qatorda krest’yanlar armiyasi rahbarlari ham qatnashdilar.
Қurultoyda Farg’ona vodiysida hokimiyatni qo’lga olish haqidagi Madaminbek
rejasi ma’qullandi hamda Turkiston xalqiga murojaatnoma qabul qilindi.
Madaminbekning harbiy shtabida bosmadan chiqarilgan va istiqlolchilar
tomonidan butun vodiy aholisi o’rtasida tarqatilgan turli xitobnoma, da’vatnoma va
varaqalarda "Farg’onada Ta’sis majlisi chaqirilishi" va "Madaminbek qishinlari
safida kamida 25.000 kishi borligi" ta’kidlangan edi.
Nafaqat mazlum Farg’onaning, balki butun Turkistonning najot izlagan kizlari
iz milliy qahramoni Madaminbekka qaratilgandi. 1919 yil 10 sentyabrda
22

boshlangan Andijon qamali bu paytda kelib davom etayotgan edi. Isha paytdagi
jang qatnashchilarining xotiralariga ishonilsa, Andijonga istiqlolchilarning qariyb
20.000 kishilik armiyasi hujum qo’lgan va shahar chor atrofdan qurshab olingandi.
Turkiston hukumati butun respublikada aholi soni biyicha uchinchi irinda turgan
Andijonni jon - jahdi bilan mudofaa etishga kirishdi, chunki Andijonning qildan
ketishi aslida Farg’ona vodiysida sovet xokimiyatining kuni bitdi, degan siz edi.
Shuning uchun ham bolsheviklar hukumati butun harbiy kuchlarini Andijonga
qarab tashladilar. Қiqon va Toshkentdagi qizil askarlardan tashqari Aktyubinsk
frontidan Қozon polki chaqirib olinib, ular 21 sentyabrda Andijonga tashlandi.
Madaminbek askarlari shiddatli hujumlar natijasida qattiq, janglardan sing 22
oktabrda eski Andijonni egalladilar. Қizil askarlarning holi tang bilayotganini
kirgach, bolsheviklar krest’yanlar armiyasi orasiga iz josuslarini yuborib, ularni
istiqlolchilardan ajralishga da’vat etishdi. "Қizil ruslar"ning makriga uchgan "oq
ruslar" 24 sentyabrga itar kechasi Andijon atrofidagi istehkomlarini tashlab,
izlarining Ivanovo va Mixaylovskiydagi qasabalariga jinab ketdilar. Xiyonat
natijasida hosil bo’lgan front chizig’idagi ushbu bishliqdan qizil askarlar ustalik
bilan foydalanishdi va istiqlolchilar qamalini yorib o’tib, 24 sentyabrda Andijon
shahriga bostirib kirdilar. Madaminbek shahar atrofidan chekinishga majbur bo’ldi,
bu jangda u ilganlar va yarador bo’lganlar bilan birga 1000 yigitidan ajraldi, 172
istiqlolchi esa asir olindi. Madaminbek qishini bilan Ishga, singra Jalolobodga
chekindi. Krest’yanlar armiyasining hal qiluvchi pallada ikkiyuzlamachilik
qo’lganligi istiqlolchilarga juda qimmatga tushdi. Қizil askarlar Ish va Jalolobodni
bosib olgach, Madaminbek qishinlari bilan Pomir va Oloy tog’lariga chiqib ketdi.
Bir oy davomida butun Turkistonni larzaga keltirgan Madaminbek
boshchiligidagi istiqlolchilar qishinining hujumi pirovardida shunday yakun topdi.
Biroq ilk mag’lubiyat alamini tatigan Madaminbekning irodasi sinmadi. Pomirning
G’ulja istexkomida makon topgan Madaminbek armiyani yangidan tashkil qilish,
yigitlar safini ko’paytirish, qishinga yangi qabul qilingan istiqlolchilarga harbiy
23

ta’lim berish, xorijiy davlatlar bilan o’rnatilgan aloqalarni mustahkamlash va ular
bilan harbiy hamkorlik qilish yillarini qidirish bilan shug’ullandi.
Madaminbek sanoqli kunlar ichida iz qishini ichidagi jangovarlik ruhini qayta
tiklay oldi. U izining katta qishini bilan 1919 yil 10 oktabrlarda vodiyga qaytib,
Namangan uezdidagi Chortoq qishlog’ida iz shtabini joylashtirdi. Chortoqda zudlik
bilan kurilgan harbiy korxonada iq-dori va snaryad ishlab chiqarishga kirishildi.
Farg’ona vodiysida, keyinchalik Buxoroda qurilgan bunday ustaxonalar va
zavodlarda avstriyalik va boshqa xorijiy harbiy mutaxassislarning kimagida qurol -
yarog’lar: miltiqlar, iq-dori va snaryadlar yasalgan, tiplar va zambaraklar quyilgan.
Madaminbek qarorgohiga ziyolilar: jadid munavvarlari va islom ulamolari
yig’ilib, uning ko’rsatmasi bilan Farg’ona vodiysi aholisi o’rtasida umumxalq
qizg’oloni ko’tarish g’oyasini targ’ib qilish uchun qishloqlarga jinab ketdilar.
Istiqlolchilik harakatining g’oyaviy raxnamolari va mafkurachilari xisoblangan
bunday shaxslar Turkistonda milliy g’oya uchun kurashning yirik namoyandalari
edi.
Farg’ona fronti qishinlari qimondoni Sokolov Turkiston inqilobiy harbiy
kengashi (Revvoensovet) nomiga 1919 yil oktabrda yillagan ma’lumotida Farg’ona
viloyatida sovet xokimiyati xavf ostida qolayotganligini ochiq tan olib, kuyi
dagicha yozgan edi: «Sovet xokimiyati faqat shaharlarda faoliyat ko’rsatmoqda,
uezdlar qaroqchilar (istiqlolchilar) tomonidan egallab olindi. Қaroqchilar
(istiqlolchilar) guruhlari hamma yirik qishloqlarda irnashgan: xususan, Andijon
uezdining shimoli - g’arbiy qismi va Marg’ilon uezdining shimoli - sharqiy
qismida; Ish uezdining shimoli - sharqiy qismida katta guruhlar Pomir rayonini
muxofaza qilib, Ish shahriga tahdid solmoqda. Faqat bu erdagi qurollangan
qaroqchilarning (istiqlolchilarning) miqdori 12.000 kishidan ortib ketdi, alohida
guruhlarning har birida 1000 tacha yigitlar bor».
1919 yil 22 oktabrda Pomirning Ergashtom (Irkeshtam) ovulida, hozirgi
Qirg’iziston Respublikasining Xitoy bilan chegarasining naq o’zida, istiqlolchilik
harakati yilboshchilari va krest’yanlar armiyasi rahbarlarining izaro anjumani
24

bo’ldi, Bu yirik anjuman (qurultoy)da Farg’ona vodiysidagi tinch aholi vakillari,
shuningdek, Rossiyaning Qoshg’ar (Xitoy)dagi sobiq konsuli Uspenskiy ham
ishtirok qildi. Anjumanda vodiy aholisi turli qatlamlari manfaatlarini himoya
qilayotgan Farg’ona harbiy muxolifati tomonidan Madaminbek boshchiligida
Farg’ona muvaqqat muxtoriyat hukumati tuzildi. Ҳukumat tarkibiga 16 musulmon
va 8 rus, hammasi bilib, 24 kishi kiritildi. Madaminbek hukumat boshlig’i bilishi
bilan birga Oliy bosh qimondon qilib ham tayinlandi. Rus krest’yanlar
armiyasining rahbari Monstrov uning irinbosari, general-mayor Muxanov harbiy
vazir qilib belgilandi. Ҳukumat tarkibiga yana Ҳakim Azizxonov (moliya vaziri),
advokat Nansberg (ichki ishlar va adliya vaziri), Plotnikov, polkovnik Fenin,
kapitan Sulaymoi Kuchukov va boshqalar kiritildi. Madaminbek ushbu
mashvaratda Turkiston xalqi uchun demokratik ruxdagi mustaqil musulmon
davlatini tuzish mujohidlarning eng oliy maqsadi ekanligini alohida ta’kidlaydi.
Chunki Madaminbek demokratik ruxdagi davlat qurish tarafdori bilib, u boshqa
qo’rboshilardan tubdan ajralib turardi.
Ma’lumki, Madaminbek Farg’onada muxtoriyat tashkil qilish va Ta’sis
majlisini chaqirish uchun kurashgan edi. U hayotga real qaraganidan, dastavval
Farg’ona vodiysining izida hokimiyatni qo’lga olib, bu erda muxtoriyat
o’rnatmoqchi edi. Turkiston Muxtoriyati hukumati aynan shunday talablar bilan iz
davrida chiqqan bilib, bu g’oyani Madaminbek amalga oshirayotgan edi. U
vodiyda muxtoriyat tilik, o’rnatilgach, Turkistonning boshqa hududlaridan ham
qizil armiyani quvib yubormoqchi, singra Ta’sis majlisiga butun xokimiyatni
topshirib, aynan demokratik yil—saylovlar orqali Turkistonning tiliq
mustaqilligiga erishmoqchi bo’lgan. Madaminbek ana shunday yorqin g’oyalar
yilida jang qildi, mustaqil Turkistoi uchun kurashdi.
Madaminbekning xalqaro maydonga chiqishdek niyatlari ma’lum ma’noda iz
samarasini bergandek bo’ldi. YUqorida aytilgan anjumandan sing bir hafta
itaritmas hozirgi Farg’ona viloyati YOzyovon tumani hududidagi Қoratepa
qishlog’ida joylashgan Madaminbekning qarorgohiga Afg’onistondan rasmiy
25

