Fonetika va fonetik ozgarishlar - Maktabgacha va boshlang'ich ta'lim - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	12000UZS
Hajmi	72.7KB
Xaridlar	8
Yuklab olingan sana	19 Dekabr 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Maktabgacha va boshlang'ich ta'lim

Sotuvchi

Bahrom

Ro'yxatga olish sanasi 05 Dekabr 2024

194 Sotish

Fonetika va fonetik ozgarishlar

Sotib olish

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR
VAZIRLIGI
__UNIVERSITETI
Ro’yxatga olindi №__________ Ro’yxatga olindi №__________
“_____” ____________20 y. “_____” ____________20 y.
“___________________________ “ KAFEDRASI
“_____________________________ “ FANIDAN
KURS ISHI
Mavzu:________________
Bajardi:_________________________________
Tekshirdi:_______________________________
______________ - 20___
Mavzu: Fonetika va fonetik ozgarishlar
1

MUNDARIJA
Kirish ............................................................................................................................................................ 2
Asosiy qism .................................................................................................................................................. 4
1. Fonetika predmeti, vazifalari va o‘rganish ob’ekti va tilning boshqa bo‘limlari bilan munosabati. .......... 4
2. Fonetika va fonologiya ............................................................................................................................. 8
3.Fonetik o‘zgarishlar va ularning o’ziga xos xususiyatlari ......................................................................... 14
4. O‘zbek tilida singarmonizm ta’sirida o‘zgarishlar ................................................................................... 29
Xulosa ........................................................................................................................................................ 34
Foydalanilgan adabiyotlar .......................................................................................................................... 35
Kirish
Mavzuning dolzarbligi: XIX asr oxirlariga kelib, nutq tovushlarini
o’rganishda ularning 2 xil ko’rinishi – til tovushlari va nutq tovushlarini farqlay
boshlandi. Til tovushlari haqidagi ilk g’oyalar rus va polyak tilshunosi I.A.Boduen
2

de Kurtene tomonidan ilgari surildi. U (va shogirdi Krushevskiy) o’z tadqiqotlarida
til tovushlarini ilk bor fonema deb nomladi. Fonema yoki til tovushlari mavhum –
hodisa bo’lib, bevosita kuzatishda berilmaydi, faqat aql bilan idrok etiladi.
Masalan, miyaning til xotirasi qismida o’zbek tilidagi har bir tovushning ramzi
(belgisi) mavjuddir. Ana shu ramzda til tovushiga xos belgi – xususiyatlar
haqidagi axborotlar mujassamlangan bo’ladi. Miyadan biror tovushni aytish haqida
«ko’rsatma» berilsa, nutq a’zolari shu tovushning ramzida mujassamlangan
axborotga binoan harakatga kelib, (masalan, «u» tovush uning ramzida «ovozdan
iborat», «og’iz bo’shlig’t tor holatda, tovush hosil bo’lish oralig’i tilning orqa
qismida», lablar aktiv qatnashadi degan axborotlar bor) ma’lum holat egallaydi va
o’pkadan zarb bilan chiqariladigan havo oqimi nutq tovushi sifatida namoyon
bo’ladi. Nutq tovush moddiy hodisa bo’lib, uning akustik va fiziologik
xususiyatlarini maxsus asboblar yordamida tekshirish mumkin. Fonemaning kashf
etilishi fonetikaning yanada ko’proq rivojlanishiga va uning keyingi bosqichi
fanologiyaning tarkib topishiga olib keldi. Fonologiyada tilning tovush tomoni
funksional jihatdan o’rganiladi. Muayyan tilning fonemalar tizimini, bu tizimdagi
fonemalarning fonologik belgilarini («ramzdagi axborotlar» majmui) shu tilning
konkret talaffuz xususiyatlarini o’rganmay turib tadqiq etib bo’lmaydi. Shu
ma’noda, fonologiya fonetika bilan uzviy bog’langan bo’lib uni fonetikaning
yuqori bosqichi deyish mumkin. (Fonetika – nutqdagi, fonologiya «ongdagi»
holatni o’rganadi). Shuning uchun, fonetika fonologiya bilan tilning material –
ifoda rejasini o’rganish borasida umumiylik tashkil qiladi.
Kurs ishining maqsad va vazifalari : Fonetika predmeti, vazifalari va
o‘rganish ob’ekti va tilning boshqa bo’limlari bilan munosabati haqidagi
ma’lumotlarni umumlashtirish va qisqacha tavsiflash. Fonetika va fonologiya.
Fonetik o‘zgarishlar va ularning o’ziga xos xususiyatlari.
Kurs ishi ob’yekti va predmeti: Fonetika va fonetik ozgarishlar. Fonetika
predmeti, vazifalari va o‘rganish ob’ekti va tilning boshqa bo’limlari bilan
munosabati. O‘zbek tilida singarmonizm ta’sirida o‘zgarishlar
3

Kurs ishning tadqiqot uslubi va uslubiyoti: Ilmiy ommabop manbalardan
to‘plangan ma’lumotlar tahlil qilib,xulosa va takliflar qilish.
Kurs ishi tuzilishi: Bajarilgan kurs ishi kirish qismi, Asosiy qism va
qilingan xulosalardan iborat. Ishda o‘rganilishi e’tiborga olingan ma’lumotlar
tushunarli ravishda ifodalash uchun chizma jadvallar va rasmlar berildi.Ishga
qo‘yilgan maqsadga erishishi uchun to‘plangan adabiyotlar manbalarning nomlari
va elektron manzillari keltirildi.
Asosiy qism
1. Fonetika predmeti, vazifalari va o‘rganish ob’ekti va tilning boshqa
bo‘limlari bilan munosabati.
Fonetikada tildagi tovushlar, ularning paydo bo‘lishi va turlari, nutq
organlari, ularning tovush hosil qilishdagi harakat holati, nutq apparati, nutq
tovushlarining akustik va artikulyatsion xususiyatlari, nutq jarayonida sodir
bo‘ladigan turli xil fonetik hodisalar, nutqning fonetik bo‘linishi, tovushlarining
kommunikativ roli hamda prosodika kabi hodisalar o‘rganiladi. Demak, fonetika –
(gr. Phone - tovush) tilning keng ma’noda tovush tuzilishini o’rganuvchi
tilshunoslikning bo’limi. U tovushlar bilan bog’liq bo’lgan har qanday hodisalarni
tekshiradi. Shu sababli unga tilning faqat tovush tizimini tekshiruvchi bo’lim
sifatida qarash noto’g’ri.
Har bir til o’z fonetikasiga ega. U shu tildagi tovushlarning hosil bo’lishi va
talaffuzining o’ziga xos xususiyatlarini, uning tasnifi bilan bog’liq masalalarni
o’rganadi, talaffuz va yozuv munosabatlarini hamda urg’u va bo’g’in
xususiyatlarini tekshiradi.
Fonetika tilning tovushlar sistemasi va shu tovushlar bilan bog‘liq bo‘lgan
har qanday hodisalarni o‘rganar ekan, u tilning barcha sathlari bilan, ayniqsa,
leksika va grammatika bilan bog‘lanadi.
Fonetika tovushlarning almashinishi va o‘zgarishi, adabiy talaffuz
me’yorlari, to‘g‘ri talaffuz qilish qoidalari, bo’g’in va urg‘u, uning turlari kabi
muammolarni ham o‘rganadi. Demak, fonetika haqida zaruriy ma’lumotga ega
bo‘lmay turib, to‘g‘ri talaffuz qilish bilan aloqador bo‘lgan orfografiya va
4

grammatika (morfologiya va sintaksis) qoidalari ustida ham muvaffaqiyatli ish olib
borish mumkin emas. Shu bilan birga, fonetikani o‘rganish orfografiya (to‘g‘ri
yozish), orfoepiya (to‘g‘ri talaffuz qilish) me’yorlarini yaxshi o‘zlashtirib olishga,
adabiy talaffuz bilan shevalar talaffuzi o‘rtasidagi farqni aniqlashga katta yordam
beradi.
Demak, fonetika tilshunoslikning orfografiya, orfoepiya, leksikologiya,
grammatika, dialektologiya kabi bo‘limlari bilan bevosita aloqadordir.
Fonetika fizika (akustika qismi) va fiziologiya fanlari bilan ham yaqin
munosabatdadir.
Fonetika tovushlarning eshitilish tomonini o‘rganishda akustikaga, talaffuz
qilinishi, aytilishi, hosil qilinish tomonlarini o‘rganishda fiziologiyaga tayanib ish
ko‘radi.
Bundan tashqari, u adabiyotshunoslik (hijolar, o‘lchov metrika va ta’sirli
o‘qish kabi) va ijtimoiy fanlar bilan doimiy aloqada bo‘ladi .
Nutq tovushlarini turli tomondan o‘rganish mumkin: tarixiy nuqtai nazardan,
qiyosiy tomondan, hozirgi o‘zbek tili va mahalliy dialektlarning nutq tovushlarini
taqqoslash jihatidan, nutq tovushlarini turli asboblar yordamida eksperiment qilish
yo‘li bilan va boshqalar. Shunga ko‘ra, fonetika nazariy planda umumiy fonetika
va xususiy fonetikaga,amaliy planda esa tarixiy fonetika, qiyosiy fonetika, tavsifiy
fonetika, eksperimental fonetika kabi bir necha sohaga bo‘linadi.
Umumiy fonetika turli tipdagi tillarning nutq tovushlarining xilma-xilligini
o’rganuvchi bo’lim. U turli sistemalar tillarida inson nutq apparatining tovush hosil
qilish imkoniyatlarini, nutq organlari yordamida tovushlarni hosil qilish usullari va
ulardan nutqda foydalanish imkoniyatlarini o’rganish kabi masalalar bilan
shug’ullanadi. U alohida va qarindosh tillarning fonetik sistemasini batafsil va
chuqur o’rganish hamda natijalarni umumlashtirish asosida hosil qilinadi. Demak,
tillarning fonetik xususiyatlari qanchalik chuqur va izchil o’rganilsa, umumiy
fonetika uchun manba shunchalik boy bo’ladi.
Xususiy fonetika muayyan bir tilning fonetik bazasini, fonetik
qonuniyatlarini umumiy fonetika qonuniyatlariga bo‘ysunadi va uning
5

qonuniyatlari asosida faoliyat olib boradi. Xususiy fonetika muayyan bir tilning
amaliy fonetikasi hisoblanadi. U turli farazlar, gipotezalar, postulatlardan xoli
bo‘ladi. Muayyan tilning artikulyatsion bazasi, uning artikulyatsion imkoniyati,
akustik refrezentatsion usuli asosida ish ko‘radi. Mazkur tilning fonetik ifoda
bazasi bilan bog‘liq barcha jarayonlar xususiy fonetikada o‘rganiladi.
Tarixiy fonetika ma’lum bir tilning tovush sistemasini tarixiy rivojlanishda
o’rganadi, ya’ni til taraqqiyotining turli davrlarida tovush sistemasidagi tarixiy
o’zgarishlarni, ularning o’zgarish sabablarini tekshiradi. Jonli so’zlashuv nutqi,
qarindosh tillar tadqiqi natijasida olingan natijalar, til taraqqiyotining turli
davrlariga mansub yozma yodgorliklar tarixiy fonetika uchun manba bo’ladi.
Tovushlarning tadrijiy taraqqiyoti shu tilda gaplashuvchi xalqning tarixi bilan
bog‘liq ravishda o‘rganiladi, tarixiy sabablari aniqlanadi. Masalan, o‘zbek tilida
hozir v fonemasining ikkita – lab-lab, lab-tish varianti bor. Tarixiy fonetika v
fonemasidagi shu belgilarning kelib chiqish sabablarini quyidagicha izohlaydi: lab-
lab varianti (v)o‘zbek tili uchun birlamchi va qadimiy fonema hisoblanadi. Sof
o‘zbekcha va asl turkcha so‘zlarda bu tovushning lab-lab varianti ishlatiladi.
Masalan, ov, suv, yayov, qovun, haydov, yaylov kabi. O‘zbek tilining keyingi
paytda boshqa tillarbilan munosabati kuchayishi natijasida bu fonemaning lab-tish
varianti yuzaga keladi. Bu variant boshqa tillardan, xususan, arab, fors va rus
tillaridan o‘zlashgan va’da, vido, vint, vagon, vaqt, viloyat kabi so‘zlarda uchraydi.
Turli davrlarda yaratilgan yozma yodgorliklar, turli gruppa va shevalarga xos
bo‘lgan og‘zaki nutq materiallari tarixiy fonetika uchun asosiy manba sifatida
xizmat qiladi.
Tarixiy fonetika umumiy fonetikaga, qiyosiy fonetikaga va hozirgi tilning
fonetikasiga oid materiallardan ham foydalaniladi.
Qiyosiy fonetika qarindosh tillarning tovush sistemasi munosabatlarini
o’rganadi. Masalan, turkiy tillarning qiyosiy fonetikasi, slavyan tillarining qiyosiy
fonetikasi kabi. Bunda bir qancha qarindosh tillarning yoki bir qancha dialekt va
shevalarning materiallari – unli va undoshlar, fonetik o‘zgarishlar va shu kabilar
birbiriga qiyoslash asosida o‘rganiladi. Masalan, singarmonizm qonuni hozirgi
6

