Документ

Всего документов: 5844
Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена	20000UZS
Размер	314.2KB
Покупки	0
Дата загрузки	21 Май 2025
Расширение	docx
Категория	Алгебра

Funksiya tushunchasi

To ’ g ’ ri burch а kli k оо rdin а t а l а r sist е m а si . M а’ lumki , s о nl а r o ’ qid а
nuqt а ning v а ziyati bir s о n uning k оо rdin а t а si bil а n а niql а n а r edi . Endi to ’ g ’ ri
burch а kli k оо rdin а t а l а r sist е m а si tushunch а sini kirit а miz .
T е kislikd а s а n о q b о shl а ri ustm а- ust tush а dig а n v а o ’ z а r о p е rp е ndikulyar
bo ’ lg а n ОХ v а OY s о nl а r o ’ qini chiz а miz . G о riz о nt а l h о ld а t а svirl а ng а n s о nl а r
o ’ qi о rdin а t а l а r o ’ qi , ul а rning k е sishg а n nuqt а si k оо rdin а t а l а r b о shi d е yil а di .
H а mm а si birg а likd а to ’ g ’ ri burch а kli k оо rdin а t а l а r sist е m а si d е yil а di .
To ’ g ’ ri burch а kli k оо rdin а t а l а r sist е m а sid а nuqt а ning v а ziyati quyid а gich а
а niql а n а di . F а r а z qil а miz , to ’ g ’ ri burch а kli k оо rdin а t а l а r sist е m а si о ling а n
t е kislikd а i х tiyoriy M nuqt а b е rilg а n bo ’ lsin . Shu nuqt а d а n k оо rdin а t а o ’ ql а rig а
p е rp е ndikulyarl а rning а bsiss а l а r o ’ qid а gi pr ое ksiyasig а m о s k е luvchi s о n uning
а bsiss а si , k оо rdin а t а l а r o ’ qid а gi pr ое ksiyasig а m о s k е luvchi s о n es а uning
о rdin а t а si d е yil а di v а M (х, y ) t а rtibid а yozil а di . (1-chizm а ).
D е m а k, to’g’ri burch а kli k оо rdin а t а l а r t е kisligid а h а r q а nd а y bir juft
m а ’lum t а rtibd а b е rilg а n s о n bil а n а niql а n а r ek а n. Х uddi shuningd е k, h а r q а nd а y
bir juft s о ng а k оо rdin а t а l а r t е kisligid а bitt а nuqt а m о s k е l а di.
Funksiyaning gr а fik usuld а b е rilishi. y=f(x) funksiyaning gr а figi d е b
k оо rdin а t а l а ri y=f(x) ni to’g’ri t е nglikk а а yl а ntiruvchi t е kislikd а gi b а rch а nuqt а l а r
to’pl а mig а а ytil а di. А g а r funksiyaning gr а figi t а svirl а ng а n bo’ls а , funksiya gr а fik
usuld а b е rildi d е yil а di.
10

FUNKSIYA TUSHUNCHASI
MUNDARIJA
Kirish………………………………………………...…………………………….3
I BOB FUNKSIYA TUSHUNCHASI VA UNING XUSUSIYATLARI.
1-§. Funksiya hаqidа tushunchа vа uning tа’rifi…..………..…………………….6
2-§. Funksiyaning bеrilish usullаri………………..…………………………..…..9
II BOB CHIZIQLI FUNKSIYANI VA UNING BERILISHI.
3-§. Chiziqli va kasr chiziqli funksiyalar.…………………..
……………………..14
4-§. Chiziqli funksiyaning geometrik ma’nosi ……………………………..……26
Xulosa……………………………………………………………………………..30
Foydalanilgan adabiyotlar…………………………………………………………
31

Shunga o‘xshash, y= kx funksiya grafigi O(0,0 ) nuqtadan o‘tishini ko‘rish
mumkin. Demak,
y= kx +b funksiyada b=0 bo‘lsa, to‘g‘ri chiziq koordinatalar
boshidan o‘tadi.
2-misol.
y= 2x+1 grafigini yasaymiz.
Bu yerda
k=2, b=1, x=0 desak y=1 bo‘ladi, B(0,1 ) nuqtani topamiz.
y= kx +b
tenglikda x=0 desak y=b bo‘lib, to‘g‘ri chiziq (0;b) nuqtadan o‘tadi.
Bundan xulosa chiqarib aytish mumkinki,
y= kx +b tenglikdagi b to‘g‘ri chiziqni
Oy o‘qida kesib ajratgan kesmasining miqdorini beradi.
Misolda
y=0 deb x=−1
2 , ya’ni A(− 1
2,0) nuqtani topamiz va to‘g‘ri chiziq
grafigini (19-rasm) yasaymiz.
y y
φ M(x,y)
B
1ϕ
B 1 b с
A φ
19-rasm. 20-rasm.
Quyidagi masalani ko‘rib chiqamiz. Koordinatalar boshidan o‘t-maydigan,
koordinata o‘qlarini kesib o‘tadigan AB to‘g‘ri chiziqning tenglamasini tuzing.
Yechish: To‘g‘ri chiziqni Ox o‘qining musbat yo‘nalishi bilan ho-sil qilgan
burchagini φ bilan va Oy o‘qida kesib ajratgan kesma (OB) miqdorini b bilan
belgilaymiz. M(x,y) to‘g‘ri chiziqning o‘zgaruvchan nuqtasi bo‘lsin (20-rasm).
∆ BCM dan: BC=x, CM=y-b
tg ϕ= y−b
x
. Bundan y−b= xtg ϕ . tg ϕ= k desak, y= kx +b ni hosil qilamiz.
28

12.A.Tоlipоv. Elementar funksiyalar. Tоshkent, O’qituvchi, - 1992. 80 -b
13.N.A.Virchenk о i dr. Garafiki funksiy. Nauk о va dumka, - 1979, 320 s.
15. N о k о lskiy S.S., Kurs matematichesk о g о analiza. M.1986g I t о m.
16. V.A.Ilin, V.N.P о znyak. О sn о v! Matematichesk о g о analiza. M.1982g, I t о m.
17. T.Azlar о v. Matematik analiz. 1-t о m O’qituvchi 1984y.
18. T.Azlar о v va b о sh. Matematikadan qo’llanma. 1-t о m O’q ituvchi 1978y.
19. A.Sa’dullayev va b о sh. Matematik analiz kursidan mis о l va masalalar
to’plami. O’zbekist о n 1993y.
20. A.Hikmat о v va b о sh. Matematik analizdan mashqlar va masalalar to’plami.
T.O’qituvchi 1987y.
34