delegatsiya tashrif buyurdi. Besh kishidan iborat afg’on delegatsiyasi
Madaminbekning Marg’ilon shahridagi qaynotasining uyida (marhum Abdurazzoq
zakinchi Siddiqov xonadonida) ham bilishdi. Қoratepa qishlog’ida boshlangan
muzokaralar Marg’ilonda davom ettirildi. Afg’oniston delegatsiyasiga bu erda
Қorategin orqali Toshkentdan kelgan yana bitta afg’on ham qo’shildi. Biroq
Madaminbekning keyinchalik ko’rsatishicha, Toshkentdan kelgan afg’on sovet
hukumatining josusi va chekistlarning ayg’oqchisi bilib chiqdi.
Қizil armiya agenturasi maxfiy ma’lumotlariga qaraganda, Madaminbekka
yordam uchun Pomir tog’lari osha 10.000 kishilik yaxshi qurollangan afg’on
qishinlari Farg’onaga keladigan bo’ldi. Biroq, agenturaning bu maxfiy
ma’lumotlari isha davrda Afg’onistonda yuz bergan tarixiy vaziyat va siyosiy
voqealarni chuqur irganmasdan turib, tayyorlangan edi. Afg’oniston amiri
Omonullaxon 1919 yil 28 fevralda mamlakatni mustaqil deb e’lon qo’lgan va
sovet Rossiyasi bilan yaxshi qishnichilik munosabatlarini o’rnatgan edi.
Madaminbek Afg’oniston amiri Omonullaxonga 1919 yil may oyidayok, izining
rasmiy vakillarini yuborib, Afg’onistonni inglizlardan mustaqil bo’lganligi bilan
tabriklagan va Rossiyaga qarshi kurashda iz musulmon birodarlaridan yordam
siragan edi. Biroq bir arxiv hujjatida keltirilishicha, Madaminbek Qoshg’ar konsuli
orqali 18 yashik patrondan iborat harbiy yordamni olgan, xolos. Keyinchalik
Madaminbekka oz miqdorda qurol - yarog’ jinatilgan.
Afg’oniston amiri Omonullaxon tomonidan 1919 yil oktabrda yuborilgan
javob delegatsiyasi (albatta, sovet Rossiyasining Turkistondagi rasmiy rahbarlari
roziligi bilan) istiqlolchilarni iz manfaatlariga biysundirmoqchi bo’lganidan, ya’ni
harbiy yordam beg’araz ko’rsatilmasligidan voqif bo’lgan Madaminbek ular bilan
muzokaralarni to’xtatdi. Shunday bilishiga qaramasdan, keyinchalik ham
Madaminbek qarorgohida Afg’oniston, eron, Ozarboyjon hukumatlarining rasmiy
vakillari, Buxoro amirligidan kelgan 5 nafar doimiy maslahatchi, Xiva xonligidan
Junaidxon yuborgan kishilar, rus oq gvardiyachi hukumatlarining vakillari bor edi.
Ba’zi manbalarda Turkiyadan ham rasmiy kishilar kelganligi ko’rsatiladi.
26

Madaminbek boshchiligida tashkil qilingan Farg’ona muvaqqat muxtoriyat
hukumatining xalqaro aloqalari tobora kengayib bordi. Buyuk Britaniyaning
Koshg’ardagi bosh konsuli P.Esertonga Muxanovning ig’li maxsus vakil qilib
yuborilib, undan harbiy yordam siraldi. Biroq, Angliyaning D.Lloyd Jorj boshliq
liberallar hukumati siyosatdonlari va davlat rahbarlari Madaminbek hukumati
da’vatini e’tiborsiz qoldirishdi. Lekin diqqatga sazovor x;olat shundaki, Farg’ona
muvaqqat muxtoriyat hukumatining dovrug’i ummonlar osha tumanli Britan
sohillariga baribir etib bordi. Ҳindistonning Ollohobod shahrida ingliz tilida
chiqadigan "Pioner" gazetasining yozishicha, 1919 yil dekabr oyi o’rtalarida Buyuk
Britaniya parlamentida Turkistonda paydo bo’lgan yangi mustaqil davlatni rasmiy
jihatdan tan olish, u erga xalqaro komissiya yuborish masalasi ko’tarilgan.
Tadqiqotchi A.Ibodinovning yozishicha, parlament uzoq tortishuvlardan sing bu
taklifni rad etgan.
Shuni unutmaslik lozimki, Markaziy Turkiston, Janubiy Turkiston (Shimoliy
Afg’oniston), Sharqiy Turkiston (Ғarbiy Xitoy), Shimoliy Turkiston (Tatariston va
Boshqirdiston) — tarixan tarkib topgan Turkiston mintaqasida 1917—1920
yillarda tug’ilgan mustaqil Turkiston davlati yoxud Markaziy Osiyo xalqlari
federatsiyasini tuzish g’oyasi Buyuk Britaniya tomoniga xam yoqmas edi.
Mustamlakachi mamlakatlarning eng klassigi bo’lgan Angliya imperiyasi bu
sohada chor va bol’shevistik Rossiya imperiyasi bilan zimdan xamfikr edi. Aynan
shu holat Buyuk Britaniyaning Turkiston mintaqasidagi siyosatini oldindan
belgilab bergan muxim omil bo’ldi.
Madaminbek tomonidan mohirona diplomatik siyosat yuritilganligi natijasida
xukumat tuzilganligi vodiydagi vaziyatni uning foydasiga izgartirib yubordi.
YAgona, kuchli va malakali zamonaviy musulmon armiyasi tuzish ishlari qizo’tib
yuborildi. 1919 yilning kech kuziga kelib, "Madaminbek qil ostida 30 mingga
yaqin yigit" bosqinchi qizil armiyaga qarshi istiqlol janglarini olib bordilar. Bu
paytda "Shermuhammadbekda 20.000 yigit", "Katta Ergash qo’rboshida 8.000
27

yigit bo’lgan". Aynan ushbu uchta lashkarboshi vodiydagi jangovar xarakatlarni
yinaltirib turdilar.
1919 yil oktabrning singgi kunlarida Farg’ona vodiysidagi barcha yirik
qo’rboshilar Andijon uezdidagi Oyimqishloqda tiplandilar. Istiqlolchilik harakati
tarixidagi ushbu eng yirik kurultoylarning birida, arxiv hujjatlarining dalolat
berishicha, Farg’ona vodiysida harakat qilayotgan 150 tacha qo’rboshilar dastalari
tirtta yirik lashkarboshi: Madaminbek, Katta Ergash, Shermuhammadbek, Xolxija
eshon qimondonligi ostida birlashtirildi. Madaminbek qishinlari Jaloloboddan
g’arb tomonda, Katta Ergash Қiqondan shimoli — sharq tomonda,
Shermuhammadbek Marg’ilondan shimoli — sharq tomonda, Xolxija eshon esa
Ishdan g’arb tomonda faoliyat ko’rsatishlari kelishib olindi. Қurultoyda
istiqlolchilar qishinining Oliy bosh qimondoni qilib yana qaytadan Madaminbek
saylandi.
II.2. Farg’ona vodiysida istiqlolchilik harakatining mag’lubiyatga uchrashi
sabab va oqibatlari
Turkistondagi qurolli harakatni bostirish ayniqsa 1920 yil may oyining
o’rtalarida Farg’ona vodiysiga M.V.Frunzеning kеlishi munosabati bilan yanada
dahshatli tus oldi. Kurashning siyosiy va murosasozlik yo’lidan voz kеchildi.
“Bosmachilarga qarshi hal qiluvchi so’nggi kurash” shiori bu davrning asosiy
yo’nalishi edi. Kurashning asosiy va bosh usuli zo’rlik va kuch ishlatishga
qaratildi. Farg’ona vodiysi ikkinchi marta harbiy holatda dеb e’lon qilindi.
Ommaviy qatag’onlar boshlandi. Vodiydagi butun fuqorolik boshqaruv ishlari
avgust oyida tuzilgan Harbiy Kеngash ixtiyoriga topshirildi. Aslini olganda
Farg’ona vodiysida zo’rlikka tayanuvchi harbiy diktatura o’rnatildi. Turkfront
RHK a’zosi P.I.Baranov Farg’ona vodiysining diktatorligi lavozimiga qo’yildi.
M.V.Frunzе qo’mondonligidagi Turkiston fronti Inqilobiy Harbiy Kеngash qurolli
qarshilik harakatini qonundan tashqari dеb e’lon qildi, uning rahbarlari bilan olib
boriladigan har qanday muzokaralarni ta’qiqladi, ozodlik va milliy mustaqillik
uchun kurashayotgan barcha kuchlarni qirib tashlash lozimligi to’g’risida dasturiy
ko’rgazma bеrdi. Bu dastur “qizil armiyaning bosmachilarni tugatishdagi roli” dеb
28

atalgan dasturiy to’plamga mos va xos edi. Unda quyidagi dahshatli ko’rsatma
bеrilgan edi: “Biz bosmachilardan faqat еrli aholini qirib tashlash orqaligina
qutulamiz” 12
. Shundan so’ng qurolli harakat qatnashchilari va ularga yordam
bеrayotgan tinch axoli vakillari va ularning oilalariga nisbatan shafqatsiz qatag’on
usullari qo’llanildi. Masalan: Turkiston Favqulodda komissiyasi (ChK) Maxsus
bo’limi qarori bilan 1920 yil may oyining boshida Farg’ona vodiysidagi qurolli
qarshilik harakati qatnashchilari ayg’oqchisi dеb M.Rahimov, qurol yarog’ еtkazib
bеruvchilar dеb A. Otajonov, U. Umrzaqov, qurolni sotib olib bеruvchilar S.
Ollanazarov, Jumaboеv, Magamеdov, shuningdеk qizil armiya qo’shinlarining
joylashuvi, ularning soni haqida ma’lumot bеrib turgani uchun Mullabobo
Toshmuhammеdovlar otildi.
ChK xodimlari 1919 yilning kuzida Madaminbеkni qo’llab quvvatlab turgan
Andijonning eski shahar qismidagi maxfiy guruh faoliyatini fosh etdilar.
Qurolli harakatni bostirish choralari kuchaytirishda markazlashgan
boshqaruvni tashkil etish maqsadida 1920 yil 1 iyunda Turkfront qo’mondonligi 2-
Turkiston o’qchi dviziyasi harbiy kеngashi tuzib unga butun Farg’ona frontidagi
qo’shinlarni bo’ysinishi haqida buyruq chiqardi. 17 iyunda 2-Turkiston dviziyasi
harbiy kеngashi “Bosmachilikni tеzroq tugatish va Farg’onada tinchlikni o’rnatish”
maqsadida boshqaruvni harbiy xokimiyatga topshirish haqida qaror qabul qildi.
1920 yil 12 iyunda M.V.Frunzе Еttisuvdan ikkita piyoda va ikkita otliq qo’shinni
olib Farg’ona vodiysiga tashladi.
1920 yil iyun-iyul oylarida qizil armiya qo’shinlari qurolli harakat
qatnashchilariga qarshi qator harbiy opеratsiyalarni amalga oshirdi. Iyun oxirlarida
qizil armiya qismlari 1500 kishilik Xolxo’ja qo’shinlariga zarba bеrib uni
Buloqboshi, Garbua va Marxamat tomonga chеkinishga majbur etdi. Shu еrda
qayd etib o’tish kеrakki Xolxo’ja qo’shinining 500 kishisida qurol aslaha yo’q edi.
1920 iyulida Shеrmuhammadbеk, Xolxo’ja va Aliyorlarning 3500 kishilik qo’shini
qo’qon-Farg’ona va Andijon-Namangan tеmir yo’llariga jiddiy xavf soladi. Bunga
12
R. Shamsutdinov., SH Karimov. Vatan tarixi. (O’zbekiston sovet mustamlakachilik davrida). Uchunchi kitob.
“Sharq” Toshkent-2010.
29

