Foyda va uni to’g’ri taqsimlanganligining auditi - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	10000UZS
Hajmi	57.5KB
Xaridlar	1
Yuklab olingan sana	25 Fevral 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Foyda va uni to’g’ri taqsimlanganligining auditi

Sotib olish

Foyda va uni to’g’ri taqsimlanganligining auditi
Mundarija

Kirish ............................................................................................................................................................. 2
1. Auditning mazmuni va rivojlanish bosqichlari .......................................................................................... 4
2. Foydaning shakllanishi va ishlatilishi auditining maqsadi va vazifalari ...................................................... 8
Korxonalar moliyaviy xo’jalik faoliyati va audit o’tkazishning amaliy jihatlari ............................................. 12
3. Korxonalar auditida xatoliklarni baholash va jiddiylik darjasini aniqlash ................................................ 19
Xulosa ......................................................................................................................................................... 22
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati .............................................................................................................. 25

1

Kirish
O’zbekiston Respublikasi mustaqillikka erishgandan so’ng bozor iqtisodiyotiga
o’tishning o’ziga xos milliy modeli negizida ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish bo’yicha
yetakchi marralarni egallamoqda. Natijada mamlakatda iqtisodiy barqarorlik va
yuqori o’sish sur’atlariga erishilmoqda. Xususan, jahonda ro’y bergan moliyaviy-
iqtisodiy inqirozning salbiy oqibatlari va ta’siriga qaramasdan o’tgan yilda
makroiqtisodiy ko’rsatkichlarning yuqori o’sish suratlarini saqlab qolish
taminlandi. 2013 yilda yalpi ichki mahsulotning o’sish sur’atlari 8 foizni, sanoatda
8,8 foizni, qishloq xo’jalik mahsulotlari ishlab chiqarish – 6,8 %, xizmat ko’rsatish
hajmi 13,5%ni, qurilish ishlari hajmi – 16,6%ni, chakana savdo oboroti – 14,8
foizni tashkil etdi.
Mazkur natijalarga erishishda korxonalarning moliyaviy iqtisodiy holatini
buxgalteriya hisobida to’g’ri aks ettirish, xo’jalik operatsiyalarini ishonchli yoritish
va moliyaviy hisobotlarni haqqoniy, aniq va ob’ektiv tarzda tuzish ham o’z
ifodasini topgan. Ushbu sohadagi tarmoq va korporatsiyalarning faoliyatini
baholash va istiqbol ko’rsatkichlarini aniqlash esa auditorlik kompaniyalarining
asosiy vazifalaridan biri bo’lib hisoblanadi. Agar turli mulk shaklidaga
korporatsiyalar va korxonalarning moliyaviy hisobotlaridagi ma’lumotlarni
to’g’riligi va haqqoniyligi yuqori saviyada baholanmas ekan, bu investorlar va
kapital egalarining o’z mablag’larini xavf ostiga qo’yishi, hattoki ularni yo’qotish
darajasiga olib kelishiga jiddiy ta’sir ko’rsatadi.
O’zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimovning "Jahon
moliyaviyiqtisodiy inqirozi, O’zbekiston sharoitida uni bartaraf etishning yo’llari
va choralari" kitobida ta’kidlanganidek: ―... tobora chuqurlashib borayotgan jahon
moliyaviy inqirozi mamlakatimizga ta’sir ko’rsatmaydi, bizni chetlab o’tadi, degan
xulosa chiqarmaslik kerak. Masalani bunday tushunish o’ta soddalik, aytish
mumkinki, kechirib bo’lmas xato bo’lur edi. Barchamiz bir haqiqatni anglab
yetishimiz lozim — O’zbekiston bugun xalqaro hamjamiyatning va global
moliyaviy-iqtisodiy bozorning ajralmas tarkibiy qismi hisoblanadi . SHunday ekan,‖
2

mamlakatimizda muvaffaqiyatli faoliyat yuritishni boshlagan auditorlik firmalari
zimmasiga ham ma’lum ma’suliyatlar yuklanadi.
SHundan kelib chiqib, korxonalarda foydani shakllantirish va taqsimlanishi
jarayonlarini moliyaviy hisobotlarda aniq va to’g’ri baholash, xo’jalik
operatsiyalarini haqqoniy hisobga olinishi va tahlil qilinishi bilan bog’liq
masalalarni auditining nazariy-uslubiy jihatlarini ishlab chiqish, hisobga olish
mexanizmini takomillashtirish mazkur kurs ishining maqsadi hisoblanadi.
Mazkur maqsaddan kelib chiqqan holda ishning asosiy vazifalari sifatida
quyidagilar belgilandi:
• auditning nazariy-uslubiy asoslarini tadqiq etish va uning huquqiy
jihatlarini o’rganish;
• moliyaviy-iqtisodiy inqiroz sharoitida auditorlik faoliyatining o’ziga xos
jihatlari va muammolarini tadqiq etish;
• korxonalarda foydaning shakllanishi va taqsimlanishi auditining
o’ziga xos jihatlarini aniqlash;
• tadqiqot ob’ektida foydaning shakllanishi va taqsimlanishi auditini
tashkil etish masalalarini tahlil qilish;
• korxonaning moliyaviy holati va barqarorligini hisobotlarda to’g’ri
aks ettirilganligi auditini o’tkazish;
• auditni o’tkazishda xatar va uni bataraf etishning uslubiy jihatlarini ko’rib
chiqish.
3

1. Auditning mazmuni va rivojlanish bosqichlari
Zamonaviy audit va auditorlik faoliyatini O’zbekiston Respublikasida
rivojlanishi faqatgina mustaqillikka erishilgandan so’ng o’z aksini topdi. Ma’lumki,
audit lotinchadan tarjima qilinganda ―eshitaman degan ma’noni anglatadi. Ilmiy‖
adabiyotlarda auditga bir qancha turli yo’nalishlarda ta’riflar berilgan. Auditorlik
faoliyatining ta’rifi o’zining tarixiy taraqqiyot yo’lida turli manbalarda turlicha
bayon qilingan. Masalan, professor M.M. To’laxo’jaevaning «O’zbekiston
Respublikasida Moliyaviy nazorat tizimi» nomli kitobida auditga quyidagicha ta’rif
berilgan: «Audit - bu mustaqil malakali mutaxassislar tomonidan korxonaning
moliyaviy hisobotini yoki u bilan bog’liq moliyaviy axborotni ushbu hisobot yoki
axborotning qonun va boshqa normativ hujjatlarga muvofiqlik darajasi to’g’risida
xulosa chiqarish maqsadida tadqiq etilishidir».
Auditorlik faoliyati va auditorlik kasbining ta’rifi O’zbekiston
Respublikasining yangi tahrirdagi «Auditorlik faoliyati to’g’risida»gi Qonunida
quyidagicha keltirilgan: ―Auditorlik faoliyati deganda auditorlik tashkilotlarining
auditorlik tekshiruvlarini o’tkazish va shu bilan bog’liq professional xizmatlar
ko’rsatish borasidagi tadbirkorlik faoliyati tushuniladi .
‖
Audit tushunchasi nazorat va taftish tushunchalariga qaraganda kengroq,
chunki u nafaqat moliyaviy ko’rsatkichlar to’g’riligini tekshirishni, balki
xarajatlarni maqbullashtirish va qonuniy asosda foydani ko’paytirish maqsadida
xo’jalik faoliyatini yaxshilash bo’yicha takliflar ishlab chiqishni o’z ichiga oladi.
Auditni biznesni xolis auditorlik firmalar tomonidan o’ziga xos ekspertiza qilish,
deb ta’riflash maqsadga muvofiq.
Dastlab, auditorlik Yevropada mehnat faoliyati turi sifatida Angliyada
yuzaga keldi. Auditor termini u yerda ilk bor 1299 yildan boshlab ishlatila
boshlangan. U davrda inglizlarning katta yer egalari ularning nomidan ish
yuritayotgan kishilarning faoliyati to’g’riligiga ishonch hosil qilish maqsadida
ikkinchi bir betaraf kishiga murojaat qilishgan. Audit to’g’risidagi keyingi
eslatmalar 1324 yilga ta’luqli. Auditorlik tashkiloti birinchi bor Venetsiyada 1581
4