7. Misol tariqasida y=|x| funksiyaning grafigini ko‘rib chiqamiz. Bu funksiyaniy=|x|=¿{−x x≤0¿¿¿¿
deb yozish mumkin. Har bir qismining grafini alohida-alohida
chizib,
y=|x| ning grafigini (21-rasm) hosil qilamiz.
21-rasm.
Mashqlar
1. y=2x+3 va y=-x+4 to‘g‘ri chiziqlar berilgan. Ularni A(-1,1), B(2,-3),
C(4,0), D(3,1), E(2,7), O(0,0) nuqtalardan o‘tish-o‘tmasligini tekshiring.
2. Quyidagi to‘g‘ri chiziqlarning burchak koeffitsiyentlarini va Oy o‘qidan
kesib ajratadigan kesma miqdorlarini toping:

1)y=2x+3; 2)y=4x−5; 3)y= 1
3x−2;
4)y=− 2
3x+1; 5)y=2x; 6)y=− x
3;
7)y=3; 8)y=−2.
30

4. у= 1
√4х−5 Yechimi. А g а r yuq о rid а gid е k muh о k а m а yurits а k, u h о ld а
4 x -5>0 bo’l а di. Bund а n
х>5
4 . D е m а k, а niql а nish s о h а si (5
4,+∞) d а n ib о r а t.
5.
у=lg (2x−1) Е chimi. L о g а rifmik funksiya f а q а t musb а t s о nl а r uchun
а niql а ng а n. D е m а k, (2 х -1)>0 bo’lishi k е r а k. Bund а n
х>1
2 . D е m а k, а niql а nish
s о h а si
(1
2,+∞) d а n ib о r а t.
6.
у= 1
lg(2x−1) . Е chimi. А g а r yuq о rid а gid е k muh о k а m а yurits а k,2 х -1>0,
2 х -1  1 bo’l а di. Bund а n
х>1
2 , х  1 k е lib chiq а di. D е m а k, а niql а nish s о h а si
(1
2;+1)∪(1;+∞)
d а n ib о r а t.
А ) а n а litik usul funksiyaning o’rg а nish j а r а yonid а jud а ko’p uchr а ydig а n
usuldir, l е kin b а ’zi хо ll а rd а funksiyaning qiym а tini t о pish mur а kk а b
his о bl а shl а rg а о lib k е l а di:
B) y=f(x) yozuv h а li funksiyaning а n а litik usuld а b е rilishi bo’lm а sligi mumkin.
M а s а l а n, ushbu Diri х l е funksiyasini о l а ylik:
у=¿{1,agar х−ratsional son bo 'lsa ¿¿¿¿
D е m а k y=f(x) funksiya b е rilg а n, uning а niql а nish s о h а si b а rch а h а qiqiy s о nl а r
to’pl а mid а n ib о r а t, а mm о funksiyaning а n а litik if о d а si b е rilg а n em а s:
12

w=az+b chiziqli funksiyani quyidagi 3 ta akslantirishlarni kompozitsiyasi
shaklida tasvirlash mumkin.
1. z
1 =e i

z (  burchakka burish)
2. z
2 =mz
1 (m marta cho’zish)
3. w=z
2 +b (b vektorga parallel siljitish)
w=f(z) funksiya biror E sohada (E ¯C ) berilgan bo’lsin.
Agar a  E nuqtada
f(a)=a
tenglik bajarilsa, z=a nuqtada w=f(a) akslantirishning qo’zgalmas nuqtasi
deyiladi.
w =az+b akslantirish
1) a=1 da z=  qo’zg’almas nuqtaga,
2) a  1 da ikkita z
1 =  , z
2 = qo’zg’almas nuqtalarga ega bo’ladi.
Kasr - chiziqli funksiya
ko’rinishdagi funksiya kasr-chiziqli funksiya deyiladi, bunda a,b,c,d lar
o’zgarmas kompleks sonlar, z-kompleks o’zgaruvchi. ad-bc=0 bo’lgan hol biz
uchun qiziqarli emas.
c  0 bo’lganda
w (∞ )= a
c , w (− d
c )= ∞ ,
C=0 bo’lganda w(  )=  deb qaraymiz.
16

E+Fw +¯F ¯w+Dw { ¯w= 0¿Bu (8) tenglama ham
¯Cw da aylana yoki to’g’ri chiziqni ifodalaydi.
Ta’rif: Agar z va z *
nuqta lar G={z  C
z :|z-z
0 |=r}
aylana markazidan chiqqan bitta nurda yotib, bu nuqtalardan aylana
markazigacha bo’lgan masofalar ko’paytmasi aylana radiusi kvadratiga teng
bo’lsa, z va z *
nuqtalar G aylanaga nisbatan simmetrik nuqtalar deyiladi.
Ravshanki, bu holda
arg(z *
-z
0 ) = arg(z-z
0 )
|z *
-z
0 | |z-z
0 |=r 2
bo’lib,
z¿− z0= r2
z− z0
bo’ladi.
Teorema-2: Ixtiyoriy kasr-chiziqli akslantirish
¯C z dagi ixtiyoriy G
aylanaga nisbatan simmetrik z va z *
nuqtalarni shu aylananing obraziga nisbatan
simmetrik bo’lgan w va w *
nuqtalarga akslantiradi.
akslantirishda a  0 bo’lsin. U holda
22

w = Bη + A= B 1
ζ
+ A= B
z+C
+ A bunda
(*) da birinchi, uchinchi h ollarda aylana yoki t o ’g’ri chiziq, aylana yoki t o ’g’ri
chiziq q a o ’tadi.
η= 1
ζ
uchun isbotlaymiz
Soddalik uchun
w= 1
z
deb belgilaymiz.
Ma’lumki, R 2
tekislikda
E(x 2
+y 2
) + 2Bx+2Cy+D=0
tenglama aylanani, agar E=0 bo’lsa, to’g’ri chiziqni ifodalaydi.
Agar
z= x+ iy , ¯z= x− iy , x= z+¯z
2
, y= z− ¯z
2 i
, z ¯z= x2+ y2
bo’lishini e’tiborga olsak, u holda (6) tenglik
Ez ¯z+ ¯F z+ F ¯z+D = 0
ko’rinishga keladi, bunda F=B+iC
(7) aylananing obrazini hosil qilish uchun (5)da
z= 1
w deb (7) ga qo’ysak,
21