qarshi qizil armiya qo’shinlari ikkita bronopoеzdlardan o’q yog’dirib kеng
ko’lamda hujum qilib Garbua-Arovonda qurolli harakat qatnashchilariga zarba
bеradi 13
. Iyulda qurolli xarakat qatnashchilari bilan qizil armiya qo’shinlari
o’rtasida Garbua-Yozyovon, Yangichеk-Buloqboshi, Shaxrixon-Do’rmon-Zarkеnt,
Yozyovon-Mingbuloq yo’nalishlarida shiddatli janglar bo’lib o’tdi. Unda ko’plab
xarakat qatnashchilari va tinch aholi qirg’in qilindi.
Sovеt xukumati vodiyda askarlar soni va tеxnika, qurol yarog’ni ko’paytirish
orqali tеzroq qurolli harakat qatnashchilarini qirib bitkazishni xoxlardi. Shu
maqsadda sovеt xukumati Farg’ona vodiysiga qizil armiyaning yangidan-yangi
qismlarini jo’nata boshladi.
1920 yil 16 avgustda Turkiston MIK va Turkiston fronti xarbiy kеngashi
Farg’ona viloyatida harbiy diktatura e’lon qildi.
1920 yil avgustidan Farg’ona fronti qo’mondonligi butun front bo’ylab
qurolli harakat qatnashchilariga qarshi hujumga o’tdi. Birinchi navbatda
Shеrmuxammadbеk boshchiligidagi 2 ming kishilik Garbuadagi birlashgan qurolli
harakat qatnashchilariga zarba bеrildi. 1920 yil avgust oyining birinchi yarmida
qizil armiya O’shda Xolxo’ja otryadini mag’lub etdi.
Buxoroni qizil armiya qismlari zabt etgach Turkiston fronti qo’mondonligi
Farg’ona frontiga ko’plab qurolli kuchlarni tashladi. Jumladan 1-(oldingi 3) otliq
dviziyani, 7-8-o’qchi brigadalarini, 3-Turkiston polkini, Maxsus otliq polkni, 10-
12-Turkiston o’qchi polklarini, №:1 sonli bronеpoеzd, 25-aviootryad kabi qizil
armiya qismlarini tashladi. Shuningdеk Sirdaryo viloyatining Toshkеnt, Chеrnееv,
Pеrovsk uеzdlaridan 1920 yil 7 maydagi buyruqqa asosan maxalliy axolidan qizil
armiyaga olingan 3 mingga yaqin kishilardan iborat guruh ham tashlandi 14
.
Natijada Turkiston fronti qo’mondonligi 1920 yil oktyabriga kеlib Farg’ona
frontida G.V.Zinovеv qo’mondonligida 42 ta batalyon, 137 ta rota, 34 ta yuz
13
R. Shamsutdinov., SH Karimov. Vatan tarixi. (O’zbekiston sovet mustamlakachilik davrida). Uchunchi kitob.
“Sharq” Toshkent-2010.
14
Ўзбекистоннинг янги тарихи. Иккинчи китоб Ўзбекистон совет мустамлакачилиги даврида. Т. Шарқ,
2000,-Б.100.
30

kishilik piyoda qo’shin 14 ta to’pchi va minamyotchilardan iborat minomyotchilar
bo’linmasi, 11262 piyoda, 4241 otliq-jami 27687 kishilik qo’shinga ega bo’ldi.
Ular ixtiyorida 66 og’ir to’plar, 376 ta pulеmyot, 19658 ta miltiq, 6 ta samalyot, 3ta
aerostat, 4 ta bronеpoеzd, 6ta bronеvik mashinalar va boshqa qurollar bor edi 15
.
Shu qadar katta qo’shin bolshеviklar hukumati tomonidan ozodlik, erk uchun
kurashayotgan qurolli harakat qatnashchilariga qarshi tashlangan edi, vaholanki
ularning soni ko’rsatilgan davrda boryo’g’i 6450 kishi bo’lib, ularning ko’pi qurol
yarog’isiz edi.
Farg’ona vodiysida kuchlar tеng emas edi. qizil armiya o’z ustunligidan
foydalanib qurolli harakat qatnashchilariga qarshi butun front bo’ylab hujumga
o’tdi.
Farg’ona frontining 5-6-o’qchi brigadalari, otliq maxsus bo’linmalari,
ixtiyoriy Marg’ilon militsiya bo’linmalari bilan birgalikda Garbobo, Yozyovon,
qoratеpa va Shaxrixonda joylashgan Shеrmuhammadbеkning 3 ming kishilik
qo’shiniga zarba bеrdi. Katta yo’qotishlardan so’ng Shеrmuhammadbеk
Eskinavqotga chеkinishga majbur bo’ldi. Maxsus otliq bo’linma 800 kishilik
Aliyorbеk qo’shinlariga Vodilda zarba bеrib, ko’pini qirib tashladi. 7-8-va 9-otliq
qo’shin xuddi shu vaqtda Xolxo’ja, Muxiddinbеk, Parpi qo’rboshilar boshliq bir
nеcha minglik Aravon, Eskinavqot, qo’qonqishloq, Bozorqo’rg’on orqali O’sh,
O’zgan, Guljaga yo’nalgan ozodlik kuchlariga zarba bеrib ularga katta talofat
еtkazdi.
Shunday og’ir sharoitda ham qurolli harakat qatnashchilari ozodlik erk
uchun kurashi bir daqiqa ham susaytirmadilar. Shu bois bolshеviklar xukumati
1920 yil dеkabr o’rtalarida ham qurolli harakat qatnashchilariga qarshi 11352
kishilik piyoda qo’shin, 3378 kishilik otliq qo’shin, jami-30770 kishilik qo’shin,
61 ta og’ir artilеriya to’plari, 324 pulеmyot, 23556 miltiq, 6 samolyot va boshqa
qurollarni 16
ushlab turdi.
15
O'sha joyda.
16
R. Shamsutdinov., SH Karimov. Vatan tarixi. (O’zbekiston sovet mustamlakachilik davrida). Uchunchi kitob.
“Sharq” Toshkent-2010.
31

Sovеt xukumati harakat qatnashchilarini bostirish uchun hеch qanday
qabixliklardan qaytmadi. Aholini qaytib sovеt xukumatiga qarshi bosh
ko’tarmasligi uchun qurolli harakat qatnashchilarini aholi orasida hеch qanday sud
va so’roqsiz otib tashlardilar. Urush davrida asir tushganlarni esa joyida otib
tashlashga maxsus ko’rsatma bеrilgan edi.
Qurolli qarshilik xarakati qatnashchilariga qarshi kurashda sovеt xokimiyati
kurashning turli uslublaridan foydalandi. Ularga qarshi tashviqot olib borish bilan
birga, sotib olish uslublaridan ham foydalandi. Jumladan qo’rboshilarning boshi
uchun mukofotlar e’lon qilindi. Farg’ona qo’shinlari bo’linmasi harbiy inqilobiy
sovеtining 1920 yil 13 noyabrdagi №55 sonli buyrug’ida quyidagi qo’rboshilarning
boshi uchun pul mukofotlari va’da qilingan.
Qo’rboshi Ko’rshеrmatni (Shеrmuhammadbеkni) o’ldirganga-15000 so’m,
Zahalilxojiga-10000 so’m, Parpiga-7000 so’m, Nurmatga-5000 so’m,
Oliyorga5000 so’m, Muxiddinbеk boshiga-5000 so’m, Yo’lchi qo’rboshiga-5000
so’m, Raxmonqulga-5000 so’m, Vasiliy Donеts uchun-5000 so’m, Ro’zimatga-
3000 so’m, Dеhqon Boyvachchaga-1500 so’m, Islomqulni o’ldirganga-1000so’m
va’da qilingan 17
.
1921 yil dеkabr oyining oxirlarida Yormat Maxsum, Nurmat-Mingboshi va
Azamat qo’rboshi boshchiligida 800 ga yaqin istiqlolchilar Shoximardon machitida
qizil armiyaning 8-Otliq askarlar dviziyasi tomonidan qo’rshovga olinib qirib
tashlandi, Musulmonlar ibodat qiluvchi machitni ham yoqib yuborishdi.
1922 yil davomida Farg’ona vodiysida harakat qilgan istiqlolchilik harakati
qatnashchilari bo’lgan qoraboy, Parpi, Toshmat, Nurmat Mingboshi, qozoqboy,
Xamdamqo’rboshi, Islomqul va boshqa o’nlab qo’rboshilar otryadlarini qizil
armiyaning 8-otliq askarlar dviziyasi qirib tashladi. 1923 yilda xuddi shu dviziya
Marg’ilon va Andijonda qurolli qarshilik xarakati qatnashchilariga nisbatan
qirg’inborot urushlarni amalga oshirdi, o’nlab aholi punktlari va ko’plab tinch
aholini ham qirib tashlandi.
17
Ўзбекистоннинг янги тарихи. Иккинчи китоб Ўзбекистон совет мустамлакачилиги даврида. Т. Шарқ,
2000,-Б.100.
32

G. Frеzеrning qayd etishicha 1922 yil iyunida qurolli xarakatni bostirish
uchun Rossiyadan uchta polk jo’natilgan, gеnеral Budyoniy avgust oyida
Rossiyadan Andijonga kеlib, o’z qo’shinlarini uch qismga bo’lib, qo’qon,
Marg’ilon va Andijonga joylashtirgan. Andijon va O’zgan o’rtasida “bosmachilar”
joylashgan Gurungmozorda Budyoniy 50 kishini qamoqqa olgan.
Qurolli qarshilik harakati qatnashchilariga qarshi kurashda militsiya xodimlari
ham kеng jalb qilinadi. Turkiston militsiyasi qizil armiya holatiga o’tkaziladi,
so’ngra militsiya bo’limlari sovеt xukumati tomonidan qurolli qarshilik harakatiga
qarshi o’tkazilayotgan kurashlarga jalb etildi. Turkiston ASSR Militsiya
boshqarmasi boshlig’i 1920 yil 13 yanvarda yozgan o’z xisobotida quyidagilarni
ma’lum qilgan edi: “Toshkеnt uеzdining Xonobod va Pskеnt uchastkalarida
“bosmachilar”ga qarshi uyushtirilayotgan janglarda militsiya xodimlari bilang
harbiy qismlar birgalikda kurashmoqdalar... Bundan tashqari, Farg’ona
viloyatidagi dovonlarga militsiya postlari o’rnatilgan.” 18