yilda tashkil etilgan va u "SoLLegio Dei Rekonati"deb atalgan. Bu tashkilot
obro’sining balandligi va unga a’zo bo’lishning juda qiyinligi bilan ajralib turgan.
Auditning huquqiy asoslari SHotlandiyaga, aniqroq qilib aytilsa uning poytaxti
Edinburgga borib taqaladi. 1853 yilda u yerda rasman Edinburg auditorlar instituti
tashkil qilingan.
Sanoatning rivojlanishi natijasida ishlab chiqarish hajm va turlarining
ko’payishi, korxonalardagi hisob-kitob qaydlari ko’lamining ortishi va ularning
to’g’riligiga ishonch hosil qilish nuqtai nazaridan tasdiqlash zaruriyatining yuzaga
kelganligi audit to’g’risidagi qonunning tug’ilishiga sabab bo’ldi. 1844 yilda
Buyuk Britaniyada kompaniyalar to’g’risida qabul qilingan qonunlar majmuida
birinchi bor firmalarning nizomlarida ularning hisob-kitoblari va hisob varaqlarini
tekshirib boruvchi auditor lavozimini joriy qilinishi ko’zda tutilgan. 1885 yilda
Londonda "Auditorlar va buxgalterlar jamiyati" yuzaga keldi. Bu jamiyatlar
mamlakat miqyosida buxgalteriya tamoyillarini belgilash va firmalarni auditorlik
tekshiruvidan o’tkazish bilan shug’ullangan. Amaldagi qonunchilikka ko’ra Buyuk
Britaniyadagi barcha korxonalar va tashkilotlar yuqorida tilga olingan jamiyat
a’zolari tomonidan auditorlik tekshiruvidan o’tkazilishi shart qilib qo’yilgan. Bu
jamiyat a’zolari mijozlarga auditorlik tekshiruvlaridan tashqari soliqlar va
korxonaning istiqbol yo’nalishlarini belgilash borasida ham maslaxatlar berishgan.
Auditorlik Buyuk Britaniyada kasb sifatida obro’ topa boshlagandan so’ng,
1880 yillarda bu o’lkadan AQSH va Kanadaga ko’chib ketgan buxgalterlar Kvebek
shahrida qirol hukumatining ruhsati bilan "Kvebek diplomli buxgalterlar instituti"
va 1886 yilda N ь yu-Yorkda "Amerika davlat buxgalterlar jamiyatini" barpo
qilishgan.
Auditorlik tekshiruvlarining ahamiyatini tushungan mamlakatlar birin-ketin
uni o’z iqtisodiy hayotlariga joriy qila boshladilar. SHunga ko’ra auditorlik
to’g’risidagi qonun Gollandiyada 1893 yilda, Germaniya va AQSHda 1896 yilda
va Hindistonda 1909 yilda qabul kilindi.
Rossiyada "audit" so’zi Petr-I hukmronlik qilgan davrlarda paydo bo’lgan. U
davrda "auditor" so’zi harbiy tergovchi ma’nosini anglatgan. Birinchi marta bu
5

so’z general Veyde tomonidan 1698 yilda harbiy qo’shinlar uchun tuzgan
Nizomida tilga olingan. Auditorlar asosan harbiy qo’shinlarda faoliyat ko’rsatib,
nizolar bilan bog’liq holatlarni o’rganish va ular to’g’risida xulosa berish bilan
shug’ullanganlar.
Auditorlik ishining rivojlanishiga 1929-1933 yillarda yuz bergan jahon
iqtisodiy inqirozi sezilarli ta’sir ko’rsatdi. Aktsionerlik jamiyatlari va
korxonalarning ommaviy inqirozga uchrashi ularning hisobotlarini mustaqil
auditorlar tomonidan tasdiqlash zaruriyatini tug’dirdi.
SHundan so’ng 1934 yilda, "Moliyaviy hisobotlarni mustaqil auditorlar
tomonidan tekshirish" deb nomlangan hujjat e’lon qilindi. Bu hujjatda auditorlik
faoliyatini andozaga solish ishlari davom ettirilib, auditorlarga teshiruv jarayonida
inventar qaydnomalarini o’rganish va hisoblashlar bo’yicha debitorlarni tasdiqlash
qoidasiga rioya qilish taklif qilindi.
Evropada audit andozalarini yaratish ustida ishlash XX asrning 50-yillaridan
boshlandi. Bu boradagi izlanishlarni olib borish uchun 1951 yilning noyabr ь oyida
Parijda "Iqtisod va moliya sohasida taftish olib boruvchi ekspertlarning Yevropa
kengashi" tashkil qilindi. Bu tashkilot o’z ta’sir doirasiga kirgan 18 ta Yevropa
mamlakatlarining 29 ta tashkilotida qo’llanilishi ko’zda tutilgan audit andozalarini
yaratdi. 1973 yili Amerika diplomli jamoatchi buxgalterlar instituti (AISRA) ning
moliyaviy hisobotlar bilan shug’ullanuvchi Kengashi tashkil topdi va u hozirgacha
qo’llanilib kelinayotgan va zamon talabi bilan to’ldirilib borilayotgan "Umumiy
tarzda qabul qilingan audit andozalari (GASS)" ni e’lon qildi.
Iqtisodiyot, biznes va savdo sohasida xalqaro munosabatlarning kuchayishi,
o’zga davlatlar iqtisodiyotiga kapital sarfini sezilarli tarzda ortishi, bir necha
mamlakatlar ishtirokida tuzilgan xalqaro milliy korporatsiyalar ta’sirining
kuchayishi va buning natijasida xalqaro buxgalteriya hisobining ahamiyatining
ortishi, hamda xalqaro miqyosda xizmat ko’rsatuvchi auditorlik firmalarining
paydo bo’lishi natijasida 1977 yili Xalqaro buxgalterlar federatsiyasi (IFAC)
tashkil topdi. Bu uyushmaga dastlab 49 mamlakatdan 63 ta tashkilot a’zo bo’lib
kirgan bo’lsa, hozirda unda 79 davlatdan 105 tashkilot a’zo bo’lib turibdi.
6