o‘zbek adabiy tilida buzilgan, lekin boshqa turkiy tillarda, shuningdek, ayrim
o‘zbek dialektlarida to‘la saqlangan. Bu materialni qiyosiy o‘rganish asosida avval
o‘zbek adabiy tilida ham singarmonizm hodisasining to‘la ravishda bo‘lganligi
to‘g‘risidagi xulosaga kelish mumkin.
Qiyosiy fonetika bir tomondan, bir oilaga mansub ikki tilning qiyosiy
fonetikasini (masalan, rus va nemis tillari qiyosiy fonetikasi), ikkinchi tomondan,
ikki oilaga mansub ikki tilning qiyosiy fonetikasini (masalan,o‘zbek va rus tillari
qiyosiy fonetikasi)o‘rganishi mumkin.
Qiyosiy fonetika bir tomondan, umumiy va tavsifiy fonetika materiallariga,
ikkinchi tomondan, tarixiy fonetika materiallariga asoslanadi. Qiyosiy fonetika
yozuv yodgorliklari va sheva materiallaridan ham unumli foydalanadi.
Tavsifiy fonetika yoki fonologiya ma’lum bir til taraqqiyotining ma’lum bir
davri oralig’idagi tovush sistemasini o’rganish bilan shug’ullanadi. Ilmiy-tavsifiy
fonetika tovushlar dinamikasi bilan ham shug’ullanadi, u tilning fonetik
sistemasini hosil qilishda til tarixini chetlab o’tmaydi.
Tavsifiy fonetika tovushlarni quyidagi aspektlarda o’rganadi:
- fiziologik (nutq tovushlarining nutq organlari yordamida hosil bo’lishi –
tovushlar fiziolgiyasi);
- akustik (o’z sifatlari bilan eshitish taassurotlariga ta’sir etish – nutq
tovushlarining akustikasi);
- lingvistik (so’zlarning semantik differentsiatsiyasida tovushlarning o’rni).
Aloqa vositasi sifatida uchinchi aspekt asosiy hisoblanib, fonetikani lingvistika
tarkibiga qo’shadi.
Tovushlarning kombinator, pozitsion variantlari va ularning o‘zgarishlari
ham shu sohaning asosiy o‘rganish ob’ektlaridandir.
Eksperimental fonetika nutq tovushlarining fiziologik va akustik
xususiyatlarini turli xil asbob-uskunalar yordamida o’rganadi. Tekshirishning
ushbu usuli nutq tovushlarining alohida belgi-xususiyatlarini aniq belgilashga
imkoniyat yaratadi. Masalan, bu usul vositasida unli tovushlarning cho‘ziqlik yoki
7

qisqalik, undoshlardagi portlash yoki sirg‘alish hodisasini juda aniq belgilashga,
nutq tovushlarining tasnifiga asos bo‘ladi.
Fonetika bahsining bunday tarmoqlanishi nutq tovushlarini hozirgi o‘zbek
tili me’yorlari nuqtai nazaridan tasvirlash, tarixiy ekskursiya niyatida ayrim nutq
tovushlarining taraqqiyot protsessiga ham nazar tashlash, adabiy talaffuzning
shakllanishi va takomilini ko‘rsatish maqsadida adabiy til fonemalarini o‘rni bilan
markaziy yetakchi shevalarning nutq tovushlariga yo‘l-yo‘lakay qiyoslab o‘tishni
taqozo etadi. Fonetikaning mustaqil bo‘lgan bu bo‘limlari o‘zaro mustahkam
bog‘langan. Ular bir-birining materiallariga tayanib ish ko‘radi.
2. Fonetika va fonologiya
Amaliy hayotimizda sezgi a’zolarimizga ta’sir etayotgan xususiy narsa va
hodisalarni boshqa shunga o‘xshash narsa va hodisalarga qiyoslash asosida ularda
takrorlanayotgan, o‘xshash belgilarni aniqlay olamiz. Ana shu o‘xshash belgilar
asosida bu narsa va hodisalarni muayyan sinflarga birlashtirish imkoniyatiga ega
bo‘lamiz.
Ma’lum bir sinfga mansub bo‘lgan ob’ektlarning barchasi uchun istisnosiz
umumiy bo‘lgan belgilar umumiylik kategoriyasi ni tashkil etadi. 1

Xususiyliklarni bir-biriga taqqoslab, zidlab, ular o‘rtasidagi o‘xshash
belgilar asosida fikriy predmetni, abstrakt narsani hosil qilishimiz umumiylik ni
keltirib chiqaradi.
Xususiylik va umumiylik bilishning ikki chegara qutbi, alohidalik esa ular
o‘rtasidagi oraliq bo‘g‘inni hosil qiladi. Alohidalik ikki qutbiy zidlik o‘rtasida
joylashib, har ikki kategoriyaning muayyan belgilarini o‘zida mujassam qiladi.
Dialektik falsafa olamdagi narsa va hodisalar o‘rtasidagi ob’ektiv aloqalarni
ochar ekan, umumiylikning o‘zida xususiylik va alohidalik-larning barcha
boyliklari gavdalanishini, umumiylik xususiyliklarsiz mavjud bo‘lmasligini,
umumiylikning muhim belgilari esa xususiylik-larda takrorlanishini ta’kidlaydi. 2

Umumiylik va xususiylik kategoriyasi bilan mohiyat-hodisa kategoriyasi o‘zaro
uzviy bog‘liqdir.
1
Философский словарь. -М.: Полит.литература, 1991. -С.134. 2
Философский словарь. -С. 135.
8

Ob’ektning bamisoli asosini tashkil etadigan va uning mazmunida barqaror
bosh narsa sifatida yuz beradigan alohida reallik mohiyat sanaladi. Mohiyat
xususiyliklarning asosiy momentlari, tomonlari, ichki aloqasining markaziy
nuqtasidir.
Mohiyatning tashqi ayon bo‘lishi, uning yuz berish shakli hodisalar orqali
ro‘y beradi. Hodisa inson sezgi a’zolaridan, jumladan, ko‘zdan yashirin bo‘lgan
mohiyatdan farq qilgan holda, narsalarning sirtida mavjud bo‘ladi.
Umumiylik-xususiylik, mohiyat-hodisa kategoriyalari tilda invariantvariantlilik
asosida namoyon bo‘ladi. Bunda invariant umumiylikni, mohiyatni aks ettiradi,
variantlar esa xususiylik, hodisalardir. Invariant va variantlilik tilning barcha
sathlarida amal qiluvchi universal kategoriyadir.
Fonologik sathda invariant-variantlilik munosabati ko‘pchilik tomonidan
tilga olingan bo‘lsa-da, invariantni qanday belgilash muammosi turlicha talqin
qilinadi.
Xuddi ana shu masalada tilshunoslar turli oqimga bo‘linadilar.
Fonologik sathda umumiylik-xususiylik, invariant-variantlilikni belgilash
dastlab alifbo tizimini yaratgan qadimgi finikiylarda paydo bo‘lgan. Chunki harf
tovush variantlariga qarab emas, balki tovush tiplariga qarab belgilanadi.
Yozuv tarixi bilan shug‘ullanuvchi, deyarli, barcha tilshunoslar 2
ilk
fonografik yozuvda har bir harf muayyan bir fonemani ifoda etganligini e’tirof
etadilar. Dastlab eramizdan oldingi ikkinchi ming yillikdayoq qadimgi finikiylar
22 ta undosh va bir unli uchun harf belgilagan ekanlar, keyinchalik nabotiylar
o‘zlarining tillariga moslab yana oltita harf qo‘shib, harflar sonini 28 taga
yetkazgan ligi haqida malumot beradilar. . Demak, ular cheksiz talaffuz qilinuvchi
tovushlarni ma’lum tiplarga birlashtirish haqidagi tasavvurga ega bo‘lganlar. Aks
holda, fonografik yozuvni ixtiro qilolmagan bo‘lardilar.
2
Дирингер Д. Алфавит. М.: Иностр.лит.,1963. -С.656; Ьвrahьm Tahьrьj. Burunqь və hazьrqь jazuvlar tarьхь.
Samarqand –1929 – Taskent: Өznəєir. –Б.101.; Гельб И.Е. Опыт изучения письма. М.: Радуга,1982. -С.162;
Истрин В.А. Возникновение и развитие письма. М.: Наука,1965. -С.300; Павленко Н.А. История письма.
Минск: Высш. шк.,1987. -С.117; Георгиев В. Происхождение алфавита. -Вопр.языкоз.,1952. №6. -С.38-83;
Васильев Д.Д. Памятники тюркской рунической письменности азиатского ареала. / Советская тюркология -
№1. 1976. -С.71-81; Волков А.А. Грамматология. М.:Наука, 1982. -С.97. 2
Березин Ф.М. История
лингвистических учений. М.: Высш.шк.,1975. -С.6.
9

Bu shuni ko‘rsatadiki, eramizdan oldingi ikkinchi ming yillikdayoq amaliy
ehtiyoj bilan Sharqda, Arabiston yarim orolida, Falastin va Finikiya
mamlakatlarida tilshunoslik, uning fonetika va fonologiya qismi rivojlangan.
Bu an’ana qadimgi Hindistonda ham, Markaziy Osiyoda ham, Gretsiya va
Rumo o‘lkalarida ham davom etgan. Jumladan, qadimgi hindlar tovushlar tipini
ifodalovchi shpota atamasini ham ishlatganlar. 2
Arab tilshunosligining paydo
bo‘lishi va rivojlanishi Payg‘ambarimiz Muhammad alayhis salom va Quroni
Karim nozil bo‘lishi bilan bog‘liq.Xususan, Quroni Karimn nozil bo‘lgandan keyin
Payg‘ambarimiz uni qorilarga yodlatib,boshqalarga yetkazishni
buyurganlar,og‘izdan og‘izga o‘tgan Quron oyatlarining talaffuzini o‘zgarganini
sezgan Payg‘ambarimiz tilshunoslarni(til mutaxassislarini) chaqirib Quroni
Karimning o‘zgarmas yozma shaklini yaratishga fatvo berdlar va qatiy to‘g‘ri
talaffuz qilish qoidasini yaratishni buyurdilar.Payg‘ambarimiz bu bilan arab
tilshunosligining vujudga kelishiga, to‘g‘ri yozish(orfografiya), to‘g‘ri talaffuz
qilish(orfoepiya),so‘z ma’nosini to‘g‘ri anglash va yetkazish(semantika) asos
soldilar. 3

Arab tilshunosligida fonetika sohasida qo‘lga kiritilgan yutuqlar turkiy
tilshunoslikka ham o‘tdi. Chunki O‘rta Osiyo arablar tomonidan ishg‘ol
qilingandan so‘ng arab tili fan tili sifatida e’tirof etildi. Garchi arab tilining fonetik
sistemasi turkiy tillarning fonetik sistemasiga mos tushmasa-da, barcha ilmiy va
badiiy asarlar arab tilida yaratildi. Mahmud Qoshg‘ariyning “Devonu lug‘otit turk”
asarida turkiy tillarning o‘ziga xos fonetik tizimi, arab grafik sistemasidagi ko‘p
belgilarning turkiy til fonetik birliklariga muvofiq kelmasligi haqida fikr
yuritiladi. 4

Turkiy tillarning fonetikasi yuzasidan Mahmud Zamaxshariy ham fikr
yuritadi va unda tovush bilan tovush tipi bir-biridan farqlanadi. Bu esa Yevropa
tilshunosligida XIX asrda e’tibor qaratilgan til va nutq muammosi turkiy
tilshunoslikda X, XI asrlardayoq kurtak otganidan dalolat beradi.
3
Кўрсатилган асар.
4
Маҳмуд Қошғарий. Девону луғотит турк. I том, Тошкент: Ўздавнашр, 1963. -Б. 499.
10