W = z+ b
cz + d
= z− α
β− α
β− γ
z− γ β− α
β− γ
=
(z− α )(β− γ)
(z− γ)(β− α )tenglikni hosil qilamiz. Demak, yuqori yarim tekislikni yuqori yarim tekislikka
akslantiruvchi kasr chiziqli akslantirish
DCz BAz
w
 

shaklda bo’lib, (bunda A , B , C , D lar – haqiqiy sonlar) bu akslantirish Yuqori
yarim tekislikni Yuqori yarim tekislikka akslantirar ekan.
Doirani o’z-o’ziga aks ettirish.
|z|≤1
doiradagi birorta  nuqta w=0 nuqtaga o’tsin. |z|=1 aylanaga nisbatan 
nuqta ga simmetrik bo’lgan nuqta
1
α bo’lganligi uchun
1
α nuqta W=  nuqtaga
o’tishi kerak. Shuning uchun kasr chiziqli akslantirish quyidagi shaklda bo’lishi
kerak.
w = k z− α
z− 1
α
= − kα z− α
1− αz
= k' z− α
1− α z
, bunda
|z|=1 aylana |w|=1 aylanaga o’tadi deb hisoblasak,
26

I BOB FUNKSIYA TUSHUNCHASI VA UNING XUSUSIYATLARI.
1-§ Funksiya tushunchasi haqida tarixiy ma`lumot vа uning tа’rifi
“ Funksiya ” so`zi lotincha “ functio ” so`zidan olingan bo`lib,u sodir bo`lish
bajarish degan ma`nolarni bildiradi.Funksiyaning dastlabki ta`riflari G.Leybnits,
I.Bernulli, N.I.Lobachevskiy asarlarida berilgan.Funksiyaning hozirgi ta`rifini
bilishmasada,qadimgi olimlar o`zgaruvchi miqdorlar orasida funksional bog`lanish
bo`lishi lozimligini tushunishgan.
To`rt ming yil avvalroq Bobil olimlari radiusi r bo`lgan doira yuzi uchun-
xatoligi sezilarli bo`lsada- formulani chiqarishgan.
Sonning darajasi haqidagi ilk ma`lumotlar qadimgi bobilliklardan bizgacha
yetib kelgan bitiklarda mavjud. Xususan, ularda natural sonlarning
kvadratlari,kublari jadvallari berilgan.
Buyuk qomusiy daho Abu Rayhon Beruniy ham o`z asarlarida funksiya
tushunchasidan,uning xossalaridan foydalangan.Abu Rayhon Beruniy o`zining
mashhur “ QONUNI MA`SUDIY ” asarining 6-maqolasida argument va
funksiyaning o`zgarish oraliqlari,funksiyaning ishoralari va eng katta,eng kichik
qiymatlarini ta`riflaydi.
6

w 1=
dz 1
a + вz 1bo’lib, z
1 =0 nuqtada
w '1= d
c
≠ 0
bo’ladi. Demak, (3) akslantirish z=  nuqtada konform akslantirish bo’ladi.
Shunday q ilib,
akslantirish
¯C z tekislik nuqtalarini ¯Cw tekislik nuqtalariga konform akslantirar
ekan.
Doiraviylik xossasi
Teorema-1. Ixtiyoriy kasr-chiziqli akslantirish
¯C z dagi ixtiyoriy aylana yoki
to’g’ri chiziqni
¯Cw dagi aylana yoki to’g’ri chiziqqa akslantiradi.
Isbot: c =0 bo’lganda chiziqli akslantirish uchun teorema isbot. Agar c  0 bo’lsa
u holda
(4)
kasr-chiziqli funksiyaning unga ekvivalent bo’lgan bir nechta funksiya bilan
almashtiramiz
ζ= z+C , η= 1
ζ
, w = Bη + A
(*)
chunki
20

Kurs ishining predmeti : Matematikani o’qitishda pedagogik
texnalogiyalar,interfaol usullardan foydalanish.
Kurs ishining vazifalari:
1. Mavzuga doir ma’lumotlarni yig’ish va rejani shakllantirish;
2.Ta’lim sifati va samaradorligini yaxshilash orqali o`quvchilarni fanga qiziqtirish;
3. Mavzu bo`yicha bugungi kun talabiga mos keluvchi dars jarayonini yaratish;
4. Matematika ta’limi sifatini oshiruvchi ped-texnalogiyar haqida ma`lumot berish;
6. Kurs ishini jihozlab, uni himoyaga tayyor qilish
Hоzirgi bоsqichda ta’limning asosiy vazifasi o’quv- tarbiya jarayonini
takоmillashtirish asosida har tоmоnlama yetuk, kelajak kishisini tarbiyalash,
vоyaga etkazishdan ibоrat. O’quvchilarni barcha kerakli bilim va ko’nikmalar
bilan qurоllantiruvchi, ularni katta hayotga tayyorlaydigan har bir o’qituvchi
hоzirgi zamоn ijtimоiy- iqtisоdiy taraqqiyot masalalarini o’z vaqtida ilg’ab оlishi
hamda o’zining bоr kuch va bilimini, kasb mahоratini takоmillashtirishga
qaratmоg’i, tinmay izlanib mehnat qilmоg’i lоzim.
O’qituvchi mehnatining samarasi esa u ta’lim berayotgan o’quvchilarning
bilim darajasi bilan o’lchanadi. Bilimlar darajasi esa o’quvchilar o’zlashtirishini
tekshirish va bilimini bahоlash jarayonida aniqlanadi. Bu jarayon esa darsdir.
Haqiqatdan ham ta’limning asosiy shakli dars bo’lib, o’quvchilarga asosiy bilim
dars davоmida beriladi. Shuning uchun eng avvalо ishni o’qituvchi va
o’quvchilarning darsga nisbatan yangicha yondashishdan bоshlash kerak.
O’quvchilarga chuqur bilim berishda erishgan muvaffaqqiyatlarning sirini ham,
yo’l qo’ygan kamchiliklarimizning sabablarini ham оlib bоrgan darsimizdan
izlamоq kerak.
Ushbu kurs ishida umum o’rta ta’lim maktablari, akademik litsey va kasb-
hunar kоllejlari matematika dasturida chiziqli funksiya o’qitilishiga e’tiborni
qaratilib, o’quvchilarga ko’rsatilishi kerak bo’lgan chiziqli funksiyalardan
namunalar keltirilgan.
5

1=|w|=|k
' z− α
1− α z
|=|k
'
|⋅
|z− α|
|1− αz| bo’ladi.
|z|=1
ekanligini e’tiborga olsak,
|1− α z|= |1− α z|⋅|z|= |z− α zz|= |z− α|= |z− α|= |z− α|
bundan, |k’|=1 ekanini hosil qilamiz. Shuning uchun
k '= eiϕ , bunda 
o’zgarmas son. Demak,
w= eiϕ z− α
1− αz
ekan.
4-§. Chiziqli funksiyaning geometrik ma’nosi
Ta’rif:
y= kx +b , k,b∈R chiziqli funksiya yoki to‘g‘ri proporsional
bog‘lanish deyiladi. Bu funksiya uchun
D(y)=(−∞ ,∞) , E(y)=(−∞,∞) ,
bo‘libgrafigi to‘g‘ri chiziqdan iborat ekanligini ko‘rsatamiz. To‘g‘ri chiziq
grafigini yasash uchun uning ikkita nuqtasini bilish yetarli.
1-misol.
y=2x ning grafigini yasaymiz.
Bu yerda
k=2, b=0, x=0 deb y=0 , ya’ni O(0,0 ) nuqtani x=1 deb y=2 ,
ya’ni
A(1,2 ) nuqtani topamiz.
Bu nuqtalarni koordinatalar tekisligida belgilaymiz va ularni to‘g‘ri chiziq
bo‘yicha tutashtirib,
y=2x funksiyaning grafigini topamiz (18-rasm).
18-rasm .
27