Buxgalterlarning xalqaro federatsiyasi shu kungacha auditorlik faoliyatida
foydalanish uchun 29 ta asosiy va yana 4 ta yo’ldosh andozalar ishlab chikdi va
e’lon qildi. "Kuchli oltilik" deb tan olingan xalqaro auditorlik firmalari o’z
faoliyatlarida IFAC ishlab chiqqan andozalardan foydalanishi va ularga ishora
qilishi bu tashkilotning obro’sining yuqoriligidan dalolat beradi. Bugungi kunda
O’zbekistonda ham auditning xalqaro andozalariga asosan muvofiq keluvchi bir
qator milliy andozalar Moliya vazirligi tomonidan ma’qullangan va qabul qilingan.

7

2. Foydaning shakllanishi va ishlatilishi auditining maqsadi va
vazifalari
Moliyaviy natijalarni tekshirish - auditning asosiy maqsadi va yo’nalishlaridan
biridir. Uning asosiy maqsadi hisobotda ko’rsatilgan foydaning haqiqiy ko’rinishini
tekshirish va byudjetga to’lanadigan soliqlarning o’z vaqtida va to’liqligini
o’rganishdan iborat.
Bundan tashqari foydaning taqsimlanishi, fondlar tuzilishi, dividendlar
to’lovlarining to’g’riligiga ham e’tibor beradi. Auditorlik tekshirish yakuniy
moliyaviy natija (foyda yoki zarar) mahsulot, asosiy vositalar moliyaviy natijasi va
korxonaning boshqa mulki va realizatsiyasidan tashqari operatsiyalardan tushgan
foyda, bu operatsiyalardan xarajatlarni kamaytirish masalalarini o’z ichiga oladi.
Mahsulot realizatsiyasidan kelgan foyda (zarar), mahsulot realizatsiyasidan
tushgan mablag’ va ishlab chiqarish va realizatsiyadagi xarajatlar va aktsizlar farqi
bilan ajratiladi.
Birinchi bosqichda auditor korxona tomonidan ko’rilgan foydaning to’g’riligi,
bo’nak va byudjet to’lovlari uchun mahsulot sotishdan tushumni tekshiradi. Bu
tekshiruvning ma’lumot asosi bo’lib kafolat xati, tayyor mahsulot tannarxi
kal ь kulyatsiyasi hisoblanadi.
Tekshiruvning navbatdagi bosqichida, haqiqiy foydaning buxgalteriya
schyotlaridagi yozuvlarga mos kelishi tekshiriladi. Korxonalar xaridorlarga yuklab
jo’natilgan mahsulotga hisobot jurnalini taqdim etishga qadar buxgalteriya
hisoblarida "Xaridorlar bilan hisob-kitoblar" schyotining debeti "Mahsulot
realizatsiyasi" schyotining krediti bo’yicha yozuvlarni amalga oshirib borishi
kerak. Bir vaqtning o’zida jo’natilgan mahsulot tannarxi "Asosiy ishlab chiqarish"
schyotining kreditidan hisobdan chiqariladi. Bunda balans va bosh kitobda aks
ettirilgan schyotlardagi realizatsiya qilinmagan mahsulot qoldig’ining haqiqiy
tannarxi ko’rsatkichlari asoslanganligini tekshirish muhimdir.
8

Agar buxgalteriya hisobida tayyor mahsulot qoldiqlarining ishlab chiqarish
tannarxi noto’g’ri hisoblanganligi aniqlansa foyda ko’rsatkichlariga tuzatish
kiritish talab qilinadi.
Gumonli qarzlar deb - vaqtida to’lanmagan va kafolatlanmagan debitorlik
qarzlariga aytiladi. Gumonli qarzlar bo’yicha zahiralar hisobot yilining oxirida
o’tkaziladigan korxonaning debitorlik qarzlari yo’qlamasi natijalari bo’yicha
tashkil qilinadi. Zahira miqdorini qarzdorning moliyaviy axvoliga qarab har bir
gumonli qarz bo’yicha alohida aniqlanadi. Tashkil qilinadigan zahiralar summasiga
buxgalteriya provodkasi tuziladi. Haqiqiy foydani tekshirishning asosiy masalasi
quyidagilarni aniqlashdir: asosiy mahsulot sotishdan tushum (yalpi daromad) larni
hisobotda aks ettirilishi, sotilgan mahsulotning ishlab chiqarish xarajatlarini boshqa
sotishdan olingan xarajatlarni va sotishdan tashqari foydani hisobotda aks ettirish.
Asosiy mahsulot sotishdan olingan yalpi daromadni tekshirishda quyidagi
birlamchi hujjatlardan foydalaniladi:
-hisobot va hisob registrlari, moliyaviy natijalar to’g’risidagi hisobot (2shakl),
N:1 jurnal-order, N:2, II, II-s, II-sn, ombordan tayyor mahsulotni chiqarishdagi
birlamchi hujjatlar, kassa kirim orderlari, to’lov talabnoma va topshiriknomasi,
mahsulotni ombordan olib chiqish ruhsatnomasi.
Ko’rsatib o’tilgan hujjatlar asosida auditor 2-hisobot shaklida ko’rsatilgan
ma’lumotlarni bosh kitobdagi schyot ma’lumotlari bilan solishtiradi.
CHetlanishlarning umumiy summasi qo’shilgan qiymat solig’i summasini tashkil
etishi kerak. Ushbu summalar mos kelmagan taqdirda auditor buning sababini
aniqlashi zarur. Bosh kitob bo’yicha ma’lumotlarni N: II-sn ma’lumotlari bilan
yoki tayyor mahsulot realizatsiyasi summasini aks ettiradigan hisob registrlari
summasi bilan solishtirib ko’radi.
Hisobot yuritishning jurnal-order shaklida yig’ma ko’rsatkichlari 2-jurnalorder
bilan 16-qaydnoma "Tayyor mahsulot hisobi" qaydnomasi va N: 17 "
Mahsulot realizatsiyasi hisobi" qaydnomasidagi yig’ma ko’rsatkichlarga mos
kelishi kerak.
9