Til va nutq biri-birini taqozo qiluvchi, biri ikkinchisisiz mavjud
bo‘lmaydigan, o‘zaro dialektik aloqada turuvchi kategoriyadir. Til umumlashma: u
real, sezgimizga berilgan birliklarning umumiy belgilari asosida hosil qilingan
sinflar yig‘indisidir. Nutq esa tilning moddiy ko‘rinishi, voqelanish shaklidir.
Shuning uchun til qanday birliklardan iborat bo‘lsa, nutqda xuddi shu
birliklar o‘z ifodasini topadi. O‘z navbatida, nutq birliklari o‘xshash, umumiy
belgilari asosida muayyan umumiyliklarni, sinflarni tashkil etib, sistemasida
o‘rinlashadi. Bu esa til birliklaridan nutq birliklarini farqlash ehtiyojini tug‘diradi.
Buyuk tilshunos F.de Sossyur ta’limotining asosini ham til va nutq farqlanishi
tashkil etadi. Sossyur qarashlarini tahlil qilish va umumlashtirish natijasida rus
tilshunosi V.Ya.Zveginsev til va nutqning farqlanish belgilarini quyidagicha
izohlaydi:
1. Nutq individual, til umumiy hodisadir. Umumxalq tili doimo va
albatta alohida nutqiy ko‘nikmalarida til sistemasi chegarasida ma’lum o‘zgarishga
uchraydi.
2. Nutq psixik hodisa, til sotsialdir.
3. Nutq harakatchan, dinamik, til esa stabillikka, statiklikka intiladi.
4. Nutq tarixiy, til diaxronik xususiyatga ega.
5. Nutqiy elementlar o‘rtasida sababiy tobelilik, til elementlari o‘rtasida
funksional tobelilik mavjud.
6. Til lingvistik qonuniyatlarga bo‘ysunadi. U lingvistik «regulyar», nutq
esa lingvistik noregulyar, sporodik xarakterga ega.
7. Nutq doimo moddiylikka xos.
U o‘zining funksiyasini real moddiy sifatga ega birliklar eordamida bajara
oladi. Til abstrakt sistema sifatida mavjud. Bunday farqlanish substansiya va forma
o‘rtasidagi farqlanish kabidir. 5

Professor A.Nurmonov ham til va nutq munosabatlariga e’tibor qaratgan holda,
til birliklari bilan nutq birliklari o‘rtasidagi zidlanishni ni til sathlari bo‘yicha
quyidagicha belgilaydi 2
:
5
Звегинцев В.Я. Теоритическая и прикладная лингвстика. –М., 1968. С.105-106 2
Нурмонов А. Танланган
асарлар. Iжилд. Тошкент: Академнашр, 2012.117-б.
11

№ Lisoniy faoliyatning tarkibiy qismlari Til sathlari Tilshunoslik
bo‘limlari
Til birliklari Nutq birliklari
1. Fonema Tovush, (fonema varianti,
allofon, fon) Fonologik va
fonetik sath Fonologiya va
fonetika
2. Morfema Morfema varianti (morf
yoki allomorf) Morfemik sath Morfemika
3. Leksema Leksema varianti (leks
yoki alloleks) Leksik sath Leksikologiya
4. Frazema Frazema varianti
(allofrazema) Frazeologik sath Frazeologiya
5. Konstruksiya
5.1. So‘z modeli So‘z shakli Morfologik sath Morfologiya
5.2. Birikma
modeli So‘z birikmasi Sintaktik sath Sintaksis
5.3. Gap yoki gap
modeli Jumla
Shunday qilib, til-nutq zidlanishlari til birliklarini nutq birliklaridan farqlash
zaruratini tug‘dirdi. Ularni o‘rganishni tilning eng quyi sathi – fonologik sath
birliklaridan boshlash maqsadga muvofiqdir.
Hozirgi tilshunoslikda fonema nazariyasi I.A.Boduen de Kurtene va uning
shogirdlari nomi bilan bog‘lanadi. Fonologiyaning tilshunoslikning alohida bo‘limi
sifatida ajralib chiqishida va fonemani tovushdan (fonema variantidan) ajratish
mezonlarini belgilashda N.S.Trubetskoyning xizmatlari e’tirof etiladi.
Fonologiya termini tilshunoslikda XIX asr oxirida nutq tovushlarining
akustikartikulyatsion tomonidan funksional tomonini farqlash ehtiyoji natijasida
paydo bo‘ldi. Keyinchalik fonologiya tilshunoslikning alohida bo‘limi sifatida
fonemalarning farqlovchi belgilarini o‘rganuvchi fan sifatida e’tirof etildi.
Fonemalarning bevosita nutq jarayonida reallashuvi esa fonetikaning o‘rganish
ob’ektiga aylandi.
N.S.Trubetskoyning ta’kidlashicha, fonetikaning o‘rganish ob’ekti bo‘lgan
tovush ko‘p miqdordagi akustik va artikulyatsion belgilarga ega bo‘ladi va
ularning barchasi fonetika uchun muhim sanaladi. Chunki ularning hammasi
12

e’tiborga olingan holdagina, u yoki bu tovushning talaffuzi haqida to‘g‘ri javob
berishga imkon beradi.
Fonolog uchun tovushlarning bir qator belgilari ahamiyatsiz sanaladi. Chunki
ular ma’noli birliklarni shakliy jihatdan farqlovchi belgi sifatida funksiya
bajarmaydi.
Shuning uchun fonolog konkret tovushlar tarkibidagi farqlamaydigan,
ikkinchi darajali akustik-artikulyatsion belgilarni soqit qilish yo‘li bilan bir necha
konkret tovushlarda takrorlanadigan, ular uchun umumiy bo‘lgan belgilarni
aniqlash bilan shug‘ullanadi. Bunday yo‘l esa tovush birliklarini bir-biriga
qiyoslashni, ularni munosabatda o‘rganishni talab etadi.
Shunday qilib, umumiylikni, mohiyatni o‘rganish fonologiyaning,
xususiylikni, hodisalarni o‘rganish esa fonetikaning vazifasiga aylandi.
Falsafiy nuqtai nazardan qaraganda, xususiylikdan ajralgan umumiylik yo‘q.
Har qanday umumiylik xususiyliklar orqali o‘z isbotini topadi. Shuning uchun ham
fonetikasiz fonologiyaning mavjud bo‘lishi mumkin emas.
Fonologiya fonetika bergan materiallar asosida ish ko‘radi. Har qanday
fonolog bir vaqtning o‘zida fonetist sanaladi. Chunki fonologik oppozitsiyalar
konkret tovushlarga tayanadi. Shu bilan birga, har qanday fonetika mutaxassisi
ma’lum ma’noda fonolog hamdir. Chunki fonetika tadqiqotchisi har qanday
tovushlarni emas, balki nutq tovushlarini, ularning ma’lum bir tildagi farqli
belgilarini o‘rganadi.
Shunday qilib, fonetika va fonologiya o‘zaro uzviy bog‘liq bo‘lib,
umumiylikxususiylik dialektikasini o‘zida namoyon qiladi.
Xususiyliklarsiz umumiylikning bo‘lishi mumkin bo‘lmagani kabi,
fonetikasiz fonologiyaning ham bo‘lishi mumkin emas. Ularning o‘rganish ob’ekti
bitta. Birinchisi eng kichik nutq birliklarini, ikkinchisi esa shu nutq birliklarining
farqlovchi belgilarini o‘rganadi. Demak, ular o‘zlarining ob’ekti jihatidan emas,
balki bir ob’ektning turli o‘rganish aspekti ekanligi bilan farq qiladi. 6

6
Нурмонов А.Н. Ўзбек тили фонологияси ва морфонологияси. Тошкент: Фан, 1990. 7-б.
13

Fonologiyaning o‘rganish birligi ijtimoiy-ruhiy, umumiy xususiyatga ega
bo‘lgan fonemalardir. Fonema umumiylikdir. U bevosita kuzatishda turli
variantlarda namoyon bo‘ladi. Shuning uchun ham fonema hozirgi kunda til va
nutqni farqlovchi tilshunoslar tomonidan so‘z va morfemalarni shakllantiradigan
va ularning ma’nosini farqlash uchun xizmat etuvchi, boshqa moddiy mayda
bo‘laklarga bo‘linmaydigan tilning eng kichik tovush birligi sifatida e’tirof etiladi.
Fonema atamasi va uning tilning eng kichik tovush birligi ekanligi birinchi
marotaba tilshunoslikda I.A.Boduen de Kurtene tomonidan bayon qilinadi.
3.Fonetik o‘zgarishlar va ularning o’ziga xos xususiyatlari
Fonema so‘z va morfemalar ichida yashaydi. Demak, fonemalar so‘z va
morfemalarning ichida diskret element sifatida o‘zaro sintagmatik munosabatda
bo‘ladi. Har bir tilda so‘z va morfemalarning ma’lum fonetik struktura tiplari
mavjud. Ammo bu masala shu vaqtga qadar tilshunoslikda yetarli o‘rganilmadi.
Shu bilan birga, ma’lum so‘z bir necha morfemalardan tashkil topishi va ma’lum
morfema turli morfemik qurshovda turlicha allomorflar sifatida yuzaga chiqishi
mumkin. Masalan, qizil+ar-qizar (il-Sh), sarig‘+ay-sarg‘ay (i- Sh), bilak+i-bilagi
(k-g) kabi so‘zlarda qizil-qiz, sarig‘-sarg‘, bilak-bilag morflari bir morfemaning
ma’lum pozitsiyaga xoslangan turli variantlaridir. Bu o‘rinda fonema
almashinuvlari hech qanday fonologik funksiya bajarmaydi.
Tovush almashinuvi uzoq vaqtlardan buyon lingvistlar tomonidan o‘rganilib
kelinadi. Qiyosiy tilshunoslik o‘zining dastlabki taraqqiyot bosqichidayoq tovush
almashinuviga katta e’tibor berdi. Ayniqsa, german tillari tadqiqotchilari bu
masalani alohida o‘rganadilar, chunki tovush almashinuvi german tillari
morfologiyasida asosiy o‘rin egallar edi.
Yaqin yillargacha hind-evropa tillarida unlilar almashinuvi (ablaut) fonetik
hodisa hisoblanib kelindi. Bunday qarash, ayniqsa, yosh grammatikachilar
maktabiga xosdir. Ablautga fonetik hodisa sifatida qarash hozir ham ayrim
tilshunoslar asarlarida ucrab turadi.
Tilshunoslik tarixida tovush almashinuvi nazariyasining ishlanishida
I.A.Boduen de Kurtene va N.V.Krushevskiylar alohida o‘rin egallaydi. Ular
14

tilshunoslik tarixida birinchi bo‘lib tovush o‘zgarishlari va almashinuvlarini
birbiridan farqlab o‘rganadilar. I.A.Boduen de Kurtene tildagi barcha tovush
almashinuvlarini ikki kategoriyaga bo‘ladi:
1) kombinator xoslangan alternatsiyalar;
2) traditsiyaga asoslangan alternatsiyalar.
U birinchi tipdagi alternatsiyalarni fonetikaga, ikkinchi tipdagilarni esa
morfologiyaga kiritish lozimligini tavsiya qiladi.
Tovush o‘zgarishlarini, avvalo, unlilar o‘zgarishi va undoshlar o‘zgarishiga ajratish
maqsadga muvofiqdir. Unlilar o‘zgarishiga unlilar reduksiyasi, unlilarning
cho‘zilishi, unlilar labializatsiyasi, unlilar delabializatsiyasi singari hodisalar
mansubdir.
Unlilar o‘zgarishi Unlilar reduksiyasi
Bir bo‘g‘inli leksemalarda hamda ikki bo‘g‘inli leksemalarning birinchi
bo‘g‘inidagi sonor undoshlar oldida kelgan tor unli sonor undosh ta’sirida
reduksiyaga uchraydi. Masalan, b(i)lan, b(i)roq, s(i)ra, b(i)r kabi.
Buning sababi shundaki, sonorlar ham, unlilar ham akustik belgisiga ko‘ra
umumiylikni tashkil etadi. Har ikkisi ham ovozdan iborat. Shuning uchun unlidagi
ovoz undoshdagi ovoz hisobiga qisqarishi mumkin. Shu bilan birga unli ham,
sonor ham funksional umumiylikka – bo‘g‘in hosil qilish funksiyasiga ega.
Bulardan turkiy tillar uchun asosan unlilar bo‘g‘in hosil qiluvchilar sanalsa,
roman-german tillarida esa sonorlar ham bo‘g‘in hosil qiladi. Bunga sabab
sonorlarning akustik xossalaridir.
Ikki bo‘g‘inli leksemalarning birinchi ochiq bo‘g‘inidagi tor unli
sirg‘aluvchi undoshlar oldida reduksiyaga uchraydi. Natijada bu leksemaning
majburiy varianti maydonga keladi. Masalan, k(i)shi, p(i)shiq, q(i)zil.
Bir va ikki bo‘g‘inli lesemalarning birinchi bo‘g‘inidagi sonor undoshlardan
oldin kelgan tor unlilarning reduksiyaga uchrashi shu leksemalarning uslubiy
variantlarining tug‘ilishiga, ya’ni og‘zaki so‘zlashuv uslubiga xos variant bilan
badiiy-publitsistik (radio, televidenie, sahna tili) uslubga xos variantning
farqlanishiga olib keladi.
15