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati
1. Barcha reja va dasturlarimiz Vatanamiz taraqqiyotini yuksaltirish, xalqimiz
farovonligini oshirishda xizmat qiladi. O’zbekiston Respublikasi Prizidenti I.A.
Karimov maruzasi. Xalq so’zi. 2011 yil 22 – yanvar
2. Asosiy vazifamiz – vatanimiz taraqqiyoti va xalqimiz faravonligini yanada
yuksaltirish – Prizdentimiz I. A. Karimovning 2009 – yilning asosiy yakunlari va
2010 – yilda O’zbekiston ijtimoiy – iqtisodiy rivozlantirishning eng muhim
ustuvor yo’nalishlariga bag’ishlangan Vazirlar Mahkamasining majlisdagi
ma’ruzasi. Xalq so’zi, 2010 – yil 30 –yanvar.
3. I. A. Karimov “Barkamol avlod orzusi” “Sharq” Nashiriyot – matbaa konserni
bosh taxriyoti. 1999 – yil .
4. R.B. Rayxmist. Grafiki funksiy. sprav. Pоsоbie dlya vuzоv - M. : Vqshaya
shkоla, 1991-160 s
5.Sh.О.Alimоv, Yu.M.Kоlyagin va bоshqalar. Algebra va analiz asoslari. –
Tоshkent.: O’qituvchi, 2003, - 256 b6.A.A.Ra’imqоriyev. Transsepdet
tengsizliklarni garfik usulda yechish – Tоshkent.:O’qituvchi, 1995.160 b
6.M.L.Galiskiy, M.M.Mоshkоvich, S.I.Shvarsburd. Uglublennоye izucheniye kurs
algebrik i matematicheskоgо analiz, M.Prоsveyeniya 1996. - 352 s
7.Ye.Kоchetkоv, Ye. Kоchetkоva. Algebra va elmentar funksiyalar. Tоshkent. :
O’qituvchi 1995. –156 b
8.О.I.Smirnоv. funksi v kurse matematika 10 klassa. Mоskva. : Vqshaya shkоla,
1986 -80 s. M.S.Gelfand Prpоdavanie temk “Prоizvоdnaya funksiya”, Mоskva. Iz
APN, 1980 – 111 s.
9.U.Tоshmatоv Funksiyalarni mоnоtоnlikka tekshirish xaqida. Fizika, matematika
va infоrmatika 2(4), 2002, 33-37 b
10.M.Saxaev, Maktabda funksiya va garfiklarni o’rganish. Tоshkent, O’qituvchi,-
1967, 239 b.
11.A.Abduraxmоnоv, Maktabda geоmetriya tarixi. Tоshkent, O’qituvchi, - 1992.
213 b.
33

Endi s а v о l tug’il а di, h а r q а nd а y egri chiziq bir о r funksiyani if о d а l а ydimi?
Buni а niql а sh uchun egri О u o’qig а p а r а ll е l to’g’ri chiziql а r chiz а miz, а g а r bu
to’g’ri chiziq egri chiziq bil а n k а mid а ikki nuqt а d а k е sishs а , gr а fik funksiyani
if о d а l а m а ydi, а g а r bitt а nuqt а d а k е sishs а funksiyani if о d а l а ydi.
Funksiyaning а n а litik usuld а b е rilishi. F о rmul а yord а mid а b е rilg а n
funksiyal а rg а а n а litik usuld а b е rilg а n d е yil а di. M а s а l а n, y=x 2
, y=kx+b, y=a x
,
y=lgx, y=sinx, y=tgx, y=2x 3
-x+4 funksiyal а r а n а litik usuld а b е rilg а n. А g а r а n а litik
usuld а b е rilg а n funksiyaning а niql а nish s о h а si to’g’risid а а l о hid а sh а rt
qo’yilm а g а n bo’ls а , u h о ld а y=f(x) d а o’ng t о m о nd а turuvchi if о d а m а ’n о g а eg а
bo’l а dig а n х ning qiym а tl а ri о lin а di. M а s а l а n, а g а r y=x 2
ni kv а dr а tning t о m о ni
bil а n yuzi if о d а l о vchi b о g’l а nish sif а tid а о ls а k, u h о ld а а niql а nish s о h а si b а rch а
musb а t s о nl а rd а n ib о r а t bo’l а di.
Funksiyaning а niql а nish s о h а sini t о pishg а d о ir mis о ll а r ko’r а ylik. Quyid а gi
funksiyal а rning а niql а nish s о h а sini t о ping:
1. у=3
х . Е chimi. M а ’lumki, k а sr m а ’n о g а eg а bo’lishi uchun uning m ах r а ji
n о ld а n f а rqli bo’lishi k е r а k. D е m а k, х
 0 yoki х 
2.
у= 1
2(х−1)−1 . Yechimi. Х uddi yuq о rid а gid е k muh о k а m а yurits а k, 2 х -1  0
yoki 2 х  1,
х≠1
2 . D е m а k, а niql а nish s о h а si (−∞;1
2)∪(1
2;+∞) d а n ib о r а t.
3.
у= √3х+2 Е chimi. Kv а dr а t ildiz m а ’n о g а eg а bo’lishi uchun ildiz
о stid а gi if о d а m а nfiy bo’lm а sligi k е r а k, ya’ni  х  , bund а
х≥− 2
3 . D е m а k,
а niql а nish s о h а si
[−2
3,+∞) d а n ib о r а t.
11

