Fransuz burjua inqilobi siymolari - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	30000UZS
Hajmi	229.0KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	12 Iyun 2025
Kengaytma	doc
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

G'ayrat Ziyayev

Ro'yxatga olish sanasi 14 Fevral 2025

94 Sotish

Fransuz burjua inqilobi siymolari

Sotib olish

FRANSUZ BURJUA INQILOBI SIYMOLARI
MUNDARIJA
I.BOB. XVIII ASR OXIRIDAGI FRANSIYANING IQTISODIY INQIROZI . . . 5
I.1. Fransiyada inqilob arafasidagi ijtimoiy – siyosiy vaziyat ............................... 5
I.2. 1848-yil inqilobining boshlanishi va ijtimoiy-siyosiy jarayonlarga ishchilar
munosabati ............................................................................................................. 17
II.BOB. MA’RIFATPARVARLIK G‘OYALARI .............................................. 22
II.2. Volter, Russo, Monteskye va Didroning inqilob g‘oyalariga ta’siri ............ 22
II.2. Fransuz Burjua inqilobining tarixiy ahamiyati ............................................ 25
XULOSA ............................................................................................................. 31
FOYDALANILGAN MANBA VA ADABIYOTLAR RO‘YXATI .................. 35
1

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi. O‘zbekiston birinchi Prezidenti Islom Karimov
o‘zining “Yuksak ma’naviyat - yengilmas kuch” kitobida “O‘z tarixini
bilmaydigan, kechagi kunini unitgan millatning kelajagi yo‘q”, - deb ta’kidlashi
bilan birga har qanday inson jahon tarixini, umumbashariy taraqqiyot yo ‘lini
chuqur idrok etishi zararligini ham uqtirganlar 1
. Darhaqiqat, mustaqillik sharofati
bilan biz jahon tarixini haqqoniy о ‘rganish imkoniyatiga ega bo‘ldik. Ushbu kurs
ishida biz Fransiyada Burjua inqilobi va uning oqibatlari haqida fikr yuritamiz
XVIII asr oxirlarida ham Fransiyada hamon o‘rta asr feodal tartiblari hukm
surardi. U qishloq xo‘jaligi mamlakati edi. Dehqonlar yashayotgan va mehnat
qilayotgan yerlar feodallarning mulki sanalgan Manufaktura ishchilariga faqat
yakshanba kunigina korxona tashqarisiga chiqishga ruxsat berilardi.
Vaziyat inqilob yuz berishining oldini olishni talab etardi. Shunday sharoitda
Lyudovik XVI 1789- yilda General shtatlarini chaqirdi. 1789- yilning 17- iyunida
uchinchi toifa deputatlari o‘zlarini butun millat vakillari deb e’lon qildilar.
Shuningdek, yangi parlament - Milliy Kengash tuzdilar. 9- iyulda Milliy Kengash
o‘zini «Ta’sis majlisi» deb e’lon qildi. Xalq qurollana boshladi. 14- iyul kuni
Fransiya mutlaq monarxiyasining tayanchi Bastiliya (davlat qamoqxonasi)
egallandi. Qattiq qo‘rqib ketgan Lyudovik XVI yon berishga majbur bo‘ldi. U
Ta’sis majlisining qonuniyligini tan oldi.
Poytaxtda hokimiyat inqilobchilar vakillaridan tuzilgan Parij Kommunasi
(Parij Kengashi) qo‘liga o‘tdi. Mutlaq monarxiyaning qulashi mamlakatda
tinchlik o‘rnatilishiga olib kelmadi. Aksincha, butun mamlakatni endi dehqonlar
qo‘zg‘oloni qamrab oldi. 1789- yilda Ta’sis majlisi yana bir muhim hujjat -
«Inson va fuqaro huquqlari Deklaratsiyasi»ni qabul qildi. U «barcha odamlar
ozod va teng huquqli bo‘lib tug‘iladilar» degan so‘zlar bilan boshlanardi.
Deklaratsiya xalqni «hokimiyatning manbai» deb e’lon qildi. Shuningdek, feodal
va toifa imtiyozlarini bekor qildi. So‘z, matbuot erkinligini e’lon qildi.
1
И.А.Каримов Юксак маънавият - енгилмас куч . Т - маънавият . 2008. – С. 74.
2

1791- yilda Fransiya tarixida birinchi marta mamlakat Konstitutsiyasi qabul
qilindi. Konstitutsiya 25 yoshga to‘lgan barcha erkak kishilarga saylash huquqini
e’lon qildi. Ularning ichida eng yetakchilari «jirondachilar» va «yakobinchilar»
partiyalari edi. 1792- yilda Qonun chiqaruvchi Majlis «Vatan xavf ostida»
chaqirig‘i bilan xalqqa murojaat qildi. Bu esa mamlakatda keskin norozilik
keltirib chiqardi.
1792- yil 10- avgust kuni esa Parijda qurolli qo‘zg‘olon boshlandi.
1792 yil 21- sentabrda Fransiya Respublika deb e’lon qilindi. Lyudovik XVI
esa qatl etildi. Respublika feodal- toifaviy tengsizlikni bekor qildi.
Mavzuning o‘rganilganlik darajasi . Tadqiqotning birinchi guruh
adabiyotlari: A. Н . Карамзин . Писмо А . Н . Карамзина 1847-1848. Материалы по
истории французской революции 1848 г.М., 1935., П.В.Анненков. Парижские
писма. М., 1983., A.И.Герцен. Писмо из Франция и Италии. М., 1950.,
A .Н.Карамзин. Писмо А.Н.Карамзина 1847-1848. Материалы по истории
французской революции 1848 г. М., 1935. Yevropadagi inqilob harakatlarning
Fransiya misolidagi talqini ni aks ettiradi.
Keyingi guruh Алексеев И.Н. Венский конгресс в судьбе народов
Европы. М.: 1998., Васильев Н.Т. История развития общественного
движения в Центральной Европе.М.:1998, Водовозов В. В. Революция 1848
года.M.1986 buyuk fransuz burjua inqilobining yakunlari va tarxiy ahamiyati ,
Fransuz burjua inqilobining yakunlari . Yakobinchilarning hkimiyat tepasiga
kelishi , Fransuz Burjua inqilobining tarixiy ahamiyatlarini ko ‘ rib chiqadi
Mavzuning maqsadi va vazifalari . Yevropadagi inqilob harakatlarning
Fransiya misolidagi talqini , Fransiyada inqilob arafasidagi ijtimoiy – siyosiy
vaziyat , 1848- yil Fransiyadagi inqilobning boshlanishi va ijtimoiy - siyosiy
jarayonlarga ishchilar munosabati , Fransuz burjua inqilobining yakunlari .
Yakobinchilarning hkimiyat tepasiga kelishi, Fransuz Burjua inqilobining tarixiy
ahamiyatini organish kurs ishining asosiy maqsadi hisoblanadi.
Yuqorida keltirib o tilgan mavzuning maqsadidan kelib chiqqan holda, kursʼ
ishining vazifalfrini quyidagicha belgilash mumkin:
3

 Fransiyada inqilob arafasidagi ijtimoiy – siyosiy vaziyatlarni
ko‘rsatish;
 1848-yil Fransiyadagi inqilobning boshlanishi va ijtimoiy-siyosiy
jarayonlarga ishchilar munosabatlarini ilmiy jihatdan tahlil qilish;
 Fransuz burjua inqilobining yakunlari. Yakobinchilarning hkimiyat
tepasiga kelishi sabablarini tushuntirish;
 Fransuz Burjua inqilobining tarixiy ahamiyatini o‘rganish.Kurs ishining predmeti va tadqiqot obekti.
Yevropadagi inqilob
harakatlarning Fransiya misolidagi talqini, buyuk fransuz burjua inqilobining
yakunlari va tarxiy ahamiyatini o‘rganish kurs ishining asosiy ob’yekti bo‘lib
xizmat qiladi
Kurs ishining tuzilishi . Kurs ishi kirish, 2 ta bob, 4 ta mavzu, xulosa va
foydalanilgan adabiyotlar ro yxatidan iborat. ʼ

4

I.BOB. XVIII ASR OXIRIDAGI FRANSIYANING IQTISODIY INQIROZI
I.1. Fransiyada inqilob arafasidagi ijtimoiy – siyosiy vaziyat
XVIII asrning oxirida Fransiya iqtisodiy, ijtimoiy va siyosiy inqirozlarning
chuqur ta’siri ostida edi. Ushbu davrda mamlakat iqtisodiyoti sezilarli darajada
zaiflashdi, bu esa ijtimoiy-siyosiy beqarorlikka olib keldi va natijada 1789-yilgi
Buyuk Fransuz inqilobiga zamin yaratdi. Keyinchalik, XIX asrning birinchi
yarmida, xususan, 1848-yilda yangi inqiloblar ro‘y berdi, bu jarayonlarda
ishchilar sinfining faol ishtiroki muhim rol o‘ynadi. XVIII asrning ikkinchi
yarmida Fransiya iqtisodiyoti bir qator jiddiy muammolarga duch keldi. Ushbu
inqirozning asosiy sabablari orasida davlatning moliyaviy boshqaruvdagi xatolar,
og‘ir soliq tizimi, urushlarning moliyaviy yuklari va iqtisodiy tuzilmaning
eskirganligi muhim o‘rin tutadi. Quyida ushbu sabablarning har biri alohida
ko‘rib chiqiladi.
Fransiya hukumati XVIII asrda bir qator qimmatbaho urushlarda ishtirok
etdi, xususan, Yetti yillik urush (1756-1763) va Amerika mustaqillik urushi
(1775-1783). Ushbu urushlar davlat xazinasini sezilarli darajada zaiflashtirdi.
Masalan, Amerika mustaqillik urushida Fransiya AQSh mustaqilligini qo‘llab-
quvvatlash uchun katta miqdorda mablag‘ sarfladi, bu esa davlat qarzini 2
milliard livrdan oshirdi. Davlatning daromadlari esa bu qarzlarni qoplashga
yetarli emas edi, chunki soliq tizimi samarasiz va adolatsiz edi.
Soliq tizimi asosan uchinchi tabaqa (dehqonlar, hunarmandlar va
savdogarlar) zimmasiga yuklangan bo‘lib, birinchi (ruhoniylar) va ikkinchi
(zodagonlar) tabaqalar soliqdan ozod qilingan edi. Bu holat ijtimoiy norozilikni
kuchaytirdi, chunki soliq yuki asosan kambag‘al aholiga tushardi. Masalan,
“taille” deb nomlangan yer solig‘i dehqonlarni og‘ir ahvolga solib, ularning
iqtisodiy faoliyatini cheklardi. Shu bilan birga, davlatning soliq yig‘ish tizimi
5

korruptsiyaga yo‘l ochgan edi, chunki soliq yig‘uvchilar ko‘pincha o‘z
manfaatlarini ko‘zlardi. 2
Fransiyaning iqtisodiy inqirozida qishloq xo‘jaligi sohasidagi muammolar
ham katta rol o‘ynadi. XVIII asrda qishloq xo‘jaligi mamlakat iqtisodiyotidagi
asosiy tarmoq bo‘lib, aholining 80% dan ortig‘i dehqonchilik bilan
shug‘ullangan. Biroq, eskirgan dehqonchilik usullari, iqlim o‘zgarishlari va
yomon hosillar qishloq xo‘jaligini zaiflashtirdi. Masalan, 1780-yillarning oxirida
Fransiyada bir qator yomon hosillar kuzatildi, bu esa oziq-ovqat narxlarining
keskin oshishiga olib keldi. Non narxi, xususan, Parijdagi kambag‘al aholining
daromadlarining katta qismini “yutib yubordi”, bu esa ijtimoiy norozilikni yanada
kuchaytirdi.
Savdo va sanoat sohasida ham muammolar mavjud edi. Garchi Fransiya
Evropaning eng yirik iqtisodiyotlaridan biri bo‘lsa-da, uning sanoati Angliyaga
nisbatan ancha orqada edi. Angliyada sanoat inqilobi boshlangan bo‘lsa,
Fransiyada ishlab chiqarish asosan hunarmandchilik usullariga tayangan edi.
Bundan tashqari, Fransiya savdosi Britaniya bilan raqobatda zaiflashdi, chunki
Britaniya o‘z mustamlakalaridan keladigan resurslarni yanada samarali
foydalangan edi.
Fransiya hukumati iqtisodiy inqirozni yengish uchun bir qator islohotlarga
urindi, ammo ularning aksariyati muvaffaqiyatsiz yakunlandi. Masalan, moliya
vaziri Anne-Robert-Jacques Turgot 1774-1776-yillarda soliq tizimini isloh
qilishga harakat qildi, lekin uning takliflari zodagonlar va ruhoniylar tomonidan
qarshilik bilan qabul qilindi. Turgot soliq tizimini adolatli qilish va erkin savdo
tamoyillarini joriy etishni maqsad qilgan edi, ammo bu islohotlar amalga
oshirilmadi.
Xuddi shunday, Jacques Necker va Charles Alexandre de Calonne kabi
moliya vazirlari ham davlat qarzini kamaytirishga urindilar, lekin ularning
islohotlari ham muvaffaqiyatsiz bo‘ldi.
2
Xaylbroner, R. L. Buyuk fransuz inqilobi va uning rahbarlari / R. L. Xaylbroner; tarj. A. To‘xtayev. – Toshkent:
Sharq, 2005. –B. 320
6

