Fiskal siyosatining mohiyati, maqsadlari, vositalari. Barqarorlashtirish siyosati - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	15000UZS
Hajmi	230.6KB
Xaridlar	5
Yuklab olingan sana	16 Oktyabr 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Fiskal siyosatining mohiyati, maqsadlari, vositalari. Barqarorlashtirish siyosati

Sotib olish

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA
INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI

GULISTON DAVLAT UNIVERSITETI
RAQAMLI IQTISODIYOT VA INNOVATSIYALAR FAKULTETI
“IQTISODIYOT” KAFEDRASI

“MAKROIQTISODIYOT”
fanidan

Fiskal siyosatining mohiyati, maqsadlari, vositalari.
Barqarorlashtirish siyosati
mavzusidagi

KURS ISHI

MUNDARIJA

KIRISH ................................................................................................................... 3
I BOB FISKAL SIYOSATINING MAZMUN-MOHIYATI VA ASOSIY
MAQSADLARI ..................................................................................................... 5
1.1. Fiskal siyosatining asosiy maqsad va vazifalari ....................................... 5
1.2. Fiskal siyosatining umumiy talabga ta’sir etish mexanizmi .............. 14
1.3. Diskret va nodiskret fiskal siyosati ................................................................. 16
II BOB O’ZBEKISTONDA FISKAL SIYOSATINI AMALGA OSHIRISH
YO’LLARI ........................................................................................................... 25
2.1. Rivojlangan davlatlarda fiskal siyosatining yuritilishi ...........................
25
2.2. Iqtisodiyotni rivojlantirishdagi fiskal va pul-kredit siyosatining
o’rni .......................................................................................................................................... 27
2.3. O’zbekistonda fiskal siyosatini amalga oshirish yo’llari ...................... 30
XULOSA ............................................................................................................... 32
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI ....................................... 34

2

KIRISH
Kurs ishi mavzusining dolzarbligi. Fiskal siyosati, maqsadi, vazifalari
mavzusini o'rganishning dolzarb darajasi, o'rganuvchining kursdagi ma'lumotlar,
o'rganishga ajratilgan vaqti, o'qituvchilarning tashkil etgan darslar va kursning
o'ziga xos strukturasiga bog'liq bo'ladi. Bu o'zgaruvchilar kursning tashkil etilish
shakli va turiga qarab o'zgarishi mumkin. Bunday dolzarb darajasi kurslar,
o'rganuvchilarning kurs dasturini, o'qituvchilar tomonidan taqdim etilayotgan
materiallarni va kursni tashkil etuvchi tashkilotning maqsadlarini hisobga olgan
holda belgilanadi.
Kurs ishining maqsadi shudaki fiskal siyosatning mohiyatini tushunish:
Kurs o'rganuvchilarga fiskal siyosatning o'ziga xos mohiyatini, uning talqinlardagi
o'rnini va moliyaviy siyosatning boshqa turlari bilan farqini tushuntirishni maqsad
qiladi. Bu, fiskal siyosatning asosiy prinsiplarini, soliq tizimlarini, to'lovlar va
chegirmalar turlarini, moliyaviy iste'mol qilishning tartibi va boshqalarini
o'rganishni o'z ichiga oladi.
Kurs ishining obyekti va predmeti . Fiskal siyosat davlatlar va ularning
moliyaviy resurslarini boshqarishning asosiy vositalaridan biri hisoblanadi va
ekonomik tizimning barcha sohalariga ta'sir qiladi. U davlatning moliyaviy
siyosatining asosiy qismidir va iste'mol qilingan efektiv fiskal siyosat, iqtisodiy
rivojlanish va barqarorlikni ta'minlashda muhim ahamiyatga ega bo'ladi.
Fiskal siyosat, bir davlatning moliyaviy siyosatining bir qismidir va moliyaviy
resurslar to'plamining tashkili, ishlab chiqarish, iste'mol qilish, istisno qilish va
qonun huzuridagi to'lovlar orqali moliyalashtirish jarayonlarini ifodalaydi. Uning
asosiy maqsadi moliyaviy resurslarni to'plash, moliyaviy iste'mol qilish va
moliyaviy barqarorlikni ta'minlashdir.
Kurs ishining ilmiy-uslubiy asoslari. Kurs ishining ilmiy uslubiy asoslari
fiskal siyosati va uning iqtisodiy oqibatlarini o’rganish, fiskal siyosati nuqtai
nazarlar va uning iqtisodiyotga ta’sirini tadqiq etish va iqtisodiy rivojlanish fiskal
3

siyosatini va uning mamlakat iqtisodiyotiga ta’sirini namoyon bo’lishini tahlil
qilish.
Kurs ishi tarkibi . Kurs ishi kirish qismi, ikkita bob, xulosa va foydalanilgan
adabiyotlar ro yxatidan iborat. Birinchi bob "Fiskal siyosatining mazmun-ʻ
mohiyati va asosiy maqsadlari". Ikkinchi bob "O zbekistonda fiskal siyosatini
ʻ
amalga oshirish yo’llari".
Kurs ishi 35 varaq bosma matnda taqdim etilgan va foydalanilgan
adabiyotlar ro yxati hamda xulosani o z ichiga oladi.
ʻ ʻ

4

I BOB FISKAL SIYOSATINING MAZMUN-MOHIYATI VA ASOSIY
MAQSADLARI
1.1. Fiskal siyosatning asosiy maqsadi va vazifalari
Fiskal siyosatining asosiy maqsadi yalpi talab va yalpi taklifga ta’sir
ko‘rsatish orqali bozor mexanizmining tsiklik tebranishlar, ishsizlik, inflyatsiya
kabi kamchiliklarini yumshatishdan iborat.
Iqtisodiyotni modernizatsiyalashga oid tub islohotlarning o'tkazilishi davlatning
iqtisodiy siyosatining samarali ijrosini ta'minlashni taqozo etadi. Bizga ma'lumki,
islohotlar strategiyasi davlat iqtisodiy siyosatining keng qamrovli dastaklarini o'z
ichiga oladi. Mana shunday eng muhim dastaklardan biri davlatning izchil olib
borilayotgan moliyaviy siyosatidir. Moliyaviy siyosat qo'yilgan maqsadlarni
hayotga tatbiq etish uchun, bajarilishi lozim bo'lgan vazifalarning ijrosini
ta'minlashda asosiy o'rinni egallaydi. Moliyaviy siyosat haqida so'z yuritar
ekanmiz,uning nihoyatda ko'p qirrali va murakkab kategoriya ekanligini alohida
ta'kidlash lozim. Hozirgi kunga qadar moliyaviy siyosat tushunchasi borasida
yagona fikr mavjud emas. Masalan, G'arb iqtisodchilari Stenli Fisher, Rudiger
Dornbush va Richard SHmalenzilar moliyaviy siyosat tushunchasiga fiskal siyosat
tushunchasi orqali y о ndas hadilar. «Fiskal siy о sat esa davlatning o'z daromadlari
va xarajatlari bo'yichaqaror qabul qilishi bo'lib hi s oblanadi», — deb
ta'kidlashadi. 1
J.M.Keynsning izdoshlari AQSHdan - A.Xansen, S.Xarris;
Buyuk Britaniyadan - R.Xarrod, A.Ilersik, A.Pikok; Frantsiyadan - F.Perru;
Germaniyadan - F.Neymark va boshqalar fiskal antitsiklik nazariyaning
yaratilishini nihoyasiga yetkazdilar. Bu nazariyaning mohiyati balanslashtirilgan
iqtisodiy taraqqiyot maqsadlari uchun davlat daromadlari va xarajatlaridagi
o'zgarishlarga borib taqaladi.
Neokeynschilar samarali talabga erishishning usuli sifatida “defitsitli
moliyalashtirish” g'oyasini himoya qildilar. Ular davlat qarzlarining o'sishini
inobatga olmagan holda davlat katta xarajatlarining zarurligini isbotlab berdilar.

1 Vahobov A., Jo’raev A. Soliqlar va soliqqa tortish. Darslik. –T.: Sharq 2010.
6

Biroq xronik xarakter kasb etgan katta miqdordagi byudjet defitsitlari
iqtisodchi- olimlarning ma'lum bir guruhini, shu jumladan Stokgol m maktabi
vakillarini, jumladan, E.Lindal , G.Myurdallar byudjetga oid muammoni yangicha
hal etishga maj bur etdi. Bu maktab vakillari “byudjetni siklik balanslashtirish”,
ya'ni byudjet daromadlari va xarajatlarini iqtisodiy siklga moslashtirish
nazariyasini taklif etdilar. Bu nazariyaga muvofiq iqtisodiy tanazzul paytida
vujudga kelgan byudjet defitsitini davlat iqtisodiy o'sishi davridagi ortiqchalar
hisobidan qoplashi kerak. Ana shu tavsiyanomalarga rioya etgan holda bir necha
kapitalistik mamlakatlarning hukumatlari siklik tartibga solishning maxsus pul
fondlarini yaratdilar.
Amerikalik mashhur olimlar K.R.Makkonnell va S.L.Bryular taklifga
yo'naltirilgan fiskal siyosatni qo'llab-quvvatlaydilar. Fiskal siyosat esa jami talabga
va soliqlarni o'zgartirish orqali esa taklifga ham ta'sir ko'rsatadi. Byudjetdan
transfert to'lovlari va soliq tizimi, bu olimlar fikricha, turli iqtisodiy vaziyatlarda
talab qilingan muvozanatni ta'minlashi mumkin.
Kengaytirilgan fiskal siyosat davlat xarajatlarini oshirish va soliq
stavkalarini pasaytirish orqali amalga oshiriladi, bu esa byudjet taqchilligining
oshishiga olib keladi. Ortiqcha xarajatlar (defitsit) davlat tomonidan aholi, sug‘urta
kompaniyalari, sanoat firmalari va boshqalardan olingan kreditlar hisobidan
qoplanadi.
Resessiv bo'shliq bo'lsa, avtomatik qayta qurish mexanizmi ishlaydi. Biroq,
keynschilar bu mexanizm sekin ishlaydi deb hisoblashadi. To'liq bandlikni tiklash
uchun omil narxlarini moslashtirish uzoq vaqt talab etadi. Shuning uchun hukumat
bu mexanizmga yordam berishi kerak. Shunday qilib, ekspansion fiskal siyosat
retsession bo'shliq yuzaga kelganda, iqtisodiyot o'z salohiyatidan pastroq
ishlaganda amalga oshiriladi. Keynschilar bu holatda rejalashtirilgan byudjet
taqchilligi zarur deb hisoblaydilar.
Cheklovchi fiskal siyosat davlat xarajatlarini qisqartirishga va soliq
stavkalarini oshirishga asoslangan. Ushbu turdagi soliq-byudjet siyosati inflyatsiya
7