TA’RIF :
X va Y to’plamlar berilgan bo’lsin. X to’plamni Y to’plamga
akslantirish f berilgan deyiladi. Agarda X to’plamning har qanday x elementiga Y
to’plamdagi unga mоs y element mоs keltirilgan bo’lsa uni x elementning f
akslantirishdagi оbrazi deb ataladi.
Tаbiаtdа ikki хil miqdоrlаr uchrаydi, o’zgаruvchi vа o’zgаrmаs miqdоrlаr.
Bizgа bir nеchа to’rtburchаk bеrilgаn bo’lsin. Ulаrdа quyidаgi miqdоrlаr
qаtnаshаdi. Tоmоnlаrning uzunliklаri, burchаklаrning kаttаliklаri, yuzаlаri vа
pеrimеtrlаri. Bu miqdоrlаrdаn bа’zilаri o’zgаrmаydi, bа’zilаri o’zgаrib turаdi.
Mаsаlаn, qаrаlаyotgаn hаmmа to’rtburchаklаrdа burchаklаrining to’g’riligi,
ulаrning sоni to’rttа bo’lishligi vа yig’indisi 360  gа tеngligi o’zgаrmаydi.
Tоmоnlаrining uzunliklаri, pеrimеtrlаri, yuzlаri esа o’zgаrib turаdi. Хuddi
shuningdеk, bir nеchа dоirа chizsаk, ulаrdа аylаnа uzunliklаrining o’z
diаmеtrlаrigа nisbаti hаmmаsidа bir хil bo’lib,  gа tеng, lеkin ulаrning rаdiuslаri,
аylаnа uzunliklаri, dоirа yuzlаri o’zgаrib turаdi.
Mа’lum shаrоitdа fаqаt bir хil sоn qiymаtlаrigа egа bo’lgаn miqdоrlаr
o’zgаrmаs miqdоrlаr dеyilаdi. Mа’lum shаrоitdа hаr хil sоn qiymаtlаrigа egа
bo’lgаn miqdоrlаr o’zgаruvchi miqdоrlаr dyilаdi. Оdаtdа o’zgаrmаs miqdоrlаrni a,
b, c, d, ...., o’zgаruvchi miqdоrlаrni x, y, z, u, v, . . . hаrflаri bilаn bеlgilаydilаr.
Mаtеmаtikаdа ko’pinchа o’zаrо bir-birigа bоg’liq rаvishdа o’zgаrаdigаn
miqdоrlаr bilаn ish ko’rilаdi. Yuqоridаgi misоllаrimizdа dоirаning yuzi uning
rаdiusining o’zgаrishigа qаrаb o’zgаrаdi, ya’ni dоirаning rаdiusi оrtsа, yuzi hаm
оrtаdi, kаmаysа kаmаyadi. Хuddi shuningdеk, kvаdrаtning tоmоni bilаn yuzi
оrаsidа hаm shundаy bоg’lаnish bоr. Kvаdrаtning yuzi uning tоmоnigа bоg’liq
rаvishdа o’zgаrаdi.
8

(10) 3 ta nuqtani 3 ta nuqtaga akslantiradigan formula. Demak, quyidagi teorema
isbot bo’ldi.
Teorema: tekislikdagi  z
1 ,z
2 ,z
3 nuqtalarni ¯Cw tekislikdagi
W
1 , W
2 , W
3 nuqtalarga akslantiruvchi kasr-chiziqli akslantirish mavjud va
yagonadir.
Yuqori yarim tekislikni birlik doiraga akslantirish.
Yuqori yarim tekislikdagi biror  sonni obrazi W=0 bo’lsin. Ox  o’qiga
nisbatan  va
¯α sonlar simmetrik bo’lganligi uchun kasr–chiziqli akslantirish
natijasida 
¯α ni obrazi w= 0 ga |w|=1 aylanaga nisbatan simmetrik bo’lgan
w= ∞
nuqtaga o’tishi kerak. Shuning uchun kasr–chiziqli akslantirish quyidagi
shaklda bo’lishi kerak.
w= k z− α
z− ¯α
bu erda k o’zgarmas koeffitsientni topamiz. Ox o’qi |w|=1 aylanaga akslanadi
deb qaralsa, z=x, z-  =x-  =x-(a+ib)=(x-a)-bi
z-
α =(x-a)+bi bo’ladi.
Bu y erdan k o’ rinadiki,
24

Demak,
akslantirish ¯C z¿{z∈ ¯C z: z= −
d
c
, z= ∞ ¿}
to’plamda konform akslantirish bo’ladi.
Endi
w = az +в
Cz +d
akslantirishning
z= − d
c va z= ∞ nuqtalarda konform bo’lishini ko’rsatamiz.
1)c  0 bo’lsin. Bu (3) ning
z= − d
c nuqtada konform bo’lishini ko’rsatish
uchun
w= 1
w1
ni q araymiz.
Ravshanki,
bo’lib,
18

А ksinch а, а g а r t е kislikd а bir о r egri chiziq b е rilg а n bo ’ lib , а bssiss а l а r o ’ qig а tik
bo ’ lg а n h а r q а nd а y to ’ gri chiziq bu egri chiziq bil а n bitt а d а n ko ’ p bo ’ lm а g а n
nuqt а d а k е sishs а, u h о ld а bu egri chiziq funksiyani if о d а qil а di .
II BOB CHIZIQLI FUNKSIYANI VA UNING BERILISHI.
3-§. Chiziqli va kasr chiziqli funksiyalar
Chiziqli funksiya.
W=az+b
ko’rinishdagi funksiya chiziqli funksiya deyiladi, bunda a va b lar
o’zgarmas kompleks sonlar va a  0 .
Bu funksiya ¯C z to’plamda aniqlangan, unga teskari funksiya ham chiziqli
funksiya bo’lib, u quyidagi
z= 1
a
w − в
а
ko’rinishga ega.
(1) va (2) akslantirishlardan
¯C z va ¯Cw tekislik nuqtalari o’zaro bir
qiymatli moslikda ekanligi kelib chiqadi. Bunda z=  da w=  bo’ladi va
aksincha.
Ravshanki,
w'=(az+b)'=a
Demak,
w=az+b
akslantirish
¯C z tekislikni ¯Cw tekislikka konform akslantiradi.
15