Uch bo‘g‘inli so‘z shakllarining leksik morfema qismidagi ikkinchi
bo‘g‘inda joylashgan tor unli reduksiyaga uchraydi. Natijada shu leksik
morfemalarning majburiy varianti maydonga keladi. Majburiy variant
deyilishining sababi shundaki, shu qurshovda bundan boshqa variantning kelishi
mumkin emas. Masalan, o‘g‘ilim o‘g‘lim.
Mazkur leksik morfemaning morfemik qurshovi o‘zgarishi bilan boshqa
variantiga almashinadi. Masalan, o‘g‘ilga.
Shunday qilib, morfemik qurshov majburiy variantlarning kombinator
turining hosil bo‘lishiga zamin yaratadi.
Polisillabik so‘zlarda ikkinchi bo‘g‘indagi tor unlining reduksiyalanishi
leksik urg‘u bilan uzviy aloqador. Chunki so‘z bo‘g‘inlarining ko‘payishi bilan
so‘zning urg‘usi oxirgi bo‘g‘inga qarab ko‘chib boradi. Shu bilan birgalikda
birinchi bo‘g‘in fonetik tuzilishining buzilib ketmasligiga intilish tendensiyasi
tufayli, turkiy tillarda polisillabik so‘zlarning birinchi bo‘g‘inida ham ikkinchi
darajali urg‘u mavjud bo‘ladi. 7
Ko‘rinadiki, polisillabik so‘zlarning ikkinchi
bo‘g‘ini ikki urg‘uli bo‘g‘in o‘rtasida qoladi. Bu esa ikkinchi bo‘g‘indagi tor
unlining kuchsizlanishiga olib keladi.
Undoshlarning o‘zgarishi
O‘zbek tilida assimilyativ o‘zgarishlar
Assimilyatsiya turkiy tillarda, xususan, o‘zbek tilida keng tarqalgan hodisa
bo‘lib, nutqning moddiy zanjirida, ya’ni tovushlar ketma-ketligida ma’lum bir
belgiga ko‘ra ikkita noo‘xshash undoshning so‘zlovchining talaffuz qulayligiga
intilishi tufayli o‘xshash undoshga aylantirilishidir. Ko‘rinadiki, muayyan leksema
tarkibida ma’lum belgi asosida zidlanuvchi ikki undosh talaffuz noqulayligini
bartaraf qilish harakati tufayli zidlanish belgisini yo‘qotadi, bir xil undoshlarga
aylanadi. Natijada leksemaning og‘zaki so‘zlashuv varianti – uslubiy varianti
maydonga keladi. Masalan, tarnov- tannov, shirmoy non- shirmonnon, badtar-
battar kabi.

7
Ғуломов А. Ўзбек тилида урғу. -Тошкент, 1947.
16

Metateza
Metateza har qanday tilning ham diaxron, ham sinxron holati uchun
mansubdir. Bunday holatdan o‘zbek tili ham mustasno emas.
O‘zbek tilida metateza shu tilning ikki davr orali ѓ idagi leksema nomemasining
o‘zgaruviga olib kelishi mumkin. Masalan, o‘granmoq- o‘rganmoq, yog‘mir-
yomg‘ir. Shu bilan birgalikda, metatezaga uchramagan variant ham hozirgi kunda
ayrim o‘zbek dialektlarida saqlanayotgan bo‘lishi mumkin. Bu esa tarixiy va
dialektal variantlarning farqlanishiga olib keladi.
Tarixiy variant tarixiy mavzuga ba ѓ ishlangan badiiy asarlar tilida uchraydi.
Bu esa uning uslubiy variantga aylanishiga yo‘l ochadi.
Shu bilan birgalikda, o‘zbek tilining hozirgi holatida qo‘llaniluvchi metateza
yordamida hosil bo‘lgan leksema nomemasining variantlari mavjud. Masalan,
daryodayra, faryod-payrad, tuproq- turpoq, to‘g‘ramoq-to‘rg‘amoq, kirpik-kiprik
va boshq.
Bularning barchasi leksema nomemasining ma’lum uslubga xoslangan
variantlaridir. Birinchisi kitobiy uslubga, ikkinchisi esa og‘zaki so‘zlashuv
uslubiga mansubdir. Shu bilan birgalikda ayrimlari fakultativ variantlarni ham
hosil qiladi.
Masalan, qo‘shni-qo‘nshi, qamramoq-qarmamoq .
Metateza har qanday tilning ham diaxron, ham sinxron holati uchun
mansubdir. Bunday holatdan o‘zbek tili ham mustasno emas.
O‘zbek tilida metateza shu tilning ikki davr oralig‘idagi leksema nomemasining
o‘zgaruviga olib kelishi mumkin. Masalan, o‘granmoq- o‘rganmoq, yog‘mir-
yomg‘ir . Shu bilan birgalikda, metatezaga uchramagan variant ham hozirgi kunda
ayrim o‘zbek dialektlarida saqlanayotgan bo‘lishi mumkin. Bu esa tarixiy va
dialektal variantlarning farqlanishiga olib keladi.
Tarixiy variant tarixiy mavzuga bag‘ishlangan badiiy asarlar tilida uchraydi.
Bu esa uning uslubiy variantga aylanishiga yo‘l ochadi.
Fonetik moslashtirish Turkiy leksemalar nomemalari o‘ziga xos fonetik
arxitektonikaga ega.
17

Leksema nomemalarida bir bo‘g‘inda ikki va undan ortiq undoshlar kela
olmaydi. Bundan faqat bir bo‘g‘inli leksema nomemalarining oxirida lt ( yilt-yilt,
qult- qult, milt-milt ), st ( ost-ust ), rt ( ort, turt, to‘rt ) undoshlarining qator kelishi
mustasno.
Leksema nomemasining boshida va oxirida kelgan ikki va undan ortiq
undoshlar ishtirok etgan so‘zlarning ko‘pi olinmalardir. Shuning uchun bunday
olinma so‘zlarning fonetik tuzilishi og‘zaki nutqda turkiy so‘zlar fonetik
tuzilishiga moslashtirish, shu yo‘l bilan talaffuz qulayligiga intilish harakati
mavjud bo‘ladi.
Bunday harakat tufayli olinma leksemalar nomemalarining og‘zaki
so‘zlashuv variantlari paydo bo‘ladi. Ular quyidagilardan iborat:
I.Rus tili va bu til orqali boshqa ovrupa tillaridan o‘tgan leksema
nomemalarining boshida bir bo‘g‘in tarkibida kelgan ikki va undan ortiq
undoshlarni talaffuz qilish qiyin bo‘lganligi tufayli, og‘zaki nutqda talaffuz
qulayligini ta’minlash uchun bu leksemalarning nomemalari fonetik tuzilishi turkiy
leksemalar nomemalarining fonetik arxitektonikasiga moslashtiriladi. Natijada bu
leksemalarning og‘zaki so‘zlashuv nutqiga xos uslubiy varianti vujudga keladi.
Leksema nomemasi boshida bir bo‘g‘inda kelgan ikki undosh quyidagi yo‘l bilan
ikki bo‘g‘inga bo‘linadi va bir bo‘g‘indagi qator undoshlarni ikki bo‘g‘in tarkibiga
o‘tkazish yo‘li bilan turkiy tillar leksemalari nomemalarining fonetik
arxitektonikasiga moslashtiriladi.
1.SSV, CCVC, CCVCC tipidagi fonetik tuzilishga ega bo‘lgan leksema
nomemalari VC-CV, VC-VC, VC-CVCC tipidagi fonetik tuzilishdagi leksema
nomemasiga aylantiriladi. Masalan, sta-kan – is-ta-kan, stol – us-tol, stul – us-tul
kabi.
2.CCV, CCVC, CCVCC tipidagi fonetik tuzilishga ega bo‘lgan birinchi
bo‘g‘in nomemalari CV-CV, CV-CVC, CV-CVCC tipidagi fonetik tuzilishga ega
bo‘lgan birinchi bo‘g‘in nomemasiga aylantiriladi. Masalan, traktor – ta-rax-t()r,
trolleybus – ta-ra-la-bus kabi.
18

II.1.Rus tili va bu til orqali o‘tgan leksema nomemalarining oxirida bir
bo‘g‘inda kelgan ikki va undan ortiq undoshlar leksema nomemasining oxiridagi
qator undoshlardan so‘ng bir unli orttirish yo‘li bilan bir bo‘g‘indagi qator
undoshlar boshqa-boshqa bo‘g‘inlarga bo‘lib yuboriladi. Masalan, bank, tank
leksemalari banka, tanka variantlariga ega bo‘ladi. Natijada bir leksemaning ikki
varianti yuzaga keladi.
2.Fors-tojik hamda rus tili orqali o‘tgan bir qator olinmalarning oxirgi
bo‘g‘inida ikki va undan ortiq undoshlar qator kelishlari mumkin. Lekin bir
bo‘g‘inda kelgan bu undoshlar og‘zaki nutqda turkiy tillarning fonetik
qonuniyatlariga moslashtiriladi va bir undosh tushirib qoldiriladi. Masalan, go‘sht-
go‘sh, g‘isht-g‘ish, barg-bak, vaqt-vaq va boshq.
3.Turkiy tillar leksemalarining nomemasi fonetik tuzilishining yana bir
xususiyati shundaki, bir joyda ikki unli qator kela olmaydi. 8
Shu bois, o‘z
leksemasiga doir leksemalar nomemalaridagi qator unlidan birini, shuningdek,
o‘zlashgan leksikaga oid leksemalar nomemalaridagi qator unlilardan birini
og‘zaki nutqda tushirib qoldirish, ya’ni qator kelgan unlini bir unliga aylantirish
yo‘li bilan yoki qator kelgan ikki unli o‘rtasiga y, v, h undoshlaridan birini orttirish
yo‘li bilan turkiy leksemalar nomemalarining fonetik arxitektonikasiga
moslashtirishga harakat qilinadi. Natijada bir leksemaning bir necha uslubiy
variantlari – yozma va og‘zaki so‘zlashuv uslubiga xos variantlari vujudga keladi.
So‘z boshida tovushlar mosligi natijasida leksema variantlarining ortishi
muammosi dastlab Mahmud Qoshg‘ariy tomonidan bayon qilingan edi. Xususan, u
qipchoq, o‘g‘uz tillarini hoqonicha turkcha tilga qiyoslar ekan, hoqonicha turkcha
leksemalar boshidagi [y] undoshi qipchoq tillarida doimo [j] ga, o‘g‘uz tillarida esa
nolga aylanishini bayon qiladi. Masalan, turkcha jinji , qipchoqcha jinji, o‘g‘uzcha
inji . 9

Turkiy tillar o‘rtasidagi ana shu fonetik moslik bugungi o‘zbek tilining
shevalarida ham o‘z ifodasini topadi. Natijada bir leksemaning majburiy va
8
Котвич В.А. Исследования по алтайским языкам. -М.,1962. -С.83.
9
Маҳмуд Қошғарий. Девону луғотит турк. I том 2
Трубецкой Н.С. Основы фонологии.
19

fakultativ variantlari vujudga keladi. Masalan, jilon-yilon-ilon; juzum-yuzum-
uzum; yirik-irik; jur-yur; yog‘och-og‘och va boshq.
N.S.Trubetskoyning ta’biri bilan aytganda, bir fonetik qurshovda biri o‘rnida
ikkinchisi qo‘llanib, ma’no farqlamasa, bunday fonetik birliklar bir fonemaning
turli variantlari sanaladi. 2