Hisobot ma’lumotlarini va hisob registrlarida aks ettirilgan ko’rsatkichlarni
taqqoslashdan so’ng tayyor mahsulotni yuklab jo’natish operatsiyalarini birlamchi
hujjatlarda rasmiylashtirish tartibi tekshiriladi. Tekshirishda ombor nakladnoyi,
transport nakladnoyi va mahsulotni olib chiqish ruhsatnomasida ko’rsatilagn
muddati va bank ko’chirmasi bo’yicha to’lov muddati taqqoslanadi. Aniqlangan
chetlanishlarga savdlo puli qayta hisoblanadi va soliqdan yashirilgan summasi
aniqlanadi. Yordamchi va xizmat ko’rsatuvchi ishlab chiqarish mahsulotlarini
sotish bilan bog’liq bo’lgan operatsiyalarni hisob registrlarida qaydlanishiga e’tibor
beriladi.
SHuningdek mahsulotga qo’yilgan baxoning to’g’riligi, tugallanmagan ishlab
chiqarish mahsulotini realizatsiya qilishdan olingan yalpi daromadni schyotda tulik
aks ettirilganligini tekshiriladi. Bunda mahsulot realizatsiya baxosidan kelib chikib
sotishning urtacha kelishuv summasi soliq maqsadlari uchun qabul qilinadi. CHet
el valyutasida olingan savdo tushumini tekshirida tegishli schyotning kreditida aks
ettirilgan summaga ushbu operatsiya amalga oshirilgan davrdagi kurs bo’yicha
hisobga olinganligiga e’tibor beriladi.
Auditor boshqa sotishdan olingan foydani buxgalteriya hisobida to’g’ri aks
ettirilganligini tekshiradi. Buning uchun: asosiy vositalar boshqa mulk sotishdan
olingan foyda, aktsiya va obligatsiyalar bo’yicha dividentlar, ishlab chiqarish
zahiralari va tayyor mahsulotni sotishdan olingan foyda, jarimalar, penyalar va
boshqalarni tahlil kiladi.
"Foyda va zararlar" schyotida aks ettiriladigan zararlarni xarakterlovchi
birlamchi hujjatlar ham tekshirishdan o’tkaziladi. Ularga kuyidagilar kiradi:
- boshqa korxonalar bilan hisob - kitoblar bo’yicha gumonli qarzlar summasi
- tashki sabablarga kura tuxtab kolishdan kurilgan zararlar, aybdorlari
topilmagan yukotish summalari
- idish operatsiyalari bo’yicha zararlar
- sud yigimlari
- jarimalar, penyalar
10

- joriy va utgan yil qarzlarini undirish umidi bulmagan qarzlar- o’g’irliklar va
boshqalar.
Foydadan foydalanish jarayonida korxonaning byudjet, bank xodimlari bilan
moliyaviy munosabatlari aks ettiriladi.
Auditning asosiy maqsadi va vazifasi kuyidagilardir: Foyda hisobidan turli
xarajatlarni moliyalashning joriy tartibiga rioya qilishni nazorati, foydadan
foydalanishni reja topshiriklariga zid kelishini aniqlash.
Boshlangich ma’lumot bo’lib, kuyidagilar xizmat kiladi: moliyaviy reja,
"foydadan foydalanish" schyoti, 8 -, 15 - jurnal orderlar shuningdek bosh kitob,
balans va boshqa hisobotlar.
Tekshirishlarni olib borishda birinchi navbatda kuyidagilarga e’tibor beriladi:
soliqlar bo’yicha byudjet oldidagi majburiyatlarni bajarishi. Baxo intizomini
buzganligi uchun iqtisodiy sanktsiyalarni byudjetga tortish. Foyda hisobidan
amalga oshiriladigan maqsadli xarajatlar sinchiklab tekshiriladi. Ularga kuyidagilar
kiradi: kreditni to’lashga mo’ljallangan xarajatlar, asbob - uskunalarni
modernizatsiya xarajati, qimmatli qog’ozlarni chiqarish va tarqatish xarajati,
investitsion fondlarga to’lanuvchi badallar, yordamchi qishloq xo’jaligini tashkil
etish va rivojlantirish xarajatlari, kasaba uyushmalariga mablag’ ajratish va boshqa
xarajatlar. Balans foydasining baxolanishi ko’rsatkichlarini o’tgan davr
hisobotlariga solishtirish yo’li bilan o’tkaziladi.

11

Korxonalar moliyaviy xo’jalik faoliyati va audit o’tkazishning
amaliy jihatlari
Ma’lumki, O’zbekistonda aktsiyadorlik jamiyatlari ochik turlik aktsiyadorlik
jamiyati yoki yopik turdagi aktsiyadorlik jamiyati sifatida tashkil etilishi mumkin.
Ochik turdagi aktsiyadorlik jamiyati aktsiyadorlari uzlariga tegishli aktsiyadordan
boshqa aktsiyadorlar roziligisiz erkin foydalanishlari mumkin. Odatda ochik
turdagi aktsiyadorlik jamiyatining aktsiyalariga ochik obuna o’tkaziladi va erkin
sotiladi. Yopik turdagi aktsiyadorlik jamiyatida aktsiyalar fakatgina uning
ta’sischilari yoki jamiyatning ta’sis hujjatlari yoki ustavida oldindan belgilab
kuyilgan shaxslar orasida tarkatiladi. Bunday jamiyat uzi chiqarayotgan
aktsiyalarga ochik yubuna o’tkazishga yoki boshqa yul bilan cheklanmagan
shaxslar doirasiga sotish uchun taklif qilishga xakli emas. O’zbekiston
Respublikasida yopik turdagi jamiyat aktsiyadorlari soni ellik kishidan ortib
ketmasligi kerak. Mazkur korxonalarning Ustav kapitali 2010 yil 1 yanvargacha
400 ming AQSH dollari ekvivalentida bo’lishi talab qilinadi. Agar shu davr
mobaynida Ustav sarmoya shakllantirilmagan korxonalar xo’jalik yuritishning
boshqa shakliga o’zgartirilishi lozim.
Aktsiyadorlik jamiyatlarini auditdan o’tkazish talablari va muddatlari
yuqorida ko’rib chiqilgan. SHunday bo’lsada, ta’kidlash mumkinki, aktsiyadorlik
jamiyatlarini auditorlik tekshiruvidan o’tkazishda amaldagi qonun hujjatlariga amal
qilinishi lozim.
Audit mamlakatimizdagi xo’jalik faoliyatini nazorat va iqtisodiy tahlil
qilishning nisbatan yangi yo’nalishidir. Agar G’arb mamlakatlarida audit 150
yildan buyon ma’lum bo’lsa, O’zbekistonda esa, mustaqil faoliyat sohasi sifatida
xo’jalik yuritishda davlat monopoliyasidan voz kechish va bozor iqtisodiga o’tish
natijasida shakllana boshladi. SHuning uchun auditorlik faoliyati rivojlangan
mamlakatlar tajribasini o’rganish zarurdir. Ta’kidlash joizki, oldin ham
mamlakatimizdagi korxonalar, tashkilotlar va muassasalarda xo’jalik faoliyatini
nazorat va taftish qilish amalga oshirilgan. Ammo, nazorat va taftish bilan audit
12