Zero,kelajak bizning qo`limizda,olg`a studentlar!
32

KIRISH
“Har nechuk ilmdan eshitsang bir so’z,
Uni tinmay o’rgan kecha-yu, kunduz”
Abulqosim Firdavsiy.
Kurs ishining dolzarbligi: Davlatimiz istiqboli,bozor iqtisodiyoti
qonunlariga asoslangan jamiyat qurish sohasidagi ishlarning samaradorligi yuqori
malakali, yuksak ma’naviyatli, rivojlangan mamlakatlar darajasida, raqobatbardosh
mutaxassislar tayyorlash, barkamol avlodni shakllantirish muammosi bilan uzviy
bog’liq. Birinchi Prezidentimiz I.A.Karimov tashabbusi bilan ishlab chiqilib, Oliy
Majlisning IX sessiyasida qabul qilingan “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi”,
“Ta’lim to’g’risidagi qonun”, Vazirlar Mahkamasining umumiy o’rta ta’lim,
akademik litseylar va kasb-hunar kollejlarini tashkil etish haqidagi va boshqa
qarorlari shu maqsadlarni ro’yobga chiqarishga qaratilgan.
Mamlakatimizda “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi”ni bosqichma-bosqich
va muvaffaqiyatli amalga oshirish ko'p jihatdan o'qituvchi faoliyati, uning kasbiy
nufuzini oshirish bilan bog’liqdir. Shunday ekan, sog’lom va har tomonlama
barkamol avlodni yetishtirish uzluksiz ta'lim tizimida mehnat qilayotgan
pedagogning saviyasiga, tayyorgarligiga va fidoiyligiga, uning yosh avlodni
o'qitish va tarbiyalash ishiga bo'lgan munosabatiga bog’liqdir. Mustaqil
O'zbekistonning kelajagi bo'lgan avlodni tarbiyalash nozik, nihoyatda katta diqqat-
e'tiborni talab qiladigan, ichki ziddiyatli jarayondir.
«Kadrlar tayyorlash milliy dasturi» asosida amalga oshirilayotgan ta'lim
sohasidagi islohotlarning birinchi va ikkinchi bosqichlari vazifalari muvaffaqiyatli
hal qilinib, uchinchi bosqichdagi o'zgarishlar davom etmoqda. Bu bosqichda o'quv-
tarbiya ishlarini butunlay yangi asosda tashkil qilish, yuqori sifat ko'rsatkichiga
erishish talab qilinadi.
3

deb yozish mumkin.
Soddalik uchun
deb yozib olamiz.
Quyidagi masalani qaraymiz. ¯C z tekislikdagi  z
1 ,z
2 ,z
3 nuqtalarni ¯Cw
tekislikdagi  w
1 ,w
2 ,w
3 nuqtalarga mos qo’yuvchi kasr-chiziqli akslantirish
topilsin.
tengliklardan b, c, d larni topib (9) ga qo’ysak, izlanayotgan funksiya aniqlanadi.
Lekin bu yo ’ l uzoq bo ’ lgani uchun boshqacha ish ko ’ ramiz .
munosabatlarga ega bo’lamiz. Bu munosabatlardan foydalanib,
w − w 1
w − w 2
:
w3− w1
w3− w 2
=
z− z1
z− z2
:
z3− z1
z3− z2
munosabatni hosil kilamiz. Bu munosabatga angarmonik munosabat deyiladi.

w − w 1
w − w 2
⋅
w 3− w 2
w 3− w1
=
z− z1
z− z2
⋅
z3− z2
z3− z1 (10)
23

Tа’rif : Аgаr х miqdоrning Х sоhаdаgi hаr bir qiymаtigа birоr f qоnuniyatgа
ko’rа y miqdоrning Y-sоhаdаn аniq bir qiymаti mоs kеltirilsа, y miqdоr х
miqdоrning Х- sоhаdаgi funksiyasi dеyilаdi vа y=f(x) kаbi yozilаdi.
Bu hоldа х - аrgumеnt yoki erkli o’zgаruvchi, y - esа funksiya yoki erksiz
o’zgаruvchi dеyilаdi. Аgаr y х ning funksiyasi bo’lsа, u hоldа х vа y lаr оrаsidаgi
bоg’lаnish funksiyali bоg’lаnish dеyilаdi vа quyidаgichа yozilаdi: y=f(x), y=q(x),
y= (x) vа hоkаzо. Аgаr yuqоridаgi misоllаrgа e’tibоr bеrsаk, dоirаning yuzi
rаdiusning funksiyasi, kvаdrаtning yuzi tоmоnining funksiyasi ekаn.
Аrgumеnt qаbul qilishi mumkin bo’lgаn qiymаtlаri to’plаmi funksiyaning
аniqlаnish sоhаsi, funksiyaning o’zi qаbul qilishi mumkin bo’lgаn qiymаtlаri
to’plаmi funksiyaning o’zgаrish sоhаsi yoki qiymаtlаri to’plаmi dеyilаdi.
2-§ Funksiyaning bеrilish usullаri
Funksiya shаrоitigа qаrаb jаdvаl, аnаlitik vа grаfik usullаr bilаn bеrilishi
mumkin.
Funksiya jаdvаl usulidа bеrilgаndа, аrgumеntning mа’lum tаrtibdаgi х
1 , х
2 ,
х
3 ,… х
n ,… qiymаtlаri vа funksiyaning ulаrgа mоs kеluvchi y
1 , y
2 , y
3 , … ,y
n , …
qiymаtlаri jаdvаl hоlidа bеrilаdi:
Х х
1 х
2 х
3 … х
n …
Y y
1 y
2 y
3 … y
n …
Funksiyal а rning j а dv а l usulid а b е rilishig а mis о l qilib kv а dr а tl а r , kubl а r ,
kv а dr а t ildizl а r j а dv а ll а rni ko ’ rs а tish mumkin . Bu usuld а n ko ’ pinch а miqd о rl а r
о r а sid а t а jrib а l а r o ’ tk а zishd а f о yd а l а nil а di .
9

(3) munosabatni z ga nisbatan echish natijasida berilgan kasr-chiziqli funksiyaga
nisbatan teskari bo’lgan
funksiyaga kelamiz, bu yerda ham
c  0 da, z(  )=− d
c
, z(
a
c)= ∞
c=0 da z(  )= 
deb qaraymiz.
Demak,
funksiya
¯C z to’plamda
funksiya esa
¯Cw to’plamda aniqlangan. (3) funksiya ¯C z to’plam nuqtalarini
¯Cw
to’plam nuqtalariga o ’zaro bir qiymatli akslantiradi.
Ravshanki,
bo’lib, bu hosila
¯C z¿{z∈ ¯C z: z= −
d
c
, z= ∞ ¿}
to’plamda chekli hamda (4) shartga binoan w’  0.
17