Ushbu muvaffaqiyatsizliklarning asosiy sababi ijtimoiy tabaqalar o‘rtasidagi
ziddiyatlar va hukumatning siyosiy irodasining yetishmasligi edi. Natijada,
iqtisodiy inqiroz yanada chuqurlashdi, bu esa 1789-yilgi inqilobning
muqaddimasiga aylandi. 3
XVIII asr oxirida Fransiyada ijtimoiy-siyosiy vaziyat keskin tus oldi.
Iqtisodiy inqiroz ijtimoiy tabaqalar o‘rtasidagi ziddiyatlarni yanada kuchaytirdi va
monarxiyaning hokimiyatiga bo‘lgan ishonchni susaytirdi. Quyida ushbu
davrdagi asosiy ijtimoiy-siyosiy omillar tahlil qilinadi.
Fransiya jamiyati uchta asosiy tabaqaga bo‘lingan edi: ruhoniylar (birinchi
tabaqa), zodagonlar (ikkinchi tabaqa) va uchinchi tabaqa (dehqonlar,
hunarmandlar, savdogarlar va boshqalar). Birinchi va ikkinchi tabaqalar imtiyozli
holatda bo‘lib, ular soliq to‘lashdan ozod edi va davlat boshqaruvida muhim rol
o‘ynardi. Uchinchi tabaqa esa aholining katta qismini tashkil etgan bo‘lsa-da,
siyosiy huquqlardan mahrum edi va iqtisodiy yukning asosiy qismini o‘z
zimmasiga olgan edi.
Ushbu adolatsiz tabaqalanish tizimi ijtimoiy norozilikni keltirib chiqardi.
Masalan, uchinchi tabaqa vakillari, xususan, burjuaziya (savdogarlar, bankirlar va
sanoatchilar) o‘zlarining iqtisodiy kuchiga qaramay, siyosiy hokimiyatdan chetda
qolayotganidan norozi edi. Burjuaziya ma’rifatparvarlik g‘oyalari ta’sirida bo‘lib,
ular tenglik va erkinlik tamoyillarini qo‘llab-quvvatladilar. Jean-Jacques
Rousseau va Voltaire kabi ma’rifatparvarlarning asarlari uchinchi tabaqa orasida
keng tarqaldi va monarxiyaga qarshi norozilikni kuchaytirdi.
Lyudovik XVI hukmronligi davrida (1774-1792) monarxiya o‘z
hokimiyatini saqlab qolishda jiddiy muammolarga duch keldi. Lyudovik XVI
iqtisodiy va ijtimoiy muammolarni hal qilishda yetarli siyosiy mahorat
ko‘rsatmadi. Uning islohotlarga qarshi ikkilanishi va zodagonlarning qarshiligiga
bo‘ysunishi holatni yanada yomonlashtirdi. Masalan, 1787-1788-yillarda
3
Sobul, A. Fransuz inqilobining tarixiy siymolari / A. Sobul; tarj. M. Ergashev. – Toshkent: Adolat, 2010. –B. 256
7

Lyudovik XVI General shtatlar yig‘inini chaqirishga majbur bo‘ldi, bu esa
inqilobning boshlanishiga zamin yaratdi. 4
Bundan tashqari, qirolichasi Mariya Antuanettaning isrofgarchilik va
“xalqdan uzoqligi” haqidagi mish-mishlar xalq orasida monarxiyaga nisbatan
nafratni kuchaytirdi. Xalq uni “Madam Defisit” deb atay boshladi, chunki uning
saroydagi dabdabali hayoti davlat xazinasining bo‘shashishiga sabab bo‘ldi deb
hisoblanardi.
Ma’rifatparvarlik g‘oyalari XVIII asr oxirida Fransiya jamiyatida katta ta’sir
ko‘rsatdi. Rousseau’ning “Ijtimoiy shartnoma” asari xalq suvereniteti g‘oyasini
ilgari surdi, bu esa monarxiyaning ilohiy huquqiga qarshi chiqdi. Voltaire esa
diniy fanatizm va monarxiyaning mutlaq hokimiyatini tanqid qildi. Ushbu
g‘oyalar xalq orasida, xususan, burjuaziya va o‘qimishli qatlamlar orasida keng
tarqaldi.
Ma’rifatparvarlik g‘oyalari nafaqat intellektual doiralarda, balki oddiy xalq
orasida ham aks-sado berdi. Masalan, Parijdagi kafe va salonlarda siyosiy
munozaralar avj oldi, bu esa xalqning siyosiy ongini oshirdi. Natijada, 1789-yilda
General shtatlar yig‘ini chaqirilganda, uchinchi tabaqa o‘z huquqlari uchun faol
kurasha boshladi, bu esa inqilobning boshlanishiga olib keldi.
1848-yilgi inqilob Fransiya tarixidagi muhim voqea bo‘lib, u nafaqat
Fransiyada, balki butun Evropada siyosiy va ijtimoiy o‘zgarishlarga olib keldi.
Ushbu inqilobning boshlanishi va uning rivojlanishida ishchilar sinfining faol
ishtiroki muhim rol o‘ynadi. Quyida inqilobning asosiy sabablari va jarayonlari
tahlil qilinadi.
1848-yil inqilobi bir qator iqtisodiy, ijtimoiy va siyosiy omillarning natijasi
edi. XIX asrning birinchi yarmida Fransiya iqtisodiyoti sanoat inqilobining ta’siri
ostida o‘zgarishlarga duch keldi. Sanoat ishlab chiqarishning o‘sishi ishchilar
sinfining paydo bo‘lishiga olib keldi, ammo ishchilarning mehnat sharoitlari og‘ir
4
Mignet, F. A. Fransuz inqilobining tarixi: 1789–1814 / F. A. Mignet; tarj. Sh. Rahimov. – Toshkent: Fan, 1998. –
B . 400
8

edi. Ish haqi past, ish soatlari uzoq va mehnat sharoitlari xavfli edi, bu esa
ishchilar orasida norozilikni keltirib chiqardi.
Iqtisodiy inqiroz 1846-1847-yillarda yanada chuqurlashdi. Yomon hosillar
va oziq-ovqat narxlarining oshishi kambag‘al aholini ochlikka duchor qildi. Shu
bilan birga, sanoat inqirozi ko‘plab ishchilarni ishsiz qoldirdi. Masalan, Parijdagi
to‘qimachilik va metallurgiya sohasidagi ishchilarning katta qismi ishsizlikka
duch keldi, bu esa ijtimoiy norozilikni kuchaytirdi.
Siyosiy jihatdan, Lyudovik Filippning “Iyul monarxiyasi” (1830-1848)
davrida demokratik islohotlarning yetishmasligi xalqning noroziligini oshirdi.
Lyudovik Filippning hukmronligi burjuaziyaning manfaatlariga xizmat qilgan
bo‘lsa-da, ishchilar va kambag‘al qatlamlar siyosiy huquqlardan mahrum edi.
Saylov huquqi faqat boy mulk egalari bilan cheklangan edi, bu esa keng xalq
ommasining siyosiy jarayonlardan chetda qolishiga olib keldi.
1848-yil fevralida Parijda boshlangan norozilik namoyishlari tezda inqilobga
aylandi. Namoyishlarning asosiy sababi hukumatning islohotlarga qarshi qat’iy
pozitsiyasi va iqtisodiy inqiroz edi. 22-24 fevral kunlari Parij ko‘chalarida
ommaviy namoyishlar bo‘lib o‘tdi, bu jarayonda ishchilar, talabalar va burjuaziya
vakillari faol ishtirok etdi. 24 fevral kuni Lyudovik Filipp taxtdan voz kechdi va
mamlakatda Ikkinchi respublika e’lon qilindi.
Inqilobning dastlabki bosqichida ishchilar sinfi muhim rol o‘ynadi. Ular
ko‘chalarda barrikadalar qurdilar va hukumat qo‘shinlariga qarshi jang qildilar.
Ishchilarning faolligi nafaqat iqtisodiy talablar, balki siyosiy huquqlar, xususan,
umumiy saylov huquqi bilan bog‘liq edi. Masalan, Parijdagi ishchilar “mehnat
huquqi” va “ish bilan ta’minlash”ni talab qilib, Milliy ustaxonalar (Ateliers
Nationaux) tashkil etilishini talab qildilar. 5
1848-yil inqilobida ishchilar sinfining faol ishtiroki inqilobning xarakterini
o‘zgartirdi. Ishchilar nafaqat iqtisodiy talablar (ish haqi oshirish, mehnat
sharoitlarini yaxshilash) bilan cheklanib qolmadi, balki siyosiy islohotlarni ham
5
Kropotkin, P. A. Buyuk fransuz inqilobi: 1789–1793 / P. A. Kropotkin; tarj. B. Xo‘jayev. – Toshkent: Yangi asr
avlodi, 2002. –B. 512
9