bo'shliqlarini bartaraf etish uchun ishlatiladi. Davlat xarajatlarini qisqartirish yalpi
talabni kamaytiradi. Xuddi shunday natijaga soliqlarni oshirish orqali ham erishish
mumkin.
Aksiltsiklik fiskal siyosat rag'batlantirishdan iborat iqtisodiy rivojlanish
tsiklik rivojlanish kuchlari tomonidan surilayotgan joyga qarama-qarshi
yo'nalishda. Ushbu turdagi siyosat turg'unlik davrida talabni rag'batlantiradi va
tiklanish davrida uni cheklaydi. Bu shuni anglatadiki, agar iqtisodiyot tanazzulga
yuz tutsa yoki iqtisodiy tiklanish davrida byudjet profitsiti bo'lsa, hukumat
rejalashtirilgan byudjet taqchilligini ta'minlashi kerak. Shu bilan birga,
kontratsiklik fiskal siyosat to'liq bandlikni ta'minlash uchun etarli bo'lgan yalpi
talab darajasini shunchaki ushlab turishi kerak. Buni inflyatsiyani qo'zg'atmaydigan
tarzda qilish kerak.
Biroq, ekspansion, cheklovchi yoki kontrtsiklik fiskal siyosat natijasida
yuzaga keladigan byudjet taqchilligi va profitsiti turli xil ta'sir ko'rsatishi mumkin.
Bundan tashqari, bu oqibatlar Keyns modelining sezilarli qayta tuzilishiga ta'sir
qilishi mumkin.
Fiskal siyosatning asosiy maqsadi ishsizlik va inflyatsiyani bartaraf etishdan
iborat. Inqiroz davrida fiskal siyosatni rag'batlantirish masalasi kun tartibiga
qo'yilgan. Bunga quyidagilar kiradi:
1) davlat xarajatlarining ko'payishi yoki;
2) soliqlarning kamayishi yoki;
3) 1 va 2 kombinatsiyasi;
Boshqacha qilib aytganda, agar boshlang'ich nuqta muvozanatli byudjet
bo'lsa, byudjet siyosati davlat byudjeti yo'nalishi bo'yicha harakatlanishi kerak.
turg'unlik yoki depressiya davrida tanqislik.
Aksincha, agar iqtisodiyot ortiqcha talab tufayli inflyatsiyani boshdan
kechirayotgan bo'lsa, bu holat qisqartiruvchi fiskal siyosatga mos keladi.
8

Qisqartiruvchi soliq siyosati quyidagilarni o'z ichiga oladi:
1) davlat xarajatlarini qisqartirish yoki; 2) soliqlarni
ko'paytirish yoki; 3) 1 va 2 kombinatsiyasi.
Fiskal siyosat quyidagilarga e'tibor qaratishi kerak. Ijobiy balans agar
iqtisodiyot inflyatsiyani nazorat qilish muammosiga duch kelsa, davlat byudjeti.
Byudjet taqchilligini qoplash uchun ssuda kapitaliga talabning yuqoriligi
tufayli yuzaga kelgan yuqori foiz stavkasi natijasida xususiy xarajatlarning
kamayishi deyiladi. siljish effekti. Byudjet taqchilligini moliyalashtirishning faqat
ikkita usuli mavjud. Butun byudjet taqchilligi hukumatning xarajatlarni qoplash
uchun etarli daromadga ega bo'lmagan holda, qarzda yashashini anglatadi. Shuning
uchun defitsitni qoplashning birinchi usuli davlat qimmatli qog’ozlarini
(obligatsiyalarini) chiqarishdir. Bu qimmatli qog'ozlar ssuda kapitali bozorida
raqobatlashadi qimmatli qog`ozlar korporatsiyalar va boshqa qarz oluvchilar bilan.
talabni yuzaga keltiradi va ular bilan kredit olish uchun Natijada, kreditning narxi -
foiz stavkasi ko'tariladi.
Yuqori foiz stavkasi iste'molchilarga qiziqish ko'rsatadigan tovarlarni (uy,
avtomobil, uzoq muddat foydalaniladigan tovarlar) sotib olishni qisqartirish
signalidir. Yuqori foiz investorlar uchun yangi asbob-uskunalar, zavod va zavodlar
qurish uchun sarf-xarajatlarni kechiktirish uchun signaldir. Yuqori foiz stavkasi
imkoniyat xarajatlarini oshiradi. Shunday qilib, siqib chiqarish effekti olinadi,
ya'ni. tufayli xususiy xarajatlarning qisqarishi yuqori stavkalar foizni tashkil etdi,
bu esa byudjet taqchilligini yuzaga keltirgan davlat xarajatlarining oshishi hisobiga
yuzaga keldi.
Agar kengaytiruvchi fiskal siyosat siqib chiqaruvchi ta'sirga olib kelishi
mumkin bo'lsa, cheklovchi siyosat teskari ta'sirga ega. Foiz stavkasining pasayishi
hosil qiladi. Yaxshiroq sharoitlar kreditga tovarlar sotib olish va qo'shimcha
investitsiyalar uchun. Shu bilan birga, bu inflyatsion tafovutni tiklash va
rivojlantirish bosqichida qo'llaniladigan cheklovchi siyosatning inflyatsiyaga qarshi
ahamiyatini pasaytiradi.
9

Savdo cheklovlari mavjud bo'lmaganda, barcha bozorlarda tovarlar bir xil
narxda almashtiriladi (narxlar farqi bundan mustasno). Narx printsipitekislash Agar
narxlar xarajatlardan yuqori bo'lsa (va aksincha) ishlab chiqaruvchilar bozorlarda
taklifni ko'paytirishini aks ettiradi.
Bu tamoyil ssuda kapitali (kredit) bozorlarida ham amal qiladi. Zamonaviy
texnologiyalar bilan qarz olish uchun moliyaviy imkoniyatlarga ega bo'lgan har bir
kishi ularni bozorlarda taklif qilishi mumkin. Shimoliy Amerika Avstraliya,
Yevropa, Yaponiya, va hokazo. Va hamma joyda foiz stavkasi (qarz narxi) soliqlar
va turli tranzaksiya xarajatlari tufayli yuzaga kelishi mumkin bo'lgan farqni
hisobga olmaganda, bir xil bo'ladi. Misol: AQSh hukumati soliqlarni qisqartiradi,
bu esa olib keladi.Budjet taqchilligi- byudjet daromadlarining kamayishi hisobiga.
Kamomadni qoplash uchun kredit kerak. Hukumat ssuda kapitali bozoriga
murojaat qiladi, kreditga talab ortadi va shu bilan birga foiz stavkasi ham ortadi.
Masalan, yevropaliklar bularning barchasiga qanday munosabatda bo'lishadi? Ular
o'z mablag'larini AQSh kredit bozoriga o'tkazishni boshlaydilar, bu erda kredit
narxi yuqori bo'lgan. Bunday transferlar qanchalik ko'p bo'lsa, ular foiz stavkasiga
shunchalik bosim o'tkazib, uni pastga tushishga majbur qiladi. Xorijiy kreditlar
oqimi siqib chiqarish effektiga qanday ta'sir qiladi? Bu oqim foiz stavkasini
pasaytirish orqali talabning qisqarishini yumshatishi, “to‘plangan” talab miqdorini
kamaytirishi kerak. Ovro‘polik o‘z pulini AQShga o‘tkazishdan oldin uni AQSh
dollariga aylantirishi kerak. 2
Binobarin, Yevropa valyuta bozorlarida (ya’ni bir
valyuta boshqa valyutaga almashtiriladigan bozorlarda) AQSH dollariga talab
ortadi. Dollarga bo'lgan talabning oshishi dollar narxini oshiradi, dollar esa boshqa
valyutalarga nisbatan ko'tariladi. Kuchli dollar AQSh eksporti va importiga qanday
ta'sir qiladi? Yana "qimmat" dollar importni amerikaliklar uchun arzonlashtiradi.
Axir, endi xorijdan biroz ko'proq tovar sotib olsa bo'ladi. Lekin, shu bilan birga, u
chet elliklar uchun Amerika eksportini qimmatroq qiladi: endi 1 dollarga Amerika
mahsulotini sotib olish uchun buning uchun biroz ko'proq frank, marka, funt va
hokazo to'lash kerak. Bunday vaziyatda har qanday iqtisodchi AQSh endi kamroq
2 www.gazeta.uz
10

eksport qiladi va ko'proq import qiladi, deb bashorat qiladi. Sof eksport qisqaradi
va bu yalpi talabning qisqarishiga olib keladi. O'zgartirilgan ichki talabning bir
qismi sof eksportning pasayishi shaklida bo'ladi. Chetdan kelayotgan kreditlar esa
foiz stavkasining oshishini cheklaydi. Ammo o'rtacha foiz stavkasi ham
investitsiyalarni va kreditga javob beradigan uzoq muddatli iste'mol tovarlarini
sotib olishni "siqib chiqaradi".
Tovar va xizmatlarni sotib olishga davlat xarajatlari yangi komponent
hisoblanadi. Umumiy hisob PVP ishlab chiqarish xarajatlari. Bunday xarajatlarning
ichki mahsulot ishlab chiqarish hajmining o'zgarishiga ta'sirini tushunish uchun
ularni iste'mol va investitsiyalar uchun umumiy xarajatlar bilan taqqoslash kerak.
Buning uchun biz grafik tahlilga murojaat qilamiz.
Absissa o'qida biz PVP o'lchamini, ordinat o'qida esa aholi, korxonalar va
davlatning iste'molga sarflagan xarajatlarini chizamiz. Keyin koordinata burchagi
bissektrisasida joylashgan nuqtalar iqtisodiy tizimning PVP hajmi aholi, korxonalar
va davlat tomonidan to'liq iste'mol qilinadigan holatlarini ko'rsatadi. Boshqacha
qilib aytganda, ushbu nuqtalardagi umumiy xarajatlar PVP ning mos keladigan
hajmiga teng bo'ladi.
Keling, A nuqtada bissektrisani kesib o'tuvchi iste'mol grafigini tuzamiz,
bunda S aholining sarf-xarajatlari uning iste'moliga teng bo'ladi. Bizning
modelimizni yanada aniqroq qilish uchun biz korxonalarning investitsiyalar uchun
xarajatlarini hisobga olamiz, ya'ni. Aholining iste'mol xarajatlariga investitsiya
xarajatlarini qo'shamiz. Aholining va korxonalarning umumiy iste'mol xarajatlari
grafigi C + Ying bissektrisani B nuqtada kesib o'tadi, bunda ularning iste'moli
FVPning boshqa hajmiga teng bo'ladi. Va nihoyat, bu barcha xarajatlarga davlat
tomonidan tovar va xizmatlarni sotib olishni qo'shamiz. C + Ying + G grafigi
bissektrisani aholi, korxonalar va davlat xarajatlari FVPning uchinchi hajmiga teng
bo'ladigan nuqtada kesib o'tadi.
Shunday qilib, davlat xarajatlari yalpi xarajatlarni oshiradi va shu bilan yalpi
talabni rag'batlantiradi, bu esa o'z navbatida sof ichki mahsulot va pirovardida yalpi
11