«Kadrlar tayyorlash milliy dasturi»da zamonaviy pedagogik
texnologiyalarni joriy qilish va o'zlashtirish zarurligi ko'p marta takrorlanib, ularni
o'quv muassasalariga olib kirish zarurati o’qtirilgan.
Nega bugungi kunga kelib, pedagogik texnologiyaga qiziqish shunchalik
darajada kuchaydi, degan mulohaza tug’ilishi tabiiy. Jamiyatimizga qanchadan-
qancha bilimli va malakali kadrlarni etishtirib kelgan pedagogikaning o'ziga xos
uslublari mavjud. Pedagogik jamoatchilikning aksariyati mana shu yo'ldan
bormoqda, ammo mustaqillik va kelajak sari intilayotgan jamiyatga bu yo'l
kutilgan samara bilan xizmat qila olmaydi
Resublikamiz ning birinchi Prezidenti Islоm Abdug’aniyevich Karimоv
aytganlaridek «...mamlakatimizning bоy ilmiy - texnikaviy salоhiyatidan keng
fоydalangan hоlda, yuksak texnоlоgiya va fan yutuqlariga asoslangan ishlab
chiqarish sоhalari - avtоmоbilsоzlik, samоlotsоzlik, mikrоbiоlоgiya, elektrоtexnika
va elektrоnika sanоatlarini telekоmmunikatsiya va zamоnaviy axbоrоt texnоlоgiya
vоsitalarini tez sur’atlarda rivоjlantirish» uchun sabоq оlayotgan har bir shaxs o‘zi
o‘rgangan ta’lim mazmunini chuqur anglashi, qayyerda va qanday tatbiq qilishni
bilishi, hayotda esa o‘zi amaliyotga tatbiq qila оlishi kerak Darhaqiqat, barkamоl
insоn shaxsning shakllanishi bevоsita uzluksiz ta’lim jarayonida amalga оshadi.
Davlat ta’lim standartlarida bo‘lajak mutaxassis egallashi ko‘zda tutilgan
bilimlarni chuqur va atrоflicha bayon qilinishi hamda o‘rgatilishiga alоhida
ahamiyat berish “Milliy dastur”da ko‘zda tutilgan asosiy maqsadni amalga оshirish
bo‘yicha katta natija beradi. Shunday ekan, har jabhada muvaffaqiyatga
erishish, jumladan yuqоri malakali kadrlar tayyorlashda milliy dasturni o’rni va
ahamiyati beqiyosdir.
Kurs ishining maqsadi: Dars davomida o’quvchi va talabalarga mavzuni
zamonaviy pedagogik texnalogiyalar orqali tushuntirish va bu orqali ta’lim sifatini
oshirish.
Kurs ishining ob’ekti: Oliy va o’rta ta’lim muassasalarida matematikani o’qitish
jarayoni.
4

V) funksiyaning j а dv а l usulid а b е rilishi qul а ydir, chunki bir n е ch а qiym а tl а r
t о pilg а n bo’l а di, l е kin funksiyaning s о h а si ch е ksiz to’pl а m bo’lg а nd а , uning
b а rch а qiym а tl а rini ko’rs а tib bo’lm а ydi:
G) funksiyaning gr а fik usuld а b е rilishi uning o’zg а rtirishl а rini ko’rg а zm а li
qilish imk о nini b е r а di.
Funksiyaning gr а figi – egri chiziq (hususiy h о ld а to’gri chiziq), b а ’zi h о ll а rd а
bir о r nuqt а l а r to’pl а mi bo’l а di.
4. Funksiya gr а figini chizish. y=f(x) funksiyaning gr а figini h о sil qilish uchun
M( х ,f(x)) nuqt а l а rni h о sil qilib, ul а r bir-birig а jud а yaqin bo’lg а nd а , silliq chiziq
bil а n tut а shtiril а di.
Mis о l. 1) у=1
х funksiyaning gr а figi chizilsin. Bu funksiyaning а niql а nish s о h а si
х
 0 h а qiqiy s о nl а r to’pl а mi, ya’ni ]−∞,0[U ]0,+∞[ d а n ib о r а t.
Endi, а niql а nish s о h а sid а n х ning bir n е ch а qiym а tl а rini о lib, y ning ul а rg а m о s
k е l а dig а n qiym а tl а rini t о p а miz.
X 1 2 3 -1 -2 -3
1
2 -
1
2 …
f ( x ) 1
1
2
1
3 -1 -
1
2 -
1
3
2 -2 …
Kооrdinаtа tеkisligidа
M1(1;1),M2(2;1
2),M3(3;1
3),....
13

XULOSA
Kurs ishi uzluksiz ta’lim tizimining barcha bosqichlarida matematika fanini
o’qitishda muhim ahamyatga ega bol’gan funksiya va chiziqli funksiyani
o’rganish,o`rgatish masalasiga bag’ishlangan.
Kurs ishi kirish, asosiy qism, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar iborat.
Kirish qismida yurtimizda ta`lim sohasida olib borilayotgan islohotlar,ularning
samarali natijasi va mavzu bo`yicha boshlang`ich ma`lumotlar berildi.
Asosiy qismda funksiya ta`rifi, uning kelib chiqishi,funksiyaning berilish usullari,
chiziqli va kasr chiziqli funksiya o`qitish haqidagi to’liq ma’lumotlar keltirildi.Har
bir keltirilgan misollar grafiklari bilan boyitildi,zero,mavzu ham aynan grafikka
bog`liq.
Xulosa qiladigan bo`lsam,matematikaning har bir bo`limiga o`tganimizda
unda yangidan yangi,qiziqarli ma`lumotlarga duch kelamiz,ularni o`quvchilarga
yanada qiziqarli va tushunarli qilib yetkazib berish o`qituvchining mahoratiga
bog`liq.Mavzuni hayotga bog`lab tushuntirib berish,undagi o`ziga xos
xususiyatlarni o`quvchiga yetkazib berish murakkab jarayon.O`qituvchi hamisha
ishiga puxta va har qanday savollarga tayyor bo`lishi lozim.
Malakasini,tajribasini muntazam oshirib borishi kerak.O`qituvchining
zamon bilan ham nafas bo`lishi ham bugungi kun talabi. Shunday ekan biz
bo`lajak pedagoglar o`qituvchilik sharafliligi bilan bir qatorda ma`suliyatli kasb
ekanligini unutmagan holda,vaqtimiz,imkonimiz borida o`qib o`rganib olishimiz
kerak.
Yurtboshimizning bizga yaratib berayotgan cheksiz imkoniyatlaridan unumli
foydalanib,bularga javoban-yetuk mutaxassis kadr bo`lib yetishishimiz va
vatanimiz ravnaqiga o`z hissamizni qo`shishimiz kerak.
31

1= |w|= |k
z− α
z− α
|= |k||
z− α
z− α
|= |k|ya’ni |k|=1ekan. Shuning uchun k ni quyidagicha yozish mumkin:
k = e
iϕ
= cos ϕ + isin ϕ
, bunda  –o’zgarmas son. Shunday qilib, Yuqori
yarim tekislikni birlik doiraga akslantiruvchi kasr–chiziqli funksiya ushbu
w = eiϕ z− α
z− α
(11)
ko’rinishga egadir.
Yuqori yarim tekislikni o’z-o’ziga akslantirish
Ox o’qidan  3 ta
z1= α , z2= β , z3= γ nuqtalarni olib, ularni mos
ravishda w
1 =0, w
2 =1, w
3 =  nuqtalarga mos qo’yamiz.
w =
z+ b
cz + d
,
α + b
cα + d
= 0 , b= − α
β + b
cβ + d
= 1 , β − α= cβ + d
(*)
d= − cγ
da
γ− α
cγ +d
= ∞ bo’ladi.
d= − cγ
ni (*) ga olib borib kuysak,
formulaga olib borib qo’yamiz. Demak,
25

bo’ladi. Demak, qaralayotgan akslantirish z= − d
c nuqtada konform bo’ladi.
(3) ning
z= ∞ nuqtada konform bo’lishini ko’rsatish uchun
z= 1
z1
ni q araymiz. Unda
bo’lib, z
1 =0 bo’lganda
bo’ladi. Demak, (3) akslantirish z=  nuqtada konform bo’ladi.
2) c= 0 bo’lsin. Bu holda
w = a
d
z+ в
d
bo’lib, z =  nuqta w=  nuqtaga akslanadi.
Agar
z= 1
z1 ,
w= 1
w1 deyilsa, unda
w 1=
dz 1
a+вz 1
19