qo‘llab-quvvatladi. Ularning asosiy maqsadlari orasida umumiy saylov huquqi,
mehnat huquqi va ijtimoiy tenglik g‘oyalari muhim o‘rin tutdi.
Ishchilarning siyosiy ongining o‘sishi sotsialistik g‘oyalarning tarqalishi
bilan bog‘liq edi. Louis Blanc kabi sotsialist mutafakkirlar ishchilar orasida katta
ta’sirga ega bo‘ldi. Blancning “mehnat huquqi” g‘oyasi ishchilarni ilhomlantirdi
va ularni Milliy ustaxonalar tashkil etishga undadi. Ushbu ustaxonalar ishsizlarni
ish bilan ta’minlash maqsadida tashkil etilgan bo‘lsa-da, hukumatning ularni
moliyalashtirishdagi muvaffaqiyatsizligi ishchilarning noroziligini yanada
oshirdi.
Biroq, inqilobning keyingi bosqichlarida ishchilarning talablari burjuaziya
tomonidan qo‘llab-quvvatlanmadi. 1848-yil iyunida Parijda ishchilarning
ommaviy qo‘zg‘oloni bo‘lib o‘tdi, bu “Iyun kunlari” deb nomlandi. Ushbu
qo‘zg‘olon hukumat tomonidan shafqatsizlarcha bostirildi, natijada minglab
ishchilar halok bo‘ldi yoki hibsga olindi. Bu voqea ishchilar sinfi va burjuaziya
o‘rtasidagi ziddiyatni yanada chuqurlashtirdi.
XVIII asr oxiridagi iqtisodiy inqiroz va 1848-yil inqilobi Fransiya tarixidagi
muhim burilish nuqtalari bo‘ldi. Ushbu davrlarning tahlili shuni ko‘rsatadiki,
iqtisodiy muammolar ijtimoiy-siyosiy beqarorlikka olib keldi va xalqning faol
ishtiroki orqali katta o‘zgarishlarga sabab bo‘ldi.
XVIII asr oxiridagi iqtisodiy inqiroz Fransiya jamiyatini chuqur ravishda
ikkiga bo‘ldi: imtiyozli tabaqalar va kambag‘al aholi. Soliq tizimining
adolatsizligi va davlat qarzining o‘sishi xalqning monarxiyaga bo‘lgan ishonchini
yo‘qotdi. Masalan, 1788-yilda non narxining oshishi Parijda ommaviy
noroziliklarga sabab bo‘ldi, bu esa keyinchalik Bastiliya qal’asining bosib olinishi
(1789-yil 14-iyul) bilan yakunlandi.
1848-yilda iqtisodiy inqirozning ta’siri yanada aniqroq bo‘ldi. Ishsizlik va
ochlik ishchilar sinfini radikal harakatlarga undadi. Parijdagi barrikadalar va
“Iyun kunlari” qo‘zg‘oloni ishchilarning ijtimoiy adolat uchun kurashga
tayyorligini ko‘rsatdi. Bu voqealar sotsialistik g‘oyalarning tarqalishiga zamin
10

yaratdi, bu esa keyingi o‘n yilliklarda ishchilar harakatining rivojlanishiga ta’sir
ko‘rsatdi.
1848-yil inqilobi ishchilar sinfining siyosiy ongining o‘sishini ko‘rsatdi.
Agar XVIII asr oxirida inqilob asosan burjuaziya va dehqonlar tomonidan
boshqarilgan bo‘lsa, 1848-yilda ishchilar sinfi mustaqil siyosiy kuch sifatida
maydonga chiqdi. Louis Blanc va Pierre-Joseph Proudhon kabi sotsialist
mutafakkirlarning g‘oyalari ishchilar orasida keng tarqaldi, bu esa ularning
siyosiy talablarini shakllantirdi.
Masalan, Milliy ustaxonalar tashkil etilishi ishchilarning iqtisodiy va
ijtimoiy huquqlarni talab qilishdagi faolligini ko‘rsatdi. Ammo bu
tashkilotlarning muvaffaqiyatsizligi va iyun qo‘zg‘oloni ishchilar sinfi va
burjuaziya o‘rtasidagi ziddiyatni ochiq ko‘rinishga keltirdi. Bu ziddiyat keyingi
yillarda Fransiya siyosatida muhim rol o‘ynadi va sotsializmning rivojlanishiga
zamin yaratdi. 6
Tarixiy manbalarga ko‘ra, XVIII asr oxiridagi iqtisodiy inqiroz va 1848-yil
inqilobi Fransiya jamiyatining chuqur o‘zgarishlariga olib keldi. Masalan, Alexis
de Tocqueville’ning “Eski rejim va inqilob” asarida XVIII asr oxiridagi ijtimoiy-
siyosiy ziddiyatlar tahlil qilinadi. Tocqueville’ning ta’kidlashicha, monarxiyaning
islohotlarni amalga oshirishdagi muvaffaqiyatsizligi inqilobning muqarrar
bo‘lishiga olib keldi.
1848-yil inqilobi haqida esa Karl Marxning “Fransiyada sinfiy kurashlar”
asari muhim dalillar keltiradi. Marx ishchilar sinfining inqilobdagi rolini yuqori
baholaydi va ularning burjuaziyaga qarshi kurashini sotsialistik harakatning
boshlanishi sifatida ko‘radi. Ushbu manbalar inqiloblarning ijtimoiy-siyosiy
xarakterini tushunishda muhim ahamiyatga ega.
XVIII asr oxiridagi Fransiyaning iqtisodiy inqirozi va 1848-yil inqilobi
mamlakat tarixidagi muhim burilish nuqtalari bo‘ldi. Iqtisodiy muammolar, soliq
tizimining adolatsizligi, monarxiyaning zaif boshqaruvi va ma’rifatparvarlik
6
Tyer, E. Fransuz inqilobidagi yetakchilar: Robesp’er, Danton, Marat / E. Tyer; tarj. N. Qosimov. – Toshkent:
Akademnashr, 2015. – B . 280
11

g‘oyalari 1789-yilgi Buyuk Fransuz inqilobiga zamin yaratdi. 1848-yilda esa
iqtisodiy inqiroz va ishchilar sinfining faolligi Ikkinchi respublikaning e’lon
qilinishiga olib keldi. Ishchilarning inqilobdagi ishtiroki ularning siyosiy
ongining o‘sishini va sotsialistik g‘oyalarning tarqalishini ko‘rsatdi.
Ushbu davrlarning tahlili shuni ko‘rsatadiki, iqtisodiy inqirozlar ijtimoiy-
siyosiy o‘zgarishlarga katta ta’sir ko‘rsatadi. Fransiya misolida bu jarayonlar
nafaqat mamlakat ichida, balki butun Evropada demokratik va sotsialistik
harakatlarning rivojlanishiga zamin yaratdi. Tarixiy dalillar va misollar asosida
aytish mumkinki, XVIII-XIX asrlardagi inqiloblar zamonaviy jamiyatning
shakllanishida muhim rol o‘ynadi.
XIX asrning 40 -yillarida qishloq va shahar aholisining keng ommasi juda
tez qashshoqlashib bordi. Shuning uchun ham 1841-yildan 1847-yilgacha
Fransiyada ishchi va dehqonlar hamma joyda kurashga otlandilar. Ishchilar
dehqonlar bilan birgalikda ko‘p vaqtda hukumat askarlari va politsiya bilanqonli
jang qildilar. 1846-1848-yillardagi stachkalar ichida Riv-J’e shaxtyorlarining
aprel oyidagi ish tashlashi alohida o‘rin tutadi, bu ish tashlash bir yarim oycha
davom etgan edi. Shahar va qishloq aholisining keng tabaqalari shaxtyorlarning
ish tashlashini qo‘llab – quvvatladi. Tur shaxrida noyabr oyida ko‘tarilgan ish
tashlash harakati siyosiy tus olib, Tur ishchilarining qishloq kambag‘allari bilan
aloqa bog‘laganliklarini ko‘rsatdi. 1841-yilda aholini va soliq obyektlarini
ro‘yxatga olish munosabati bilan ko‘tarilgan g‘alayonlar zo‘r inqiloblashtiruvchi
ahamiyatga ega bo‘ldi. Ba’zi joylarda soliq inspektorlari paydo bo‘lgan
vaqtdayoq minglab dehqonlar, hunarmandlar, ishchilar qo‘zg‘aldilar. Inspektorlar
haydab yuborilardi, ro‘yxat yirtib tashlanardi, faqat katta harbiy qismlar kelgach,
ko‘pincha qattiq barrikada janglaridan keyingina ro‘yxatchilarning ishi yangidan
boshlanardi.
1841-yilda Tuluzada ( iyul), Klermon-Ferranda ( 9-10 sentabr), Lill (avgust-
sentabr) va uning atrofida ko‘tarilgan katta qo‘zg‘alonlarda shaharlar va ular
atrofidagi qishloqlarning ming-minglab aholisi qatnashdi.Tuluza, Klermon –
Ferran va boshqa ko‘pgina shaharlarda 1841-yilda soliqlarga qarshi ko‘tarilgan
12

g‘alayonlar vaqtida ko‘chalarda inqilobiy gimn yangradi. Xalq katta harbiy
qismlar kelguncha, bir oz vaqt g‘alaba qozondi. Bu jarayonlarda 1840-yil
oktabrda hokimiyatni o‘z qo‘liga olgan Gizoning faoliyatiga to‘xtalishimiz
muhim hisoblanadi. U rasman faqat tashqi ishlar ministiri lavozimida bo‘lsada,
haqiqatda 1848-yil inqilobiga qadar hokimiyatni o‘z qo‘lida tutib kelgan
ministrlikning boshlig‘i edi.
1847-yil sentabrda Gizo rasmiy ravishda Ministrlar sovetining raisi bo‘ldi. 7
Konservatorlarga aylanib ketgan sobiq liberal Gizoning hokimiyat tepasiga
kelishi iyul monarxiyasining butun siyosatida o‘ngga qarab burilish yuz berganini
bildirar edi.Xalqaro ishlarda bu burilish Fransiya dushmanlariga, uning savdo
sohasidagi raqiblariga yon berishdan iborat edi. Fransiya Angliyaning Yaqin
Sharqda ustunlik qilishini tan oldi va o‘zining Misr, Suriya, Marokashdagi
bosqinchilik planlarini amalga oshirishni kechiktirdi. Fransiya hukumati Gaiti
oroli ustida kelib chiqqan janjal vaqtida ( 1843-1845) ham Angliyaga yon berdi.
Gizo hukumati 1846-yilda Polsha mustaqilligining so‘nggi qoldig‘ini tugatishga
to‘sqinlik qilishga jur’at qilmasdan, Krakov shahrining Avstriya imperiyasiga
qo‘shib olinishiga rozi bo‘ldi.Fransiya Gizo hukumatining xohishi bilan
Shvetsariyadagi fuqarolar urushi vaqtida reaksion Zonderbund tomonini oldi. Bu
esa Fransiya diplomatiyasining yana bir mag‘lubiyati edi. 8
Gizoning reaksion
siyosati sanoat burjuaziyasi o‘rtasidagi oppazitsion kayfiyatni kuchaytirdi va
Fransiyadagi butun mehnatkash aholining noroziligini keskinlashtirib yubordi.
Fransiyada siyosiy muvozanatning keskinlashuviga juda muhim iqtisodiy
voqealar: 1845-1846 yillardagi kartoshka, bug‘doy, no‘xat hosili unmaganligi va
1847-yil kuzida Angliyada boshlanib, sal vaqt ichida Yevropa qit’asidagi
malakatlarga yoyilib ketgan umumiy savdo-sanoat inqirozi katta turtki bo‘ldi
hamda yangi burjua-demakratik inqilobining boshlanishini tezlashtirdi.
Fransiyada ham, Angliyadagi singari, sanoat inqirozi oldidan sanoat yuksaldi,
shuningdek temiryo‘l qurilishida spekulyatsiya juda avj oldi.
7
П.В.Анненков. Парижскиe писмa. М., 1983. С . 159.
8
A.И.Герцен. Писмо из Франция и Италии. М., 1950. С . 25.
13

Qishloq xo‘jaligida yuz bergan ofatlar Angliyada ham juda katta ta’sir
ko‘rsatdi. 9