ichki mahsulot (YaIM) o'sishiga yordam beradi. Shuningdek, davlat xarajatlari
iste’mol va sarmoyaga sarflanadigan xarajatlar kabi milliy ishlab chiqarishning
o‘sishiga hissa qo‘shishi va shuning uchun ishlab chiqarish pasaygan taqdirda
tartibga soluvchi vosita sifatida foydalanish kerakligi ham aniq.
Biroq, bu xarajatlarning kamayishi ishlab chiqarishning qisqarishiga olib
kelganligi sababli, ular makroiqtisodiy barqarorlikni va bandlikni saqlash uchun
bum va inflyatsiya davrida ham qo'llanilishi kerak. D.Keyns modelida
makroiqtisodiy tartibga solish, barqarorlik va bandlikka erishishning asosiy vositasi
sifatida aynan davlat xarajatlari nazarda tutilgan edi. Fiskal siyosat doirasida ular
soliqqa solishda ham katta rol o'ynaydi. Ammo nima uchun bu sodir bo'lishini
tushunish uchun biz davlat xarajatlari multiplikatorining tahliliga murojaat
qilishimiz kerak.
Oldingi muhokama natijasida men davlat xarajatlarining o'sishi NVP va
demak, YaIMning o'sishiga olib keladi degan xulosaga keldim. Bu xarajatlarni
kamaytirish, aksincha, FVPning muvozanat hajmini kamaytiradi. Grafik jihatdan
bu makromuvozanat nuqtasining bissektrisa bo'ylab harakati sifatida ifodalanishi
mumkin: birinchi holatda u yuqoriga, ikkinchisida - pastga siljiydi. Biroq, savol
tug'iladi: NVP yoki YaIM hajmining bu o'sishi yoki kamayishi qay darajada sodir
bo'ladi?
Davlat xarajatlari, printsipial jihatdan, o'z ta'sirida jami xarajatlarning boshqa
turlaridan, masalan, investitsiyalardan farq qilmaganligi sababli, investitsiya
multiplikatori to'g'risida ilgari olingan barcha dalillar ularga to'liq taalluqlidir. Bu
shuni anglatadiki, tovarlar va xizmatlarni sotib olishga davlat xarajatlari
multiplikator yoki multiplikator ta'sir ko'rsatadi. Ammo davlat xarajatlari
multiplikatorini investitsiya multiplikatoridan farqlash uchun biz birinchisini bir xil
harf bilan belgilashimiz mumkin, lekin indeksni r qo'shamiz. Keyin, analogiya
bo'yicha, biz ushbu multiplikatorni NDPdagi o'sishning nisbati sifatida
belgilashimiz mumkin. Davlat xarajatlarining o'sishi (GR).
12

Yalpi ichki mahsulot amortizatsiya xarajatlarini hisobga olgan holda sof
mahsulotdan farq qilganligi sababli, u uchun tegishli multiplikator davlat
xarajatlariga nisbatan YaIMning o'sishi sifatida aniqlanadi.
Grafik jihatdan multiplikator effekti iste'mol, investitsiyalar va davlat
xaridlariga to'g'ridan-to'g'ri jami xarajatlarning yuqoriga siljishi bilan YaIM yoki
YaIM hajmining oshishi sifatida ifodalanishi mumkin.
Faraz qilaylik, makromuvozanat ushbu to'g'ri chiziqning bissektrisa bilan
kesishgan nuqtasida E nuqtada o'rnatiladi. Keyin davlat xarajatlari multiplikatori
investitsiya multiplikatoriga o'xshash harakat qiladi. Shuning uchun uni o'xshashlik
bilan aniqlash mumkin.
Ko'rib chiqilayotgan misolda men 3/4 ga teng PSP ni qabul qildim, undan Kr
= 4 multiplikatori aniqlandi. Ammo, allaqachon ma'lumki, PSP + PSS = 1, bundan
kelib chiqadiki.
Soliqlar fiskal siyosatning bir qismi bo'lib, ular yordamida davlat bozor
iqtisodiyoti faoliyatini tartibga soladi. Bunday tartibga solish davlat xarajatlarida
bo'lgani kabi to'g'ridan-to'g'ri va to'g'ridan-to'g'ri emas, balki bilvosita, aholining
iste'moli va jamg'armalariga ta'sir qilish orqali erishiladi. Buni yaxshiroq tushunish
uchun, keling, davlat aholiga million rubl miqdorida bir martalik soliq joriy qiladi
va soliq miqdori PVP hajmiga bog'liq emas deb faraz qilaylik. Bu holda aholi
ixtiyoridagi daromad ham million rublga kamayishini tushunish qiyin emas. Biroq,
endi daromadning kamayishi nafaqat iste'molning, balki aholi jamg'armalarining
ham qisqarishiga olib keladi. Hisob-kitoblarning soddaligi uchun biz bu holda
iste'molga marjinal moyillik (PSP) va jamg'arma (PSS) bir xil bo'ladi, deb
hisoblaymiz, ya'ni. PSP = PSS = 1/2.
Bu FVPning muvozanat hajmiga qanday ta'sir qiladi? Birinchidan, iste'molga
sarflanadigan xarajatlar million rublga emas, balki faqat a/2 millionga qisqaradi,
chunki jamg'armalarga sarflanadigan xarajatlar ham ikki baravar kamayadi.
Ikkinchidan, iste'molga sarflanadigan xarajatlarning qisqarishi umumiy
13

xarajatlarning qisqarishiga olib keladi, bunda investitsiyalar va davlat xaridlari
uchun sarflar ham kiradi. Natijada, umumiy xarajatlar jadvali pastga siljiydi.
Shunga ko'ra, muvozanat FVP hajmi ham kamayadi. Shuning uchun, agar E
nuqtasida uch million rublga teng bo'lsa, u holda yangi grafik bissektrisani kesib
o'tadigan E nuqtada b - a / 2 million rubl bo'ladi. Bundan nima uchun soliqlarning
ko'payishi yoki kamayishi mahalliy ishlab chiqarish hajmiga davlatning tovarlar va
xizmatlarni sotib olishga sarflagan xarajatlariga qaraganda kamroq ta'sir ko'rsatishi
aniq bo'ladi. Bunday xarajatlar umumiy xarajatlarning bir qismini tashkil qiladi va
shuning uchun ular iste'mol va investitsiyalar bilan bir qatorda yalpi talabni
tavsiflaydi va shuning uchun mahalliy ishlab chiqarish hajmiga bevosita ta'sir
qiladi.
Davlat xaridlarining o'sishi bilan talab ortadi va shu bilan ishlab
chiqarishning yanada o'sishi rag'batlantiriladi. Soliqlarning o'zgarishi - ularning
ko'payishi yoki kamayishi - umumiy xarajatlarning tarkibiy qismlaridan biriga,
ya'ni iste'molga bevosita ta'sir qiladi. Shuning uchun soliqlar, garchi multiplikativ
ta'sirga ega bo'lsada, lekin ularning ishlab chiqarishning muvozanat hajmiga ta'siri
bilvosita, iste'mol orqali ta'sir qiladi va hajmi bo'yicha u davlat xarajatlaridan
kamroqdir .( 1.1.1chizma)
14

1.1.1-chizma. Moliyaviy siyosatning tarkibiy qismlari 3

Yuqoridagilarni inobatga olgan holda, moliyaviy siyosatning tarkibiy qismlari
hisoblanadigan soliq va byudjet siyosatini ko'rib chiqish maqsadga muvofiqdir.
Soliq siyosati moliyaviy siyosatning eng muhim qismi hisoblanadi. Besh yuz
yildan ortiqroq vaqt mobaynida zamonaviy moliya fani soliqlarga nisbatan
munosabatini aniq belgilash imkoniga ega bo'lgan. Bu munosabatlar
quyidagilardan tashkil topadi:
• soliqlarsiz davlatning faoliyat ko'satishi mumkin emas;
• soliqli undirish qat'iy o'sish tendentsiyasiga ega;
• oqilona soliq ostonasidan o'tilganidan so'ng tabiiy takror ishlab
chiqarish jarayoni buziladi - iqtisodiyotning o'z-o'zidan yemirilishisodir bo'ladi;
• tanazzul davrida soliqlar mumkin qadar minimal darajada
o'rnatilmog'i lozim. Buning natijasida mamlakatning iqtisodiy mexanizmi ichki
investitsion salohiyatni safarbar etish hisobidan tiklanadi;
3 Ивашковский С.Н Макроекономика, Учебник-2-e изд,доп- М: Дело,2002.
15