Eliziya qator kelgan har xil turdagi ikki unlidan birining tushib qolishi
hodisasidir. Sinerezis hodisasida qator kelgan unlilar o‘zaro birikib, bir unliga
aylansa, eliziya hodisalarida bu unlilardan biri tushib qoladi 2
. Ana shu xususiyatlari
bilan bu hodisalar bir-biridan farq qiladi.
Birinchi so‘z oxiridagi unlining ikkinchi so‘z boshidagi unli bilan
to‘qnashishi natijasida tushib qolishi hodisasi eliziya hisoblanadi.; Masalan,
borolmoq<bora olmoq, yozolmoq<_yoza olmoq, echkemar echki emar,
bekoyim<beka oyim, oltariq<oltiariq, oltoziq<olti oziq, «to‘qqiz yoshli ot»,
ye ttozik<.yetts oziq, «o‘n yoshli ot», mang‘it shevasida yashulli<yoshiulli «yoshi
katta», xo‘jeli<xo‘jaeli va b.
Leksema nomemalari tarkibida qator kelib qolgan ikki unlining talaffuz
noqulayligini bartaraf qilishga moyillik tufayli sodir bo‘ladigan fonetik
hodisalardan yana biri aferezis hisoblanadi.
Aferezis ham xuddi eliziya kabi ikkita qator unlidan birining
reduksiyalanishidir. Bir yerda keluvchi ikkita har xil unlidan birinchisining
reduksiyalanib, o‘z artikulyatsiyasini yo‘qotishi eliziya bo‘lsa, xuddi shunday
sharoitda ikkinchi unlining reduksiyalanishi aferezis sanaladi. Masalan, narsa<na
ersa, nechun<ne uchun va b.
Quyida qator kelgan ikki unlili leksema nomemalarining paydo bo‘lish
sabablari hamda paydo bo‘lgan fonetik noqulaylikni bartaraf etish tendensiyasi
tufayli uslubiy variantlarning ko‘payishi haqida to‘xtalib o‘tamiz.
1. Leksema nomemalarida qator kelgan ikki unlining bir unliga aylanish
yo‘llaridan biri sinerezis hodisasidir. 10

10
Нурмонов А. Синерезис.// Ўзбек тили ва адабиёти. -№2, 1973.
20

Sinerezis qator kelgan ikki unlining bir unliga aylanish hodisasidir.
Sinerezis qator kelgan ikki unlining bir unliga aylanish hodisasidir.
Sinerezis o‘zbek tilida bir leksema nomemasi tarkibida hamda ikki leksema
nomemalari oralig‘ida ro‘y berishi mumkin. Ikki leksema nomemalari oralig‘ida
sinerezis hodisasining ro‘y berishi leksema nomemalarining soddalashishiga – bir
leksema nomemasiga aylanishiga olib keladi. Natijada bir leksemaning bir necha
uslubiy variantlari – yozma va og‘zaki so‘zlashuv uslubiga xos variantlari vujudga
keladi.
Bir leksema nomemasida qator unli ikki holatda uchrashi mumkin: 1) o‘z
leksikaga doir leksemalarda intervokal undoshning tushib qolishi natijasida; 2)
olinma leksemalar nomemalari tarkibida.
Bir leksema nomemasida intervokal undoshning tushib qolishi natijasida
hosil bo‘lgan ikki unli o‘zaro birikib, bir cho‘ziq unliga aylanadi. Natijada
ikkilamchi cho‘ziq unlilar hosil bo‘ladi.
Intervokal undoshlarning tushib qolishiga ob’ektiv sabab mavjud. Chunki
undoshlar uchun intervokal holat kuchsiz pozitsiya sanaladi. Alohida pozitsion
xususiyatga ega bo‘lgan bu holatda hatto portlovchi jarangsiz undoshlar ham
kuchsizlanishi va tushib qolishi mumkin. 11
Buning sababi shundaki, unlilar
artikulyatsion jihatdan “og‘iz ochuvchilar” sanaladi. Shunday ekan, ikkita og‘iz
ochuvchilar oralig‘ida kelgan har qanday undosh birinchi “ochiqlik” bilan ikkinchi
“ochiqlik” orasida qoladi va natijada undoshning “og‘iz yopuvchilik”
artikulyatsion belgisi kuchsizlanadi. Ya’ni bunday pozitsiyada joylashgan undosh
o‘zining to‘liq artikulyatsiyasiga ega bo‘lmaydi. Bunday holatdagi undoshlarni
talaffuz qilish uchun nutq a’zolari bir-biri bilan to‘la yaqinlashmay turib,
navbatdagi unlini talaffuz qilishga tayyorlanadi. Oldidagi unli rekursiyasi va undan
keyin kelgan unli ekskursiyasi bir-biriga taxlanib ketadi. 12

Intervokal undoshlar artikulyatsiyasida hosil bo‘lgan nutq a’zolari
o‘rtasidagi bu oraliqning ba’zan kengayib ketishida undosh tamoman o‘z
11
Рясянен М. Материалы по исторической фонетике тюркских языков. -М.,1955. -С.98; Щербак А.М.
Сравнительная фонетика тюркских языков. -М.,1970. -С.101.
12
Акбаев Ш.Х. Фонетика диалектов карачаево-балкарского языка. -Черкеск.,1963. -С.79.
21

artikulyatsiyasini yo‘qotishi va ikki tomondagi unlilarning o‘zaro qo‘shilib ketishi
mumkin. 13

Hozirgi o‘zbek tilining og‘zaki so‘zlashuv uslubida va bir qator o‘zbek shevalarida
portlovchi undoshlarning intervokal holatda kuchsizlashib, sirg‘aluvchi
undoshlarga aylanishi, sirg‘aluvchi undoshlarning esa reduksiyalashib, unlilarning
paydo bo‘lishi kuzatiladi. Bu ikkilamchi cho‘ziq unlilar ko‘pgina shevalarda oddiy
cho‘ziqlikdagi unliga aylanadi. Masalan, bu yoqqa> buoqqa>ba:qa> baqa; shu
yoqqa> shu oqqa> sha:qa>shaqqa. 14

Intervokal holatda ko‘pincha y, v, h, g‘ undoshlari tushib qoladi va buning
natijasida hosil bo‘lgan ikki unli sinerezis hodisasini hosil qiladi.
[y] undoshi o‘pkadan chiqayotgan havo oqimining kuchiga ko‘ra 5
va akustik
belgisiga ko‘ra unli bilan umumiylik belgisiga ega. Shuning uchun bu undosh
intervokal holatda to‘siqlik belgisini yo‘qotishi va vokalizatsiyalashishi mumkin.
Hozirgi o‘zbek shevalarida intervokal [y] ko‘proq birinchi bo‘g‘in bilan ikkinchi
bo‘g‘in oralig‘ida va qisman keyingi bo‘g‘inlar oralig‘ida o‘z artikulyatsion
belgisini yo‘qotib, vokalizatsiyaga uchraydi. Bunday xususiyat hozirgi barcha
turkiy tillarga xos bo‘lib, ularning hammasi uchun mushtarak sanaluvchi qadimgi
turkiy tilda ham va o‘zbek tilining ilk shakllanish davrida ham uchraydi. Masalan,
qadimgi turk tilida tn> tyn tuyun> tugun (DTS, 561-bet); kk> kyk (DTS.307-bet);
eski o‘zbek tilida kz> kyz> kigiz 15
; bz> byz> bigiz (Navoiy “ML”) hozirgi xakas
tilida kiis> kiyis “kiygiz” (xak.-rus.sl. s.74) va boshq.
Leksema nomemalari tarkibida intervokal [g‘] undoshi ham o‘zining
artikulyatsion belgisini yo‘qotishi, unlilar bilan farqlanish belgisi neytralizatsiyaga
uchrashi mumkin. Chunki jarangli sirg‘aluvchi bu undosh akustik belgisiga ko‘ra
o‘zining korrelyati bo‘lgan [x] undoshiga nisbatan unliga kuchsiz zidlanadi.
Buning sababi shundaki, [g‘] undoshi akustik belgisiga ko‘ra unli bilan jarangsiz
undosh oralig‘ida turadi: [unli]- [g‘]- [x]. Shunday ekan, ikki unli o‘rtasida qolgan
13
Нурмонов А. Ўзбек тилининг фонетик ўзгаришларида экономия принциплари. Филол.фан.ном….дисс. -
Тошкент,1973. –Б.62.
14
Шоабдураҳмонов Ш. Ўзбек адабий тили ва халқ шевалари. –Тошкент 1962. –Б.128.
15
Фазилов Э. Староузбекский язык. I. -С.601.
22

[g‘] undoshining vokalizatsiyalashishi uchun qulay imkoniyat yaratiladi. Masalan,
o‘zbek tilining qipchoq shevalarida: ul > uul > ug‘ul > o‘g‘il; to:> tog‘a;
To:ra > tog‘ora. 16

Leksema nomemasi tarkibidagi intervokal holatda vokalizatsiyalashuvchi
undoshlardan yana biri [v] undoshidir.
Bilabiallik, sirg‘aluvchilik, jaranglilik belgilariga ega bo‘lgan bu undosh ikki
lablashgan unlilar o‘rtasida kelib, bir qator o‘zbek shevalarida vokalizatsiyaga
uchraydi. Masalan, qorabuloq shevasida to:p > tovup > tabib; qa:p > qovup >
qopib; so:q > sovuq; janubiy xorazm, o‘g‘iz va qipchoq shevalarida qu:n > quvun
> qovun; su:q > suvuq > sovuq; qu:q > quvuq > qovuq 17
va boshq.
Dissimilyatsiya.
Leksema nomemasi tarkibidagi ma’lum belgisiga ko‘ra ikki o‘xshash
undosh tovushning so‘zlovchining talaffuz qulayligiga intilish harakati tufayli
o‘xshash belgilarning yo‘qotilishi dissimilyatsiya hodisasini keltirib chiqaradi.
Bunday hodisaning ro‘y berishi esa leksema nomemasining og‘zaki so‘zlashuvga
xos variantining hosil bo‘lishiga olib keladi. Masalan, biror leksemasi tarkibidagi
ikkita r undoshi titroqlik umumiy belgisiga ega bo‘lganligi tufayli, ikkinchi undosh
burun tovushga almashinadi. Natijada bir leksemaning biror va biron variantlari
paydo bo‘ladi. Shuningdek, mo‘may leksemasidagi ikki bir xil undoshning
birinchisi lab undoshlik belgisini yo‘qotib, til oldi undoshiga aylanib, talaffuz
qulayligini hosil qiladi. Buning natijasida bir leksemaning mo‘may va no‘may
variantlari vujudga keladi.
Dissimilyatsiyaga uchrashi uchun ikkita bir xil undoshning bo‘lishi shart
emas. Ma’lum bir belgisi bilan o‘xshash bo‘lgan ikki undosh ham
dissimilyatsiyaga ehtiyoj sezishi mumkin. Masalan, mabodo leksemasidagi m va b
undoshlari labiallik belgisiga ko‘ra o‘xshash bo‘lganligidan, nutqiy jarayonda
talaffuz qulayligini ta’minlash maqsadida birinchi undosh til oldi sonor undoshga
almashtiriladi.
16
Джураев Б. Шахрисабский говор узбекского языка. -С.57.
17
Бабаниязов Х.Б. Фонетико-морфологические особенности кипчакских говоров южного
хорезма.
Автореф.дисс…канд.филол.наук. Ташкент,1966. -С.16
23

Leksema nomemasi tarkibidagi ma’lum belgisiga ko‘ra ikki o‘xshash
undosh tovushning so‘zlovchining talaffuz qulayligiga intilish harakati tufayli
o‘xshash belgilarning yo‘qotilishi dissimilyatsiya hodisasini keltirib chiqaradi.
Bunday hodisaning ro‘y berishi esa leksema nomemasining og‘zaki so‘zlashuvga
xos variantining hosil bo‘lishiga olib keladi. Masalan, biror leksemasi tarkibidagi
ikkita r undoshi titroqlik umumiy belgisiga ega bo‘lganligi tufayli, ikkinchi undosh
burun tovushga almashinadi. Natijada bir leksemaning biror va biron variantlari
paydo bo‘ladi.
Dissimilyatsiyaga uchrashi uchun ikkita bir xil undoshning bo‘lishi shart
emas. Ma’lum bir belgisi bilan o‘xshash bo‘lgan ikki undosh ham
dissimilyatsiyaga ehtiyoj sezishi mumkin. Masalan, mabodo leksemasidagi m va b
undoshlari labiallik belgisiga ko‘ra o‘xshash bo‘lganligidan, nutqiy jarayonda
talaffuz qulayligini ta’minlash maqsadida birinchi undosh til oldi sonor undoshga
almashtiriladi.