1847 yilkuzida Londondagi pul vahimasi ana shunday sharoitda
ko‘tarildi.Angliya banki, uning ketidan boshqa banklar ham pul berishni
kamaytirdi.Natijada ko‘pgina savdo-sanoat firmalari sindi. Bularning hammasi
Fransiyada ham takrorlandi; lekin Fransiyadagi inqirozning inqilobiy vaziyatda
yetilishi bilan katta xususiyatlari bor edi. Fransiyada kredit ishlari ilgari ham
Angliyadagi darajada rivojlanmagan edi; shu sababli, Angliyadan farq qilib,
Fransiyada 1847-yilning so‘nggi oylarida inqiroz eng yuqori nuqtasiga yetmagan
edi ( buning ahamiyati juda katta edi). Aksincha, 1847-yilning so‘nggi oylarida
juda ko‘p mayda savdogarlar va sanoatchilargina sindi. Shu bilan birga inqiroz
sharoitida chet el bozorida savdo qilolmay qolgan katta-katta –Parij savdogarlari
o‘z ishlarini ichki bozordagi savdo –sotiq bilan saqlab qolmoqchi bo‘ldilar.―
Ular katta – katta firmalar tuzdilar, bu firmalarning raqobati mayda baqqollarni va
do‘konlarni ko‘plab xonavayron qila boshladi. Parij burjuaziyasining bu qismi
ichida ko‘p kishilarning sinishi va fevral kunlarida bu qismning inqilobiy xatti-
harakatda bolishining sababi ham shu edi .
1848 – yil boshlarida chet ellarga metall ishlash sanoati buyumlari, polotno,
jun va shoyi tovarlar hamda ko‘pgina boshqa buyumlar chiqarish kamaydi. 1847-
yilgi moliya inqirozi ham katta va alohida ahamiyatga ega bo‘ldi. 1847-yildagi
davlat defitsiti butun byudjetining 25 % ga yetdi.Davlatning qarzga botishi
moliya aristakratiyasi uchun foydali edi.Ya’ni, doimiy davlat defitsiti, agar u,
davlatni sindirish xavfini tug‘dirmasa, bankirlar birja vakillari uchun- davlatga
qarz berib turuvchilar uchun haqiqiy daromat manbai edi.Lekin 1847-yildagi
inqiroz sharoitida moliyachilarning shaxsiy mafaatparastligi moliya
aristokratiyasining o‘ziga zarar yetkazdi, omonat kassalari bo‘shab qoldi, pul
quyuvchilarning o‘z pullarini qaytarib oldilar.Gizo davlatning sinishiga yo‘l
qo‘ymaslik maqsadida, ichki zayom chiqarishga majbur bo‘ldi .
9
Lamartin, A. de. Jirondistlar tarixi / A. de Lamartin; tarj. X. Saidov. – Toshkent: G‘afur G‘ulom nomidagi
nashriyot, 2000. –B. 360
14

Iqtisodiy inqiroz va hosilsizlik natijasida mehnatkashlar ommasining,
mayda burjuaziya keng tabaqalarining ahvoli 1846-1847 yillarda juda ham
o‘girlashib ketdi. Shu munosabat bilan ommaning aktivligi kuchaydi, bu aktivlik
g‘alla spekulyatlarining uylari va omborxonalariga qilingan hujumlarda, ish
tashlashlarda aks etdi. 1847-yilda oziq-ovqat qahatchiligiga qarshi ko‘tarilgan
g‘alayonlar ichida Byuzans shahrida ikkita g‘alla spekulyarining o‘ldirilishi katta
ahamiyatga ega bo‘ldi. 1847-yildagi ish tashlash harakatiga Nant shahridagi
g‘isht teruvchilar va binokor ishchilarning, ko‘pdan-ko‘p qamoqqa olishlarga va
shaharda harbiy qismlar bo‘lishiga qaramay, uch oy chamasi ya’ni 1847-yil
sentabrgacha davom etgan ish tashlashlari zo‘r matonat va uyushqoqlik bilan
o‘tkazildi. Ziyofat kompaniyasi deb atalgan kompaniya 1847-yilda yangidan
boshlanib ketdi. Ishchilar, 1840-yildagidek, ba’zi ziyofatlarda qatnashdilar. 1848-
yil 2 yanvarda Limojda bo‘lib o‘tgan ziyofat alohida ahamiyatga ega bo‘ldi. Bu
ziyofatni Per Leruga atab uyushtirilgan edi, lekin ziyofatda qatnashgan ishchilar
o‘zlarining ma’lum maqsad va vazifalarini ko‘rsatishga ham harakat qiladilar.
1847-yilda ― progressiv konservatorlarning yangi burjua-monarxistlar gruppasi
vujudga keldi. Bu gruppaga orleanist publitsist de Jirarden boshchilik qildi. U
1847-yilda: ― Biz– oppazitsiyadamiz, ammo oppazitsiyadan emasmiz dedi. Bu
gruppaning vujudga kelishi ― yuqori tabaqalar inqirozi ning o‘ziga xos ko‘rinishi
edi.
Haqiqatdan ham, kechagina Lui-Filipp monarxiyasining sodiq tarafdorlari
bo‘lgan ― progressiv konservatorlar hukumat tepasidagi partiyadan faqat chuqur
siyosiy inqiroz sharoitidagina ajralib chiqa oladilar. ―Progressiv kuchlarning
dasturi boshda faqat iqtisodiy islohatlar bilangina cheklangan edi, lekin keyin ―
progressiv konservatorlar ham saylov islohatini yoqlab chiqdilar.
Monarxistlarning ilgari ham oppazitsiyada bo‘lgan boshqa bir gruppasiga,
avvalgicha, advokat Odilon Barro boshchilik qildi: ― sulola oppozitsiyasi deb
atalgan bu gruppa ham orleanistlardan iborat bo‘lsada, u monarxist yirik
15

savdosanoat burjuaziyasiga mansub bo‘lgan shunday doiralarning partiyasi
sifatida vujudga keldiki, bu doiralar davlat hokimiyatidan foydalanmas edi. 10
Inqilob arafasidagi ijtimoiy hayot va siyosiy vaziyatga A.I.Gersenning
qarashlariga e’tibor beradigan bo‘lsak, u aytadiki, Fransiyada feodalizm yo‘q edi.
Lekin qirol Lui Filipp davrida siyosiy hokimiyat faqat burjuaziyaning yuqori
tabaqasi qo‘lida edi. Kapitalizm rivojlangan sari sanoat burjuaziyasi boyib bordi.
Lekin Fransiyada burjuaziyaning keng qatlamlari hatto saylov huquqiga ham ega
emas edilar. Siyosiy jihatdan huquqsiz bo‘lgan ishchilar sinfining ahvoli ham
nihoyatda og‘ir edi. A.I.Gersen Fransiyada 1848-yilgi inqilobiy vaziyat burjua
keng qatlamlarining o‘z siyosiy huquqsizligidan noroziligi va ishchilar sinfining
kapitalistik ekspluatatsiyaga qarshi kurashi natijasida vujudga kelgan edi deb
yanada soddalashtirib izohlab beradi . Bundan tashqari mamlakatda iqtisodiy
muommolar ham yuzaga keldi. Kartoshka kasalligi orqasidan paydo bo‘lgan
qahatchilik munosabati bilan Fransiyada xalq ommasining ahvoli keskin
yomonlashdi. Kartoshka kasalligi 1845-1847-yillar mobaynida butun Yevropa
bo‘ylab tarqalgan edi. Buning oqibatida asosiy yeguligi kartoshka bo‘lgan
kammag‘allarning ahvoli ancha og‘irlashib qoldi.
1847-yilda navbatdagi iqtisodiy inqiroz boshlanib, bir qancha kapitalistik
davlatlarni qamrab oldi. Fransiyada sanoat ishlab chiqarishi 50% ga qisqardi,
ommaviy ishsizlik boshlandi. 11
Burjuaziya qattiq turib, saylov islohatini
o‘tkazishni talab qildi. Ko‘p kishilik banket-majlislar tashkil qilinib, qadah
ko‘tarish bahonasi bilan siyosiy nutqlar so‘zlandi. Ishchilar burjuaziyaning saylov
haqidagi talabini qo‘llab quvvatladilar.
Hukumat poraxo‘rlik, har xil firibgarlik botqog‘iga botib ketdi va yirik
burjuaziyaning bir qismi oldida ham o‘z obro‘yini yo‘qotib qo‘ydi. Mamlakatda
inqilobiy vaziyat kundan kun avj olib ketdi. 23-fevralda qo‘shinlar qurolsiz
olomonni o‘qqa tutdi, 50 dan ortiq kishi o‘ldirildi.
10
A.И.Герцен.Былое и думы.М., 1973. С . 145
11
. A .Н.Карамзин. Писмо А.Н.Карамзина 1847-1848. Материалы по истории французской революции 1848 г
.М., 1935. С . 11.
16

Shundan keyin butun mehnatkash patij aholisi kurashga otlandi. Mamlakat
bo‘ylab barrikada janglari avj olib, qurolli to‘qnashuv Parij shahrining deyarli
barcha ko‘chalari bo‘ylab tarqaldi. Barrikada janglarining asosiy qatnashchilari
hunarmandlar, ishchilar hamda mayda burjuaziya vakillaridan iborat edi. Biroq
yirik burjuaziya jamoasi namoyishchilarga qarshi uyushqoqlik bilan harakat
qilishdi, barrikadalar soni kengayishining oldini olish uchun barcha choralardan
foydalandi. Hukumat qo‘shinlari yirik burjuaziya va ayrim feudal-monarxiya
tarafdorlari yordami bilan namoyishchilar o‘rtasiga ixtilof solishga urindilar,
namoyishchilarni turli yolg‘on g‘oyalari bilan chalg‘itishga intildi. Ammo
qo‘zg‘alonchilar bu aldovlarga uchmadilar, ularni shiddat bilan harakat qilishda
ayrim yetakchi inqilobchilar ma’naviy qo‘llab-quvvatladilar. Shulardan biri
Ogyust Blank bo‘lib, u qo‘zg‘alonchilarni hukumat tomonidan berilayotgan
moddiy yordam va ijtimoiy imtiyozlar vaqtinchalik ekanligini hamda siyosiy
huquqlarni deyarli bajarmasliklarini uqtiradi .
1848-yil 25- fevralda mamlakat bo‘ylab yirik namoyish yuzaga keldi,
namoyishchilar hukumat rahbarlariga qat’iy talablar qo‘yishdilar.
Namoyishchilarning talablari birinchi navbatda mamlakatdagi ijtimoiy huquqlar
va siyosiy boshqaruv tuzumi haqida edi .
I.2. 1848-yil inqilobining boshlanishi va ijtimoiy-siyosiy jarayonlarga
ishchilar munosabati
1848-yil 23-fevral kechqurun Parij markazi Kaputsino bulvarida fojiaviy
qo‘zg‘alon boshlandi. Gizo yashagan tashqi ishlar vazirligi binosi tomon yo‘l
olgan qurolsiz demostrantlar to‘dasi binoni qo‘riqlovchilar tomonidan otib
tashlandi. Bir necha o‘nlab odamlar halok bo‘ldi, bir qanchasi yaralandi. Bu
mudhish voqea to‘g‘risidagi xabar butun shahar bo‘ylab tarqaldi, Parijning barcha
mehnatkash aholisi oyoqqa turdi. Minglab ishchi, hunarmandlar, talabalar jangga
kirdi va bir kechada 1500 dan ortiq barrikada qurishdi.
Monarxiyaga qarshi qo‘zg‘alon umumxalq xarakteriga ega bo‘ldi. Uning
o‘zagi va tashkil etuvchi kuchi maxfiy respublika jamiyatlari a’zolari bo‘lishdi.
24-fevral tongida Parij ko‘chalaridagi kurash avj oldi.
17