• soliqning yuqori ostonasi kapitalning chetga chiqib ketishiga olib
keladi; iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish kerak, albatta. Byudjet tizimi
byudjetlari daromadlarining tasnifi daromadlarni ularning turlari va manbalari
bo’ycha tasniflashdan ib о rat bo’ladi.
Byudjet tasnifi o’z ichiga quyidagilarni о ladi :
• byudjet tizimi byudjetlari daromadlarining tasnifini;
• byudjet tizimi byudjetlari xarajatlarining tasnifini;
• davlat byudjeti taqchilligini qoplash manbalari tasnifini.
Davlat byudjeti daromadlarini shakllantirishda byudjet kodeksining
ahamiyati katta bo’lib, unning 9 bobi “Davlat byudjeti daromadlari” deb
nomlanadi.
Unga ko’ra davlat byudjeti daromadlari:
• soliqlar va boshqa majburiy to’lovlar;
• davlat aktivlarini joylashtirish, foydalanishga berish va
sotishdan olingan daromadlar;
• meros, hadya huquqi bo’yicha davlat mulkiga o’tgan pul
mablag’lari;
• yuridik va jismoniy shaxslardan, shuningdek chet davlatlardan
tushadigan qaytarilmaydigan pul tushumlari;
• rezident-yuridik shaxslarga berilgan byudjet ssudalarini va chet
davlatlarga ajratilgan kreditlarni to’lash hisobidan to’lovlar;
• qonun hujjatlariga muvofiq boshqa daromadlar hisobidan
shakllantiriladi.
1.2. Fiskal siyosatining umumiy talabga ta’sir etish mexanizmi
Iqtisodiyotda to`liq bandlik va ortiqcha talab natijasida inflyatsiya kelib
chiqishi mumkin bo`lgan vaziyatlarda cheklovchi fiskal siyosat- fiskal restriktsiya
olib boriladi. Cheklovchi fiskal siyosat davlat xarajatlarini (G) kamaytirish yoki
soliqlarni (T) oshirish yoki bo`lmasa ikkala tadbirni bir vaqtda olib borish orqali
iqtisodiyotning davriy o`sishini chegaralashdan iborat. Qisqa muddatli davrlarda
ushbu tadbirlar talab inflyatsiyasini kamaytiradi. Uzoq muddatli davrlarda esa
16

yuqori soliqlar iqtisodiyotda stagnatsiyaga olib kelishi mumkin. Bu esa
mamlakatning iqtisodiy salohiyatini izdan chiqaradi. Bunga davlat xarajatlaridan
samarasiz foydalanish qo`shimcha turtki bo`lishi mumkin. Davlatning asosiy
vazifalaridan biri iqtisodiyotni barkarorlashtirish hisoblanadi. Bunday
barqarorlashtirishga monetar siyosat vositalari qatori fiskal siyosat orqali xam
erishiladi. Fiskal siyosat shuningdek, byudjet-solik siyosati deb ham aytiladi.
Byudjet-soliq siyosati deganda noinflyatsion YAIM ishlab chiqarish
sharoitida iqtisodiyotda to`lik bandlilikni, to`lov balansining muvozanatini va
iqtisodiy o`sishni ta`minlashga qaratilgan davlat xarajatlari va soliqlarini
o`zgartirishni o`z ichiga olgan chora tadbirlar tushuniladi.
Agar davlat byudjeti takchilligi davlat zayomlarini chiqarish orqali
moliyalashtirilsa, ular sotilishi natijasida pulga talab oshadi. Bu esa o`z navbatida
foiz stavkasini ko`tarilishiga olib kelishi mumkin. Oqibatda investitsiya xarajatlari,
sof eksport xajmi va qisman iste`mol xarajatlari kamayadi. Pirovardida siqib
chiqarish samarasi ro`y beradi va u fiskal siyosatning ragbatlantiruvchi samarasini
zaiflashtirib qo`yadi. 4

Byudjet takchilligini moliyalashtirishning bu usuli noinflyatsion usul
xisoblansada inflyatsiya xavfini ma`lum muddatga kechiktiradi xolos. Chunki
muddati etgan zayomlarni sotib olish bilan davlat muomaladagi pul massasini
ko`paytiradi. Bu esa o`z navbatida, baxolar darajasining ko`tarishiga sabab bo`ladi.
Soliq tushumlarini ko`paytirish byudjet taqchilligini moliyalashtirishning uchinchi
yo`li bo`lib, u uzoq muddat talab etadigan soliq islohoti o`tkazilishini talab etadi.
Bu isloxotlar soliq bazasini kengaytirish, soliq stavkalarini kamaytirish, solik
yukini ishlab chiqaruvchilardan ko`proq mulk egalari va mulkdan foydalanuvchilar
zimmasiga o`tkazish orqali soliqlar tushumini ko`paytirishni ko`zda tutadi.
Byudjet ortikchaligini kamaytirish usullariga muomaladagi pul mablaglarini
olib qo`yish va davlat qarzlarini to`lash kiradi.
4 Ishmuhamedov A.E., Djumaev Z.A., Jumaev Q.X., Makroiqtisodiyot: o`quv qo`llanma.-T., O`zbekiston
Yozuvchilar uyushmasi Adabiyot jamga`rnas nashriyoti,2005.
17

Davlat qarzlarini to`lash nominal daromadlar va muomaladagi pul massasini
oshirib, baxolar darajasining yanada oshishiga olib kelishi mumkin. Shu tufayli
byudjetdagi ortiqcha mablaglarni muzlatib qo`yish byudjet kamomadini
pasaytirishning nisbatan noinflyatsion usulidir.
1.3. Diskret va nodiskret fiskal siyosati
Hukumatning bandlik darajasi, ishlab chiqarish xajmi, inflyatsiya sur`atlari
va to`lov balansi xolatini o`zgartirishga yo`naltirilgan maxsus qarorlarni qabul
qilishi natijasida davlat xarajatlari, soliqlar va davlat byudjeti qoldigini maqsadli
o`zgartirilishi diskret fiskal siyosat deyiladi. Diskret fiskal’ siyosat yuritilganda
iqtisodiy pasayish davrida jami talabni ragbatlantirish uchun davlat xarajatlarini
oshirilishi va soliqlarni kamaytirilishi natijasida davlat byudjeti kamomadi yuzaga
keltiriladi. O`z navbatida davriy ko`tarilish paytida byudjet ortiqchaligi yuzaga
keltiriladi.
Diskret fiskal siyosat iqtisodiy tebranishlarni yumshatishda muxim rol
o`ynasada, uning ayrim kamchiliklari mavjud. Bu, avvalam bor, vaqt oraliqlari
bilan bog`lik. Ya`ni iqtisodiyotda pasayish yoki inflyatsion zo`riqishning paydo
bo`lishi, bu xolatlarni aniqlash yuzaga kelgan muammolarni hal etish uchun davlat
xarajatlari va soliq tushumlarini o`zgartirish borasida qaror qabul qilish, bu qaror
bajarilishini ta`minlash jarayonlarining har biri o`rtasida ma`lum vaqt o`tadi.
Bu fakt davomida iqtisodiy vaziyat o`zgaradi va ko`rilgan chora-tadbirlar
kutilgan natijani bermasligi mumkin. Shu tufayli davriy tebranishlarni avtomatik
tarzda yumshatib turish mexanizmini yaratish zarurati yuzaga keladi.
Nodiskret fiskal siyosat – davlat xarajatlari, soliqlar va davlat byudjeti
qoldigini avtomatik o`zgartirishni ko`zda tutadi. Nodiskret fiskal siyosat
o`rnatilgan barqarorlashtirgichlarga asoslanadi. Rivojlangan davlatlarda o`rnatilgan
barqarorlashtirgichlari rolini progressiv soliq tizimi, davlat transfertlari tizimi va
foydada ishtirok etish tizimi o`ynaydi. Nodiskret fiskal’ siyosat davriy
tebranishlarni yumshatish uchun hukumatning bevosita aralashuvini talab etmaydi.
18

Iqtisodiyotning o‘rnatilgan barqarorligi darajasi davriy budjet taqchilligi va
ortiqchaligi miqdorlariga bog‘liq. Davriy taqchillik (ortiqchalik) iqtisodiy faollik
pasayishi (oshishi) sharoitida soliq tushumlarining avtomatik kamayishi (oshishi)
va davlat xarajatlarining avtomatik oshishi (kamayishi) natijasida yuzaga keladigan
davlat budjeti taqchilligi (ortiqchaligi)dir.(1.3.1-chizma)

1.3.1-chizma. Byudjet taqchilligi va ortiqchaligi (muallif tomonidan
tuzildi)
Davriy pasayish bosqichida soliqlar avtomatik pasayishi, davlat
transfertlarining oshishi natijasida budjet taqchilligi kelib chiqadi.
Davriy yuksalish bosqichida soliqlar avtomatik ko‘payishi va davlat
xarajatlarining kamayishi natijasida budjet ortiqchaligi paydo bo‘ladi. Davlat
xarajatlari o‘zgarmas bo‘lgan sharoitda ham budjet taqchilligi va ortiqchaligi
mavjud bo‘lishi mumkin. Davriy taqchillik va ortiqchalik miqdorlari soliq va
budjet funksiyalari grafiklarining «tikligiga» bog‘liq.
Davriy pasayish sharoitida daromadlar pasayishi tufayli solik stavkalari
pasayadi. Bu esa jami talabning oshishiga, ishlab chikarishni kengaytirishga
ragbatni yuzaga kelishiga olib keladi. Shuningdek pasayish davrida davlat
19

transfertlari, jumladan ishsizlik nafaqasi to`lovlari miqdori oshadi. Bu holat ham
jami talabni oshirib, jami taklif hajmini oshishiga ijobiy ta`sir ko`rsatadi.
Iqtisodiy yuksalish davrida ortiqcha talab iqtisodiyotga inflyatsion ta`sir
ko`rsatayotgan sharoitda daromadlar darajasi oshishi bilan soliqlar stavkalari
pasayadi va bu jami talabga cheklovchi ta`sir ko`rsatadi. Ayni paytda davlat
xarajatlari (ishsizlarga nafaqalar, davlat transfertlarining bir qancha turlar) ham
pasayadi. Ammo nodiskret fiskal siyosat vositalari iqtisodiy tebranishlarni to`liq
yumshatish imkonini bermaydi va u diskret fiskal siyosat yuritishni inkor etmaydi.
Iqtisodiyotning o`rnatilgan barqarorligi darajasi davriy byudjet taqchilligi va
ortiqchaligi miqdorlariga boglik. Davriy taqchillik (ortiqchalik) iqtisodiy faollik
pasayishi (oshishi) sharoitida solik tushumlarining avtomatik kamayishi (oshishi)
va davlat xarajatlarining avtomatik oshishi (kamayishi) natijasida yuzaga keladigan
davlat byudjeti takchilligi (ortiqchaligi)dir.
Davriy pasayish bosqichida soliqlar avtomatik pasayishi, davlat
transfertlarining oshishi natijasida byudjet taqchilligi kelib chikadi.
Davriy yuksalish bosqichida soliqlar avtomatik ko`payishi va davlat
xarajatlarining kamayishi natijasida byudjet ortiqchaligi paydo bo`ladi. Davlat
xarajatlari o`zgarmas bo`lgan sharoitda xam byudjet taqchilligi va ortiqchaligi
mavjud bo`lishi mumkin. Davriy tachillik va ortiqchalik miqdorlari soliq va
byudjet funktsiyalari grafiklarining «tikligiga» boglik. Solik funktsiyasi T ning
egilish burchagi chegaraviy solik stavkasi t ning miqdoriga boglik. t qancha
yuqori bo`lsa T chizigi shuncha tik bo`ladi. Davlat byudjetidan beriladigan
transfertlar xajmi o`zgarishining daromadlar o`zgarishiga bogliqligini
xarakterlovchi γ koeffitsent qancha kichik bo`lsa, G chizigi xam shuncha tik
bo`ladi. Demak daromad oshgani sari byudjetga soliq to`lovlari oshaveradi,
byudjetdan transfert to`lovlari esa kamayadi.
Davlat xarajatlari daromadga boglik bo`lmagan o`zgarmas miqdor bo`lganda
t qanchalik katta bo`lsa T chizigi shuncha tik va iqtisodiyotning o`rnatilgan
20