tushunchalari bir-birlariga yaqin bo’lsa ham, ularni bitta narsa deb tushunish to’g’ri
emas.
Auditorlik xo’jalik faoliyatining tahlili, hujjatli to’liq taftish, balans
schyotlarini tekshirish yoki sud-buxgalterlik ekspertizasi emasligiga qaramasdan,
auditorlar o’z xizmat vazifalarini amalga oshirish chog’ida yuqorida sanab utilgan
ishlar tartibi va hisob hamda nazorat-tahliliy amaliyotning boshqa sohalaridan
foydalanadilar. Bunda buxgalteriya hisobi va ichki xo’jalik nazorati shartnoma
asosida amalga oshirilib, moliya-xo’jalik muomalalarining qonunchilikka
muvofiqligi tekshiriladi (ya’ni hisobot ko’rsatkichlarining haqqoniyligi nazorat
qilinadi). SHuningdek, noo’rin xarajatlarga yo’l qo’ymaslik maqsadida ekspert
konsul ь tatsiyasi o’tkaziladi.
Farg’ona shahrida joylashgan ―Bag’dod PTZ OAJ aktsiyadorlik jamiyati‖
(AJ) dastlab davlat korxonasi sifatida 1958 yilda tashkil topgan bo’lib, 1997 yilda
birlamchi aktsiyalarini chiqargan. U har yili audit tashkilotlari tomonidan
tekshiriladi. Audit davomida asosiy e’tibor balans va moliyaviy natijalar
to’g’risidagi hisobot tahliliga qaratiladi. Quyidagi jadvallarda ushbu korxonaning
moliyaviy hisobotlarida aktiv va passivlarning to’g’ri aks ettirilganligi tekshirilgan.

1-jadval
“Bag’dod PTZ” OAJ buxgalteriya balansi tahlili
Aktiv Qiymati Vertikal Gorizontal
(ming s.) tahlil (%) Tahlil
2010 2011 2010 2011
Miqdorda % Uzoq muddatli aktivlar
Asosiy vositalar 2116010 2423077 35.7 34.9 307067 14.5
Nomoddiy aktivlar 5500 4098 0.1 0.1 -1402 -25.5
Urnatiladigan asosiy
vositalar 168782 2346 2.8 0.0 -166436 -98.6
Uzok muddatli 1121454 1121454 18.9 16.2 0 0.0
13

investitsiyalar
I bo’lim jami: 3411746 3550975 57.6 51.2 139229 4.1
Joriy aktivlar 0 X
Tovar moddiy zaxirasi 504236 495909 8.51 7.2 -8327 -1.7
Pul mablag’lari 10747 42868 0.18 0.6 32121 298.9
Debitorlik qarzlari 1970654 2717581 33.25 39.2 746927 37.9
boshqa debitorlik
karzlar 29195 126897 0.49 1.8 97702 334.7
II bo’lim jami: 2514832 3383255 42.43 48.8 868423 34.5
Balans jami: 5926578 6934230 100 100 1007652 17.0
Passiv 0 X
O’zlik mablag’larining manbai 0 X
Ustav kapitali 414193 414193 7.0 6.0 0 0.0
Qo’shilgan kapital 214757 214757 3.6 3.1 0 0.0
Rezerv kapitali 1015190 1016844 17.1 14.7 1654 0.2
Taqsimlanmagan foyda 33086 85881 0.6 1.2 52795 159.6
I bo’lim jami: 1677226 1731675 28.3 25.0 54449 3.2
Majburiyatlar 0 X
Maxsul. yetkazib
beruvchidan karz 200113 351115 3.4 5.1 151002 75.5
Maqsadli jam.karz 354046 485723 6.0 7.0 131677 37.2
Kiska mud. bank
krediti 22000 27000 0.4 0.4 5000 22.7
Byudjetga qarzdorlik 505619 506788 8.5 7.3 1169 0.2
Sugurta.bo’yicha karz 1817 1520 0.0 0.0 -297 -16.3
Mexnatga xak tulash
bo’yicha karz 56953 43467 1.0 0.6 -13486 -23.7
Uzok muddatli 73039 61050 1.2 0.9 -11989 -16.4
14

majb.joriy kismi
Boshqa kreditorlar 3035766 3646130 51.2 52.6 610364 20.1
II bo’lim jami: 4249353 5122793 71.7 73.9 873440 20.6
Balans jami: 5926579 6854468 100 100.0 927889 15.7

Jadval ma’lumotlaridan ko’rinib turibdiki, korxonada korxona aktivlari
tarkibida asosiy vositala 14,5 foizni tashkil etgan holda o’tgan davrga nisbatan bir
yilda 307 mln.so’mga ortgan. Bu asosan o’rnatilmagan asbob-uskunalarni ishga
tushirilishi, asosiy vositalar bahosini oshirilishi hamda yangi texnikalar sotib
olinishi hisobiga yuz bergan. Mazkur resurslarning qayta baholash bilan bog’liq
hujjat aylanmasi tekshirilganda 1.2 foizga narxlar xatolik bilan belgilanganligi
aniqlangan. Jamiyatning joriy aktivlari tarkibida sezilarli o’zgarish debitorlik
qarzlarini ortishida ko’zga tashlanadi. O’tgan davrda 197 mln. So’m bo’lgan
debitorlik qarzi hisobot davri boshiga 271 mln.so’mni tashkil etganligi ham
hujjatlar asosida tekshirildi. Mazkur qarz asosan, xo’jalik yurituvi sub’ektlar
(81,2%) va aholi hissasiga (18.8 %) to’g’ri keladi.
Balansning aktivlari tahlili asosida xulosa qilish mumkinki, 1 bo’lim
bo’yicha 4.1 foizga o’zgarganini maqbul holat deb baholansa, 2 bo’limning qariyb
37 foizga o’zgarishini debitorlik qarzini ko’payishi tufayli salbiy jihat, deb
hisoblash mumkin. Ushbu bo’limni tekshirishda taqdim etilgan hisobotning ayrim
miqdoriy ko’rsatkichlarida xatoliklar mavjudligi aniqlandi. Xususan, balans
aktivining 2 bo’limi jamini aniqlash balansda 3303493 ming so’m aks etgani holda
tekshirishda uning miqdori 3383255 ming so’m sifatida baholandi. Bu yerda
xatolik -79762 so’m yoki 2.3 foizni tashkil etgan.
Aktsiyadorlik jamiyati xususiy kapitali tarkibida taqsimlanmagan foydaning
o’sishini investor va kreditorlar uchun ijobiy baholash mumkin. Mazkur
mablag’larni ishlab chiqarishni modernizatsiyalashga va texnik jihozlashga sarflash
bilan korxona daromadlarini istiqbolda oshirishi mumkinligidan dalolat beradi.
Korxonada rezerv kapitaliga ajratilgan mablag’ xaddan ziyod ko’, ya’ni ustav
15