Milliy gvardiyaning katta qismi qo‘zg‘alonga qo‘shildi.Xalq okruglar
meriyalarini bosib olishdi.Peshinga borib qirol qarorgohi – Tyumliriy saroyiga
qo‘zg‘alonchi xalq otryadi hujum boshlashdi.
Lui-Filiff chorasiZ holatda qolib taxtdan voz kechadi.Bundan keyin qirol va
uning oilasi poytaxtni tark etib Angliyaga qochadi.Tyumliriy saroyi xalq
tomonidan bosib olinadi, qirol taxti Bastiliya maydoniga ko‘chirilib va tantanali
ravishda yoqib yuboriladi. Respublika deputatlari guruhlari Lamartinni o‘z
tomonlariga og‘dirib, Muddatli hokimikyatni tuzish taklifi bilan chiqdi va shu
yerda masalani parlamentning majlislar zaliga bostirib kirgan barrikada
jangchilari hal qildi. Muddatli hokimiyatning shakllanishi Fransiyaning an’anaviy
joyi – Parij shahar Ratushasida sodir bo‘ldi. Lekin bu bilan xalq isyoni
yakunlanmadi. Vaqtli hukumat tarkibi to‘g‘risidagi ―Natsional va ―Reform
arboblari o‘rtasidagi tortishuvlar vaqtida qo‘shni xonada ―Xalq deputatlarining
o‘zboshimcha qo‘mitasi tuzildi, bu qo‘mita hukumat ishlarini kuzatishni, uning
majlislarida ishtirok etishni, xalqqa zudlik bilan uning natijalari va so‘zsiz
respublikaning e’lon qilinishi kerakligini xohlagan. 12
Bu markaziy masalaning yechimi inqilob g‘alabasi davrida sinfiy
kuchlarning o‘ziga xos munosabatlarini yorqin namoyan etdi.O‘z tarkibiga ko‘ra
Vaqtli hukumat koalitsiyasi edi. Hukumatdagi raxbarlik roli burjuaziya –
respublikachi vazirlariga tegishli edi, ularga asosiy hukumat lavozimlari tegishli
edi.
Vaqtli hukumat raisi etib 1830-yil inqilobi ishtirokchisi qariya Dyupon de
L’er saylandi. Hukumatning haqiqiy rahbari tashqi ishlar vaziri lavozimida
ishlagan Lamartin edi.―Reforma ning mayda burjuaziya sardorlaridan faqat
Ledryu- Rollan tashqi ishlar vaziri lavozimini olgan. Fevral inqilobi davrida Parij
proletariyati katta kuch va ta’sirga ega edi. Kuchlarning haqiqiy munosabati
respublika haqidagi masalani chiqardi. Lamartin, Dyupon, Kreme va boshqa
burjuaziya vazirlari bu masalaning yechimini topishga qarshilik qildi.
12
A.Н.Карамзин. Писмо А.Н.Карамзина 1847-1848. Материалы по истории французской революции 1848
г.М., 1935. С . 24.
18

24-fevral kechki soatlarda Lamartin va boshqa vazirlar zudlik bilan
respublikaning e’lon qilinmasligi uchun har tomonlama harakat qilishdi. Biroq
Parij ishchilari respublika haqidagi masalaning yaxshi tomonga hal bo‘lmasligini
bilib, norozilik bildirdi.Ular tezkor, aniq, hech bir to‘siqlarsiz yechimini topishga
qilishgan.
25-fevral ertalab xalq ommasi Ratusha binosi va maydonni yana to‘ldirdi.
Hukumat tepasiga kelgan ishchi deputatlari zudlik bilan respublikaning e’lon
qilinishini talab qildi, uning boshida mashhur inqilob arbobi, shifokor Raspayl
turgan, u Parij ishchilari orasida jida mashhur edi. 13
Agar bu talab 2 soat
davomida bajarilmasa, 200 ming parijliklar bilan kelib yanqi inqilobni amalga
oshirishni aytib po‘pisa qilgan. Bu po‘pisa ta’sirga ega bo‘ldi.Ikki soat o‘tmay
respublika e’lon qilindi.Parij ishchilari respublika to‘g‘risidagi burjuaziyadan farq
qiluvchi tasavvurlardan ta’sirlangan.
Fransiya ishchilarida respublika shiori ozodlik, tenglik, do‘stlikni amalga
oshiruvchi g‘oya va orzular bilan uzliksiz bog‘liq edi. Shuning uchun ham Parij
ishchilari fevral kunlari nafaqat respublikani, balki ― demakratik va ijtimoiy
respublika ni talab qilgan. Bunday shior nafaqat sinfiy hukmdorlikning monarxik
shaklini, balki sinfiy hukmdorlikni o‘zini bartaraf etuvchi respublikaga noaniq
intilishni ifodalagan. Bu shiorning mazmuni Vaqtli hukumatga respublikaning
e’lon qilinganidan keyin zudlik bilan ishchi qo‘zg‘alonchilarning qizil bayroqni
respublikaning davlat bayrog‘i deb tan olinishi haqidagi ko‘rsatilgan talabida,
shuningdek ishchi delegatsiyaning ―mehnat huquqini qonuniy tan olish
haqidagi talabida ochib berilgan. ‘Mehnat huquqi’’ ishchilar ommasida keng
tarqaldi. U inqilob davrida ishchilar harakatining asosiy shiori bo‘lib qoldi. Bu
shior ishchilarning ijtimoiy taraqqiyot, ishsizlikka qarshi kurash talabi va
mehnatkashlar uchun ishni kafolatlash uchun bo‘lgan kurashni ifodalagan.
Shu bilan birga ―Mehnat huquqi ishchilarning notinch sotsialistik intilishi,
ishlab chiqarishning kapitalistik anarxiyasini muhokama qilishlari va uni
yangilash istagini ifodalagan. Vaqtli hukumat qizil bayroq haqidagi talabni oson
13
П.В.Анненков. Парижские писма. М., 1983. С . 171.
19

rad etishdi. Vazirlar o‘rtasidagi kuchli munozaralardan keyin Lui Blan va Alber
ishchilarning bu talablari rad etilsa , hukumatdan chiqib ketishlarini aytgan.
Vaqtli hukumat ishchi sinfiga yon bosdi.Hukumat tomonidan ish vaqtini 1 soatga
qisqartirish haqidagi dekret qabul qilindi.
4-martda Fransiyada 21 yoshga to‘lgan erkalar uchun umumiy saylash
huquqini kiritish haqidagi dekret qabul qilindi. Bu voqealarning yakunida
Fransiya ishchilari 1848-yilning fevral kunlari XIX asrning birinchi demakratik
respublikasini zabt etib siyosiy sharoit tayyorlanmagan.
1848-yil inqilobining tarixiy mazmuni Fransiyadagi burjuaziya tuzumining
siyosiy qayta ta’mirlanishi bo‘ldi, u yetuk kapitalizmning keng rivojanishiga
bo‘lgan to‘siqlarni bartaraf etgan bo‘lar edi. Sanoat to‘ntarishi, fabrika – zavod
sanoatining qurilishi va rivojlanishi burjuaziya davlatining yanada yetuk siyosiy
shakllarini talab qilgan. Bunday shakllarni yaratish kerak edi. Chunki XIX
asrning birinchi yarmida Fransiya burjuaziyasining siyosiy hukmdorligi to‘la
tashkil etilmadi va sof siyosiy ifodasini topmadi.
Haqiqiy siyosiy shakl o‘shanda burjuaziya respublikasi edi. Shuning uchun
ham Fransiyada XIX asr o‘rtalarida burjuaziya – demakratik inqilob ob’ektiv
navbatda turgan edi. Biroq sanoat to‘ntarilishi sharoitida ko‘proq barcha
burjuaziya inqilobi qonunlari namoyon bo‘lgan.
Demakratik inqilob anti burjuaziya va antikapitalistik yo‘nalishni qabul
qilgan ijtimoiy portlash bo‘ldi. Keyingi jarayonlarda inqilobning juda zaif
rivojlanishini ko‘rish mumkin. Bunday zaiflikning asosiy omillaridan biri yoki
manbai sifatida shunday o‘ylash mumkinki, ishchi ommasida hukmronlik qilgan
jamiyatni tinchlik yo‘li bilan qayta qurish imkoni haqidagi soxta tushunchalar edi.
Bu mayda burjuaziya soxta tushunchalari inqilobning ilk haftasining vaziyati
bilan qo‘llab-quvvatlangan. Ingliz baronessasi Red yaqinlariga Parijdan turib
shunday yozgan: ”Biz hammamiz soyabonsiz yuramiz va ishchilarimizga
bo‘ysinamiz”. “Barcha joyda ― Ishchilar oldida bo‘ysinamiz” ! degan shior
osilgan edi.
20

Ishchilarning buruaziyaga bo‘lgan ishonchi Lui Blan va Alberning
hokimiyatda mavjud bo‘lishi bilan yanada mustahkamlandi. Bu holat ― ishchi
sinfning inqilobiy harakatlarini umumiy to‘xtatdi. 14
Sotsialist vazirlarning siyosati xiyonatkorona bo‘ldi. Ular ishchi ommadan
o‘zlarining burjua-respublikachi vazirlar bilan kelishmovchiliklarini yashirgan va
ularning ishchilarga bo‘lgan yovuzlarcha fikrini yashirgan . ―Tezkor
gvardiyaning loyihasi birdan ikki qiyonni o‘ldirgan. Birinchidan, bu chora
inqilobning ilk kunlarida Vaqtli hukumatga yetmagan qurolli kuchlarni tezroq
tuzishga yordam berdi, bunda Parijlik ishchilar birma-bir qurollangan va milliy
gvardiyada ishtirok etish huquqini olgan.
Vaqtli hukumat M.Kassider tuzgan yangi poytaxt politsiyasiga ishonmadi.
M.Kassiderning politsiya kuchi barrikada jangchilari va maxfiy jamiyat
ishtirokchilaridan tuzilgan bo‘lib,Vaqtli hukumatga bo‘ysinmasdi. Ular o‘zlarini
― Inqilobning avtonom kuchi, ―montanerlar deb atashgan. Undan tashqari,
―Tezkor gvardiyani tuzish bilan hukumat inqilob kuchiga qarshi ishsiz yoshlarni
yollashga harakat qilgan. 26-fevralda Parijda ishsizlar uchun ijtimoiy ishlar tuzish
haqidagi Vaqtli hukumat qarori chiqdi. 15
14
Madlen, L. Fransuz inqilobi qahramonlari / L. Madlen; tarj. S. Mirzayev. – Toshkent: Yozuvchi, 2008. –B. 200
15
Gax, L. Yakobinchilar va ularning rahbarlari / L. Gax; tarj. A. Abdullayev. – Toshkent: O‘zbekiston, 2012. –B.
300
21

II.BOB. MA’RIFATPARVARLIK G‘OYALARI
II.2. Volter, Russo, Monteskye va Didroning inqilob g‘oyalariga ta’siri
Lyudovik XVI qatl etilgach, Ispaniya, Angliya va Avstriya monarxlarining
bosqinchilik hujumi kuchaydi. Jirondachilar mamlakat mudofaasini yetarli
darajada tashkil eta olmadilar. Buning ustiga, mamlakat janubida yerlarning
shahar burjuaziyasiga sotilayotganligidan norozi bo‘lgan dehqonlarning isyoni
boshlandi. Isyonchilar qirolning qatl etilishinijinoyat deb hisoblardilar.
Yakobinchilar mamlakatdagi bu og ‘ir vaziyat uchun jirondachilarni aybladi. Ular
Parij aholisini qo‘zg‘olonga chaqirdi. Boshlangan qo‘zg‘olon 1793-yilning 2-
iyun kuni jirondachilar holdmiyatining ag ‘darilishi bilan yakunlandi.
Hokimyat yakobinchilar qo‘liga o‘tdi. M.Robespyer boshchiligida yangi
hukumat - jamoat qutqaruv qo‘mitasi tuzildi.
Favqulodda sudlar yangi kuch bilan ishlay boshladi.
Yakobinchilarning ichki siyosati. 1793- yilda Fransiyada yangi Konstitutsiya
qabul qilindi. Feodal to‘lovlar butunlay bekor qilindi. Dehqonlar endilikda o‘z
yerlarining ozod egalariga aylandilar.
Feodallarning huquqlarini tasdiqlovchi hujjatlar yoqib yuborildi. Chet
ellarga qochib ketgan dvoryanlarning yerlari mayda bo‘laklarga bo‘linib sotildi.
Cherkov davlatdan ajratildi. Birinchi iste’mol buyumlariga qat’iy narxlar
o‘rnatildi. Biroq bu tadbir kutilmaganda aks sado berdi. Savdogarlar hukumat
belgilagan narxda tovarlarini sotmay qo‘ydi. Endi ular yashirincha savdo qilishga
o‘tdilar. Oqibatda narx-navo ko‘tarilib ketdi. Hukumat ish haqining eng yuqori
daraj asini ham belgilab qo‘ydi. Biroq bu tadbir yaxshilikka olib kelmadi.
Natijada ishcMarning ish tashlashi boshlandi. Hukumat esa uni shafqatsizlik bilan
bostirdi. Chet el bosqmclmarinirig hujumi va birinchi istemol mahsulotlarining
yetishmasligi sharoitida ahvolning g‘oyatda og‘irlashuvi yakobinchilarni
diktatura o‘rnatishga majbur etdi.
22