Fuziya Turkiy tillarning aglyutinativ tabiati barchaga ma’lum.
Aglyutinatsiyaning fuziyadan muhim farqlovchi belgilari sifatida har bir
grammatik ma’noning alohidaalohida shakllar yordamida ifodalanishi, grammatik
ma’noni ifodalovchi grammatik shakllarning ko‘payishi bilan so‘zning chapdan
o‘ngga qarab cho‘zilib borishi, leksik va grammatik morfemalarning bir-biriga
qo‘shilish chokining ajralib turishi, shuningdek, grammatik shakllarning
qo‘shilishi o‘zak morfemaning fonetik tuzilishini o‘zgartirmasligi kabi belgilar
ta’kidlanadi.
Oxirgi belgi turkiy tillarning analitik qo‘shilishidan tashqari, so‘z morfem
tuzilishining singarmonistik xususiyati bilan ham uzviy bog‘liqdir. Chunki
grammatik shakllarning kombinator variantlari o‘zak morfemaning fonetik tarkibi
bilan mos holda ro‘yobga chiqadi. Boshqacha aytganda, leksik morfemaning o‘ng
tomonidagi grammatik morfemalar so‘z shaklining chap chegarasini egallagan va
o‘zak morfema deb yuritiluvchi leksik morfemaning fonetik tuzilishiga
moslashadi.
24

Ba’zi hollarda turkiy tillarga xos bo‘lgan bu umumiy tamoyildan chetlanish
holatlari, fuziya elementlari ko‘zga tashlanadi. 18
Xususan, leksik morfemaga
grammatik morfemalar qo‘shilganda, o‘zak (leksik) morfemaning fonetik tarkibida
o‘zgarish ro‘y beradi. Masalan, ong –angla, qashi-qashla, singil-singli, qizil-qizar
k abi. Natijada bir invariant leksik morfemaning bevosita nutqiy jarayonda ong-
ang, qashi-qash, singil-singl, qizil-qiz kabi bir necha kombinator variantlar orqali
namoyon bo‘lishiga olib keladi.
Tildagi har qanday o‘zgarish biron bir sabablarsiz ro‘y bermaydi. Demak,
ko‘p morfemali so‘z shakllarining o‘zak morfema tarkibidagi fonetik o‘zgarishning
ro‘y berishi ham muayyan sabablar asosida vujudga keladi.
Ular, bizning nazarimizda, quyidagilardan iborat:
1. Turkiy tillar uchun xarakterli bo‘lgan singarmonizm qonuniyati
yo‘nalishiga tamomila zid bo‘lgan yo‘nalishning mavjudligi. Turkiy tillar uchun
ko‘pchilik tomonidan “temir qonun” sanalgan singarmonizm qonuniyatiga ko‘ra,
affikslarning fonetik tuzilishi o‘zak morfemaning fonetik tuzilishiga moslashadi.
Xususan, o‘zak morfemaning fonetik tarkibi orqa qator tovushlaridan iborat bo‘lsa,
unga affikslarning ham unga mos variantlari qo‘shiladi, yoki, aksincha, old qator
tovushlardan iborat bo‘lsa, unga affikslarning ham old qator varianti qo‘shiladi. Bu
palatal garmoniya hisoblanadi.
Agar labial garmoniya saqlangan turkiy tillarni ham e’tiborga oladigan bo‘lsak, har
bir affiksning bir necha palatal va labial variantlari orqali namoyon bo‘lishi
ma’lum bo‘ladi.
Shuni ta’kidlash kerakki, turkiy tillarda ba’zan ana shu umumiy qonuniyatga
zid keladigan holatlar uchraydi. Ya’ni affikslarning o‘zak fonetik strukturasiga
moslashishi emas, balki o‘zakning affiks fonetik strukturasi ta’sirida o‘zgarishi
ko‘zga tashlanadi. Buning natijasida o‘zak morfemaning kombinator variantlari
maydonga keladi. Masalan, aytib yubor – aytvor- etvor (Toshkent shev.), acha –
echisi (Namangan shev.), bola – belesi (Nam.shev.).
18
Кононов А.Н. О фузии в тюркских языках. / Структура и история тюркских языков. -М.:Наука, 1971. -С.
158
25

Bunday hodisa singarmonizmga teskari yo‘nalishda bo‘lgan umlaut hodisasini
o‘zida aks ettirgan Namangan shevasida ko‘proq uchraydi.
2. Polisillabik so‘zlarda ma’noga ta’sir etmagan holda so‘zning shakliy
tomonini tejashga intilish tendensiyasi natijasida bo‘g‘in qisqartirish hodisasi ro‘y
beradi. Bu hodisa ko‘p bo‘g‘inli so‘zlarning asosan tor unliga ega bo‘lgan ikkinchi
bo‘g‘iniga tegishlidir. Masalan, o‘g‘il+im – o‘g‘lim, singil+im – singlim, qizil + ar
– qizar kabi. Natijada bir invariantning o‘g‘il-o‘g‘l, singil-singl, qizil-qiz singari
variantlari maydonga keladi. Bu o‘rinda qizil va qiz boshqa-boshqa
invariantlarning variantlaridek tuyulsa ham, lekin bir morfemik qurshovda o‘zaro
qo‘shimcha distributsiya munosabatidadir. Shuning uchun ular bir invariantning
variantlari hisoblanadi.
Ba’zan ko‘p bo‘g‘inli so‘zlarning birinchi bo‘g‘inining ham qisqarishi
hollari uchraydi. Lekin bu qisqarish morfemaning faqat shakliga daxldor bo‘lib,
shu morfemaning shakliy variantlarini vujudga keltiradi. Masalan, olib bor – obbor
– obor (And.shev.), olib ber – obber – ober (Toshk.shev.), olib kel – opkel – obke
(Toshk.,And.shev.).
Turkiy tillarda uchraydigan o‘zak morfemadagi bunday o‘zgarish ko‘pchilik
turkologlarning diqqatini tortgan. Xususan, turkman tilidagi xuddi shunday ( akel
so‘zidagi olib morfemasining o shakliga, shu ul so‘zidagi shu morfemasining sh ga
aylanishi) holatni P. Azimov va Potseluevskiylar o‘zak morfemaning
prefikslashishi deb hisoblaydilar. 19
Natijada ol va o morfemalarini bir invariantning
turli variantlari emas, balki birinchisini olmoq fe’lining varianti, ikkinchisini esa
leksik ma’nodan mahrum bo‘lgan yordamchi morfema prefiksining varianti deb
izohlaydilar.
Bu hodisa haqida fikr yuritgan A.G‘ulomov o‘zak morfemadagi yuqorida
ko‘rsatilgan fonetik qisqaruv natijasida ro‘y bergan shakliy o‘zgarishlarni bir
mohiyatning, ya’ni bir o‘zak morfemaning turli shakliy variantlari sifatida
izohlaydi. Bunga asos qilib, qisqarmagan variant bilan qisqa variant o‘rtasidagi
19
Поцелуевский А.П. Происхождение личных и указательных местоимений. -Ашхабад,1947; Азимов П.
Префиксация в туркменском языке. -Ашхабад,1947.
26

mazmuniy umumiylik belgisi olinadi. 20
Shuning o‘ziyoq A.G‘ulomovning variant
va invariant munosabatini naqadar teran anglaganidan dalolat beradi.
3. O‘zak morfemani moddiylashtiruvchi tovushlar qanday tartibda
joylashishi bilan ham ahamiyatlidir. Bir xil tovushlarning turlicha joylashuvidan
turli lisoniy birliklar vujudga keladi. Masalan, q, i, sh tovushlarining turlicha
joylashuvidan qish, shiq, ishq singari birliklar vujudga keladi. Demak, bu lisoniy
birliklarni moddiylashtirishda ishtirok etgan tovushlar bir xil, lekin ularning
joylashish tartibi har xil. Tovushlarning ana shunday turlicha joylashish belgisi
yuqoridagi lisoniy birliklar o‘rtasidagi farqlovchi belgi vazifasini bajaradi.
Ayrim hollarda lisoniy birliklarning moddiy tomonini shakllantirgan
shunday tovushlar tartibi muayyan sabablarga ko‘ra almashinishi, lekin bu
almashinish ma’noga ta’sir etmasligi mumkin. Demak, bunday vaqtda tovushlar
tartibi lisoniy birlikning farqlovchi belgisizlik vazifasini yo‘qotadi. Natijada bir
lisoniy birlikning turli variantlari vujudga keladi. Masalan, to‘g‘ra-to‘rg‘a, kiprik-
kirpik, sirpanchiqsipranchiq kabi.
Ayrim hollarda o‘zak morfemaning ikki xil shakliy variantiga affiks
morfemaning ikki xil shakliy varianti qo‘shilishidan bir so‘zning ikki shakliy
varianti vujudga keladi. Masalan, yig‘i va sig‘i morfemalarining birinchisiga otdan
fe’l yasovchi morfemaning -la varianti, ikkinchisiga esa -ta varianti qo‘shiladi.
Natijada bir mohiyatning ikki shakliy varianti vujudga keladi: yig‘la-siqta .
Keyinchalik bu variantlar ma’no darajalanishi farqlovchi belgisi asosida bir
umumiy arxisema asosida birlashuvchi ikkita leksema bo‘lib ajralib chiqqan.
Xuddi shuningdek, sur allomorfiga -ga va -da (-la morfemasining variantlari)
allomorflarining qo‘shilishidan surga va surda leksema variantlari vujudga keladi
va ikkinchisida rd tovushlarining o‘rin almashinishidan shu leksemaning sudra
varianti paydo bo‘ladi.
4. So‘z tarkibida soddalashish hodisasining ro‘y berishi o‘zak
morfemaning variantlanishiga olib keladi. Xususan, o‘zak morfemaga qo‘shilgan
grammatik ma’no ifodalovchi morfemalarning funksional almashinishi ham o‘zak
20
Ғуломов А., Тихонов А.Н., Қўнғуров Р. Ўзбек тилининг морфем луғати. -Тошкент, Ўқитувчи, 1977.
27

morfemaning turli shakliy variantlari vujudga kelishiga sabab bo‘ladi. Xususan,
nisbat paradigmasiga birlashgan shakllarining biri o‘rnida ikkinchisining
funksional almashinuvi davrlar o‘tishi bilan ular o‘rtasidagi farqlovchi belgilar
yo‘qolishiga, zidlanuvchi a’zolarning neytrallashuviga va neytrallashgan nisbat
shakllarining o‘zak morfema tarkibiga singib, yaxlit bir morfemaga aylanib
ketishiga olib keladi. Masalan, uyalmoq va uyatmoq leksemalarining asos qismi
uyal va uyat bugungi kun nuqtai nazaridan bir leksik morfemaning ikki shakliy
varianti sanaladi. Har ikki variant hozirgi o‘zbek tili nuqtai nazaridan boshqa
mayda qismlarga bo‘linmaydi. Ya’ni uya va l , uya va t qismlariga ajralmaydi.
Demak, bir o‘zak morfemaning uyal va uyat variantlari soddalashish hodisasi
tufayli tarixan ikki morfemadan tashkil topgan. Birinchi morfema (uya)ning
mustaqil leksik morfema sifatida iste’moldan chiqishi affiks morfemaning leksik
morfema tarkibiga singib ketishiga – soddalashuviga 21
zamin yaratgan.
Shuni ta’kidlash kerakki, leksik morfemaga qo‘shilgan affiks morfemalar
tarixan ikki xil nisbat (o‘zlik va orttirma) nisbat shakllari bo‘lib, ular o‘rtasida
neytrallashuv ro‘y bergan. Shuning uchun bir xil qurshovda ma’noga ta’sir
etmagan holda o‘zaro erkin almashinish distributsiya munosabatida bo‘lgan.
O‘zaro erkin almashinish distributsiyasi munosabatida bo‘lgan birliklar esa bir
invariantning turli variantlari bo‘ladi. 2