kapitalining qariyb 3 baravari miqdorida rezerv tashkil etilgan. Auditorlik
hisobotida ushbu summani izoxlash talab etiladi.
Korxonaning majburiyatlari hujjatlar asosida to’g’ri aniqlangan, ammo uning
tarkibida byudjetdan tashqari maqsadli jamg’armalarga qarzdorlik sezilarli
darajada oshgan (37% yoki 131 mln. so’m).
Aktsiyadorlik jamiyati ma’lumotlarining haqiqiyligi va aniqligi asosan
moliyaviy natijalar to’g’risidagi hisobotda yaqqol namoyon bo’ladi. CHunki,
korxonalarning yillik faoliyat natijalarini aks ettiruvchi mazkur hisobot shakli
yakuniy ko’rsatkich bo’lgan rentabellik va daromadlik to’g’risida axborot beradi.
―Bag’dod PTZ OAJ moliyaviy natijalari yuzasidan hisobot ma’lumotlarini‖
tekshirishning umumiy natijasi quyidagi jadvalda o’z aksini topgan (2-jadval). 2-
jadval
Moliyaviy natijalar to’g’risidagi hisobot taxlili
Ko’rsatkic
h O’tgan davrda Hisobot davrida O’zgarish,
miqdoriy O’zgarish,
foizda
Darom
ad Xaraja
t Darom
ad Xaraja
t Darom
ad Xarajat Darom
ad Xaraja
t
Mahsulot
sotishdan
tushum 26888
54 0.0 30716
97 0.0 38284
3.0 0.0 14.2 0.0
Sotilgan
maxsulot
tannarxi 0.0 25812
12 0.0 32980
32 0.0 716820
.0 0.0 27.8
Mahsulot
sotishdan
yalpi foyda 10764
2.0 0.0 0.0 22633
5.0 -
10764
2 226335
.0 -100.0 0.0
Davr
xarajatlari,
Jami 43383
4.0 0.0 53370
8.0 0.0 99874.
0 0.0 23.0
16

Sotish
xarajatlari 0.0 29611.
0 0.0 37526.
0 0.0 7915.0 0.0 26.7
Maьmuriy
xarajatlar 0.0 88503.
0 0.0 10275
1.0 0.0 14248.
0 0.0 16.1
Boshqa
operatsion
xarajatlar 0.0 31572
0.0 0.0 39343
1.0 0.0 77711.
0 0.0 24.6
Asosiy
faoliyatni
boshqa
daromadlar
i 46160
8.0 0.0 85098
6.0 0.0 38937
8.0 0.0 84.4
Asosiy
faoliyatni
foydasi 13541
6.0 0.0 90943.
0 0.0 -
44473.
0 0.0 -32.8 X
Moliyaviy
faoliyat
daromadlar
i 12608.
0 0.0 9452.0 0.0 -
3156.0 0.0 -25.0 X
Dividentlar
shaklidagi
daromadlar 12608.
0 0.0 9452.0 0.0 -
3156.0 0.0 -25.0 X
Moliyaviy
faoliyat
bo’yicha 0.0 13224.
0 0.0 28069.
0 0.0 14845.
0 X 112.3
xarajatlar
Foizlar
shaklidagi
xarajatlar 0.0 29024
3.0 0.0 0.0 0.0 -
290243 X -100.0
17

.0
Molyaviy
faoliyat
bo’yicha
boshqa
xarajatlar 0.0 13224.
0 0.0 28069.
0 0.0 14845.
0 X 112.3
Umumxo’j
alik
faoliyatini
foydasi 13480
0.0 0.0 72326.
0 0.0 -
62474.
0 0.0 -46.3 X
Soliq
to’lagunga
qadar foyda 13480
0.0 0.0 72326.
0 0.0 -
62474.
0 0.0 -46.3 X
Daromad
solig’i 0.0 17986.
0 0.0 14940.
0 0.0 -
3046.0 X -16.9
Boshqa
soliqlar va
yig’imlar 0.0 9345 0 4591 0 -4754 X -
50.87
21
Hisobot
davri sof
foydasi 10746
9.0 0.0 52795.
0 0.0 -
54674.
0 0.0 -50.9 X

Ma’lumotlar tahlili shuni ko’rsatmoqdaki, ―Bag’dod PTZ OAJda yil‖
yakuni bo’yicha 52.8 mln.so’m foyda ko’rgan, o’tgan davrga nisbatan bu
ko’rsatkich jiddiy pasaygan (50%ga). SHu bilan birga asosiy faoliyatning boshqa
daromadlari haqiqatda qariyb 84%ga ortgan yoki yillik miqdoriy o’sish 389,4
mln.so’mni tashkil etgan. Ammo barcha manfaatdor tomonlar (investorlar, moliya-
soliq idoralari, kredit tashkilotlari, korxona xodimlari) uchun asosiy ko’rsatkich
sanalgan asosiy mahsulotni sotishdan zarar ko’rilgan, ya’ni qariyb 3.1 mlrd.so’mlik
18

mahsulot sotilgani xolda 3.3 mlrd so’mga bevosita xarajat qilingan. Bu natijani o’ta
salbiy baholash lozim va auditorlik hisobotida aloxida qayd etilishi talab qilinadi.

3. Korxonalar auditida xatoliklarni baholash va jiddiylik darjasini
aniqlash
Auditorlik tekshiruvini o’tkazish ob’ekti hisoblangan ―Bag’dod PTZ OAJda ‖
2011 yil moliyaviy hisobotlarini tekshirishda aniqlangan xatoliklarning kompaniya
holatini hisobotlarda aks etish darajasiga ta’siri investorlar uchun muhim
ahamiyatga ega. SHuning uchun mazkur xatoliklarni va kamchiliklarni jiddiylik
darajasi aniqlanadi.
Audtiorlik faoliyatining milliy standartlariga muvofiq jiddiylik darajasi
deganda moliyaviy hisobot-dagi xatoning, ushbu hisobotdan foydalanuvchi unga
asosan to’g’ri xulosa va qaror qabul qilishiga monelik qiladagan chegarasi
tushuniladi. Bunga ko’ra auditorlik tashkilotlari jiddiylik darajasini aniqlash
tartibini o’rnatadigan o’zlarining ichki ishchi standartlarini ishlab chiqishlari kerak.
Ishchi standart yordamida esa asosiy ko’rsatkichlar tizimi shakllantiriladi va
jiddiylik darajasi aniqlanadi.
Bizning fikrimizcha, milliy standartlarda xo’jalik yurituvchi sub’ekt moliyaviy
hisobotining ishonchliligini tavsiflaydigan eng muhim ko’rsatkichlarni va ularga
nisbatan qo’llaniladigan foiz (%) ko’rsatkichlarini keltirish zarur. Jiddiylik
darajasining absolyut miqdorini topishda auditor audit qili-nadigan xo’jalik
yurituvchi sub’ekt hisobotining ishonchliligini tavsiflaydigan eng muhim
ko’rsatkichlarni asos qilib olishi zarur. Bunday ko’rsatkichlar keyinchalik shartli
ravishda moliyaviy hisobotning asosiy ko’rsatkichlari deb ataladi. Ular aniqlan-
ganidan so’ng tegishli tarzda hujjatlashtiriladi va tekshiruvda doimiy asos sifatida
qo’llaniladi.
Balans aktivlari qismida 2 bo’limi jamini aniqlash balansda 3303493 ming
so’m aks etgani holda tekshirishda uning miqdori 3383255 ming so’m sifatida
19