1793- yil sentabrda Konvent «Shubhali kishilar to‘g‘risida» qonun qabul
qildi. Bu qonun, yakobinchilar fikricha, «shubhali» deb hisoblangan barcha
kishilarni to tinchlik o‘rnatilgunicha qamoqqa olish va saqlashni ko‘zda tutardi.
Aslida yakobinchilar o‘z raqiblaridan terror yo‘li bilan qutilmoqchi edi. Buning
tasdig‘i o‘laroq, Konventdagi barcha jirondachi-deputatlar qamoqqa olindi va qatl
qilindi.
Mamlakat ichkarisidagi isyonlar ham o‘ta rahmsizlik bilan bostirildi.
Yakobinchilarning shafqatsizligi chegarasiz, ayovsiz va ma’nosiz edi.
Yakobinchilar, ayni paytda, qo‘shinni mustahkamlash choralarini k o‘rdilar. Bu
tez orada o‘z samarasini berdi. 1794- yilda bosqinchilar mamlakat hududidan
surib chiqarildi. Bu ozodlik urushlarida yosh kapitan Napoleon Bonapart shuhrat
qozondi.
Yakobinchilar partiyasi. Yakobinchilar ichida ichki siyosat borasida yagona
birlik yo‘q edi. Ular aslida turli guruhlarga bo‘linib ketgan edilar.
Yakobinchilarni birlashtirib turgan omil - bu chet el bosqinchilariga qarshi kurash
va mamlakat ichkarisidagi isyonlarni bostirish zarurati edi, xolos. Bu ikki xavf
bartaraf etilgach, guruhlar o‘rtasida kurash boshlanib ketdi. Eber va Shomet
rahbarligidagi yakobinchilar «hech kim boy ham, hech kim o‘ta kambag‘al ham
bo‘lmaydigan, hamma barcha narsaga yetarlicha ega bo Tishini ta’minlaydigan»
jamiyat tarafdori edilar.
1794- yilda M. Robespyer tarafdorlari ularni qamoqqa oldilar va o‘lim
jazosiga hukm etdilar. M. Robespyer tarafdorlari yakobinchilarning Danton
boshchiligidagi «shafqatlilar» guruhini ham xavfli deb hisoblaganlar. Danton
mamlakatda faoliyat ko‘rsatayotgan guruhlarning o‘zaro murosasi tarafdori edi. U
barcha partiyadagi yaxshi niyatli kishilarning ittifoqini tuzish yo‘li bilan o‘zaro
ziddiyatlarni bartaraf qilishni taklif etdi. Danton inqilobiy diktaturani to‘xtatishni,
konstitutsiyaviy tartibga qaytishni, terrordan voz kechishni talab
23

qila boshladi. M. Robespyer guruhi Danton talablarini rad etdi. Danton
hamda uning tarafdorlari qamoqqa olindilar va qatl etildilar. 16
Mamlakatda o‘rnatilgan terror siyosati dahshatlari hammaning
tinkamadorini quritdi. Bu esa, Robespyeming obro‘sini tushirib yubordi.
M. Robespyer siyosiy kurashda qonli usul orqali raqiblarini yo‘qotish bilan
o‘z shaxsiy halokatini ham tayyorlab bordi. Xalq qonli boshqaruvga asoslangan
respublikani yomon k o‘rib qoldi. Endi M. Robespyerning barcha dushmanlari
yagona ittifoqqa birlashdilar.
Yakobinchilar diktaturasining ag‘darilishi. Konventda M. Robespyer va
uning tarafdorlariga qarshi fitna tayyorlandi. 1794- yilning 27- iyulida Konvent
unga qarshi ayblov e’lon qildi va M. Robespyerni qamoqqa oldi. Shuningdek,
Konvent uni qonundan tashqari deb ham e’lon qildi. Bu - sudsiz qatl etish degani
edi. Hammasi bo‘lib yuzga yaqin kishi qatl etildi. Shu tariqa yakobinchilar
diktaturasi quladi. Bu inqilobning tugashi ham edi.
Hokimiyat tepasiga inqilob yillarida boyib ketgan yangi boylar deb ataluvchi
yirik burjuaziya keldi. Hokimiyat tepasiga kelgan kuchlar termidorchilar deb nom
olganlar. Ular mulkni va erkinlikni, tadbirkorlikni himoya qiladigan Respublika
tarafdori edilar. 1795- yilda Konvent yangi Konstitutsiya qabul qildi. U
mamlakatda respublika tazumini mustahkamladi. Inqilobning feodal tartiblarni
tugatish haqidagi barcha qarorlarini tasdiqladi. Mamlakatda ikki palatali
parlament tashkil etildi. Ijroiya hokimiyat besh kishidan iborat Direktoriyaga
topshirildi. U 1795-1799- yillar mobaynida mamlakatni boshqardi. Bu davrda
monarxiya tarafdorlari isyon ko‘tardilar. Ularning maqsadi monarxiyani qayta
tiklash edi. Biroq general Napoleon Bonapart Konventning xaloskori bo‘ldi. U
isyonchilar kuchini tor-mor etdi. Bu xaloskorlik unga yorqin kelajak sari yo‘l
ochdi.
16
Shoberl, F. Mariya Antuanetta: Fransuz inqilobining fojiali malikasi / F. Shoberl; tarj. Z. Usmonova. – Toshkent:
Sharq, 2007. –B. 240
24

1799- yil 9- noyabrdagi davlat to‘ntarishi. Direktoriya Shimoliy ItaUyani
Avstriya qo‘ shinidan ozod qilishi uchun Napoleon Bonapartga umid bog ‘ladi.
26 yoshli general bu vazifasini sharaf bilan uddaladi.
U Avstriyani tinchlik shartnomasi tuzishga va Fransiyaning g ‘alabasini tan
olishga majbur qildi. Shu tariqa Napoleon Italiyadan Parijga shonshuhratga ко
‘milgan holda qaytib keldi.
Endi hukmron tabaqalar Fransiyada Napoleondek qattiq qo‘l siyosatchining
hokimiyatini o‘rnatishga fursat yetdi, degan xulosaga keldilar va davlat to‘ntarishi
tayyorladilar. Napoleon Bonapart bunga rozi bo‘ldi.
1799- yil 9- noyabrda Davlat to‘ntarishi amalga oshirildi. Parlament
Konsullik deb ataluvchi hukumat tuzishga majbur etildi. Uning tarkibi 3 kishidan
iborat bo‘ldi va ularning har biri «Fransiya Respublikasining konsuli» unvoniga
ega bo‘ldi. Uch konsuldan biri Napoleon Bonapart edi. Aslida butun hokimiyat
uning qo‘lida to‘plandi. 17
II.2. Fransuz Burjua inqilobining tarixiy ahamiyati
Gap fransuz burjua inqilobi haqida ketganida, unga nisbatan «Buyuk» so‘zi
qo‘shib ishlatiladi. Xo‘sh, nega shunday? Chunkib u inqilob o‘rta asr feodal
tartiblarini to‘la bekor qilgan edi. Kishining kishiga shaxsan qaramligini tugatdi.
Monarxiyaning hech qanday ко ‘rinishi bilan murosa qilmadi.
Fransiyada respublika tuzumi qaror topdi. Angliya burjua inqilobi burjuaziya
va dvoryanlar kelishuvi bilan yakunlangan bo‘lsa, Fransiyada burjuaziya
dvoryanlarni yengdi. Eski jamiyat va davlat tuzumini to‘la buzib tashladi. Sanoat
inqilobi uchun sharoit hozirladi.
Buyuk Fransuz inqilobi tarixida uch bosqich mavjud:
1. 1789 yil 14 iyul - 1792 yil 10 avgust;
2. 1792 yil 10 avgust - 1793 yil 2 iyun;
inqilobning eng yuqori bosqichi - 1793 yil 2 iyun - 1794 yil 27/28 iyul.
Buyuk Fransuz inqilobining asosiy natijalari
17
Karlayl, T. Fransuz inqilobi: Tarix / T. Karlayl; tarj. R. To‘rayev. – Toshkent: Fan va texnologiya, 2003. –B. 432
25

1. U inqilobdan oldingi mulkchilik shakllarining murakkab xilma - xilligini
mustahkamladi va soddalashtirdi .
2. Ko‘p (barchasi emas) zodagonlarning yerlari dehqonlarga mayda
tomorqalarda (posilkalarda) 10 yillik to‘lovlar bilan sotilgan.
3. Dvoryanlar va ruhoniylarning imtiyozlari bekor qilindi va barcha fuqarolar
uchun teng ijtimoiy imkoniyatlar joriy etildi. Bularning barchasi barcha Evropa
mamlakatlarida fuqarolik huquqlarining kengayishiga, konstitutsiyalarning
kiritilishiga yordam berdi.
4. Inqilob vakillik saylanadigan organlar: Milliy ta’sis majlisi (1789-1791),
Qonunchilik majlisi (1791-1792), Konventsiya (1792-1794) shafeligida amalga
oshirildi.Bu parlament demokratiyasining rivojlanishiga xizmat qildi, keyingi
muvaffaqiyatsizliklarga qaramay.
5. Qaror yangisini dunyoga keltirdi davlat tuzilishi - parlamentli respublika.
6. Davlat endilikda fuqarolarning asrlar davomida teng huquqliligining
kafolati edi.
7. Moliya tizimi o‘zgartirildi: soliqlarning mulkiy xususiyati bekor qilindi,
ularning universalligi va daromad yoki mulkka mutanosibligi tamoyili joriy etildi.
Byudjet e’lon qilindi.
Respublika hukumati ichki siyosatda bir qator muhim tadbirlarni amalga
oshirdi. Chunonchi, 1881— 1882- yilarda ta’lim to‘grisida qonunlar qabul qilindi.
Unga ko‘ra maktab cherkovdan ajratildi. Ta’limning dunyoviyligi ta’minlandi. 13
yoshgacha bo‘lgan bolalar uchun majburiy bepul ta’lim joriy etildi. Maktablarda
ta’lim maxsus davlat dasturlari asosida olib boriladigan bo‘ldi. 18
Oliy pedagogik bilim yurtlarida o‘qituvchi kadrlar tayyorlash yo‘lga qo‘yildi.
Majburiy talim dasturida o‘g‘il bolalar uchun gimnastika maj-buriy deb belgilandi.
18
Buyuk fransuz inqilobi: Siyosiy rahbarlar va xalq qo‘zg‘olonlari / tarj. O. Yo‘ldoshev. – Toshkent: Ma’naviyat,
1999. –B. 288
26