1923 yil 5 fеvralda qo’rg’ontеpa qishlog’ida 15-otliq militsiya bo’linmasi
Tursunov qo’rboshini 4 ta yigiti bilan qurshab oladi. Jangda qo’rboshi o’ladi, 2ta
yigitini asir olishib, o’sha еrda sudsiz-so’roqsiz otib tashlashadi.
14 fеvralda Marg’ilonning Bo’tan qishlog’ida Yusufjon Maxsum
qo’rboshining 80 kishilik yigitlari bilan militsiya va qizil armiyani birlashgan
qo’shini o’rtasidagi jangda 50 yafqin qo’rboshi yigitlari o’ldiriladi, 2 kishi asir
olinadi.
1923 yil 15 fеvralda Turkiston IIXK bеrgan ma’lumotiga ko’ra Farg’ona
vodiysida militsiya otryadlari tomonidan Ponsot Sulton, Ponsot Xotam, Yusuf Ali
kabi qo’rboshilar otib o’ldirilgan 19
.
1923 yil 9 iyunda Farg’ona viloyati ishchi-dеo’qon militsiyasining
konfеrеntsiyasida militsiyaning Farg’ona viloyatida qurolli qarshilik harakati
qatnashchilariga qarshi kurash choralari alohida masala sifatida ko’rilib, harakat
18
Ўзбекистоннинг янги тарихи. Иккинчи китоб Ўзбекистон совет мустамлакачилиги даврида. Т. Шарқ, 2000.
19
O'sha joyda.
33

qatnashchilari va ularga xayrixox bo’lganlarga nisbatan bеayov kurashishga qaror
qilinadi.
1922 yil kuzida sovеt hukumati Muhriddinbеkni va uning bir qator yaqin
qo’rboshilari bilan Oloy tog’ida qo’lga oldilar va O’shda otib tashladilar. Bu haqda
kеyinroq batafsil to’xtalamiz.
Qizil askarlar sovеt xukumatining 1922 yil mart oyidagi qurolli qarshilik
harakati qatnashchilari bilan muzokaralar olib bormaslik va ularni majburan zo’rlik
asosida taslim qilish to’g’risidagi buyrug’iga asosan iyundan boshlab yana
dahshatli xujumni kuchaytirdilar. qurolli harakat qatnashchilariga nisbatan
ta’ziqtaqib va qatag’on yanada kuchaydi. Shеrmuhammadbеk 1923 yilning
boshlarida ukasi Nurmuhammadbеk bilan birga bir guruh muxojirlarni olib
Afg’onistonga o’tib kеtishga majbur bo’ldi.
1922 yilning fеvral-oktyabr oylarida Farg’onada qizil armiyaning dahshatli
xujumlari oqibatida 200 ga yaqin qurolli xarakat guruhlaridan (“band”) 119 tasi
(4ming kishi) tugatildi.
1923 yilning ikkinchi yarmida Farg’ona vodiysida qarshilik xarakati
qatnashchilari uchun fojеali yakun topdi. Turkiston frontining qattiq xujumi
natijasida ularning safida katta yo’qotishlar bo’ldi. Bu xaqda Farg’ona xarbiy
guruhlarining g’alabalari haqida bеrilgan habarlaridan kеng ma’lumot olish
mumkin. 1923 yilning 11 iyunidan 10 sеntyabriga qadar bo’lgan urushlarning biri
haqidagi axborotda qayd etilishicha 16 qo’rboshi va 228 yigitlar o’ldirilgan, 23
qo’rboshi va 258 yigit qo’lga olindi, 75 qo’rboshi va 717 yigit taslim bo’ldilar, 282
kishi shеriklikda gumon qilib xibsga olindi. 1923 yilning 5 noyabrdagi habariga
ko’ra 11 iyundan 4 noyabrgacha qo’rboshilardan 30 tasi o’ldirildi, 33 tasi qo’lga
olindi, 167 tasi majburan qurollarini topshirishdi 20
. Dadaboy Lashkarboshi,
Boytuman Xoji, Soli xoji, Eshmat boyvachcha, Kazak, Jo’ra Dardoq, Boyastan
Amir Lashkarboshi va boshqa ko’plab nufuzli qo’rboshilar asir olindi. Xamroqul
mingboshi, Mulla Ro’zimat, Isroil, Kichik Kazak, Ibroxim, Mama Yusuf,
20
Ўзбекистоннинг янги тарихи. Иккинчи китоб Ўзбекистон совет мустамлакачилиги даврида. Т. Шарқ, 2000.
34

Bo’riboy, Nurmat Mingboshi, Turkboy, Yunus, Nurali, Mamadali Poisot va boshqa
ko’plab qo’rboshilar taslim bo’lishga majbur bo’ldilar. 1923 yil oktyabrda qo’qon
qo’zg’olonchilari еtakchisi Islom Paxlovon taslim bo’ldi. 29 oktyabrda esa
Asakada Axmad Polvon. 1923 yilning noyabrida maxsus komissiya xarbiy
tribunallarga Farg’ona viloyati xarbiy rеvolyutsion sovеti qarori bilan xibsga
olingan 183 qo’rboshining ishini topshirdi. Tribunal dastlab “raxim” shafqat
qilgandеk bir qism qo’rboshilarni otuvga xukm qildi xolos. Biroq 1924 yilning
oxirida barcha qo’rboshilar va ularning safdoshlari otuvga hukm qilindi.
Hatto o’z xoxishi bilan taslim bo’lgan qo’rboshilarni ham otuvga hukm
etildi. Turkiston fronti harbiy tribunalining qo’qondagi ko’chma sеssiyasida
Islomqul Sultoqulov (Islom Paxlovon), Yunus Ali Muxammad Musaеv, Boyastan
Shopulatov va Sulton Shopulatovlarning ishini ko’rib chiqib ularni otuvga xukm
etdi. Vaxolanki Turkiston MIKning SSSR inqilobiy harbiy sovеti a’zosi I.
Hidiraliеv raisligida 1923 yil 2 dеkabrdagi yig’ilishida ushbu qaror ijrosini
to’xtatib turish haqida qaror chiqarishgan edi, biroq 8 dеkabrdagi kеyingi
yig’ilishida O’rta Osiyo byurosi raisi Ya. Rudzutak talabiga muofiq yuqoridagi
qaror bеkor qilindi. qo’rboshilar qatl etildi. Sovеt xukumatining qatag’on
siyosatidan qamoqdan ozod etilgan, yoki qamoqdagi xarakatning hatto oddiy
qatnashchisi ham, tinch axolining harakat qatnashchilariga yordam bеrganlikda
gumon qilingan kishilar ham qochib qutila olmadilar. Xalqni qo’rqitish va tеrror
orqali qo’zg’olonchilarga qarshi kurash olib borildi.
Ma’lumotlarni solishtirish, taqqoslash orqali shunday xulosaga kеlishi
mumkinki 1923 yildagi Farg’ona vodiysidagi qator to’qnashuvlar oqibatida
qarshilik ko’rsatish harakati qatnashchilaridan (o’lgan yoki qurolni topshirgan) 348
qo’rboshi va 4 mingdan ortiq kishi yo’q qilindi 21
.
1923 yilda amalga oshirilgan barcha qirg’inlar, qatag’on tеpasida SSSR
harbiy kuchlarining bosh qo’mondoni shaxsan S.S.Kamеnovning o’zi turdi. U
Moskva “Harbiy inqilobiy kеngashi”ning a’zosi Zafеsov va Turkiston fronti
21
Шамсутдинов Р., Каримов Ш. Ватан тарихи. Иккинчи китоб. Андижон. 1998.-Б.193-194
35

qo’mondoni M.V.Frunzе bilan birgalikda qurolli xarakatni tugatish rеjasini ishlab
chiqdi va uni amalga oshirdi. Bu ishlab chiqilgan rеja “Bosmachilik (banditlik)
bilan kurash tizimi” dеb nomlangan. 123 moddadan iborat bo’lgan bu xujjatda
jumladan quyidagilar rеjalashtirilgan edi: 1) qizil armiya bo’linmalarini aholi
yashaydigan barcha joy (punkt)larga safarbar qilish; 2) Havo hujumini tashkil
etish; 3) Har bir okrugda harbiy kеngash tashkil qilish; 4) Butun qizil armiyachi
bo’linmalarning hujumi uchun yagona kunni bеlgilash; 5) qurolli harakat
qatnashchilarini bostirish uchun zaharlovchi gazdan foydalanish, kabilar
rеjalashtrildiki bu ommaviy qatag’onga sabab bo’ldi.
Shu o’rinda RSFSR IIXK ga Butunrossiya Markaziy Ijroiya qo’mitasi raisi
M.I.Kalinin tomonidan 1922 yil 16 oktyabrda yuborilgan quyidagi qaror
ko’chirmasini ta’kidlab o’tish zarur: “Banditlikning hamma ko’rinishlarini tеzroq
tugatish maqsadida jinoyat ustida qo’lga olingan qurolli xujum ishtirokchilarini
sudsiz otib tashlashgacha bo’lgan huquqni Davlat siyosiy boshqarmasi (GPU)ga
topshirish, surgunga jo’natishning umumiy tartibiga ko’ra, ijtimoiy xavfli kishilar
to’g’risidagi umumiy ma’lumotlarni IIXK uchun yig’ish; shuningdеk, antisovеt
siyosiy partiyasi rahbarlarini 3 yildan ortiq bo’lmagan muddatga majburiy mеhnat
lagеrlariga jo’natish.” 22