baholandi. Bu yerda xatolik -79762 so’m yoki 2.3 foizni tashkil etgan. Bu xatolik
darajasi qanchalik jiddiy ekanligini me’yorlar yordamida aniqlash mumkin.
SHundan kelib chiqib, auditorlik tashkilotlari eng muhim asosiy
ko’rsatkichlarni, jumladan: buxgalteriya hisobi schyotlarining miqdor
ko’rsatkichlari, balans moddalari yoki buxgalteriya hisoboti ko’rsatkichlaridan
ma’lum bir ulushini olib, jiddiylik darajasini hisoblab chiqarishlari lozim.
Jiddiylik darajasi rejalashtirish bosqichida aniqlanadi va korxonaning
xususiyatlariga bog’liq. Jumladan, faoliyat tarmogi, tugallanmagan ishlab
chiqarish, soliq-qa tortilgungacha foyda summasi, balansning jami summasi, shartli
majburiyatlarning mavjudligi, kreditorlik qarzlar, kapital summasi, hisobotda
kutilmagan moddalarning paydo bo’lishi va boshqalar.
Lekin, ushbu ko’rsatkich (jiddiylik darajasi) auditor tomonidan nafaqat auditni
rejalapggirish bosqichida - auditorlik amallarining mazmuni, hajmi va vaqt sarfini
aniqlash paytida, balki butun auditorlik tekshiruvini o’tka-zish va auditorlik
xulosasini tuzish jarayonida ham hisobga olinishi lozim.
Yuqorida ta’kilanganidek, auditor audit o’tkazish chog’ida jiddiylikning ikkita
ya’ni sifat va miqdor tomonini nazarda tutishi zarur. Sifat nuqtai nazaridan auditor
xo’jalik yurituvchi sub’ekt tomonidan sodir etilayotgan muomalalarning
O’zbekistonda amal qilayotgan me’yoriy hujjatlardan chetga chiqish hollari jiddiy
yoki jiddiy emasligini aniq-lash uchun o’zining professional fikr-mulohazalaridan
foydalanadi. Miqdor nuqtai nazaridan, auditor aniqlangan tafovutlar har birining
yoki jamlanmasining (belgilanmagan tafovutlarning taxminiy miqtsorini ham
hisobga olgan holda) miqdoriy mezon - jiddiylik darajasidan oshib ketmaganligini
aniqlashi lozim.
Jiddiylik darajasini aniqlashda, odatda, ikkita omil hisobga olinadi: xatoning
absolyut va nisbiy miqdori. Xatoning absolyut miqdori - bu auditorning sub’ektiv
fikri bo’lib, ma’lum summadagi xato summaning ahamiyatliligiga ko’ra boshqa
vaziyatlarga bog’liq bo’lmagan holda jiddiy deb tan olinishi mumkin. Nisbiy
miqdor esa qabul qilingan te-gishli miqdoriy mezonga nisbatan foiz hisobida
aniqlanadi.
20

Auditor jiddiylik darajasini aniqlashda joriy yilning asosiy ko’rsatkichlari kabi,
joriy va o’tgan yillarning o’rtacha ko’rsatkichlaridan ham, shuningdek ma’lum bir
shaklga keltirilishi mumkin bo’lgan istalgan hisob-kitob amallaridan ham
foydalanishi mumkin. Mazkur muayyan tekshiruv uchun jiddiylik darajasining
yagona ko’rsatkichi kabi, jiddiylik darajasini belgilaydigan har xil ko’rsatkichlar
yig’indisidan ham foydalanishiga ruxsat etiladi. Jiddiylik darajasini aniqlashda
qo’llaniladigan har xil ko’rsat-kichlar yig’indisidan iborat to’plamdagi
ko’rsatkichlarning har biri buxgalterlik hisobi schyotlarining ma’lum bir guruhini,
balans moddasini, hisobot ko’rsatkichlarini baholash uchun mo’ljallangan bo’lishi
lozim.
―Bag’dod PTZ OAJda 2011 yil moliyaviy hisobotlarining eng muhim‖
ko’rsatkichlar sifatida quyidagilarni olish va ularga nisbatan qo’llaniladigan
foizlarni tavsiya sifatida belgilash mumkin. Ushbu ko’rsatkichlar quyidagi jadvalga
tushirilib (2-grafa), qabul qilingan jiddiylik darajasi (%) ga muvofiq (3grafa)
jiddiylik darajasining mutloq miqdori (4-grafa) hisoblab chiqariladi.
21

3-jadval
Asosiy ko’rsatkichlar
Mahsulot(ish, xizmat)larni sotishdan olingan tushum
(2-shakl, 010 satr) 3071697 5% 153585
Sotilgan mahsulot(ish, xizmat)larning ishlab chiqarish
tannarxi (2-shakl, 020-satr) 3298032 3% 98941
Jami davr xarajatlari (2-shakl, 040-satr) 533708 3% 16011
Korxonaning xususiy kapitali (1-shakl, 460-satr) 1731675 10% 173168
Balansning umumiy summasi (1-shakl aktividagi 380-
satr yoki passivdagi 700-satr) 6854468 5% 342723
Taqsimlanmagan foyda (1-shakl, 430-satr) 85881 2% 1718
Ko’rsatkichlarning bir qismi ushbu jadvalga kiritilmasligi mumkin.
Moliyaviy hisobotning asosiy ko’rsatkichlari bo’yicha jiddiylik darajasini
hisoblash jadvali. (namuna)
Masalan, mijoz-korxona joriy yil yakuni bo’yicha foyda olmagan yoki kam foyda
olgan bo’lib, bu ko’rsatkich - korxonaning balans foydasi auditor fikriga ko’ra
mazkur korxonada audit o’tkazish uchun ahamiyatsiz bo’lishi mumkin.
―Bag’dod PTZ OAJda 2011 yil moliyaviy hisobotlari shuni ko’rsatmoqdaki,‖
asosiy mahsulotni sotishdan korxona foyda olmagani holda asosiy faoliyatning
boshqa daromadlari yetrali darajada ko’p miqdorni tashkil etgan. Bunday holatlarni
auditorlik hisobotida to’liq va batafsil ochib berilishi maqsadga muvofiq bo’ladi,
deb hisoblaymiz.

Xulosa
Mazkur kurs ishining amaliy natijalarini quyidagi xulosa va tavsiyalarda ifoda
etish mumkin.
22

Asosiy
ko’rsatkich
qiymati
Jiddiylik

darajasini

summasi, m
.s.