Garchi hozirgi o‘zbek tili nuqtai nazaridan uyal va uyat bitta morfemaning
ikkita varianti sanalib, boshqa mayda ma’noli qismlarga bo‘linish xususiyatini
yo‘qotgan bo‘lsa ham, lekin bu leksik morfema variantlarining oxirgi tovushi -l va
(-t) nisbat ma’nosini ham saqlab qolgan. Shuning uchun bu variantlar uyalish
holatini ifodalashi bilan birgalikda sub’ektning shunday holatga tushishi ma’nosini
ham ifodalaydi. Bundan ko‘rinadiki, tarixan ikki morfemaning ma’nosi saqlanib
qolgan holda, soddalashish faqat ularning shakliga daxldor bo‘lgan.
Shunday qilib, turkiy tillarda so‘z morfemik tuzilishida garchi
agglyutinatsiya yetakchilik qilsa ham, ayrim hollarda fuziya holatlari ham ko‘zga
21
Ғуломов А., Тихонов А.Н., Қўнғуров Р. Ўзбек тилининг морфем луғати. Тошкент: Ўќитувчи, 1977. 2
Глисон Г. Введение в дескриптивную лингвистику. -М.,1959. -С.15.
28

tashlanadi. So‘zlarning o‘zak morfemasida fuziyaning ro‘y berishi leksik
morfemaning variantlanish darajasining ko‘payishiga olib keladi.
Turkiy tillarning aglyutinativ tabiati barchaga ma’lum. Aglyutinatsiyaning
fuziyadan muhim farqlovchi belgilari sifatida har bir grammatik ma’noning
alohidaalohida shakllar yoRdamida ifoda-lanishi, grammatik ma’noni ifodalovchi
grammatik shakllarning ko‘payishi bilan so‘zning chapdan o‘ngga qarab cho‘zilib
borishi, leksik va grammatik morfemalarning bir-biriga qo‘shilish chokining
ajralib turishi, shuningdek, grammatik shakllarning qo‘shilishi o‘zak morfema-
ning fonetik tuzilishini o‘zgartirmasligi kabi belgilar ta’kidlanadi.
Shunday qilib, turkiy tillarda so‘z morfemik tuzilishida garchi agglyutinatsiya
yetakchilik qilsa ham, ayrim hollarda fuziya holatlari ham ko‘zga tashlanadi.
So‘zlarning o‘zak morfemasida fuziyaning ro‘y berishi leksik morfemaning
variantlanish darajasining ko‘payishiga olib keladi.
Akkomodatsiya -(muvofiqlashuv). Yonma-yon kelgan undosh va unli
tovushlar artikulyasiyasining bir-biriga uyg‘unlashuvi; i—u, k—g; kiyik, sigir,
bugun, gul. i—u, q —k; qiyin, g‘ujum, g‘ijim.
Apokopa . So‘z o‘zagidagi oxirgi unli yoki undoshnig tushishi; do‘st-do‘s,
xursand-xursan kabi. O‘zbek tilidagi bu fonetik jarayonlar nutqning qulayligi
hamda tejamkorligi uchun hizmat qiladi.
4. O‘zbek tilida singarmonizm ta’sirida o‘zgarishlar
Tilshunoslikka oid adabiyotlarda singarmonizmni unlilarning moslashuvi,
ohangdoshligi, uyg‘unligi (garmoniyasi) deb ta’rif beriladi. Ammo
singarmonizmning asosiy vazifasi so‘zning chegarasini ko‘rsatishdir.
Singarmonizm hodisasi faqat turkiy tillardagina uchraydi.
Singarmonizmning ikki xil turi bor: 1) tanglay garmonisi yoki palatal
garmoniya; 2) lab garmoniyasi yoki labial garmoniya.
Tanglay garmoniyasi singarmonizmning asosiy turi hisoblanadi. Palatal
garmoniya so‘zining asl ma’nosi til garmoniyasi demakdir. Tanglay garmoniyasida
unlilar yumshoqlik yoki qattiqlik, til oldilik yoki til orqalik jihatdan bir-biriga
moslashadi. Singarmonizmning tanglay garmoniyasi qonuniga binoan so‘zning
29

boshida (o‘zakda) til oldi unlisi kelsa, so‘z o‘rtasida va oxirida ham til oldi unlisi
keladi. So‘z boshida (o‘zakda) til orqa unli kelsa, keyingi bo‘g‘inlarda ham til orqa
unli keladi, ya’ni o‘zakdagi unlilarga affiks (morfema)lardagi unlilarning
moslashuvi, uyg‘unlashuvi shart. Bu hol o‘z navbatida minglab so‘zlarning
talaffuzida artikulyatsion qulaylikka olib keladi. Masalan: kelamiz, ketamiz, gullar,
temirchilik; baram ы z, q ы shlag‘ ы m ы z, ortag‘ ы m ы z, buyr ы g‘i kabi.
Lab garmoniyasida unlilarning moslashishi ikki tomonlama bo‘ladi. Bunda
unlilar ham til oldilik va til orqalik, ham lablanish nuqtai nazardan moslashadi.
So‘zning boshida lablangan til oldi unlisi bo‘lsa, so‘z oxirida ham lablangan til
oldi unlisi keladi. Bunday moslashishni hozirgi qirg‘iz tilida uchratish mumkin.
Masalan: qollor, k ѳ ld ѳ r, bolot, bolvoyt va boshqalar. Lab garmoniyasi o‘zbek tilida
butunlay uchramaydi.
Singarmonizm hodisasi, yuqorida ta’kidlanganidek, turkiy tillardan boshqa
tillarda yo‘q. lekin bu hodisa turkiy tillarning o‘zida ham bir tekisda uchramaydi.
Masalan, boshqird, yoqut, qirg‘iz tillarida singarmonizmning har ikki turi ham
mavjud. Turkman tilida esa og‘zaki nutqda asosan lab garmoniyasi uchraydi.
Ko‘pgina turkiy tillarda singarmonizmning tanglay garmoniyasi saqlangani holda
labial garmoniya kamroq uchraydi yoki deyarli uchramaydi. Chunonchi,
ozarbayjon, turkman, tatar, qozoq, uyg‘ur tillarining ayrimlarida lab
garmoniyasining elementlari bor, xolos.
Hozirgi o‘zbek tilida va o‘zbek tilining ayrim shahar shevalarida
singarmonizmning har ikki turi ham deyarli yo‘q, ayrim o‘rinlarda uning qoldiqlari
uchraydi, xolos. Qolgan bir guruh shevalarda singarmonizmning tanglay
garmoniyasi ancha izchil uchraydi. o‘zbek tilining ayrim shevalarida esa
singarmonizmning tanglay garmoniyasi hozirgi kunga qadar to‘la saqlanib qolgan.
Bunga qipchoq shevalarining deyarli hammasi, o‘g‘uz shevalari va shimoliy
o‘zbek shevalari kiradi.
Eski o‘zbek adabiy tilida esa singarmonizm qonuni ancha izchil va ayrim
hollarda to‘lig‘icha amal qilgan.
30

O‘zbek adabiy tilida ham ba’zan bir bo‘g‘inli so‘zlarning struktur
elementlari – unli va undosh tovushlar o‘rtasida tovush qatorlari bo‘yicha o‘zaro
xoslanish hollari ko‘zga tashlanadi. Xususan, GS, SGS strukturali so‘zlarda
tovushlar palatal garmoniyaga muvofiq birikadi: qil, xil, g‘ish, bil, siz, jil va
boshqalar. Ba’zan old va orqa qator variantlari ma’no farqlash funktsiyasini ham
bajarishi mumkin. Masalan, tiq-tik .
N.S.Trubetskoy ham turkiy tillardagi unlilar garmoniyasini e’tiborga olgan
holda, yuqoridagi sakkizta fonologik qimmatga ega bo‘lgan unlilar sistemasi
mavjudligini va ular faqat birinchi bo‘g‘in uchungina xos ekanligini, keyingi
bo‘g‘inlar unlisining tembr belgisi o‘zidan oldingi bo‘g‘in unlilar ostida ularga
muvofiqlashuvini, demakki, tebr oppozitsiyasi neytrallashuvini ta’kidlaydi.
O‘zbek tili uchun singarmonizm o‘tkinchi hodisa bo‘lganligi uchun, bu tilda
anglash (pertseptiv) va ajratish (delimitativ) funksiyani leksik urg‘u bajaradi.
Singarmonizm elementlari esa qadimda amalda bo‘lgan hodisaning qoldig‘i
sifatida namoyon bo‘ladi. O‘zbek tilida ayrim affiksal morfemalarning bir necha
palatal va akustik allomorflari mavjud. Bu allomorflar o‘zak morfemaning fonetik
xususiyatiga mos holda qo‘llaniladi. Demak, bu hodisa morfonologiyaning
o‘rganish ob’ektidir. Masalan, jo‘nalish kelishigining –ga, -ka, -qa, -g‘a, -a
variantlari mavjud. Ularning har qaysisining qo‘llaniladigan shart-sharoitlari
mavjud. Shuningdek, chiqish kelishigi akustik variantga: -dan, -tan . Ammo
bunday xususiyat barcha affikslar uchun xos emas. Xususan, jo‘nalish kelishigidan
boshqa kelishik formalari palatal allomorflarga ega emas. Egalik, ko‘plik affikslari
ham old va orqa qator variantlariga ega emas.
Bir qator yasovchi affikslarda ham palatal variantlilik kuzatilishi mumkin.
Masalan, kichik, qiliq, tepki, suzgich, elak kabi. Ayrim ikki bo‘g‘inli so‘zlar
tarkibida labial garmoniyaning ham qoldig‘i uchraydi: ulug‘, buyuk, ulush, kunduz,
uchqun, turg‘un, yugur va boshqalar. Biroq singarmonizmning bu ikki ko‘rinishi
ham hozirgi o‘zbek tili uchun qadimgi qonuniyatning izidir.
O‘zbek tilining ayrim shevalarida, xususan Namangan shevasida
singarmonizmning boshqa ko‘rinishi – affikslarning o‘zak fonetik xususiyatiga
31

moslashish emas, balki o‘zak unlilarining affiks unlilari xarakteriga moslashishi
kuzatiladi. Bunday moslik umlaut hisoblanadi. Umlaut uyg‘ur tili va hozirgi
o‘zbek tilining namangan va paxtaobob shevasiga xosdir. Umlautning uch
ko‘rinishi – palatal, labial va lingvial turlari mavjud. Birinchi turda birinchi
bo‘g‘inning orqa qator keng unilisi keyingi bo‘g‘inning tor lablanmagan unlisi
ta’siriga berilib, old qator unliga aylanadi. Masalan, namangan shevasida toshi-
teshi . Ikkinchi turda birinchi bo‘g‘inning keng lablanmagan unlisi keyingi
bo‘g‘inning lablanmagan unlilari ta’sirida lablashadi. Masalan, paxtaobod
shevasida temir-to‘mir . Uchinchi turda og‘izning ochilish darajasi o‘zgaradi.
Keyingi bo‘g‘inning tor i unlisi ta’sirida birinchi bo‘g‘inning old qator keng unlisi
o‘rta keng unliga aylanadi. Masalan, uyg‘ur tilida kesish-kasish .
Singarmonizmning undoshlarga ta’siri . Singarmonizm aslida unlilarning
moslashuvidan iborat bo‘lsa-da, biroq u undoshlarga ham ta’sir qiladi.
Singarmonizmning undoshlarga ta’siri, asosan assimilyatsiya hodisasi
tarzida yuz beradi. Lekin unlilar bilan undoshlarning moslashishida ba’zi bir
farqlar ham bor.
Masalan, unlilar garmoniyasida so‘z boshidagi nlilarga so‘z oxiridagi unlilar
moslashadi, undoshlar garmoniyasida esa affikslardagi birinchi undosh so‘z
boshidagi undoshga emas, balki o‘zakning oxiridagiga moslashadi. Undoshlarning
moslashuvi jaranglashuv, jarangsizlashuv, burun tovushining ta’siriga uchrash,
lablashish va shu singari tomonlardan bo‘lishi mumkin. Bundan tashqari, ba’zan
singarmonizm doirasida regressiv assimilyatsiya hodisasi ham yuz beradi: qatnadi
˃ qannadi. Ana shuning uchun ham singarmonizmli shevalarda morfologik
qo‘shimchalar variantlarning bir qismi affiksdagi unlilarning o‘zakdagi unlilarga
lablashish (yoki palatal garmoniyasi) jihatdan moslashuvi natijasida yuzaga kelgan
bo‘lsa, o‘sha variantlarning boshqa bir qismi affikslardagi undoshlarning
o‘zaklardagi undoshlarga moslashishi natijasida yuzaga kelgandir. Masalan, keldi
va ketti so‘zlarining har ikkisida ham o‘zakdagi va affikslardagi unlilar til oldi
bo‘lganligi sababli bu so‘zlar palatal garmoniyasining yumshoq variantiga misol
bo‘la oladi. Lekin bulardagi affikslar har xil variantlardagi affikslardir. Bunga
32