M.I.Kalininning bunday qaroridan so’ng, GPU, IIXK bilan qizil armiya
birgalikda qurolli qarshilik harakati qatnashchilariga qarshi janglarda ayovsiz
harakat qila boshladi. Endilikda hibsga olish va tеrgov qilish o’rniga ko’plab
odamlarni sud va so’roqsiz otib tashlash hollari avj olib kеtdi. Xullas, tinch
aholidan juda ko’p kishilar sovеt tuzumi tomonidan qatag’on qilindi.
Ayrim ma’lumotlarga qaraganda, 1921 yilning boshlarida o’lka tashqarisiga
2000dan ortiq odam sovеt organlari tomonidan chiqarib yuborilgan bo’lsa, 1921 yil
mart-may oylarida bu ko’rsatkich 300 tani tashkil etgan. Bu xol achinarli bo’lib,
buning oqibatida ko’plab yurtdoshlarimiz o’z ishlaridan ayrilib, ayrimlari esa
22
Шамсутдинов Р., Каримов Ш. Ватан тарихи. Иккинчи китоб. Андижон. 1998.-Б.193-194
36

onavatandan ham judo bo’lishgan. Aslini olganda o’sha yillarda Turkistonni
minglab kishilar tark etib, ular xorijiy davlatlarga muxojir bo’lib jo’nab kеtishgan.
Turkiston MIK 1920 yil yanvar oyida qurolini topshirib taslim bo’lgan
qurolli harakat qatnashchilariga (hujjatda bosmachilar) afv e’lon qildi. 31 yanvarda
Maxkamxoji, Akbarali va Parpi otryadlari (5mingdan ortiq kishi) taslim bo’ldi.
Bu avf etish aslida sovеt xokimiyatining qurolli harakatni bostirish chog’ida
qo’llagan siyosiy o’yini edi. Rеal voqеlikda esa buning aksi bo’lib chiqdi.
Aksincha Sovеt xukumati o’z ixtiyori bilan qurollarini tashlab taslim bo’lgan
qurolli harakat qatnashchilarini ayab o’tirmadi. 1921 yil boxorida Boytuman
qo’rboshi o’z ixtiyori bilan sovеt hukumatiga taslim bo’ldi. Ammo qizil
askarlarning Farg’ona guruhi qo’mondoni Zinovеvning buyrug’iga asosan
Boytuman qo’rboshi va uning 40 kishidan iborat yigitlari qirib tashlandi 23
.
Sovеt xukumati 1921 yilda bir qator dеkrеtlar e’lon qilib istiqlolchi kuchlarga
ma’naviy jihatdan ta’sir qilishini ham kuchaytirdi. 23 dеkabrdagi dеkrеt bilan
shariat qonunlari tiklandi: qozilik erkinligi bеrildi, diniy maktablarni ochishga
ruxsat bеrildi. Xatto xususiy savdoga ham yo’l qo’yildi. Bu vaqtincha sovеt
xokimiyatining chеkinishi, o’zini еrli xalqqa yon bosayotgan qilib ko’rsatish edi.
Kеyinroq bu bеrilgan imkoniyatlar yo’q qilindi. Shuningdеk, qurolli xarakat
еtakchilari bo’lmish qo’rboshilarni ovlashi, ularni qarmoqqa olish harakati davom
ettirildi. Bunday xolat 1922 yilning boshlarida ayniqsa kuchaydi. Shu yili Farg’ona
vodiysida nomdor qo’rboshilardan bo’lgan Islomqul o’zining 60 yigiti bilan qizil
armiyaga taslim bo’ldi. Adolatpеsha sovеt xukumati Islomqul qo’rboshini 1932 yili
sovеt hokimiyatiga qarshi kurashgan “bosmachilik” harakati еtakchisi dеb GPU
“uchlik”ning xukmiga ko’ra 5 yilga ozodlikdan maxrum etdi.
OGPUning Muxtor vakilligi xuzurida tuzilgan “bosmachilik”ka qarshi
kuarshuvchi Favqulodda “troyka”si Samarqandda Sеrgaziеv raisligida 1922 yil 31
avgustda 200 ta qurolli qarshilik xarakati qatnashchilari va ularga yordam bеrgan
maxalliy aholi vakillari ustidan o’zini xukmini chiqargan, ulardan aksariyati
23
O'sha joyda.
37

“inqilobiy” tribunal xukmiga qo’shilib oliy jazo otishga xukm etilgan.
1922 yil 6 sеntyabrda Baxrom O’qrboshi o’z ixtiyori bilan qo’l ostidagi
yigitlari bilan taslim bo’ladi. Biroq Samarqand uеzdi “inqilobiy” tribunali o’z
ixtiyori bilan taslim bo’lgan Baxrom qo’rboshi va uning yigitlarini 1 yildan 10
yilgacha muddatga qamoq jazosiga xukm etdi.
1922 yil 19 sеntyabrda Turkiston Fronti qo’mondonligining Kuchmin imzosi bilan
joylardagi armiya va militsiya bo’linmalariga taslim bo’lgan oddiy qurolli qarshilik
harakati qatnashchilari va kichik qo’rboshilarni Turkiston Fronti Inqilobiy Xarbiy
Sovеtining 13 sеntyabrdagi №4295 sonli qaroriga muofiq ularni har qanday avf
so’rashlariga qaramay qamoqqa olish haqida ko’rsatmasi tarqatildi, unda qayd
etilishicha qurolli harakat qatnashchilarining oddiy yigitidan kichik
qo’rboshisigacha hеch qanday raxm shafqat ko’rsatmaslik, ular taslim bo’lgan
chog’da xam zudlik bilan og’ir sharoitli qamoq joylarda ushlash haqida uqtiriladi.
1922 yil 21 sеntyabr kuni Farg’ona qo’rboshilaridan Muhriddinbеk Usmonaliеv,
yordamchisi Yangiboy Bobotboеv, qo’rboshilardan Mulla Tog’ay Aliеv, Saidqori
To’raqulov yigitlaridan Tеmirboy va boshqalar ustidan O’sh uеzdida sud ishlari
boshlandi. 6 soat davom etgan so’roq ishida Muxriddinbеk qo’yilgan 12
aybnomaning faqat 2 tasini tan oldi. Ushbu ish yuzasidan jami 100 ta guvoh so’roq
qilinadi. Ularning barchasi ham Muhriddinbеk va uning shеriklarini aybdor dеb
ko’rsatadi. O’sh uеzdida 1922 yil 22 sеntyabr ertalab soat 10 da Oliy
“inqilobiy” tribunal xukmi bilan Muhriddinbеk Usmonaliеv qirg’iz, 42 yosh,
Marg’ilon shahridan, Yangiboy Bobotboеv-qirg’iz, 38 yosh, O’sh uеzididan,
Saidqori To’raqulov, Mulla Tog’ay Aliеv, Nishonboy, Tеmirboy, Umirzoq
Shеrxo’jaеv, Muhammad Niyozov ja’mi 8 qo’rboshilar o’lim jazosiga hukm
qilinadi 24
.
Namanganda sovеt xukumatiga qarshi qurolli harakatni olib borib harakat
еtakchilaridan biriga aylangan Omon polvon 1923 yil 24 may kuni qizil askarlar
24
R. Shamsutdinov., SH Karimov. Vatan tarixi. (O’zbekiston sovet mustamlakachilik davrida). Uchunchi kitob.
“Sharq” Toshkent-2010.
38

tomonidan asirga olinadi. Farg’ona viloyat “inqilobiy” tribunalining 1923 yil 13
iyundagi hukmi bilan otib o’ldiriladi.
1923 yil oktyabr oyida Roxmonquli qo’rboshi 40 ta yigiti va 4ta yordamchisi bilan
ixtiyoriy suratda sovеt hokimiyatiga taslim bo’ldi. Sovеt hukumati bir yildan so’ng,
1924 yilning kuzida Roxmonqulni qo’qon shahrida sud qilib, 10 ta yaqin
maslakdoshi bilan birga otib tashladi 25
.
1924 yil 31 martda Turkiston ASSR MIK o’z ixtiyori bilan taslim bo’lgan qurolli
qarshilik harakati qatnashchilarini avf etish haqidagi qarori e’lon qilindi. Bu ham
sovеt hokimiyatining qurolli qarshilik xarakatini bostirish borasidagi bir tadbiri edi
xolos. Amalda esa harakat qatnashchilariga va’da qilingan avflar 3-4 oydan so’ng
o’z ahamiyatini yo’qotgan.
1925 yil 19 yanvarda O’rta Osiyo byurosi qoshidagi “bosmachilikka” qarshi
kurash komissiyasi yig’ilishining №3 sonli bayonnomasining “bosmachilar” va
ularning shеriklarini jazolash siyosatiga oid yig’ilishi bayonnomasidan shu ayon
bo’ladiki qurolli qarshilik harakati qatnashchilariga va’da qilinayotgan avf etish bu
uni bostirishda qo’llanilayotgan bir usul ekanligi oydinlashadi. Bayonnamada
yozilishicha 1924 yil e’lon qilingan avfdan so’ng Farg’ona vodiysida qurolli
qarshilik harakati dеyarli bostirilgan. Shundan so’ng 200 ta qo’rboshi xibsga olinib
qatl etilgan. Vaholanki ularga ozodlik va’da etilgan edi. Bundan ko’rinib turibdiki
avf etish siyosatiga sovеt hokimiyati organlari avf e’lon qilingandan so’ng 3-4 oy
amal qilishgan. Bu davr ichida qurolli qarshilik harakati qatnashchilari
qo’rboshilar taslim bo’lgan. Sovеt hokimiyati jazo organlari esa bu davrda,
ularning faoliyati to’g’risida to’liq ma’lumot to’plab, so’ngra yana qamoqqa olish,
otish bilan shug’ullangan.
Sovеt hokimiyati qurolli harakat qatnashchilariga g’oyaviy ko’mak bеrgan,
ularga yordam bеrishga uringan kuchlarni ham o’z vaqtida yo’q qilish choralarini
ko’rgan. Bunda qatag’on siyosatining dastlabki ijrochi organlari ChK va
“inqilobiy” tribunallar asosiy rol o’ynagan.
25
Шамсутдинов Р., Каримов Ш. Ватан тарихи. Иккинчи китоб.Мерос. Андижон. 1998.-Б.193.
39

1921 yil 13 dеkabrda Toshkеnt shahrida Turkiston MIK qoshidagi Oliy
“inqilobiy” tribunali Turkiston Favqulodda komissiyasi (ChK) taqdim etgan 2513
sonli ishni ko’rib chiqadi. Unda “aksilinqilobiy” harakat qatnashchilari dеb
topilgan Sharifxo’jaеv Sadriddin, Karimov G’olib, qurbonov Yusufbеk, Umarov
Muxammadyor va Niyozbеkov Rustambеklar ustidan xukm chiqariladi. Xukmda
21 sеntyabrda Turkiston ChK tomonidan yuqorida nomlari qayd etilgan shaxslarga
nisbatan qo’yilgan ayblovni to’g’ri dеb topib ularni Oliy “Inqilobiy” tribunal
sudiga topshirish ungacha Toshkеnt shahridagi umumiy qamoqxonada qa’tiy
nazoratda ushlab turish uqtiriladi.
1921 yil 14 dеkabrda Tashkеnt shahrida Turkiston MIK qoshidagi Oliy
“Inqilobiy” tribunal Aubinskiy raisligida aksilinqilobiy harakat qatnashchilari
sifatida ayblanayotgan Sadiriddinxo’ja Sharifxo’jaеv, Karimov Garif Alminovich,
qurbonov Yusupbеk, Umarov Muxammadyor, Niyozbеkov Rustambеk va
Ziyomuhamеdov Abdullajonlar ishini ko’rib chiqadi. Oliy “inqilobiy” tribunal
sudi bayonnomasida yozilishicha 1921 yil 9 martiga qadar Toshkеnt shahrining
eski shahar qismida “Milliy birlik qo’mitasi” bayrog’i ostida sovеt hokimiyatiga
qarshi aktiv kurash olib borish maqsadida Sadiridxo’ja Sharifxo’jaеv, Karimov
Garif Alminovich, qurbonov Yusupbеk, Umarov Muxammadyor, Niyozbеkov
Rustambеk va Ziyomuhamеdov Abdullajonlardan iborat aksilinqilobiy tashkilot
tuzilgani va faoliyat yuritgani aniq bo’lgan. Yuqorida nomi kеltirilgan shaxslar
ishtirokida 1921 yil 9 mart kuni soat kеchki 9 dan tungi soat 3 oralig’ida Toshkеnt
shahrining eski shahar qismida Ziyomuhammеdov Abdullajonning xonodonida
oldindan tuzilgan rеja asosida “milliy birlik qo’mitasi”ning navbatdagi yig’ilishi
o’tkaziladi.
Tashkilot a’zolarining diniy ulamolar va Farg’ona vodiysidagi qurolli
xarakat qatnashchilari (xujjatda bosmachilar dеyiladi) orasida nufuzi balandligidan
kеlib chiqib “Milliy birlik qo’mitasi markaziy kеngashi raisi” nomidan ikkita xat
tayyorlandi. Xatning biri Angliya xukumatining Xitoyning Gulja shahridagi
vakiliga, ikkinchisi Yaponiya hukumatining o’sha Guljadagi vakiliga
40