1. Audit tushunchasi nazorat va taftish tushunchalariga qaraganda kengroq,
chunki u nafaqat moliyaviy ko’rsatkichlar to’g’riligini tekshirishni, balki
xarajatlarni maqbullashtirish va qonuniy asosda foydani ko’paytirish maqsadida
xo’jalik faoliyatini yaxshilash bo’yicha takliflar ishlab chiqishni o’z ichiga oladi.
Auditni biznesni xolis auditorlik firmalar tomonidan o’ziga xos ekspertiza qilish,
deb ta’riflash maqsadga muvofiq.
2. Prezident I. A. Karimov "Jahon moliyaviy-iqtisodiy
inqirozi,
O’zbekiston sharoitida uni bartaraf etishning yo’llari va choralari" nomli
asarida dunyoning hozirgi vaqtda bir qator yetakchi tahlil va ekspertlik markazlari
global moliyaviy inqiroz holatini va uning yuz berishi mumkin bo’lgan oqibatlariga
doir materiallarni o’rganish va umumlashtirish natijasida bir qator xulosalarga
kelayotganligini ta’kidlab, inqirozning aniq o’chog’i va sababini ko’rsatib o’tdilar.
Bunda shunday holatlar ham borki, ayrim auditorlik firmalari va reyting
agentliklari kompaniyalarning umumiy moliyaviy xolatiga ortiqcha baholashlari va
ularninng kimmatli qog’ozlari indeksini sun’iy oshirib yuborishlari kuzatilmoqda.
Natijada, mavjud xalqaro tizimda o’ziga hos bo’sh xalqalar paydo
bo’layotganligi, jahon moliya -bank tizimida, shu jumladan audit sohasida ham
xalqaro miqyosda jiddiy nuqsonlar mavjudligi va ushbu tizimni tubdan isloh qilish
zarurligini ko’rsatdi.
3. Milliy audit tizimining bevosita davlat tomonidan nazoratga olinishi,
auditorlar va auditorlik faoliyatini markazlashgan holda va huquqiy asosda tartibga
solinishi soxta auditorlik xulosalar berilishi va kompaniyalar qadr-qimmatini
sun’iy ravishda oshirishni cheklaydi. G’arb mamlakatlarida auditorlik faoliyati va
auditorlar hukumat organlari tomonidan nazorat bo’lmaganligi sababli o’z kasbiy
etikalarini buzgan holda noto’g’ri va asossiz xulosalar berish orqali mumay
daromad olishlari borgan sari kuproq kuzatilmoqda.
4. Auditor tomonidan aniqlangan tafovutlar har birining yoki jamlanmasining
miqdoriy mezon - jiddiylik darajasidan oshib ketmaganligini aniqlashi lozim.
Jiddiylik darajasini aniqlashda, odatda, ikkita omil hisobga olinadi: xatoning
23

absolyut va nisbiy miqdori. Xatoning absolyut miqdori - bu auditorning sub’ektiv
fikri bo’lib, ma’lum summadagi xato summaning ahamiyatliligiga ko’ra boshqa
vaziyatlarga bog’liq bo’lmagan holda jiddiy deb tan olinishi mumkin. Nisbiy
miqdor esa qabul qilingan te-gishli miqdoriy mezonga nisbatan foiz hisobida
aniqlanadi.
5. Auditorlik malaka sertifikatiga da’vogarlarning kasbiy va bilim darajasini
yanada oshirish maqsadida ularning yetakchi oliy o’quv yurtlarida hamda
respublika qimmatli qog’ozlar bozori muvofiqlashtirish kengashi qoshidagi o’quv
markazida malaka oshirishlarini tashkil etish lozim. CHunki qariyb barcha
korxonalarda qisqa va uzoq muddatli investitsiyalar, ularni hisobga olish va auditi
bilan bog’liq muammolarni hal etishda auditorlarning malaka darajasi yetarli emas.
6. Balansninng aktivlari tahlili asosida xulosa qilish mumkinki, 1 bo’lim
bo’yicha 4.1 foizga o’zgarganini maqbul holat deb baholansa, 2 bo’limning qariyb
37 foizga o’zgarishini debitorlik qarzini ko’payishi tufayli salbiy jihat, deb
hisoblash mumkin. Ushbu bo’limni tekshirishda taqdim etilgan hisobotning ayrim
miqdoriy ko’rsatkichlarida xatoliklar mavjudligi aniqlandi. Xususan, balans
aktivining 2 bo’limi jamini aniqlash balansda 3303493 ming so’m aks etgani holda
tekshirishda uning miqdori 3383255 ming so’m sifatida baholandi. Bu yerda
xatolik -79762 so’m yoki 2.3 foizni tashkil etgan.
7. ―Bag’dod PTZ OAJda yil yakuni bo’yicha 52.8 mln.so’m foyda ko’rgan,‖
o’tgan davrga nisbatan bu ko’rsatkich jiddiy pasaygan (50%ga). SHu bilan birga
asosiy faoliyatning boshqa daromadlari haqiqatda qariyb 84%ga ortgan yoki yillik
miqdoriy o’sish 389,4 mln.so’mni tashkil etgan. Ammo barcha manfaatdor
tomonlar (investorlar, moliya-soliq idoralari, kredit tashkilotlari, korxona
xodimlari) uchun asosiy ko’rsatkich sanalgan asosiy mahsulotni sotishdan zarar
ko’rilgan, ya’ni qariyb 3.1 mlrd.so’mlik mahsulot sotilgani xolda 3.3 mlrd so’mga
bevosita xarajat qilingan. Bu natijani o’ta salbiy baholash lozim va auditorlik
hisobotida aloxida qayd etilishi talab qilinadi.

24

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati
1. O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. - T.: O’zbekiston, 1992 yil 8 dekabr.
2. O’zbekiston Respublikasi Fuqarolik Kodeksi. O’zbekiston Respublikasi Oliy
majlisining 29.08.96 yil. 257 1-son qaroriga muvofiq, tasdiqlangan 1997 yilning 1
martidan kuchga kiritilgan.
3. O’zbekiston Respublikasi «Buxgalteriya hisobi to’g’risida»gi Qonuni.
4. 1996 yil 30 avgust.
5. O’zbekiston Respublikasi «Auditorlik faoliyati to’g’risida»gi Qonuni.
6. 2000 yil 26 may.
7. O’zbekiston Respublikasi Buxgalteriya hisobining milliy standartlari
8. №00-21-sonlari. «Norma» dasturi.
9. O’zbekiston Respublikasi Auditorlik faoliyatining milliy standartlari.T.: 2004.
10. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2004 yil 14 martdagi "Tekshirishlarni
tartibga solish va nazorat qiluvchi organlar faoliyatini muvofiqlashtirishni
takomillashtirish to’g’risida"gi Farmoni.
Internet saitlar
1. http:// www. iia. org. uk
2. http:// www. iasc. org. uk
3. http:// www. aicpa. org./index. htm
25

Foyda va uni to’g’ri taqsimlanganligining auditi

Sotib olish