barqarorligi darajasi ham shunchalik yuqori bo`ladi. Ammo iqtisodiy o`sishning
ta`minlash vazifasi T va G chiziklarini yotiqroq bo`lishini taqozo etadi.
O`rnatilgan barqarorlashtirgichlar muvozanatli YAMM hajmini, uning
potentsial xajmi darajasi atrofida tebranishi sababini to`liq tugatmaydi va ishlab
chiqarishning har qanday darajasida mavjud bo`lishi mumkin.
To`liq bandlikni ta`minlagan diskret fiskal’ siyosat yuritilishi natijasida
davlat byudjetining tarkibiy taqchilligi (ortiqchaligi), ya`ni to`liq bandlik sharoitida
byudjet xarajatlari (daromadlari) va daromadlari (xarajatlari) o`rtasidagi farq
yuzaga keladi.
Davriy taqchillik ko`pincha davlat byudjetining haqiqiy taqchilligi va
tarkibiy taqchillik farqi sifatida baohlanadi.
Davlat byudjdeti kamomadini moliyalashtirish usullari:
1. Pul-kredit e missiyasi.
2. Davlat zayomlarini chiqarish.
3. Davlat byudjetiga soliq tushumlarini ko`paytirish.
Davlat byudjeti kamomadi pul chiqarish orqali qoplanganda muomalada pul
massasini ko`paytirish inflyatsiyaga olib keladi.
Inflyatsiya darajasi oshganda Oliver-Tanzi samarasi paydo bo`ladi. Ya`ni,
soliq to`lovchilar tomonidan davlatga to`laydigan soliqlar to`lovini atayin
kechiktirish xollari yuzaga keladi. Bu esa davlat byudjeti kamomadi oshishiga olib
keladi. Byudjet taqchilligi tufayli davlat xususiy ishlab chiqaruvchilardan tovarlar
va xizmatlar sotib olsa-yu, lekin ular to`lovlarni kechiktirsa, xususiy ishlab
chiqaruvchilar o`z mahsulotlari narxlarini oldindan oshirib qo`yishadi. Bu esa
inflyatsiyaning oshishiga olib keladi.
Davriy pasayish bosqichida soliqlar avtomatik pasayishi, davlat
transfertlarining oshishi natijasida byudjet taqchilligi kelib chikadi.
Keyingi yillarda O`zbekiston Respublikasida soliq stavkalarini pasayishi
natijasida mamlakatdagi soliq tushumlari miqdori qisqarishi tendentsiyasi saqlanib
21

qoldi. 2004 yilda Davlat byudjeti daromadlari YAIMga 23,7%ni tashkil etdi, bu
esa
2003-yilga nisbatan 0,5 foizga,2000 yilga nisbatan 4,8 foizga kamdir. Bu esa
iqtisodiyotga soliq yukining izchil kamayayotganligidan dalolat beradi.
(1.3.1jadval)
(1.3.1-jadval)
O`zbekiston Respublikasida davlat byudjeti daromadlari tarkibi (YAIMga
nisbatan %da). 5

Ko`rsatkichlar 2000 2001 2002 2003 2004
Daromadlar 28,5 26,0 25,2 24,2 23,7
To`gri soliklar 7,5 7,4 6,8 6,4 6,0
Egri soliklar 16,0 13,5 13,8 14,0 13,8
Mulk soligi va resurs
to`lovlari 2,8 2,4 1,9 2,3 2,6
Ijtimoiy
infrotuzilmani
rivojlantirish uchun
solik 0,3 0,3 0,5 0,4 0,4
Boshka daromadlar 1,9 2,4 2,2 1,1 0,9

Hukumatning bandlik darajasi ishlab chiqarish hajmi, inflatsiya sur‘atlari va
to`lov balansi holatini o`zgartirishga yo`naltirilgan maxsus qarorlarni qabul qilishi
natijasida davlat xarajatlari, soliqlar va davlat budjeti qoldig`ini maqsadli
o`zgartirilishi diskret fiskal siyosat deyiladi. Diskret fiskal siyosat yuritilganda
iqtisodiy pasayish davrida jami talabni rag`batlantirish uchun davlat xarajatlarini
oshirilishi va soliqlarni kamaytirilishi natijasida davlat budjeti kamomadi yuzaga
keltiriladi. O`z navbatida davriy ko`tarilish paytida budjet ortiqchaligi yuzaga
keltiriladi.
Diskret fiskal siyosat iqtisodiy tebranishlarni yumshatishda muhim rol
o`ynasada, uning ayrim kamchiliklari mavjud. Bu, avvalambor, vaqt oraliqlari
bilan bog`liq. Ya‘ni iqtisodiyotda pasayish yoki inflatsion zo`riqishning paydo
bo`lishi, bu holatlarni aniqlash yuzaga kelgan muammolarni hal etish uchun davlat
5 www.stat.uz
22

xarajatlari va soliq tushumlarini o`zgartirish borasida qaror qabul qilish bu qaror
bajarilishini ta‘minlash jarayonlarining har biri o`rtasida ma‘lum
vaqt o`tadi. 6
Bu vaqt davomida iqtisodiy vaziyat o`zgaradi va ko`rilgan chora-tadbirlar ko`rilgan
natijani bermasligi mumkin. Shu tufayli davriy tebranishlarni avtomatik tarzda
yumshatib turish mexanizmini yaratish zarurati yuzaga keladi.
Nodiskret fiskal siyosat – davlat xarajatlari, soliqlar va davlat budjeti
qoldig`ini avtomatik o`zgartirishni ko`zda tutadi. Nodiskret fiskal siyosat
o`rnatilgan barqarorlashtirgichlarga asoslanadi. Rivojlangan davlatlarda o`rnatilgan
barqarorlashtirgichlari rolini progressiv soliq tizimi, davlat transfertlari tizimi va
foydada ishtirok etish tizimi o`ynaydi. Nodiskret fiskal siyosat davriy
tebranishlarni yumshatish uchun hukumatning bevosita aralashuvini talab etmaydi.
Davriy pasayish sharoitida daromadlar pasayishi tufayli soliq stavkalari pasayadi.
Bu esa jami talabning oshishiga, ishlab chiqarishni kengaytirishga rag`batni yuzaga
kelishiga olib keladi. Shuningdek pasayish davrida davlat transferlari, jumladan
ishsizlik nafaqasi to`lovlari miqdori oshadi. Bu holat ham jami talabni oshirib, jami
taklif hajmini oshishiga ijobiy ta‘sir ko`rsatadi.
Iqtisodiy yuksalish davrida ortiqcha talab iqtisodiyotga inflatsion ta‘sir
ko`rsatayotgan sharoitda daromadlar darajasi oshishi bilan soliqlar stavkalari
pasayadi va bu jami talabga cheklovchi ta‘sir ko`rsatadi. Ayni paytda davlat
xarajatlari (ishsizlarga nafaqalar, davlat transfertlarining bir qancha turlar) ham
pasayadi. Ammo nodiskret fiskal siyosat vositalari iqtisodiy tebranishlarni to`liq
yumshatish imkonini bermaydi va u diskret fiskal siyosat yuritishni inkor etmaydi.
Iqtisodiyotning o`rnatilgan barqarorligi darajasi davriy budjet taqchilligi va
ortiqchaligi miqdorlariga bog`liq. Davriy taqchillik (ortiqchalik) iqtisodiy faollik
pasayishi (oshishi) sharoitida soliq tushumlarining avtomatik kamayishi (oshishi)
6 www.mineconomy.uz

23

va davlat xarajatlarining avtomatik oshishi (kamayishi) natijasida yuzaga keladigan
davlat budjeti taqchilligi (ortiqchaligi)dir.
Agar davlat budjeti taqchilligi davlat zayomlarini chiqarish orqali
moliyalashtirilsa, ular sotilishi natijasida pulga talab oshadi. Bu esa o`z navbatida
foiz stavkasini ko`tarilishiga olib kelishi mumkin. Oqibatda investitsiya
xarajatlatlari,sof eksport hajmi va qisman iste‘mol xarajatlari kamayadi.
Pirovardida siqib chiqarish samarasi ro`y beradi va u fiskal siyosatning
rag`batlantiruvchi samarasini zaiflashtirib qo`yadi.
Budjet taqchilligini moliyalashtirishning bu usuli noinflatsion usul
hisoblansada inflatsiya xavfini ma‘lum muddatga kechiktiradi xolos. Chunki
muddati etgan zayomlarni sotib olish bilan davlat muomaladagi pul massasini
ko`paytiradi. Bu esa o`z navbatida, baholar darajasining ko`tarishiga sabab bo`ladi.
Soliq tushumlarini ko`paytirish budjet taqchilligini moliyalashtirishning uchinchi
yo`li bo`lib, u uzoq muddat talab etadigan soliq islohati o`tkazilishini talab etadi.
Bu islohotlar soliq bazasini kengaytirish, soliq stavkalarini kamaytirish, soliq
yukini ishlab chiqaruvchilardan ko`proq mulk egalari va mulkdan foydalanuvchilar
zimmasiga o`tkazish orqali soliqlar tushumini ko`paytirishni ko`zda tutadi.
Budjet ortiqchaligini kamaytirish usullariga muomaladagi pul mablag`larini
olib qo`yish va davlat qarzlarini to`lash kiradi.
Davlat qarzlarini to`lash nominal daromadlar va muomaladagi pul massasini
oshirib, baholar darajasining yanada oshishiga olib kelishi mumkin. Shu tufayli
budjetdagi ortiqcha mablag`larni muzlatib qo`yish budjet kamomadini
pasaytirishning nisbatan noinflatsion usulidir.
Barqarorlashtirishning dastlabki bosqichida olib borilgan izchil
makroiqtisodiy siyosat natijasida davlat budjeti taqchilligi pasaytirildi va 2003,
2004 yillarda YaIM ga nisbatan 0,4 foizni tashkil etdi (1992 yilda 12 %). Bu
umumetirof etilgan 3 % li me‘yordan ancha past ko`rsatkichdir. Budjet taqchilligi
asosan noinflatsion usullar bilan, ya‘ni davlat obligatsiyalari chiqarish hamda
xususiylashtirishdan tushgan mablag`lar hisobiga moliyalashtirildi.
24