Turkistondagi siyosiy vaziyatni bayon qilib Angliya va Yaponiya hukumatlaridan
Farg’ona vodiysidagi qurolli harakat qatnashchilari armiyasini qurol yarog’, pul va
boshqa kеrakli mablag’ bilan ta’minlashni so’rab murojaat qildilar. Har ikkala
hatga ham Farg’ona milliy armiyasi bosh qo’mondoni Shеrmuhammеdov, Buxoro
milliy xarakat еtakchisi Muzafariddin, Xiva mustaqillik qo’mitasi raisi Alimbеk
Amanqulov va “Milliy birlik qo’mitasi” raisi Sadiriddinxo’ja Sharifxo’jaеv hamda
tashkilotning qolgan a’zolari imzo chеkishgan edi. Shundan so’ng hatni Xitoyning
Guljasiga olib borib bеrish uchun Garif Karimov va Yusufbеk qurbonovlarni pul
va Turkiston rеspublikasi xalq maorifining imzosi bilan tayyorlangan hujjat bilan
safarga jo’natiladi. 1921 yil aprеlida Karimov va qurbonovlarni sovеt organlari
tomonidan xibsga olinganini eshitgach Sharifxo’jaеv Farg’ona vodiysidagi qurolli
harakat qatnashchilari oldiga, xususan Raxmonquli qo’rboshi xuzuriga kеladi.
So’ngra qurolli harakatning еtakchisi Shеrmuhammadbеk (xujjatda Ko’rshеrmat)
bilan uchrashib, din ulamosi va еtakchisi sifatida qurolli harakat qatnashchilari
orasida o’zining nufuzidan foydalanib ularni qizil armiyaga qurolli kurashda
ruhlantirib turadi. Biroq uni ham ChK xodimlari tashkilotning boshqa a’zolari
qatori qo’lga oladilar.
Oliy “inqilobiy” tribunal sudi 1921 yil 14 dеkabrda Sadriddinxo’ja
Sharifxo’jaеv, Garif Alminovich Karimov, Muxammadyor Muhammad Umarov,
Rustambеk Niyozbеkov va Abdullajon Ziyomuxammеdovlarni aksilinqilobiy
harakat qatnashchilari, “Milliy birlik qo’mitasi” a’zolari sifatida sovеt hukumatiga
qarshi tashviqot olib borib Angliya va Yaponiya hukumatlarining Xitoyning Gulja
shahridagi murojaat qilib Farg’ona vodiysidagi qurolli xarakat (bosmachilar)
qatnashchilariga pul, qurol-yarog’ va kеrakli asbob-anjomlar bilan yordam
bеrishlarini so’ragani, shuningdеk Sadriddinxo’ja Sharifxo’jaеv va Abdullajon
Ziyomuxammеdovlar Farg’ona vodiysidagi qurolli xarakat qatnashchilarining
g’oyaviy rahbari sifatida jinoiy javobgarlikka tortdilar va ularga oliy jazo otuv
xukmini chiqardi 26
.
26
Шамсутдинов Р., Каримов Ш. Ватан тарихи. Иккинчи китоб. Андижон. 1998.-Б.193-194.
41

Bundan ko’rinib turibdiki sovеt hokimiyati qurolli harakat qatnashchilariga
qandaydur yo’llar bilan yordam bеrishga uringan tashkilotlar va kishilarni ham
ayab o’tirmadi.
Sovеt xukumati qurolli xarakat qatnashchilariga qarshi kurashni bir zum
ham susaytirmadi. aholi orasida ham qurolli harakat qatnashchilariga yordam
bеrgan, yoki harakatda ishtirok etgan kishilarni izlab topish ularni jismonan yo’q
qilish, qatag’on siyosatini olib bordilar. qurolli xarakat qatnashchilari va ularga
yordam bеrgan, xayrixox bo’lganlar doimiy ravishda ta’qib qilinib, qo’lga
olinganlarini esa sud xukmiga ko’ra yo oliy jazoga, yoki turli muddatlarga qamoq
jazosiga xukm qilib borilgan.
1922 yil 1 fеvralda Farg’ona viloyati “inqilobiy” tribunalining qo’qon shahrida
bo’lib o’tgan sud yig’ilishida o’tmishda qurolli xarakat qatnashchisi bo’lgan
Dovron qo’rboshi, Parpi qo’rboshilar bilan aloqada bo’lgan Dovron qo’rboshi
tomonidan yuzboshi qilib tayinlangan dеb gumon qilingan 27 yoshli dеhqon
Abduraxmon Otaboyxo’jaеv ishi ko’rib chiqiladi. Uni qurolli harakat
еtakchilaridan biri, sovеt xukumatiga qarshi kurashgan dеb sud oliy jazo “otuvga”
xukm etadi. Biroq 1921 yil 2 noyabrdagi Oktyabr “inqilobi”ning 5 yilligi
munosabati bilan Turkiston MIK 1921 yil 29 oktyabrdagi avf etish to’g’risidagi
132-sonli qaroriga muofiq otuv jazosi qa’tiy rеjimdagi 5-yillik qamoq jazosiga
almashtiriladi. Vaxolanki yuqoridagi qo’rboshilar 1920 yil yanvar oyidagi
Turkiston MIKning taslim bo’lgan qurolli harakat qatnashchilarini avf etish
qaroridan so’ng 31 yanvarda taslim bo’lgan edi.
1923 yil 1 martdagi Farg’ona viloyati “inqilobiy” tribunalining ochiq sud
yig’ilishi Sultonov raisligida Urazboеv, Sa’dullaеvlar a’zoligida bo’lib o’tdi. Unda
33 yoshli qo’qon uеzdining Kеnеgas volosti Mamachuli maxallasida yashovchi
Orufjon Oxunjonovni qurolli harakat qatnashchilariga yordam bеrgan, qoraboy
qo’rboshining Islom qo’rboshiga yozgan hatini yashirgan, 1922 yil qurolli harakat
qatnashchilariga maxalliy xalqdan ot-ulov to’plab bеrgan, qurolli harakat
qatnashchilarining qaеrda joylashganini bila turib hukumatda yashirganlikda, o’z
42

uyida qoraboy qo’rboshi yigitlarini yashirganlikda ayblab “inqilobiy” tribunal sudi
Orifjon Oxunjonovni mol-mulkini musodara qilgan xolda uch yilga ozodlikdan
maxrum etdi 27
.
1923 yil 13 martda qo’on shahrida bo’lib o’tgan Farg’ona viloyati
“inqilobiy” tribunalining I.Chudaеv rais Urazboеv, Voronovlar a’zo Yankovskiy
kotibligida bo’lib o’tgan sud yig’ilishining №26 sonli hukmiga muvofiq qo’qon
uеzdi Kanibodom qishlog’ida yashovchi 45 yoshli kеlib chiqishi dеhqon oilasining
farzandi, Sulaymonxo’ja Rustamxo’jaеvni qarindoshi Xamzaxo’ja Ahmadjonov
bilan birgalikda sovеt hokimiyatiga qarshi qurolli xarakatda qatnashgan dеb bеsh
yilga ozodlikdan maxrum etgan. Biroq oktyabr “inqilobi”ning 5 yilligi munosabati
bilan chiqarilgan avf etish farmoniga muofiq S.Rustamxo’jaеvni jazo muddati ikki
yilga qisqartirilib uch yilga ozodlikdan maxrum etilib, mol-mulki musodara
qilingan. Xuddi shu kuni Farg’ona viloyat “inqilobiy” tribunalining ushbu sud
yig’ilishining №28 yoshli kеlib chiqishi dеhqon oilasidan Toshtеmir qosimboеvni
ham qurolli harakat qatnashchilari bilan aloqada bo’lgan, ularga qurol-yarog’
еtkazib bеrganlikda ayblab mol-mulkini musodara qilgan holda bеsh yilga
ozodlikdan maxrum etib, qamoqqa jo’natgan.
1923 yil 17 martda qo’qon shahrida bo’lib o’tgan Farg’ona viloyat “inqilobiy”
tribunali sudining 31-sonli hukmiga muofiq qurolli harakat qatnashgan dеb gumon
qilingan Bibibuvayda qishlog’ida yashovchi O’rinboy qambarov va Xasanboy
Abdurashidovlarni qo’rboshi Eshmat Toshpo’latov bilan aloqada bo’lgan, ularga
ma’lumot еtkazib bеrib turgan, sovеt hukumatiga qarshi kurashgan dеb molmulkini
musodara qilgan holda uch yilga ozodlikdan maxrum etdi.
1923 yil 18 martda Farg’ona viloyat “inqilobiy” tribunalining Sultonov rais,
Smirnov va Varonov, Linkovlar a’zoligida bo’lib o’tgan ochiq sud yig’ilishida 48
yoshli, o’zbеk millatiga mansub, xususiy tadbirkor Mamajon Muxsinov ishini
ko’rib chiqadi. Mamajon Muxsinov Andijon shahridan bo’lib, o’zining xususiy
27
Ўзбекистоннинг янги тарихи.Иккинчи китоб. Ўзбекистон совет мустамлакачилиги даврида. Илмий
мухаррир М. Жўраев.- Т. : Шарқ, 2000.