Bundan o‘smirlarni bo‘lajak harbiy xizmatga jismo-nan yetuk qilib tayyorlash
maqsadi ko‘zda tutilgan edi. Qiz bolalar uchun litseylar ochildi. Maxsus oliy o‘quv
yurtlarida ayol o‘qituvchilar tay-yorlana boshlandi. 1884- yilda kasaba
uyushmalarming erkin faoliyatiga hamda ish tashlashga ruxsat etuvchi qonun ham
qabul qilindi. Ishchilar o‘z kasaba uyushmalari va mehnat birjalarini tuzdilar. Ular
ishsizlar va ish tashlovchilar haqida g‘amxo‘rlik qila boshladilar.
Munitsipal kengashlarga o‘z merlarini saylash huquqi berildi. Bungacha ular
markaziy hokimiyat tomonidan tayinlanar edi.
Mamlakatda Respublikani mustahkamlash tobora chuqur qaror topa bordi.
1876- yilgi Senatga bo‘lgan saylovlarda respublikachilar qo‘li baland keldi. Mak
Magon iste’fo berdi. Jyul Grevi prezident etib saylandi. Monarxiyani tiklashga
urinishi behuda ketdi. Ichki siyosiy hayotning o‘ziga xos bir xususiyati — bu,—
ko‘pfirqalikning qaror topganligi bo‘ldi. Ularning ichida Radikal, Sotsialistik va
Respublikachilar firqasi yetakchi nufuzga ega edi.
1887- yilgi siyosiy tanglikdan keyin Jyul Grevi o‘rniga Sadi Kar-no (1887—
1894) prezident bo‘ldi. Bu davrda Fransiya siyosiy hayotida ayni paytda
demokratiyaga qarshi kuchlar ta’siri o‘sib bora-yotgan edi. Chunonchi,
mamlakatda rnillatchilik, shovinizm g‘oyalari keng tarqala boshladi. Ular qudratli
armiyagina Elzas va Lotaringiyani qaytarib olishi mumkinligiga ishonar edilar.
Fransiya ichki siyosiy hayotida anarxistlar va monarxiyachilar faoliyati ham
kuchaydi. Ularning maqsadi — mavjud tuzumni ag‘darish edi. Bu maqsadga
erishish uchun anarxistlar kurashning terror usulini qo‘lladilar. Chunonchi, ular
1893- yilda Parlament binosiga bomba tashladilar. Buning oqibatida 80 kishi
yarador bo‘ldi.
1894 yiida Sadi Karno o‘ldirildi va uning o‘rnini Kazimir Pere qisqa
muddatga egalladi. 1894- yil Fransiya kontrrazvedkasi mamlakat harbiy kuchlari
haqida josus tomonidan Germaniyaga maxfiy malumotlar berilib turilayotganligini
aniqladi.
Maxsus xizmat bu masalada Fransiya armiyasi Bosh shtabida xiz-mat
qiluvchi, kapitan A. Dreyfusdan shubha qila boshladi.
27

Tez orada u josuslikda ayblanib jinoiy javobgarlikka tortildi. Aslida A.
Dreyfus josus emas edi. Biroq, soxta hujjatlar va soxta guvohlar yordamida uning
«josus»ligi fosh etildi. 1894- yilda harbiy sud uni umrbod surgun jazosiga hukm
qildi.
Bu orada Feliks For prezidentlik lavozimini egalladi (1895—1899). Reaksiya
«Dreyfus ishi»dan mamlakatda demokratiyaga qarshi tash-viqotni kuchaytirish,
millatchilik, shovinistik kayfiyatlarni yanada avj oldirish uchun foydalandi.
Mamlakatda, A.Dreyfusning josus emasligiga, hali haqiqiyjosus fosh
etilmaganligiga ishonuvchilar bor edi. Ular haqiqiy josusni fosh etish uchun
tekshiruvni davom ettirdilar. Va, nihoyat haqiqiy josus aniqlandi. U bosh shtab
mayori, vengr avantyuristi, graf Estergazi bo‘lib chiqdi.
Biroq, Bosh Shtab va u bilan mustahkam bog‘langan kuchlar bu haqiqatni
oshkor etishni o‘zlari uchun katta sharmandalik deb hisob-ladilar. Lekin, bu
haqiqat sirligicha ketmadi. 1897- yilda u matbuot yuzini ko‘rdi. Mashhur yozuvchi
Emil Zolya maktubi e’lon qilindi.
Fransiyaning barcha demokratik kuchlari A.Dreyfus ishini qayta ko‘rib
chiqishni talab eta boshladi. Sharmanda bo‘lishni istamagan kuchlar soxta
guvohning o‘ldirilishini uyushtirdilar. Estergazi esa Fran-siyadan qochib ketishga
muvaffaq bo‘ldi.
1899- yilda F.For to‘satdan vafot etdi. «Mo‘tadil» respublikachi Emil Lube
(1899—1906) prezident etib saylandi. «Dreyfus ishi» atro-fidagi kurash uzoq
davom etdi. Hukmron doiralar uni ozodlikka chiqarishga majbur bo‘ldilar. Biroq, u
aybsizligi uchun emas, «sog‘ligi yomonlashgani» uchun ozod qilindi. A.Dreyfus
faqat 1906- yildagina to‘la oqlandi. 19
20 asr boshlariga kelib mamlakatda mo‘tadil barqarorlik ta’minlandi. Bunga
19 asr 90-yillarining o‘rtalaridan boshlangan iqtisodiy yuksalish tufayli erishildi.
1900- yildagi 5,4 mln. tonna o‘rniga 1913-yilda Fransiya 22 mln. tonna temir ruda
ishlab chiqara boshladi.
19
Rudé, G. Fransuz inqilobidagi xalq qahramonlari / G. Rudé; tarj. M. Xo‘jayev. – Toshkent: Adabiyot, 2013. –B.
350
28

Bu sohada Fransiya AQSh va Germaniyani ortda qoldirdi.
Sanoatda yangi tarmoqlar (elektrotexnika, avtomobil va kimyo) tez rivojlana
boshladi. Oqibatda sanoatda xizmat qilayotgan aholining soni 36 foizga yetdi. 40
foiz aholi qishloq xo‘jaligida band edi. 1889-yilda balandligi 312 metrli mashhur
Eyfel minorasi quriladi.
Fransiyaning 1909- yildagi eksportida tovarning qimmatligi jihatidan jun
birinchi, ip-gazlama ikkinchi, shoyi gazlama uchinchi, fransuz vinolari to‘rtinchi
o‘rinni egalladi. Fransiyada moliya kapitali tez o‘sdi. Uning chetga kapital
chiqarish quvvati yanada ortdi. Bu borada u dunyoda Angliyadan so‘ng ikkinchi
o‘ringa chiqdi. 1914-yilga kelganda Rossiyaga 13 mlrd., Angliya va AQShga 5
mlrd., Janubiy Amerika davlatlariga 6 mlrd. frank miqdorida kapital chiqardi.
Bu kapitallar foiz hisobida Fransiyaga juda katta miqdorda daromad
keltiribgina qolmay, ayni paytda siyosiy ittifoqchilarni ham vujudga keltirdi.
Fransiya mehnatkaslarining ahvoli og‘ir edi. Ular kumga 10—12 soat, ba’zan
14—16 soat-gacha ishlashga majbur edilar. Mehnatkashlar o‘z haq-huquqlari
uchun kurasha boshladi. Bunday sharoitda ishchilar harakatini uyushtirish muhim
ahamiyatga ega edi. 1880- yilda ishchi tashkilotlari vakillari «Fransiya Ishchi
partiyasi»ni tuzdilar. Ayni paytda, ishchilar kasaba uyushmalari va mehnat birjalari
tuza boshladilar. Ular ishsizlar va ish tashlashda qatnashayotganlar haqida
g‘amxo‘rlik qilardi.
Chunonchi, mehnat qonunlari Kodeksiga ko‘ra, ish vaqtida olingan jarohat
uchun to‘lov to‘lanadigan bo‘ldi. Haftada bir kun—dam olish kuni joriy etildi.
1910- yilda esa pensiya haqida qonun qabul qilindi. Unda pensiya yoshi 65
yosh deb belgilandi (bu ko‘rsatkich Germaniya va Angliyada 70 yosh edi). Ijtimoiy
harakatda ikki asosiy oqim mavjud edi. Ularning biri—jamiyatni parlament yo‘li
bilan (islohotlar orqali) qayta qurish, ikkinchisi esa noqonuniy yo‘l bilan (qurolli
qo‘zg‘olon) qayta qurish yo‘li edi. Ikkinchi yo‘l bora-bora o‘z ta’sirini butunlay
yo‘qotdi.
29

19 asrning 70-yillardan boshlab Fransiyaning xalqaro ‘) mavqeyi zaiflashdi.
Uning kontinental Yevro-padagTyetakchi davlat mavqeyi barham topdi. Endi,
Fransiya Germaniya hujumidan xavfsirab yashaydigan davlatga aylandi.
Ayniqsa, 1879-yilda tuzilgan Germaniya Avstriya-Vengriya ittifoqi
Fransiyaning xalqaro mavqeyini yanada yomonlashtirib yubordi. Shunday
bo‘lsada, Fransiya boshqa buyuk davlatlar o‘rtasidagi ni-zolardan ustalik bilan
foydalanib, mustamlaka imperiyasini tobora kengaytirib borishga muvaffaq bo‘ldi.
Chunonchi, 1881-yilda Tunis tobe etildi. Germaniya atayin bunga qarshilik
qiladi. Uning maqsadi Fransiya-Italiya munosabatlarini keskinlashtirish edi.
Chunki, Italiya ham Tunisga da’vogar edi. Germaniya o‘z niyatiga erishdi. Tunis-
dan quruq qolgan Italiya endi Germaniya bilan yaqinlasha boshladi. Bu esa 1882-
yilda Germaniya Avstriya-Vengriya va Italiyadan iborat harbiy-siyosiy ittifoqning
tuzilishiga olib keldi. Bu ittifoq tarixga «Uchlar ittifoqi» nomi bilan kirdi.
Fransiya 1883- yilda Vyetnamga, 1885- yilda Xitoyga qarshi urush boshladi.
1891-yilda Gvineya, 1892-yilda Senegal bo‘ysundirildi. 1893-yilda Sahroyi
Kabirdagi Tambuktani zabt etdi, Laos ustidan protek-torat o‘rnatildi, 1894—1896-
yillarda Madagaskar bosib olindi.
Ko‘p o‘tmay Fransiya Marokashni ham egalladi va uni asoratli shartnoma
tuzishga majbur etdi.
1912-yilda bu davlat ustidan Fiansiya protektorati o‘rnatildi. 1914-yilda
Marokashda 100 ming fransuz jangchisi bor edi.
Ayni paytda, «Uchlar ittifoqi» Fransiyaga tobora ko‘proq xavf sola boshladi.
Bu hol uni Angliya va Rossiya bilan yaqinlashish yo‘llarini qidirishga majbur etdi.
Oxir-oqibatda bu 3 davlat ittifoqi qaror topdi. 20
20
Lefevr, J. Lyudovik XVI va inqilob / J. Lefevr; tarj. I. Rahmonov. – Toshkent: O‘qituvchi, 2006. –B. 270
30