Respublikamizda o`tkazilayotgan soliq-budjet siyosati makroiqtisodiy
barqarorlikni ta‘minlab turish, ustivor tarmoqlarni investitsiyalash, ta‘lim sohasini
jadal rivojlantirish, aholini ijtimoiy himoya qilish maqsadlariga qaratilib
kelinmoqda.
Respublikamizda o‘tkazilayotgan soliq-budjet siyosati makroiqtisodiy
barqarorlikni ta’minlab turish, ustivor tarmoqlarni investitsiyalash, ta’lim sohasini
jadal rivojlantirish, aholini ijtimoiy himoya qilish maqsadlariga qaratilib
kelinmoqda.
Mamlakatmizda kuzatilayotgan makroiqtisodiy barqarorlik muhim
begilaridan biri davlat budjetining profitsit bilan bajarilayotganligi hisoblanadi.
Xususan, keyingi yillarda davlat budjeti taqchillik bilan rejalashtirilayotgan
bo’lsada, soliqlar bo’yicha prognoz ko’rsatkichlarni ortig’i bilan bajarilishi hamda
davlat budjeti xarajatlarini manzili va maqsadli sarflanishini ta’minlanishi
natijasida budjet profitsit bilan ijro etilmoqda. (1.3.1-rasm)

1.3.1-rasm. O’zbekiston Respublikasida Davlat byudjeti
ko’rsatkichlarining bajarilish darajasi.YaIMga nisbatan foizda 7

Keyingi yillarda respublikamizda davlat budjetining ijro etilishida ijobiy holat
ko‘zga tashlanmoqda.
7 www.stat.uz
25

1.1.3-rasmdan ko‘rishimiz mumkinki, 2000-2004 yillar davomida
mamlakatimiz davlat budjeti taqchilligini -1,0 foizdan -0,4 foiz darajasiga qadar
pasaytirishga, 20052008 yillar davomida esa davlat budjeti taqchilligiga barham
berib, davlat budjeti profitsitini 0,1 foizdan 1,5 foizga qadar oshirishga erishildi.
Mamlakatmizda kuzatilayotgan makroiqtisodiy barqarorlik muhim begilaridan
biri davlat budjetining profitsit bilan bajarilayotganligi hisoblanadi. Xususan,
keyingi yillarda davlat budjeti taqchillik bilan rejalashtirilayotgan bo‘lsa-da,
soliqlar bo‘yicha prognoz ko‘rsatkichlarni ortig‘i bilan bajarilishi hamda davlat
budjeti xarajatlarini manzili va maqsadli sarflanishini ta‘minlanishi natijasida
budjet profitsit bilan ijro etilmoqda.
2000-2004 yillar davomida mamlakatimiz davlat budjeti taqchilligini -1,0
foizdan -0,4 foiz darajasiga qadar pasaytirishga, 2005-2008 yillar davomida esa
davlat budjeti taqchilligiga barham berib, davlat budjeti profitsitini 0,1 foizdan 1,5
foizga qadar oshirishga erishildi. 8

Keyingi yillarda mazkur jarayonlarga ham jahon moliyaviy-iqtisodiy
inqirozi o`zining salbiy ta‘sirini ko`rsatishiga qaramasdan, budjet profitsitini saqlab
qolishga erishilmoqda. 2016 yilda ham maqsadga muvofiq yo`naltirilgan chora-
tadbirlar natijasida budjet daromadlari uning xarajatlaridan ortish hajmi YaIMning
0,1 foizi darajasida bo`lishiga erishildi. Umuman olganda, davlat budjeti
sohasidagi bunday natijalarni qo`lga kiritishda mamlakatimiz iqtisodiyotini
bosqichma-bosqich o`zgartirish va erkinlashtirish, ilgari davlat zimmasida bo`lgan
bir qancha vazifalarning xususiy sektorga o`tkazish orqali davlat budjeti
xarajatlarini optimallashtirish, yangi sanoat yo`nalishlarining rivojlantirilishi
hamda xususiy sektor moliyaviy holatining mustahkamlanishi, shuningdek, uning
mamlakat iqtisodiyotidagi roli va ulushining ortishi kabi omillar sezilarli ta‘sir
ko`rsatdi.
Budjet taqchilligining kuchayishi muqarrar ravishda davlat qarzini keltirib
chiqaradi. Ya‘ni, budjet taqchilligi asosan davlat qarzi hisobiga qoplanib, u ichki
va tashqi qarzlardan iborat bo`ladi.
8 www.stat.uz
26

II.BOB O’ZBEKISTONDA FISKAL SIYOSATINI AMALGA OSHIRISH
YO’LLARI
2.1. Rivojlangan davlatlarda fiskal siyosatining yuritilishi
Rivojlangan mamlakatlarda soliq siyosatining muhim yo`nalishi soliq
imtiyozlarini taqdim etish, foydadan soliq stavkasining pasaytirilishi hisoblanadi.
Buyuk Britaniyada kichik korxonalar foydasiga nisbatan pasaytirilgan 24 foizlik
stavkada soliq solinadi. Bu stavka boshqa korxonalar uchun 33 foiz qilib
belgilangan. Frantsiya soliq qonunchiligida kichik biznes sub`ektlari uchun
soddalashtirilgan va umumbelgilangan soliqlarni to`lash rejimlari joriy qilingan.
Mikrofirma va kichik korxonalar soddalashtirilgan soliq tizimiga o`tishlari uchun
yillik tovar aylanmasi bo`yicha me`yor belgilangan bo`lib, shu me`yor doirasida
tovar aylanmasiga ega bo`lgan korxonalargina soddalashtirilgan tartibda soliq
to`laydilar. Bu tizimga o`tgan korxonalar QQSdan ozod qilinganlar.
Umumbelgilangan tartibda soliq to`lovchi yuridik shaxslar foydasiga solinadigan
soliq ularning oladigan sof foydasidan undriladi va asosiy stavkasi 33,3% qilib
belgilangan. Kichik biznes sub`ektlari uchun 15 foizli stavka amal qiladi. Lekin
shuni ham ta`kidlash joizki, soliq imtiyozi hisobiga bo`sh qolgan mablag`
korxonaning ustav kapitalini oshirishga va ishlab chiqarishni kengaytirishga
yo`naltirilish lozim. Yaponiyada korxonalar daromad (korporativ) solig`ini
to`laydilar. Korxonalar daromad solig`i stavkasi daromadlilik darajasi va ustav
jamg`armasi miqdoriga qarab belgilanadi. Ko`rinib turibdiki, Yaponiyada kichik
korxonalarga korporatsiya solig`i bo`yicha amaldagi 30 foizli stavka o`rniga
pasaytirilgan 22 foizli stavkalar joriy etilgan. Korporatsiya bo`yicha pasaytirilgan
stavkalarning qo`llanilishi uchun, birinchi navbatda ushbu korxonaning ustav
jamg`armasi miqdori cheklangan, ikkinchi navbatda, uning yillik daromadi miqdori
mezon qlib olingan. Agar korxonaning ustav jamg`armasi 100,0 mln. yendan kam
bo`lsada, tovar aylanmasi 8,0 mln yendan yuqori bo`lsa, imtiyozli stavkadan
foydalanish huquqiga ega bo`lmaydi.
27

Rossiyada kichik biznes sub`ektlari uchun soddalashtirilgan soliq tizimi
2003 yil 1 yanvardan boshlab qo`llanila boshlangan. Korxonalar va tadbirkorlar
faoliyati ixtiyoriy ravishda qonunchilikda belgilangan uchta asosiy mezonga mos
kelgan taqdirda soddalashtirilgan soliq tizimiga o`tishlari mumkin. Ya`ni
korxonaning 9 oylik daromad miqdori 15 mln rubldan yuqori bo`lmasligi,
korxonada ishlovchilar soni 100 kishidan ko`p bo`lmasligi hamda asosiy vositalar
va nomoddiy aktivlar qoldiq qiymati 100 mln rubldan yuqori bo`lmasligi lozim.
Ushbu tizim soliq to`lovchilari bir qancha soliqlar va yig`imlar o`rniga yagona
soliq to`laydilar. Jami daromad yoki xarajatlarga kamaytiriluvchi daromad yagona
soliqning ob`ekti hisoblanadi. Yagona solqning stavkasi jami daromaddan 6% va
xarajatlarga kamayuvchi daromaddan 15 % miqdorida belgilangan. Ushbu tartibni
korxonalar yoki tadbikorlar ixtiyoriy ravishda tanlash huquqiga egalar.
Daromaddan chegiriluvchi xarajatlar soliq kodeksida belgilab qo`yilgan.
Shuningdek, Rossiyada kichik va xususiy biznes uchun quyidagi imtiyozlar joriy
etilgan. Qishloq xo`jaligi mahsulotlari ishlab chiqarish va qayta ishlash, oziqovqat
mahsulotlari ishlab chiqarish, xalq iste`mol mollari, qurilish materiallari, tibbiyot
texnikasi, doridarmon ishlab chiqarish, uy-joy, ijtimoiy hamda ishlab chiqarish
ob`ektlri qurish bilan shug`ullanuvchi kichik va xususiy korxonalar birinchi 2 yil
davomida soliq to`lamaydilar. AQSHda federal darajadagi eng yuqori korporatsiya
solig`i bilan bir qatorda (hozirgi kunda bu soliq 35 foizni tashkil qiladi) kichik va
xususiy korxonalar uchun 15 va 25 foizlik stavkalardan foydalaniladi. AQSH va
Rossiya Fedratsiyasida byudjet daromadlari tarkibida kichik va xususiy biznes
korxonalari to`laydigan soliq korxonalar foydasidan undiriladigan soliq tarkibida
hisobga olinadi. Xitoyda kichik va o`rta korxonalarda xodimlar soni 500 kishidan
oshmaydi. 2000 yilga borib bu mamlkatda kichik va o`rta korxonalar soni 9 mln
dan oshib ketdi. Bunday korxonalar jami sanoat mahsulotining 60 foizini ishlab
chiqarmoqda va davlat xazinasiga umumiy soliqlar yig`imining 40 foizdan
ko`prog`ini tushirib, mamlakat mehnatga layoqatli aholisining 75 foizini ish bilan
ta`minlamoqda. XXRda kichik va o`rta korxonalar tadbirkorlik faoliyati uchun
28

tadbirkorlik solig`ini to`laydilar. Bu soliqni korxona va fuqarolr ham to`laydi.
Soliq ob`ekti yalpi tushum hisoblanadi. 9