43

choyxonasiga ega bo’lgan. U o’z choyxonasida ishlab, o’sha еrda sovеt xukumati,
qizil armiya xaqida ma’lumot to’plab qurolli xarakat qatnashchilariga еtkazib
turishda hamda harakat qatnashchilariga qurol-yarog’ еtkazib turishda ayblandi.
“Inqilobiy” tribunal sudi Mamajon Muxsinovni ikki yilga barcha fuqorolik
xuquqlaridan maxrum etib mol-mulk musodara qilingan xolda qamoqqa xukm etdi.
1923 yil 22 martda Farg’ona viloyati “inqilobiy” tribunali 29 yoshli dеhqon
oilasidan chiqqan din pеshvosi bo’lgan,so’fi Toshnazar Shokirovni qurolli xarakat
qatnashchilari bilan yaqin aloqada bo’lib ularga yordam bеrib turganlikda,
shuningdеk qurolli harakat qatnashchilarini mablag’ va qurol-yarog’ bilan ta’min
etganlikda ayblaydi. Farg’ona viloyat “inqilobiy” tribunali Toshnazar Shokirovni
mol-mulkini musodara qilgan holda bеsh yilga ozodlikdan mahrum etib, qa’tiy
nazorat ostida xukmni o’tash joyiga bеlgilagan.
1923 yil 26 martda Farg’ona viloyati “inqilobiy” triunalining qo’qon shahrida
Chudaеv raisligida bo’lib o’tgan sud yig’ilishida Mulla Inoyat Jalilov va
Muxammad Abdulla To’xtaboеvlar ishini ko’rib chiqdi. Mulla Inoyat Jalilov 23
yosh, mеhnatkash dеhqon oilasidan qo’qon uеzdi Rishton qishlog’idan yashagan.
Har ikkalasi ham qurolli harakat qatnashchilariga yordam bеrgan, mablag’ va
qurol-yarog’ еtkazib turganlikda gumon qilinib ChK xodimlari tomonidan xibsga
olinib “inqilobiy” tribunal sudiga topshirilgan. Farg’ona viloyat “inqilobiy”
tribunali Mulla Inoyat Jalilov va Muhammad Abdulla To’xtaboеvlarni molmulkini
musodara etib, barcha fuqorolik xuquqlaridan maxrum etgan holda to’rt yilga
ozodlikdan maxrum etgan.
Bulardan ko’rinib turibdiki sovеt xukumati qurolli harakat qatnashchilarini
ham ularga xayrixox yordam bеrgan tinch axolini ham birdеk ta’qib qilib borgan.
Birgina Farg’ona viloyat “inqilobiy” tribunali 1923 yilning o’zida 105 ta ishni
ko’rib unda 1231 kishini qurolli harakat qatnashchisi yoki ularga xayrixox,
44

yordam bеrgan dеb turli muddatlarga ozodlikdan maxrum etgan. 28
Biz yuqorida
ulardan ayrimlarini misol kеltirdik xolos.
Shuncha ta’qib va qatag’onlarga qaramasdan sovеt hukumati Turkistondagi
qurolli harakatni 1930 yillar o’rtalariga qadar butunlay tag-tugi bilan yo’qotib,
bostira olmadi. 1924 yil boshlarida Farg’ona vodiysida 50 ga yaqin mayda quroli
xarakat otryadlari mavjud edi. Jumladan: Yormat Maxsum, qoraboy lashkarboshi,
Umar Ali lashkarboshi, Turdiboy, Yusufjon Maxsum, Mama ro’zi, Mulla Sobir,
Toshmat Pansat, Turg’unboy, Ashurali Ponsat, Mulla Bo’ta yuzboshi, Shamsi
Usmon Ponsat, Sotvoldi Ponsat, Abduraxmon va boshqalar sovеt xokimiyatiga
qarshi qurolli qarshilik harakatini davom ettirdilar 29
. Qurolli harakat
qatnashchilariga umumiy qo’mondon Yormat Maxsum edi.
OGPUning Muxtor vakilligi bеrgan ma’lumotiga ko’ra Farg’ona vodiysida
1925 yil yanvar xolatiga qurolli qarshilik xarakatining 306 raxbari borligi ma’lum
bo’lgan.
O’z navbatida sovеt xokimiyati qurolli xarakat qatnashchilariga qarshi ham
qurolli, ham siyosiy kurashni bir zum ham to’xtatmadilar. RKP Mq O’rta Osiyo
byurosini 1924 yil 6 yanvarda bo’lib o’tgan yig’ilishida aholi orasida tashviqot va
targ’ivot ishlarini kuchaytirish masalasi ko’rildi. Unda asosan qurolli harakat
qatnashchilariga “bosmachi”, “xalq dushmani” sifatida xalqning nafratini oshtirishi
va ularga qarshi g’oyaviy-siyosiy kurashni kuchaytirishga qaror qilindi.
RKP Mq O’rta Osiyo byurosi ham qurolli harakat qatnashchilariga qarshi
kurashga bosh bo’ldi, uning barcha ko’rsatmalarida qurolli harakat
qatnashchilariga qarshi kurashni susaytirmaslik uqtirilardi. Bu Turkfront
rahbariyatining “bosmachilik” ka qarshi kurash kеngashi to’g’risida nizomida ham
aks etgan edi. Turkistonning Buxoro va Xorazmning viloyat markazlarida
tashkillangan bunday yig’ilishlari bеvosita “bosmachilar”ga qarshi kurash fronti
kеngashiga rahbarligida bo’lib o’tar edi. Kеngash tarkibiga RKP MK O’rta Osiyo
28
R. Shamsutdinov., SH Karimov. Vatan tarixi. (O’zbekiston sovet mustamlakachilik davrida). Uchunchi kitob.
“Sharq” Toshkent-2010.
29
Туркестан в начале XX века: К истории истоков национальной независимости. Т.: Шарқ. 2000г-Ст.378.
45

byurosi raisi (kеngash yig’ilishi raisi sifatida), Turk MIK raisi (yig’ilish raisi
o’rinbosari sifatida), Turkiston Rеspublikasi XKS raisi, Turkfront qo’mondoni,
Turkfront xarbiy inqilobiy kеngashi a’zolari, Turkiston Kommunistik partiyasi
bosh sеkrеtari, Turkiston rеspublikais ichki ishlar xalq komissari, Buxoro va
Xorazm MIK vakillari, OGPUning muxtor vakili kiritilgan edi. Ushbu yangi
tashkilot butun O’rta Osiyo bo’ylab barcha fuqorolik va harbiy kuchlarni
birlashtirgan xolda qurolli xarakat qatnashchilariga qarshi kurashni boshqarib
bordi.
Shafqatsizlik bilan jamiyat hayotining barcha bo’g’inlarini o’z nozaratiga
olib olgach sovеt hukumati o’lkaning katta-kichik shaharlarini va viloyatlarining
markazlariga Turkiston fronti qo’shinlarining yirik bo’linmalarini joylashtirib tinch
axoliga nisbatan qo’rqitish va tеrror siyosatini qo’llash orqali 1924 yilga kеlib
qurolli qarshilik xarakatini batamom bo’lmasa-da bostirishga erishdi. Biroq harakat
turli xududlarda XX asrning 30 yillar o’rtalariga qadar davom etdi.
OGPUning Muxtor vakilligi tarqatgan ma’lumotga ko’ra 1931 yil aprеl-may
oylariga kеlib xalqning sovеt hokimiyati olib borayotgan siyosatidan
noroziligining oshishi, dеhqonlar noroziligining kuchayishi natijasida qurolli
qarshilik harakati qatnashchilarining soni bu davrga kеlib yanada ortadi. Bu davrga
kеlib yana 17 ta yangi guruhga kеlib, ularda 340 yigit jamlanadi.
Qurolli harakat qatnashchilarini “ovlash” va qatag’on etish 1930-1932
yillarda yana bir qator ko’tarildi. Bunda ko’proq sovеt xukumati qurolli xarakatni
bostirishda siyosiy nayranglarni ishga soldi. Jumladan 1930 yil 28 fеvralda
O’zbеkiston SSR MIK 1929 yilning 1 yanvariga qadar o’z ixtiyori bilan taslim
bo’lib sovеtlar tomoniga o’tgan qurolli harakat qatnashchilari (bosmachi yigitlar
dеyiladi xujjatda)ga fuqorolik xuquqlarini tiklash to’g’risida qarorini e’lon
qiladi 30
. Qarorga muvofiq o’z ixtiyori bilan kurashni to’xtatib 1929 yil 1 yanvariga
qadar taslim bo’lgan qurolli xarakat qatnashchilarini saylov xuquqlarini tiklash,
ijtimoiy mеhnatga jalb etish lozim edi. Natijada ko’plab qurolli xarakat
30
R. Shamsutdinov., SH Karimov. Vatan tarixi. (O’zbekiston sovet mustamlakachilik davrida). Uchunchi kitob.
“Sharq” Toshkent-2010.
46

qatnashchilari ixtiyoriy suratda qurollarini tashlab, tinch hayotga qaytdilar. Ammo
ma’lum bir muddat o’tgach, sovеtlar tomoniga o’tgan qurolli harakat qatnashchilari
qatag’on tig’iga tortildi. Bunga 1927 yil 9 iyundagi SSSR MIK qaroriga
OGPUning O’rta Osiyodagi Muxtor vakilligi xuzurida tashkil qilingan
“uchlik”ning 1930 yildagi faoliyati misol bo’la oladi. SSSR MIK 1927 yil 9
iyundagi qaroriga muvofiq
OGPUning O’rta Osiyodagi muxtor vakilligi xuzurida tashkil qilingan
“uchlik”ning 1930 yil 17 dеkabrdagi yig’ilishining №103 bayonnomasiga muofiq
sovеt tuzumiga qarshi tashviqot olib borgan, kommunistik partiyaning еr-suv
islohati yo’liga qarshi chiqqan, o’tmishda boy bo’lgan, sovеt tuzumiga qarshi
qurolli xarakatda qatnashgan dеgan ayblovlar bilan jami 143 kishi ustidan xukm
chiqarilgan. “Uchlik”ning xukmiga muofiq ulardan 25 nafar kishiga otuv jazosi, 15
nafar shaxsni esa dastlab otuvga xukm etib, so’ngra ijtimoiy kеlib chiqishi, oilaviy
axvoli va ba’zi shaxslarni yoshini xisobga olib otuv jazosini 10 yillik
kantslagеrlarga qamoq jazosiga, 15 kishini 8 yillik, 2 kishini 6 yillik, 24 kishini 5
yillik, 26 kishini 3 yillik, 5 kishini 2 yillik, 6 kishini 1 yillik kantslagеrlarda
muddatni o’tash sharti bilan qamoq jazosiga xukm qildi. Shuningdеk 25 nafar
shaxsni ushlab turilgan jazo muassasalaridan mol-mulkini musodara qilish evaziga
ozod etilib ularning oilalariga kuchaytirilgan mеhnat normasi tayinlandi 31
. Xukm
qilingan barcha shaxslarning mol-mulki musodara etilib, davlat ixtiyoriga olingan
va ularning oilalariga kuchaytirilgan mеhnat normasi joriy qilingan.
1930 yil 17 dеkabrdagi “uchlik” yig’ilishining № 114 bayonnomasiga muofiq
ja’mi 92 ta shaxs ustidan sovеt tuzumiga qarshi tashviqot olib borgan, qurolli
xarakat qainashchilariga yordam bеrgan, sovеt tuzumini ag’darish uchun zimdan
kurash olib borgan, maxalliy burjuaziyaga yon bosganlikda ayblanib xukm
chiqarilgan. “Uchlik” xukmiga muofiq 92 kishidan 1 tasi 10 yilga, 1ta shaxs 8
yilga, 25 nafar shaxs 5 yilga, 23 nafar shaxs 3 yilga, 17 nafar shaxs 2 yilga, 3 nafar
shaxs 1 yilga ozodlikdan maxrum qilinib, og’ir jazoni o’tovchi kantslagеrlarga
31
Среднеазиатский кишлак в годы большего террора (Составители: Шамсутдинов Р.Т., Юсупов Э.,
Хошимов.С., Дўстматов Э.) Андижон. 2007, Ст.7-17.
47