XULOSA
Inqilobiy Fransiya va Napolеon urushlari Fransiyaning yirik mag‘lubiyati
bilan yakunlanganidan so‘ng g‘olib mamlakatlar Yevropada xalqaro
munosabatlarning yangi tartibini yaratdilar. Bu tartib tarixga «Vеna tizimi» nomi
bilan kirdi. «1815 yil traktatlari» dеb nom olgan shartnomalar va ittifoqlar tizimi
bosqichma-bosqich 1814 y. mayidan to 1818 noyabrigacha yaratildi. Bu davrda
to‘rtta yirik xalqaro uchrashuv bo‘lib o‘tdi:
Fransiya bilan birinchi Parij tinchlik shartnomasini tuzish bo‘yicha
muzokaralar (1814 yil may oyi); Vеna kongrеssi (sеntyabr 1814 y. - iyun 1815 y.);
ikkinchi Parij tinchligi bo‘yicha muzokaralar (iyul-noyabr 1815 y.); Axеn
kongrеssi (sеntyabr-noyabr 1818 yy.). Bu uchrashuvlardan eng muhimi-Vеna
kongrеssi edi. Vеnaga butun Yevropa mamlakatlaridan vakillar kеldi. Ular orasida
impеratorlar, qirollar,vazirlar va yirik siyosiy arboblar bor edi. «Vеna tizimi»
asosan uch masalani hal etdi:
Fransiyani 1792 yil chеgaralariga qaytarish va hokimiyat tеpasida Burbonlar
sulolasini tiklash;
Yevropada va mustamlakalarda Angliya, Rossiya, Prussiya va Avstriya
manfaatlaridan kеlib chiqqan holda hududiy o‘zgarishlarni amalga oshirish;
Fransiyada va boshqa Yevropa mamlakatlarida inqilobiy xarakatlarni oldini olish
bo‘yicha kafolatlarni qabul qilish (bu maqsadda 1815 y. sеntyabrida Rossiya,
Prussiya va Avstriya Parijda «Monarxlar va xalqlarning Muqaddas ittifoqini»
tuzdilar)
Inqilobiy Fransiya va Napol е on urushlari Fransiyaning yirik mag‘lubiyati
bilan yakunlanganidan so‘ng g‘olib mamlakatlar Yevropada xalqaro
munosabatlarning yangi tartibini yaratdilar.
Bu tartib tarixga «V е na tizimi» nomi bilan kirdi. «1815 yil traktatlari» d е b
nom olgan shartnomalar va ittifoqlar tizimi bosqichma-bosqich 1814 y. mayidan to
1818 noyabrigacha yaratildi.
31

Bu davrda to‘rtta yirik xalqaro uchrashuv bo‘lib o‘tdi.
Garchi inqilobning dastlabki yillarida burjuaziya asosiy foyda oluvchi bo‘lsa-
da, uchinchi tabaqaning kambag‘al qatlamlari, xususan, dehqonlar va ishchilar,
inqilobdan ma’lum darajada foyda ko‘rdilar. Masalan, dehqonlar feodal yuklardan
ozod bo‘lib, yer egalari sifatida mustaqil iqtisodiy faoliyat yurita boshladilar.
Biroq, inqilobning ijtimoiy oqibatlari bir xil darajada ijobiy bo‘lmadi.
Inqilobning radikal bosqichlarida, xususan, Yakobinlar hukmronligi davrida,
ommaviy repressiyalar va “Terror” davri (1793–1794) ko‘plab begunoh
odamlarning hayotiga zomin bo‘ldi. Bu davrda 40 mingga yaqin odam gil‘yotinada
qatl qilindi, bu esa inqilobning adolat va erkinlik tamoyillariga putur yetkazdi.
Fransuz inqilobining tarixiy ahamiyati uning ma’rifatparvarlik g‘oyalariga
asoslanganligida va global miqyosda ta’sir ko‘rsatganligida namoyon bo‘ladi.
Quyida ushbu jarayonlarning tahlili va tarixiy dalillar keltiriladi.
Ma’rifatparvarlik mutafakkirlarining g‘oyalari inqilobning ideologik asosini
shakllantirdi. Voltairening diniy murosasizlikka qarshi tanqidlari cherkovning
mulkini musodara qilish va diniy institutlarning siyosiy ta’sirini cheklashga olib
keldi. Rousseauning xalq suvereniteti g‘oyasi Milliy Assambleyaning tashkil
topishi va monarxiyaning ag‘darilishida muhim rol o‘ynadi. Montesquieuning
hokimiyatlar bo‘linishi tamoyili 1791-yilgi Konstitutsiyada o‘z aksini topdi,
Diderotning ensiklopediyasi esa inqilobchilarning siyosiy ongini oshirdi.
Tarixiy dalillar sifatida Alexis de Tocqueville’ning “Eski rejim va inqilob”
asarini keltirish mumkin. Tocqueville’ning ta’kidlashicha, ma’rifatparvarlik
g‘oyalari Fransiya jamiyatida adolatsiz tuzumga qarshi norozilikni kuchaytirdi va
inqilobning muqarrar bo‘lishiga olib keldi. Shu bilan birga, Karl Marxning
“Fransiyada sinfiy kurashlar” asarida inqilobning burjuaziya manfaatlariga xizmat
qilganligi ta’kidlanadi, ammo u ma’rifatparvarlik g‘oyalarining ishchilar sinfining
keyingi harakatlariga ta’sirini ham e’tirof etadi.
Fransuz inqilobining uzoq muddatli ta’siri zamonaviy siyosiy tuzumlarning
shakllanishida yaqqol ko‘rindi.
32

Inqilobning erkinlik va tenglik tamoyillari XIX asrda Evropada va dunyoning
boshqa qismlarida demokratik islohotlarning asosini tashkil etdi. Masalan, 1848-
yilgi inqiloblar Fransuz inqilobining g‘oyalaridan ilhomlanib, umumiy saylov
huquqi va konstitutsiyaviy boshqaruv talablarini ilgari surdi.
Bundan tashqari, inqilob zamonaviy milliy davlatchilikning shakllanishiga
zamin yaratdi. Fransiyada yagona milliy identifikatsiyaning paydo bo‘lishi
keyinchalik Germaniya va Italiya kabi mamlakatlarda milliy birlashish
jarayonlariga ta’sir ko‘rsatdi. Inqilobning iqtisodiy oqibatlari ham muhim edi:
feodal tuzumning yo‘q qilinishi erkin bozor iqtisodiyotining rivojlanishiga olib
keldi, bu esa sanoat inqilobining Fransiyada tezlashishiga yordam berdi.
Fransuz inqilobining tarixiy ahamiyatini tahlil qilishda uning muammolari va
ziddiyatlarini ham e’tiborga olish zarur. Inqilobning radikal bosqichlarida,
xususan, “Terror” davrida, erkinlik va adolat tamoyillari ko‘pincha e’tiborsiz qoldi.
Yakobinlarning repressiv siyosati inqilobning dastlabki maqsadlariga zid kelib,
jamiyatda qo‘rquv va beqarorlikni keltirib chiqardi.
Bundan tashqari, inqilobning ijtimoiy oqibatlari teng bo‘lmadi. Burjuaziya
inqilobdan eng katta foyda ko‘rgan bo‘lsa-da, kambag‘al aholi, xususan, ishchilar
va dehqonlar, ko‘p hollarda o‘zlarining iqtisodiy ahvolini yaxshilay olmadi. Bu
ziddiyat keyinchalik 1848-yil inqilobida ishchilar sinfining faol ishtirokiga olib
keldi.
Ma’rifatparvarlik g‘oyalari va Fransuz Burjua inqilobi zamonaviy dunyoning
shakllanishida muhim rol o‘ynadi. Voltaire, Rousseau, Montesquieu va Diderot
kabi mutafakkirlarning g‘oyalari inqilobning ideologik asosini shakllantirdi,
monarxiyaning mutlaq hokimiyatiga qarshi kurashda xalqni ilhomlantirdi.
Voltairening diniy murosasizlikka qarshi tanqidlari, Rousseauning xalq
suvereniteti g‘oyasi, Montesquieuning hokimiyatlar bo‘linishi tamoyili va
Diderotning ensiklopediyasi inqilobning muvaffaqiyatida muhim ahamiyatga ega
bo‘ldi.
Fransuz inqilobi feodal tuzumning barham topishi, burjuaziyaning siyosiy
hokimiyatga kelishi, zamonaviy demokratiya va milliy davlatchilikning
33

shakllanishi kabi tarixiy o‘zgarishlarga olib keldi. Uning ta’siri nafaqat Fransiyada,
balki butun dunyoda sezildi, demokratik islohotlar va milliy ozodlik harakatlarini
ilhomlantirdi. Tarixiy dalillar va misollar asosida aytish mumkinki, Fransuz Burjua
inqilobi zamonaviy siyosiy va ijtimoiy tuzumlarning asosini qo‘ydi va
ma’rifatparvarlik g‘oyalari bu jarayonda hal qiluvchi rol o‘ynadi.
34

FOYDALANILGAN MANBA VA ADABIYOTLAR RO‘YXATI
1. И.А.Каримов Юксак маънавият - енгилмас куч . Т - маънавият . 2008. – С . 74.
2. A. Н . Карамзин . Писмо А . Н . Карамзина 1847-1848. Материалы по истории
французской революции 1848 г.М., 1935. С . 24.
3. П.В.Анненков. Парижские писма. М., 1983. С . 171.
4. A.И.Герцен. Писмо из Франция и Италии. М., 1950. С . 25.
5. A .Н.Карамзин. Писмо А.Н.Карамзина 1847-1848. Материалы по истории
французской революции 1848 г. М., 1935. С . 11.
6. Алексеев И.Н. Венский конгресс в судьбе народов Европы. М.: 1998. С . 57
7. Васильев Н.Т. История развития общественного движения в Центральной
Европе.М.:1998 С. 75
8. Водовозов В. В. Революция 1848 года.M.1986 г
9. Xaylbroner, R. L. Buyuk fransuz inqilobi va uning rahbarlari / R. L.
Xaylbroner; tarj. A. To‘xtayev. – Toshkent: Sharq, 2005. –B. 320
10. Sobul, A. Fransuz inqilobining tarixiy siymolari / A. Sobul; tarj. M. Ergashev. –
Toshkent: Adolat, 2010. –B. 256
11. Mignet, F. A. Fransuz inqilobining tarixi: 1789–1814 / F. A. Mignet; tarj. Sh.
Rahimov. – Toshkent: Fan, 1998. –B. 400
12. Kropotkin, P. A. Buyuk fransuz inqilobi: 1789–1793 / P. A. Kropotkin; tarj. B.
Xo‘jayev. – Toshkent: Yangi asr avlodi, 2002. –B. 512
13. Tyer, E. Fransuz inqilobidagi yetakchilar: Robesp’er, Danton, Marat / E. Tyer;
tarj. N. Qosimov. – Toshkent: Akademnashr, 2015. –B. 280
14. Lamartin, A. de. Jirondistlar tarixi / A. de Lamartin; tarj. X. Saidov. –
Toshkent: G‘afur G‘ulom nomidagi nashriyot, 2000. –B. 360
15. Madlen, L. Fransuz inqilobi qahramonlari / L. Madlen; tarj. S. Mirzayev. –
Toshkent: Yozuvchi, 2008. –B. 200
16. Gax, L. Yakobinchilar va ularning rahbarlari / L. Gax; tarj. A. Abdullayev. –
Toshkent: O‘zbekiston, 2012. –B. 300
17. Shoberl, F. Mariya Antuanetta: Fransuz inqilobining fojiali malikasi / F.
Shoberl; tarj. Z. Usmonova. – Toshkent: Sharq, 2007. – B . 240
35

18. Karlayl, T. Fransuz inqilobi: Tarix / T. Karlayl; tarj. R. To‘rayev. – Toshkent:
Fan va texnologiya, 2003. –B. 432
19. Buyuk fransuz inqilobi: Siyosiy rahbarlar va xalq qo‘zg‘olonlari / tarj. O.
Yo‘ldoshev. – Toshkent: Ma’naviyat, 1999. –B. 288
20. Rudé, G. Fransuz inqilobidagi xalq qahramonlari / G. Rudé; tarj. M. Xo‘jayev.
– Toshkent: Adabiyot, 2013. –B. 350
21. Lefevr, J. Lyudovik XVI va inqilob / J. Lefevr; tarj. I. Rahmonov. – Toshkent:
O‘qituvchi, 2006. – B . 270
22. Skott, W. Fransuz inqilobining dramatik siymolari / W. Skott; tarj. F. Olimov. –
Toshkent: Yangi nashr, 2011. –B. 310
23. Burko, E. Inqilobning yuzlari: Fransuz inqilobi siymolari / E. Burko; tarj. G.
To‘xtayeva. – Toshkent: Istiqlol, 2014. –B. 290
36

FRANSUZ BURJUA INQILOBI SIYMOLARI

Sotib olish