Xitoyda kichik va o`rta biznesni bunday jadal rivojlanib, mamlakat
iqtisodiyotida muhim o`rin tutishi, uning davlat tomonidan qo`llab-
quvvatlanishidan iborat oqilona siyosat natijasidir. Bu iqtisodiy siyosat quyidagi
tadbirlarni amalga oshirishda namoyon bo`ladi:
• texnologiya sohasidagi yangiliklarning ishlab chiqarishag joriy
ejetilishi va mehnat samaradorligining oshrilishi;
• kichik va o`rta korxonalrni texnologiyalar bilan yangilashga qaratilgan
maxsus fondning yaratilishi;
• moliya imtiyozlari berilish va soliq yukining kamaytirilishi.
Kichik biznes sub`ektlarini soliqqa tortishda xorijiy mamlakatlar tajribasi
ko`rsatishicha, kichik biznes sub`ektlarini aniqlash mezonlariga faoliyat turiga
qarab ishchilar soni, yillik daromadi, kapital qo`yilmalari miqdori ham qo`shilgan.
Yuqorida ko`rib o`tilgan mamlakatlar amaliy tajribalardan ko`rinib turibdiki,
kichik biznes sub`ektlari uchun foyda solig`i bo`yicha pasaytirilgan soliq stavkalari
joriy etilishi kichik biznes sub`ektlarining moliyaviy barqarorlik darajsini
oshirishda muhim ahamiyat kasb etadi va o`z navbatida, kichik biznesning
mamlakatda yanada jadallik bilan rivojlaniishga zamin yaratadi. Bu esa
moliyasoliq siyosatining samarali olib borilayotganligidan dalolat beradi.
2.2. Iqtisodiyotni rivojlantirishda fiskal va pul-kredit siyosatining o’rni
Moliyaviy va pul-kredit siyosatini muvofiqlashtirish makroiqtisodiy barqarorlik va
barqaror iqtisodiy o‘sishning asosiy sharti hisoblanadi. Bundan tashqari, uzoq
muddatli istiqbolda fiskal yoki pul-kredit tartibga solishni monistik qo‘llash orqali
etakchi ijtimoiy va iqtisodiy rivojlanish maqsadlariga amalda erishib bo‘lmaydi.
Nisbatan uzoq vaqt davomida rivojlangan mamlakatlarda fiskal ustunlik yoki
monetarizm rivojlanish siyosatining asosini tashkil etdi. Amaliy tajriba fiskal va
pul-kredit siyosatining yaqin o‘zaro ta'sirida, ayniqsa, tanazzul davrida ushbu ilmiy
9 Aгопова T.A. Сергина С.Ф. Макроекономика.: “Дело и сервис”, 2005.

29

tushunchalarning yaqinlashishi asosli ekanligini tasdiqladi. Ushbu siyosatlarning
etarli darajada uyg‘un emasligi jiddiy halokatli iqtisodiy oqibatlarga olib keladi.
Yaxshi muvofiqlashtirilgan fiskal va pul-kredit tartibga solish choratadbirlari
institutlarning past sifati bilan birgalikda davlat moliya siyosati samaradorligini
pasaytiradi. Tegishli sabab-oqibat munosabatlarini tahlil qilib, ularni uyg‘un va
murakkab qo‘llash juda muhimdir. Fiskal va pul-kredit institutlari o‘zlarining
funktsional vakolatlarini amalga oshirishda bir-biridan keskin farq qiladi.
Fiskal va monetar institutsional vositalar o‘ziga xos xususiyatga ega va
xo‘jalik yurituvchi sub'ektlar faoliyati va yalpi talabga ta'sir qiladi. Moliyaviy
siyosat chora-tadbirlarini tayyorlashda institutsional mustaqillik turli iqtisodiy
nazariyalarga asoslangan holda uning asosliligini oshiradi. Hokimiyat o‘rtasida
vakolatlarning qayta taqsimlanishi moliyaviy vositalar va vositalarning
iqtisodiyotga ta'siriga nisbatan sezilarli darajada farq qiluvchi institutsional
yondashuvlarni taqdim etish va makroiqtisodiy barqarorlik uchun asosiy xavf va
tahdidlarni aniqlash imkonini beradi. Moliyaviy maqsadlar narxlar barqarorligiga
jiddiy putur etkazmasligi kerak, shu bilan birga mukammal pul-kredit
regulyatorining nazorati tanazzulga olib kelmasligi kerak. Iqtisodiy siyosatning
noaniqligini va asosiy makroiqtisodiy ko‘rsatkichlarning o‘zgaruvchanligini
kamaytirish uchun o‘rta muddatli istiqbolda ham fiskal, ham pul-kredit organlarini
muvofiqlashtirish kerak. Tegishli iqtisodiy qarorlarining davomiyligi, tabiati va
kechikish effektlariga katta e'tibor qaratish lozim. Maxsus institutsional va
operatsion tuzilmalar fiskal va pul-kredit siyosatini muvofiqlashtirishga yordam
berishi mumkin.
Hukumat fiskal va pul-kredit siyosatini muvofiqlashtirish samaradorligini
baholashni doimiy ravishda takomillashtirdi. Inflyatsiya siyosatning o‘zaro
ta'sirining muhim ko‘rsatkichlaridan biri hisoblanadi; narx barqarorligi tartibga
solish samaradorligini o‘lchash mezoni hisoblanadi. Inflyatsiya dinamikasining
qisman fiskal xususiyatiga kelsak, narxlar barqarorligi uchun to‘liq javobgarlikni
markaziy bankning harakatlari bilan bog‘lab bo‘lmaydi. Davlat organlarining
30

iqtisodiy o‘sishni jadallashtirish va fiskal vositalar orqali yalpi talabni
rag‘batlantirish niyatlari davlat pul-kredit siyosatida o‘z ifodasini topadi.
Rivojlanayotgan bozor iqtisodiyoti mamlakatlarida byudjet siyosati inflyatsiyaga
hal qiluvchi ta'sir ko‘rsatadi. Byudjet xarajatlarini tartibga solish inflyatsiyani
kuchaytiradi; bu fakt ortib borayotgan yalpi talab bilan mos keladi. Boshqa
tomondan, soliq siyosatining iste'mol narxlari indeksiga ta'siri unchalik aniq emas:
iste'molga soliq yukining oshishi inflyatsiyani tezlashtiradi; daromad solig‘i oshsa,
narxlar oshishi mumkin. Demak, ham fiskal, ham pul-kredit choralari milliy
iqtisodiy modelni hisobga olgan holda inflyatsiyaning o‘zgaruvchanligini optimal
qiymatlarga kamaytirishi kerak.
Iqtisodiy o‘sish umumiy resurslar samaradorligini oshirishga qaratilgan
fiskal tizimning institutsional arxitektonikasini moslashtirish imkonini beradi.
Iste'molchi maqsadlarini e'lon qilish va investitsiya talabini rag‘batlantirishni
hisobga olgan holda xarajatlar tarkibini optimallashtirishda byudjet
mablag‘larining samaradorligi va ulardan oqilona foydalanish muhim ahamiyatga
ega. Rivojlanayotgan bozor iqtisodiyoti mamlakatlarida davlat xarajatlarining
keskin o‘sishi ularning ishlab chiqarish tarkibiy qismining o‘sishiga ta'sir qilmaydi,
chunki byudjet siyosatining iqtisodiy rivojlanishni rag‘batlantirish qobiliyati past.
Uzoq muddatli byudjetni rejalashtirishga kelsak, asosiy byudjet ko‘rsatkichlarining
nisbatan o‘rtacha o‘sish sur'ati fiskal mexanizmning narxlar oshishiga ta'sirini
kamaytiradi. 10

Iqtisodiy siyosatni amalga oshirishda Davlat xarajatlari muim ahamiyatga
ega. Davlat xarajatlari qisqa muddatli va uzoq muddatli (o‘rta muddatli) tarkibiy
qismlarga bo‘linadi. Uzoq muddatli komponentga katta iqtisodiy, ijtimoiy, ilmiy,
mudofaa dasturlari va boshqalar bilan bog‘liq byudjet xarajatlari kiradi. Ularni
qisqa muddatda to‘liq amalga oshirish mumkin emas. Uzoq muddatli davlat
xarajatlari odatda prognoz qilinadigan va rejalashtirish davrida nisbatan
barqarordir. Davlat xarajatlarining qisqa muddatli tarkibiy qismi, birinchi navbatda,
10 Vahobov A., Jo’raev A. Soliqlar va soliqqa tortish. Darslik. –T.: Sharq, 2010.
31

yalpi talabni rag‘batlantirishga qaratilgan iqtisodiy o‘sish dinamikasining davriy
o‘zgarishlariga markaziy ijro etuvchi hokimiyat organlarining maqsadli
munosabatini aks ettiradi. Vakolatlarning sadoqatliligi moliyaviy vositalarning
uzoq muddatli istiqbolda iqtisodiy rivojlanishga ta'siriga bir nechta yondashuvlarni
taqdim etishga imkon beradi.
2.3. O’zbekistonda fiskal siyosatini amalga oshirish yo’llari
Fiskal siyosat iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishning asosiy
vositalaridan biridir va Rossiyada davom etayotgan iqtisodiy inqiroz sharoitida
milliy iqtisodiyotni tiklashda muhim rol o'ynaydi.
Iqtisodiyotning qiyin ahvoli, bir tomondan, ishlab chiqarish pasayishini
to'xtatishga va ishlab chiqarishni rag'batlantirishga (masalan, ishlab chiqaruvchilar
uchun individual soliq imtiyozlari shaklida), ularni iqtisodiyotning ayrim
tarmoqlariga samarali sarmoya kiritish uchun moliyaviy resurslarni safarbar
qilishga qaratilgan soliq siyosatini oldindan belgilab beradi. barcha ijtimoiy
dasturlarni cheklash, mudofaa xarajatlarini kamaytirish va boshqalar. Shunga ko'ra,
iqtisodiyotning boshqa davlatga o'tishi bilan moliya siyosatining yo'nalishlari
o'zgaradi.
So'nggi paytlarda hukumatning moliya tizimi orqali milliy iqtisodiyotni
tartibga solishdagi rolini, ya'ni ijtimoiy ta'minot dasturlariga, o'rtacha daromad
darajasini saqlashga, sog'liqni saqlash, ta'limga va hokazolarga davlat
xarajatlarining o'sish tendentsiyasi kuzatilmoqda.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti tomonidan tasdiqlangan iqtisodiyot
tarmoqlarini va mamlakatni ijtimoiy-iqtisodiy yuksaltirishning sifat jihatidan yangi
bosqichiga o‘tish uchun fundamental asoslarni shakllantirishga hamda
rivojlantirishga qaratilgan sohalarni rivojlantirish bo‘yicha muhim dasturlarni
bajarish yuzasidan ko‘rilgan chora-tadbirlar natijasida 2018-yilda yalpi ichki
mahsulotning o‘sishi baholash hisob-kitoblariga ko‘ra 5,2 foizni, xususan, sanoat
mahsulotining o‘sishi 6,1 foizni, qurilish ishlari 8 foizni, chakana tovar aylanmasi
4,2 foizni va kapital qo‘yilmalar 7,9 foizni tashkil etadi.
32