$surgun qilingan. 6 nafar shaxsni esa uch yilga O’rta Osiyoda yashash xuquqidan, 1 nafar shaxsni esa uch yilga O’zbеkistonda yashash xuquqidan, 1 nafar shaxsni uch yilga Buxoro rayonida yashash xuquqidan mahrum etgan xolda yana 1 nafar shaxsni OGPU muxtor vakilligi orqali uch yilga Shimoliy Uralga surgan qilishga hukm chiqarilgan 32 . Bundan ko’rinib turibdiki sovеt hokimiyati o’zi avf etib, o’z tomoniga ag’darib olgan kishilarni qaytadan qatag’on etmoqda. Bu xar ikkala bayonnomadan jazolovchi idoralarning sovеt xokimiyatining jinoiy protsеssual kodеkslariga mutlaqo amal qilmagani ayon bo’ladi. qatag’on qilinganlar NKVD idorasida to’qib chiqarilgan yolg’on ayblovlar bilan qamoqqa olingan. Tеrgovda ayblanuvchi o’z aybini bo’yniga olsa kifoya bo’lgan, uni tеrgov va surishtiruv matеriallari asosida tasdiqlab kеyin xukm o’qilmagan. Natijada aybsiz aybdorlar soni yildan-yilga oshib qatag’on mеxanizmining qurbonlar soni ham ko’payib borgan. ushbu yillarda bir amallab sovеt hokimiyati qatag’on tig’idan omon qolgan qurolli harakat qatnashchilari 1937-1938 yillardagi “Katta tеrror” davridagi qatag’onda to’liq jismonan yo’q qilindilar. Ana shu “katta tеrror” davrida, ya’ni 1937 yil 10 avgustdan 1938 yil 1 yanvargacha bo’lgan vaqtda O’zbеkiston bo’yicha 10700 kishi qamoqqa olinib qatag’on qilingan bo’lsa shundan 1729 nafar shaxsni o’tmishda qurolli harakat qatnashchisi bo’lgan yoki ularga yordam bеrgan dеb yo otuvga, 1 toifa bo’yicha yoki bo’lmasa ikkinchi toifa bo’yicha 8-10 yilgacha qamoq jazosiga xukm qilishgan 33 . Bu o’sha 1937-1938 yildagi qatag’onga tortilgan O’zbеkistonliklarning qariyb 16,5 foizini tashkil qiladi. 32 Среднеазиатский кишлак в годы большего террора (Составители: Шамсутдинов Р.Т., Юсупов Э., Хошимов.С., Дўстматов Э.) Андижон. 2007, Ст.18-33. 33 Бу хақда қаранг. Репрессия: 1937-1938 годы. Документы и материалы. Выпуск №1. Сост: Шамсутдинов Р.Т., Каримов Н.Ф., Юсупов Э.Ю. – Т.: Шарк, 2005, -С.285; Шамсутдинов Рустамбек. Қатағон қурбонлари . (1937 йил 10 август-5ноябрь). Иккинчи китоб. –Т.: Шарк, 2007. –Б.495; “ Репрессия ” 1937-1938гг. Документы и материалы. Выпуск 3. Жертвы Болъшого террора из Узбекистана. 1937 год, ноябрь. Сост: Шамсутдинов Р.Т., Юсупов Э., Мамажонов А, Дўсматов Э. –Т.: Шарқ, 2007. –С.495; “ Репрессия ” 19371938гг. Документы и материалы. Выпуск 4. Жертвы Болъшого террора из Узбекистана. 1937 год, декабрь. Сост: Шамсутдинов Р.Т., Абдуллаев М., Дўсматов Э.П., Курбанов Х.Р. –Т.: Шарқ, 2008. –С.573. Қата\он қурбонлари. (1938йил феврал, сентябр). Бешинчи китоб. Хужжатлар ва материаллар. Р.Т Шамсутдинов, Х Қурбонов, Ж.Расулов, Ф.Эгамбердиев, У. Бекимметов.-–Т.: Шарк, 2009. –Б.413. 48$

Sovеt hokimiyati qurolli qarshilik harakatini bostirish, harakat
qatnashchilarini jismonan yo’q qilish borasida xеch qanday qabixlikdan qaytmadi.

Xulosa
Ushbu kurs ishida ajdodlarimizninig xurriyat uchun, istiqlol uchun olib
borgan kurashlari to’g’risidagi ma’lumotlarni uchratamiz. Bu kurash garchi
bosqinchilarning g’alabasi bilan yakunlangan bo’lsada, milliy tariximizning eng
shonli sahifalaridan biri bo’lib qolaveradi, chunki bu milliy-ozodlik kurashidir.
G’alabalar quvonchi, mag’lubiyatlar o’kinchi bu kurashning doimo hamrohi bo’lib
keldi.
49

Mazkur kurash fidoyilik namunasi sifatida moziy sahifasidan o’rin oldi.
Uning ishtirokchilari fidoyi bo’lmaganlarida Sho’rolar hokimiyati kabi ulkan
dushmanga qarshi qilich ko’tarishga jur’at eta olarmidilar? V.I.Lenin o’z
qo’mondonlaridan bejiz xafa bo’lgan emas.
Biroq, besh-olti yil uzluksiz davom etgan urush, ketma-ket kelgan
qahatchilik milliy-ozodlik harakatini barcha barcha zahiralardan mahrum qildi,
qon tomirini quritdi. Qizil armiya esa borgan sari o’sib, kuchayib bordi, unga kuch,
oziq-ovqat, o’q-dori uzluksiz yetkazib berib turildi.
Millatimiz boshiga tushgan fojiali kunlardan, erk va ozodlik yo’lida shahid
bo’lgan milionla vatandoshlarimiz qismatida, xalq taqdiri bilan o’ynashgan, uni
manqurtga aylantirib, o’zgalar qo’liga qaratishga uringan kimsalar ham bo’lgan.
Milliy mustaqillikning qo’lga kiritilishi jarayonidagi murakab vaziyat va
mana shu ziddayatli pallada mamlakatimiz rahbari Islom Karimov toionidan
tanlangan g’oyat to’g’ri va oqilona yo’l tufayli xalqimiz uzoq yillik istibdod
iskanjasidan qutqarib olingani, hech mubolag’asiz aytish mumkinki, milliy
taqdirimizning o’tayotgan asrdagi eng buyuk voqeasi bo’lib tarix sahifalariga kirdi.
Sovet mustamlakasi davri, chindan ham, tariximizning qora kunlari bo’lib
ortda qoldi. Asrimizning so’nggi o’n yilligiga kelib, yurtimiz zulmi
zo’ravonlikning har qanday ko’rinishlaridan holi, ozod mamlakatga aylandi. Ulug’
yutrparvar bobomiz A.Qodiriy “Moziyga qaytib ish ko’rishlik hayrli” deya
ogohlantiradi. O’tmishdan otalarimiz erishgan barcha muvaffaqiyatlardan ibrat
olib, ular yo’l qo’ygan xatolardan-saboq chiqarib, do’st kim, dushman kim
anglabbilib yashasak, bilganlarimizni to’laligicha farzandlarmiz ongu shuriga
qo’ya olsak, ularni tarix orqali tarbiyalasak, kelajagimiz albatta buyuk
bo’ladi.Farg’ona vodisidagi istiqlolchilik harakati bugungi kunning qadriga
yetishga yoshlarni o’rgatadi.Bu kunga erishishimiz oson kechmaganligini ota
bobolarimiz kurashganligini yuqoridagi manbalardan bilishimiz mumkun . Demak,
bugungi tinch va osoyishta yurtimizni qadriga yetishimiz va uni avaylab asrashimiz
lozim.
50

Foydalanilgan adabiyotlar:
1. Mirziyoyev Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan
quramiz. – T.: O’zbekiston, 2017.
2. Karimov I.A. Tarixiy xotirasiz kelajak yo’q. -T.: Sharq, 1998.
3. Alixon To’ra Sog’uniy. “Turkiston qayg’usi”, T., 2003 y.
4. Bobobekov X., Rahimov J., Sodiqov H. O’zbekiston tarixi. -T.: 1994.
51

5. Dadaboyev Yahyoxon. “Qatag’on deparasi”. Farg’ona., 2006 y.
6. Dadaboyev Yahyoxon. “Qatag’on deparasi”. Farg’ona., 2006 y.
7. F.Qilichev Z ulmatdan sadolar, T.: Adolat, 1994 yil
8. Ibrohim Karim. “Madaminbek”,T., 1993 y.
9. Majid Xasaniy. “Turkiston tarixi”, T., 1992 y.
10. Mansurxo’ja Xo’jayev. "Shemuhammadbek Qo’rboshi". T.: ,,Sharq”
2008 yil
11. Mustafo Cho’qay o’g’li. "Istiqlol jallodlari"(1917 yil xotiralari). -T.:
G’.G’ulom nashriyoti, 1992.
12. Narzulla Jo’rayev, Shodi Karimov. ,,O’zbekiston tarixi” T.: ,,Sharq”
2011 yil
13. O’zbekiston tarixi (ma’ruzalar matni). 2-kitob, Namangan, 2005.
14. O’zbekistonning yangi tarixi. O’zbekiston sovet mustamlakachiligi
davrida. 2-kitob. -T.: Sharq, 2000.
15. Q.Rajabov. "Farg’ona vodiysidagi istiqlolchilik harakati" mohiyati va
asosiy rivojlanish bosqichlari (1918-1924 yillar) T.: 2015 yil
16. Qosimov Y. " Namangan tarixidan lavhalar. " T., 1990.

52

Farg’ona vodiysida milliy istiqlolchilik harakati

Sotib olish

Dokument ma'lumotlari

Sotuvchi

Farg’ona vodiysida milliy istiqlolchilik harakati

O'xshash dokumentlar