Hosil bo‘lgan tenglamani, shartga ko‘ra faqat to‘g‘ri chiziqda yotuvchi
nuqtalarning koordinatalari qanoatlantiradi.y= kx +b
to‘g‘ri chiziqning burchak koeffitsiyentli tenglamasi deyi-ladi.
k= tg ϕ
to‘g‘ri chiziqning burchak koeffitsiyenti deyiladi: k>0 bo‘lsa, to‘g‘ri
chiziq Ox o‘qining musbat yo‘nalishi bilan o‘tkir burchak hosil qiladi, k<0 bo‘lsa –
o‘tmas burchak hosil qiladi, k=0 bo‘lsa, to‘g‘ri chiziq
y=b ko‘rinishini olib, Ox
o‘qiga parallel bo‘ladi. Agar
ϕ= 90 0 bo‘lsa, k mavjud emas. Bu holga Oy o‘qiga
parallel bolgan to‘g‘ri chiziq mos ke- ladi, uning tenglamasi
x=a bo‘ladi. x=0 Oy
o‘qining tenglamasi bo‘ladi.
Ko‘rib chiqilgan tahlildan ma’lum bo‘ladiki,
y= kx +b . k va b ning barcha
hollarida to‘g‘ri chiziqni bildirar ekan.
Endi
Ax +By +C= 0 funksiyaning geometrik ma’nosini ko‘rib chiqamiz.
1. B≠0 bo‘lsin . Ikkala tomonini B ga bo‘lamiz va y ni topamiz:
y=− A
B x− C
B − A
B=k
, − C
B= b desak, y= kx +b hosil bo‘ladi.
2 . B=0 (A≠0) bo‘lsa,
Ax +C= 0 bo‘lib, bundan x=− C
A=a hosil bo‘ladi.
3. A=0 (B≠0) bo‘lsa,
By +C = 0 bo‘lib, bundan y=− C
B=b hosil bo‘ladi.
4. C=0 bo‘lsa,
Ax +By = 0⇒ y=− A
B x= kx hosil bo‘ladi.
5. B=C=0 bo‘lsa , Ax=0 va x=0 bo‘ladi.
6. A=C=0 bo‘lsa, By=0 va y=0 bo‘ladi.
Ko‘rib chiqilgan barcha holatlarda to‘g‘ri chiziq tenglamasini (y=kx+b,
x=a, x=b, y=kx) hosil qildik. Demak Ax+By+C=0 funksiya to‘g‘ri chiziq
tenglamasi ekan.
29

Ratsional ko`rsatkichli daraja S.Stevin,J.Vallis,I.Nyuton tomonidan
kiritilgan.
Ixtiyoriy haqiqiy son uchun daraja tushunchasi L.Eyler ning
“ ANALIZGA KIRISH” asarida berilgan.
Abu Ray h оn Beruniy sinuslar va tangenslar jadvalini tuzadi. Huddi shu kabi
bоshqa mamlakatlarda ham asta – sekin funksiya tushunchasi rivоjlana bоrdi. Turli
davrlarda funksiyaga turlicha ta’riflar berila bоshlandi. Quyida ayrimlarini
keltiramiz. 1673 yilda Gоlfrit Vilgelm Leybnis (1649-1716) “funksiya” degan
atamani kiritadi va birоr vazifani bajaruvchi miqdоr deb atadi. Dastlabki
belgilashlar f
1 (x), f
2 (x), … , f
n (x) lar Leybnis tоmоnidan kiritildi. Dastlabki оshkоr
ta’rifi esa yuqorida aytganimizdek 1718 – yilda Chagan Bernulli tоmоnidan
berildi.
TA’RIF: O’zgaruvchi miqdоrning funksiyasi deb o’zgarmaslar va
o’zgaruvchilar yordamida birоr usul bilan hоsil qilingan qiymatga aytiladi.
1834 – yilda Labachevskiy funksiya tushunchasini yanada оydinlashtiradi va
hоzirgi ta’rifga yaqinrоq ta’rifni beradi.
TA’RIF:
X ning funksiyasi deganda x ning har qanday qiymatiga mоs
kelgan va y bilan birga o’zgaradigan sоnlarni bilamiz. Chex matematigi Bоl’tsоnо
ham mazmunan Labachevskiy ta’rifiga yaqin ta’rif beradi. 1834-yilda nemis
matematigi Dirixle (1805-1850) funksiyani quyidagicha ta’riflaydi.
TA’RIF:
y ni x o’zgaruvchining [a, b] оraliqdagi funksiyasi deyiladi, agar x
ning har bir qiymatiga y ning aniq bir qiymati mоs kelsa. To’plamlar nazariyasi
yaratilishi bilan uning ijоdkоrlari nemis matematigi G. Kоntоr, R. Yulitse,
Dedikind funksiya tushunchasining umumlashmasi- akslantirishga ta’rif berdilar.
7

nuqtаlаrni hоsil qilаmiz. Bir birigа yaqin turgа nuqtаlаrni uzluksiz chiziq
yorlаmidа tutаshtirsаk, funksiyaning grаfigini ifоdа qilаdigаn egri chiziq gipеrbоlа
hоsil bo’lаdi.
2-chizm а .
2) y=x 2
ning gr а figi chizilsin.
Jаdvаl tuzаmiz:
х 0 1 2 3 -1 -2 -3 …
y=х 2
0 1 4 9 1 4 9 …M1(0;0),M2(1;1),M3(2;4),....
nuqtаlаrni hоsil qilаmiz. Ulаrni silliq chiziq bilаn
tutаshtirsаk, pаrаbоlа egri yaizig’i hоsil bo’lаdi.(3-chizmа)
3) 4-chizmаdа
у=¿{1,agar х>0bo'lsа,¿{0,аgar х=0bo'lsа,¿¿¿¿
funksiyaning gr а figi ko ’ rs а tilg а n .
14

FUNKSIYA TUSHUNCHASI

Купить