2019-yilgi soliq siyosatining asosiy yo‘nalishlari O‘zbekiston Respublikasi
Prezidentining 2018-yil 29-iyunda qabul qilingan “O‘zbekiston Respublikasining
soliq siyosatini takomillashtirish konsepsiyasi to‘g‘risida”gi farmoniga muvofiq
ishlab chiqilgan.
Barcha fuqarolar uchun jismoniy shaxslardan olinadigan daromad
solig‘ining eng yuqori stavkasini 12 foiz miqdorida joriy etish, shundan 0,1 foizini
shaxsiy jamg‘arib boriladigan pensiya hisobvaraqlariga yo‘naltirish; yuridik
shaxslardan olinadigan foyda solig‘i stavkasini 14 foizdan 12 foizgacha, tijorat
banklari uchun 22 foizdan 20 foizgacha pasaytirish; fuqarolarning mehnat haqi
tarzidagi daromadlaridan fuqarolarning budjetdan tashqari Pensiya jamg‘armasiga
ushlab qolinadigan sug‘urta badallarini bekor qilish nazarda tutilmoqda.
Davlat budjeti daromad qismining tushumi bevosita soliqlar bo‘yicha daromadlar
hisobiga 20,7 trln. so‘m, bilvosita soliqlar bo‘yicha 55,5 trln. so‘m miqdorida,
resurs soliqlar va mol-mulkka solinadigan soliqdan 14,6 trln. so‘m, yer osti
boyliklaridan foydalanganlik uchun soliqdan 10,7 trln. so‘m, suv resurslaridan
foydalanganlik uchun soliqdan 0,3 trln. so‘m miqdorida bo‘lishi kutilmoqda. 11

Fiskal siyosat budjet xarajatlarining oshishi yoki kamayishi tashqi savdo
hajmiga mamlakatdagi yalpi talabning o‘sishi yoki qisqarishi orqali ta’sir qiladi.
Xususan, budjet xarajatlarining (transfertlar bilan birga) oshishi yalpi talabni
rag‘batlantiradi. Yalpi talabning o‘sishi, o‘z navbatida, import tovarlariga bo‘lgan
talab hajmida ham o‘sishga olib keladi. O‘zbekistonda so‘nggi yillarda budjet
xarajatlarning muntazam oshib borayotganligi kuzatilmoqda. Aytaylik, YAIM
daromad sifatida qaralsa, uning tarkibida davlat xarajatlarining hissasi yildan-yilga
ortib bormoqda.

XULOSA
11 www.lex.uz
33

Fiskal siyosat (byudjet-solik siyosati) maqsadi iqtisodiy o`sish, baholarning
barkaror darajasi, to`liq bandlik va to`lov balansi bararorligini ta`minlashdan
iborat. Bu makqsadlarga erishish uchun davlat xarajatlari va soliqlar bilan
manipulyatsiya qilinadi.
Fiskal siyosat deganda iqtisodiyotga ta'sir ko'rsatish uchun davlat xarajatlari
va soliqlardan foydalanish tushuniladi. Byudjet siyosati iqtisodiy turg'unlik davrida
iqtisodiyotni rag'batlantirish uchun davlat xarajatlarini oshirish yoki inflyatsiyani
pasaytirish uchun iqtisodiy bum davrida davlat xarajatlarini kamaytirish orqali
iqtisodiyotni barqarorlashtirish uchun ishlatilishi mumkin. Bundan tashqari,
moliyaviy siyosat boylikni qayta taqsimlash, iqtisodiy o'sishni rag'batlantirish va
bandlikni oshirish uchun ham ishlatilishi mumkin.
Moliyaviy siyosat hukumat tomonidan byudjet jarayoni orqali amalga
oshiriladi. Byudjet jarayoni hukumat tomonidan milliy byudjetni tayyorlashni o'z
ichiga oladi, unda qancha mablag' sarflanishi va pul qayerdan kelib chiqishi
ko'rsatilgan. Fiskal siyosat davlat xarajatlarini qarz olish, soliqqa tortish yoki har
ikkalasi orqali moliyalashtirish uchun ishlatilishi mumkin.
Respublikamizda o`tkazilayotgan byudjet-soliq siyosati iqtisodiyotga soliq
yukini kamaytirish, soliqlarning ragbatlantiruvchi rolini kuchaytirish, barqaror
iqtisodiy o`sishga shart-sharoit yaratish, yalpi talabni oshirish kabi maqsadlarga
qaratilgan.
Byudjet mablag'laridan samarali foydalanish orqali, kerakli sohalarni va
tarmoqlarni rivojlantirish orqali iqtisodiyot boshqariladiki, bunda byudjet
xarajatlarini boshqarishda minimal xarajat bilan maksimal natijalarga erishish
muhim o'rin tutadi. Mamlakatimiz byudjet xarajatlari tarkibida eng katta qismi
ijtimoiy soha va aholini ijtimoiy qo'llab quvvatlashga sarflanayotganligi hech
kimga sir emas. Shunday ekan, ushbu sohaga sarflanayotgan mablag'lardan
qanchalik samarali foydalanilayotganligi ustidan doimiy nazorat bo'lishi zarur.
Afsuski, bu borada hali hamon kamchiliklarimiz mavjud ekanligini yuqoridagi
tahlillar natijasida ko'rdik.
34

Xulosa qilib aytadigan bo‘lsak, Davlat moliyaviy strategiyasi ijtimoiy
rivojlanishning tegishli bosqichida makroiqtisodiy tendentsiyalar va maqsadlardan
kelib chiqqan holda tartibga solish chora-tadbirlarini tayyorlash va amalga
oshirishning o‘zgaruvchan iqtisodiy siyosatini nazarda tutadi. Makroiqtisodiy
barqarorlikni saqlash va uning endogen rivojlanish omillarini kuchaytirish uchun
fiskal va pul-kredit vositalarini oqilona muvofiqlashtirilgan holda qo‘llash
maqsadga muvofiqdir. Zamonaviy moliyaviy strategiyaning ustuvor yo‘nalishlari
barqaror iqtisodiy o‘sish uchun qulay fiskal, pul va investitsiya sharoitlarini
oqilona institutsional cheklovlar bilan birlashtiradi. Vakolatlarning sadoqatliligi
moliyaviy vositalarning uzoq muddatli istiqbolda iqtisodiy rivojlanishga ta'siriga
bir nechta yondashuvlarni taqdim etishga imkon beradi.
Fiskal siyosatini rivojlantirish uchun turlixil variantlar mavjud bo ladi. ʻ Ba'zi
takliflar:
1. Solishtirilgan daromad soliqlari: daromad soliqlarini solishtirish orqali
daromadni to plash uchun progressiv daromad soliqlarining o rnatilishi.
ʻ ʻ
2. Investitsiyalarni rag'batlantirish: investitsiyalarni rag'batlantirish
uchun vergi imtiyozlarini kiritish yoki daromad soliqlaridan qutulish.
3. Harajatlar ustidan soliqlar: maishiy harajatlardan va ushbu harajatlar
ustidagi soliqlardan foydalanish.
4.Korporativ soliqlar: korporativ soliqlarni kattalashtirish yoki solishtirilgan
daromad soliqlarini kiritish.
5. Xususiy soliqlar: xususiy soliqlarni kiritish yoki ularni oshirish.
6. Ehtiyotlar fondi: ehtiyotlar fondini yaratish yoki uning miqdorini
oshirish orqali moliyaviy stabilizatsiyani ta'minlash.
7. Makroiqtisodiy vaqtinchalik chegirma tizimlari: makroiqtisodiy
vaqtinchalik chegirma tizimlarini kiritish yoki ularni kengaytirish.
Bu faoliyatlar fiskal siyosat turlaridan faqat ba'zi misollar hisoblanadi va
har bir mamlakatning iqtisodiy holati, siyosiy muhit va maqsadlari asosida
moslashtirilishi mumkin.
35

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI
I. Normativ hujjatlar
1. O'zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi "O'zbekiston" nashriyotmatbaa
ijodiy uyi,T 2013.
2. O’zbekiston Resbuplikasining “Davlat soliq xizmati to’g’risida”gi
Qonuni.1997 yil, 29 avgust.
3. O'zbekiston Respublikasining "Byudjet tizimi to'g'risida"gi Qonuni, 2000 yil
14 dekabr.

II. O’quv qo’llanmalar
1. Aгопова T.A. Сергина С.Ф. Макроекономика.: “Дело и сервис”, 2005.
2. Axmedov D.K., Ishmuxamedov A.E., Jumaev K. ,Djumaev Z.A.
«Makroiktisodiyot» T.: O`zbekiston YOzuvchilar uyushmasi Adabiyot jamgarmasi
nashriyoti 2004.
3. Edward Shapiro. Macroeconomic analysis. Fifth edition. Oxford. Copyright .
2015.
4.Ивашовский С Н .Макроекономика:учебник -2 е изд,доп- М Д ело 2002
5. Ishmuhamedov A.E., Djumaev Z.A., Jumaev Q.X., Makroiqtisodiyot: o`quv
qo`llanma.-T., O`zbekiston Yozuvchilar uyushmasi Adabiyot jamga`rnas
nashriyoti, 2005.
6. Koзирев В.M. ”. M., “финанси статистика”, 2005.
7. Mенкю Н.Г. Принсипи Макроекономика.: питр. 2009.
8. Maxmudov N.M., Asqarova M.T., Umarov I.Yu. Makroiqtisodiy tahlil va
prognozlash. Darslik.-T.: Fan va texnologiyalar. 2014.
9. Monetar siyosatning 2020 yil va 2020-2021 yillar davriga mo‘ljallangan
asosiy yo‘nalishlari. O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki. 2020.
10. Saidova G., SHadibaev T. Makroekonomika T., IPAK «SHark» 2003.
37

11. Vahobov A., Jo’raev A. Soliqlar va soliqqa tortish. Darslik. –T.: Sharq,
2010.
12. Yahyoev Q.A. Soliqqa tortish nazariyasi va amaliyoti. –T.: Fan va
texnologiyalar markazi, 2003.

III. Internet saytlar
1.https://strategy.uz
2.https://lex.uz/ru
3.https://www.norma.uz
4.https://www.my.gov.uz
5. https://www.stat.uz
6.https://www.mineconomy.uz
7.https://www.cer.uz
8.https://www.wikipedia.uz
38

Fiskal siyosatining mohiyati, maqsadlari, vositalari. Barqarorlashtirish siyosati

Sotib olish