unlilarning moslashuvi emas, balki undoshlarning moslashuvi sabab bo‘lgan.
Haqiqatan ham, kel so‘zining oxiridagi l undoshi jarangli undoshdir. Shuning
uchun ham affiksdagi undosh jaranglilashgan. Ket so‘zining oxiridagi undosh
jarangsiz bo‘lgani sababli, shu so‘zga qo‘shilgan affiksdagi undosh ham unga
moslashib, jarangsizlashgan. Masalan, qullik, borlik, hurlik, enlik . Lekin
singarmonizm qonuniga muvofiq unlilarningtuyg‘unligi (moslashuvi)
undoshlarning moslashuviga nisbatan hal qiluvchi rol o‘ynaydi. Shuning uchun
ham ba’zi so‘zlarda affiksdagi tovushlar o‘zakdagi tovushlarga til oldi yoki til
orqalik nuqtai nazardan moslashuvi shart bo‘lgani holda jaranglilik yoki
jarangsizlik nuqtai nazaridan moslashishi uncha shart bo‘lmaydi. Masalan, tiklash,
buklash, tinchlik kabi.
Singarmonizmning morfologiyaga ta’siri . Singarmonizm morfologiyaga
ham katta ta’sir ko‘rsatadi. Bu hol singarmonizm mavjud bo‘lgan til va
shevalardagi barcha affikslarning (morfemalarning) juft-juft bo‘lib bir necha
variantlarda uchrashida ko‘rinadi. Affikslar variantlaridan bir qismi singarmonizm
mavjud bo‘lgan til va shevalarga xos bo‘lgan so‘zlarning o‘zaklaridagi unlilarning
xarakteriga moslashgan holda yuzaga kelsa, affiks variantlaridan boshqa bir qismi
o‘sha o‘zakdagi undoshlarning xarakteriga moslashgan holda yuzaga keladi.
Masalan, o‘zakdagi undoshning burun tovushi ekanligi ta’sirida ba’zan affiksdagi
undosh ham burun tovushi bo‘lib keladi: kunlar → kunnar , unlar → unnar kabi.
Singarmonizm mavjud bo‘lgan til va shevalargadagi boshqa affikslar ham
ana shunday yo‘l bilan yuzaga keladi. Shunday qilib, singarmonizm qonuni
mavjud bo‘lgan tillarda affikslar (morfemalar) ham singarmonizm qonuniga
binoan ish ko‘radi. Singarmonizm qonuniga ko‘ra o‘zakka affiks variantlarining
soni bir va ikki juftdan tortib, 3 va 4 juftgacha, hatto, nazariy jihatdan olinganda, 5
va 6 juftgacha ham borib yetishi mumkin. Masalan, o‘zbek tilining qipchoq
shevalarida –lar affiksining assosan 4 ta varianti uchraydi: -zar, -l ә r, -nar, -n ә r :
qoylar, echkilər, otn ы nar, kelinnər .
Affiks variantlarining juft bo‘lib ko‘rinishi kelishik, shaxs, egalik
qo‘shimchalarida ham, fe’llarning affikslarida ham uchraydi. Masalan, qipchoq
33

shevalarida qaratqich kelishigining -ning/-n ы ng, -ding/-d ы ng, -ting/-t ы ng , ba’zi
holda –nung/-ngng kabi variantlari uchraydi; egalik va shaxs affikslarining -
m ә n/man, -s ә n/-san, -miz/-m ы z, -dik/-d ы q, -tik/-t ы q kabi variantlari, fe’llarning
esa -l ә / -la, -n ә /-na, -dim/-d ы m, -tim/-t ы m kabi variantlari mavjud. Bunday
affiks variantlari so‘zlarning talaffuzini qulaytirishga va ayni vaqtda, tilning tabiiy
simmetrik holatini (muvozanatini) saqlab qolishga xizmat qiladi.
Xulosa
Fikr gap orqali ifoda qilinadi. Gap, odatda so`zlardan tashkil topadi. Gap
tarkibida so`zlar va shu so`zlarning o`zaro bog`lanishini ta’minlovchi grammatik
vositalar (qo`shimchalar, yordamchi so`zlar) ma’lum nutq tovushlari orqali
shakllanadi. Masalan: Biz ulug` ayyomni mana shu cho`lda kutib olyapmiz (Y.
Shamsharov).
Bu gapni tuzishda biz, ulug`, ayyom, mana, shu, cho`l, kutib, olmoq so`zlari,
ularning o`zaro bog`lanishini ta’minlovchi – ni (tushim kelishigi qo`shimchasi), -
yap (zamon ma’nosini ifodalovchi qo`shimcha), - miz (shaxs-son qo`shimchasi)
qo`shimchalari qatnashgan; har bir so`z va qo`shimcha esa nutq tovushlari
vositasida (masalan, biz - b, i, z; ulug` - u, l, u, g`; -ni - n, i; -da - d, a kabi)
shakllandi.
Ko`rinadiki, nutq tovushlari so`z va gaplarni tuzishda moddiy baza
hisoblanadi, chunki inson tili tovush tilidir.
Fonetika tilshunoslikning bir bo`limi bo`lib, unda nutq tovushlari, ularning
hosil bo`lishi, turlari, o`zgarishi, urg`u, bo`g`in, ohang kabilar o`rganiladi.
Fonetika grekcha phone so`zidan olingan bo`lib lug`aviy ma’nosi tovush
demakdir.
Fonologiya so`zi tarjima qilinganda “tovush haqidagi ta’limot” degan
ma’noni bildiradi ( phone – tovush, logos - ta’limot). Bu bo`limda tovushlarning
so`z va morfemalar ma’nolarini farqlashdagi roli bayon qilinadi. Agar fonetika
bo`limida tovushlarning fiziologik-akustik xususiyatlari tekshirilsa, fonologiyada,
ta’bir joiz bo`lsa, tovushning ijtimoiy mohiyati o`rganiladi.
34

So`z ma’nolarini ajratish, chegaralash uchun xizmat qiladigan vositalar
fonetik vositalar sanaladi. Bunday vositalar qatoriga nutq tovushlari, urg`u,
ohang (intonatsiya) kiradi. So`z ma’nolarini farqlashga xizmat qiladigan
fonemalar xususida yuqorida fikr yuritildi. Lug`at tarkibidagi barcha so`zlar,
grammatik shakllar ana shu fonemalarining ma’lum tartibda ketma-ket joylashishi
orqali shakllanadi.
Ayrim hollarda o`xshash bo`lgan (omonim) so`zlarning ma’no va grammatik
shakllarini farqlashda urg`u (leksik urg`u) fonetik vosita bo`lishi mumkin.
Masalan: olma (predmet, mevaning bir turi), olma (harakat, olmoq fe’lining
bo`lishsiz shakli, - ma qo`shimchasini ajratish mumkin); akademik (predmet, ot),
akademik (belgi, sifat); gullar (ot, “ko`p gul” ma’nosida), gullar ( fe’l,
“gullamoq”).
Gapning maqsadga ko`ra turini ajratishda esa intonatsiya (ohang) fonetik
vosita bo`lishi mumkin. Masalan: Dars boshlandi. (darak gap) Dars boshlandi?
(so`roq gap).
Foydalanilgan adabiyotlar
1. Абдуазизов А.Тилшунослик назариясига кириш. –Тошкент, 2010 .
2. G ʻ oziyev E . Umumiy psixologiya . – Toshkent , 2002.
3. Hojiyev A. Tilshunoslik terminlarining izohli lug ati. – Toshkent, 2002. ʻ
4. Jamolxonov H. Hozirgi o zbek adabiy tili. –Toshkent:Talqin, 2005.
ʻ
5. Lutfullayeva D. Nishonova S. “Hozirgi o zbek tili” fanidan o quv uslubiy majmua
ʻ ʻ
(Qo shma gap sintaksisi, punktuatsiya). –Angren, 2008.
ʻ
6. Mamajonov, A. (1990). Qo’shma gap stilistikasi. Tashkent: Fan, 110. 9.
Mamajonov A. Abdurahmonov M. Matn nazariyasi.- Farg ona, 2016.
ʻ
10. Мамажонов, А. (1984). Текст лингвистикаси. Т.: Фан, 17-18.
11. Mamajonov, A. (1990). Qo’shma gap stilistikasi. Tashkent: Fan, 110.
12. Мамажонов, А. (1996). Мањмудов У. Услубий воситалар.
13. Mamajonov A., Abdurahmonov M. Matn stilistikasi.- Farg ona, 2002.
ʻ
14. Mamajonov A., Roziqova G. Sintaktik stilistika. – Farg ona, 2008.
ʻ
15. Мамажонов, А., & Махмудов, У. (1996). Услубий воситалар.
35

16. Mahmudov N., Nurmonov A. O zbek tilining nazariy grammatikasi. –Toshkent:ʻ
O qituvchi, 1995, B.33.
ʻ
17. Mengliyev B. Hozirgi o zbek tili. –Toshkent:Tafakkur bo stoni, 2018.
ʻ ʻ
18. Musayev A. O zbek tili stilistikasidan ma ruza matni. –Jizzax, 2014-2015.
ʻ ʻ
19. MirzayevuI.uO zbekitili stilistikasi.i–iToshkent,i1983.
ʻ
20. Ne matov H., Bozorov O.iTil va nutq.i–iToshkent:iO qituvchi, 1993.
ʻ ʻ
21. Qo ng urov R va boshqalar. Nutq madaniyati va uslubiyati asoslari. –
ʻ ʻ
Toshkent:iFan,i1983.
22. Rafiyev A., G ulomova N. Ona tili va adabiyot. Kasb-hunar kollejlari uchun
ʻ
darslik. – Toshkent: Sharq, 2002.
23. Rahmatullayev Sh. O zbek tilining izohli frazeologik lug ati. – Toshkent:
ʻ ʻ
O qituvchi, 1978, B.272.
ʻ
24. Rahmatullayev Sh. Hozirgi adabiy o zbek tili.IDarslik.–Toshkent: Universitet,
ʻ
2006.
25. Sultonsaidova S., Sharipova O . O zbek tili stilistikasi.
ʻ ʻ O quv qo llanma. – ʻ ʻ
Toshkent, 2009.
26. Shomaqsudov A., Rasulov I., Qo ng urov R., Rustamov H. O zbek tili stilistikasi.
ʻ ʻ ʻ
– Toshkent: O qituvchi, 1983.
ʻ
27. Zokirov, M., & Isomiddinov, F. (2020, December). About the holes of language
language dictionary. In Конференции.
28. Turdaliyevich, Z. M., & Shukrona, A. (2022). About Turkish-Uzbek Vocabulary
Words in the Lexical Structure of the Tajik Language. Spanish Journal of
Innovation and Integrity, 5, 620-624.
29. Turdaliyevich, Z. M. (2022). To the Question of the Study of Arabisms in the
Persian Language. Spanish Journal of Innovation and Integrity, 5, 566-570.
30. Turdaliyevich, Z. M. (2022). About Grammatical or Morph syntactic Interference.
European Multidisciplinary Journal of Modern Science, 4, 768-773.
31. Ismoil, H., Mukhtorali, Z., Jumaboy, J., & Parviz, A. (2022). WORD
FORMATION FROM THE TAJIK BORROWINGS. Modern Journal of Social
Sciences and Humanities, 5, 71-76.
36

32. Turdaliyevich, Z. M. (2022). Analysis of Phraseological Units in Tohir Malik's
Novel" Talvasa". Spanish Journal of Innovation and Integrity , 6 , 364-368.
37

Fonetika va fonetik ozgarishlar

MUNDARIJA

Asosiy qism.. 3

1. Fonetika predmeti, vazifalari va o‘rganish ob’ekti va tilning boshqa bo‘limlari bilan munosabati. 3

2. Fonetika va fonologiya. 7

3.Fonetik o‘zgarishlar va ularning o’ziga xos xususiyatlari 13

4. O‘zbek tilida singarmonizm ta’sirida o‘zgarishlar 28

Foydalanilgan adabiyotlar 34

Sotib olish