Информация о документе

Цена 24000UZS
Размер 198.0KB
Покупки 0
Дата загрузки 12 Май 2025
Расширение doc
Раздел Курсовые работы
Предмет Физическая культура

Продавец

Bahrom

Дата регистрации 05 Декабрь 2024

149 Продаж

Futbol o‘yinida musobaqa qoidasa va hakamlik qilish uslubiyati

Купить
Futbol o‘yinida musobaqa qoidasa va hakamlik qilish uslubiyati MUNDARIJA KIRISH…………………………………………………………………………….3 I.BOB. FUTBOL O‘YINIDA MUSOBAQA QOIDALARI 1.1. Futbol musobaqalarining umumiy qoidalari va ularning ahamiyati………..….5 1.2. O‘yin davomida futbolchilarning asosiy vazifalari va cheklovlari………...…..7 1.3. Musobaqalarda ishtirok etuvchi jamoalarning ro‘yxatdan o‘tish va tayyorgarlik jarayoni……………………………………………………………………………10 II.BOB. FUTBOL HAKAMLIGI QILISH USLUBIYATI. 2.1. Futbol hakamining vazifalari va mas’uliyati o‘yinni boshqarish………….....14 2.2. Hakamlikda odil va xolis qarorlar qabul qilish tamoyillari…………………..17 2.3. Hakamlarning jismoniy va psixologik tayyorgarligi…………………………19 XULOSA…………………………………………………………………………23 FOYDALANILGAN ADABIYIOTLAR…………………………….…………25 1 KIRISH Kurs ishi mavzusining dolzarbligi. Futbol o‘yini taktikasini o‘rgatish — sport ta'limining ajralmas bir qismi bo‘lib, futbolning muvaffaqiyatli o‘ynashi uchun zarur bo‘lgan nazariy va amaliy bilimlarni o‘z ichiga oladi. Taktika, o‘z navbatida, o‘yin jarayonida jamoaning harakatlarini rejalashtirish, raqibning harakatlariga moslashish va o‘z strategiyasini amalga oshirishni anglatadi. Futbolda taktikani o‘rganish jarayoni o‘quvchilarning o‘yin jarayonini chuqurroq tushunishlariga, o‘z vazifalarini aniq bilishlariga va jamoaviy faoliyatlarini samarali tashkil etishlariga yordam beradi. Futbol o‘yinida taktika o‘yinchilarning harakatlarini belgilab beradigan asosiy jihatlardan biridir. Har bir jamoa o‘z o‘yin uslubini, formasiyasini va strategiyasini ishlab chiqish orqali raqibga nisbatan ustunlikka erishishga harakat qiladi. Taktika o‘rganish jarayoni nafaqat o‘quvchilarni futbol qoidalari bilan tanishtirish, balki 2 ularning raqobatbardosh muhitda qanday qilib muvaffaqiyat qozonishlarini tushunishlariga ham yordam beradi.Taktikani o‘rgatishda nazariy bilimlar va amaliy mashg‘ulotlar o‘zaro bog‘liq bo‘lishi zarur. Nazariy bilimlar o‘quvchilarga taktik tushunchalar, o‘yindagi shakllar va harakat strategiyalarini o‘rgatadi. Bu jarayonda o‘quvchilar o‘z pozitsiyalarini yaxshiroq tushunishadi va o‘zaro muvofiqlikda harakat qilishni o‘rganadilar. Amaliy mashg‘ulotlar esa nazariy bilimlarni amalda qo‘llash imkoniyatini beradi, bu esa o‘quvchilarning o‘z qobiliyatlarini rivojlantirishlariga yordam beradi.Bugungi kunga kelib jismoniy tarbiya va sport yoshlar hayotining ajralmas qismiga aylanib bormoqda. Chunonchi, O`zbekiston Respublikasi Prezidentining “O`zbekiston bolalar sportini rivojlantirish jamg`armasini to‘zish to`g`risida”gi Farmonida: “Bolalarni jismoniy va ma`naviy tarbiyalashning zamonaviy shakl va uslublarini, jinsi va yoshiga qarab bolalarga sport ko`nikmalarini singdirish, sport sohasida iqtidorli bolalarni tanlab olishning ilmiy asoslangan tizimlarini ishlab chiqishni tashkil etish hamda ularni tatbiq qilishga ko`maklashish” lozimligi alohida ta`kidlangan. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018-yil 5-martdagi “Jismoniy tarbiya va sport sohasida davlat boshqaruvi tizimini tubdan takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi PF-5368-sonli farmoni, 2017-yil 9-martdagi “O‘zbekiston sportchilarini 2020-yilda Tokio shahri (Yaponiya)da bo‘lib o‘tadigan XXXII yozgi Olimpiya va XVI Paralimpiya o‘yinlariga tayyorgarlik ko‘rish to‘g‘risida” PQ-2821-sonli va 2017-yil 3-iyundagi “Jismoniy tarbiya va ommaviy sportni yanada rivojlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi PQ-3031-sonli qarori ijrosini ta’minlash maqsadida, Respublika 3 “Talaba” sport federatsiyasi hamda Respublika “Barkamol avlod” jamiyati birlashtirilib, uning negizida “O‘zbekiston talabalar sporti Assotsiatsiyasi” tashkil etildi. Sport o‘yinlari jismoniy tarbiya va sport tizimida asosiy o`rinni egallaydi. Sport o`yinlari umumta`lim, kasb h unar va oliy ta`lim muassasalarida fan dasturlariga kiritilgan. Bu borada bolalarni BO‘SM va maxsus ixtisoslashtirilgan sport maktab internatlarda katta ishlar olib borilmo q da. Buni ng natijasini joriy etilgan uch bosqichli tizim «Universiada» sport musobaqalarida yaqqol ko`rish mumkin. Shu sababli «Sport harakatli o`yinlar», «Sport t u rlaridan hakamlik», «Sport mahoratini oshirish» fanlari bo`yicha pedagogik faoliyatda zarur bo`lgan bilim, ko`nikma va malakalarni shakllantirishga qaratilgan. Kurs ishining maqsadi futbol o‘yinida musobaqa qoidalari va hakamlik qilish uslubi, o‘yin jarayonini tartibga solish va adolatli o‘yin muhitini ta'minlash maqsadida muhim ahamiyatga ega. Kurs ishining ob’ekti: f utbolchilarning amaliy tayyorgarlik mashg‘ulotlar i va to`garak mashg`ulotlari. Kurs ishining predmeti: yosh futbolchilarning tezkorlik sifatlarini rivojlantirish nazariyasi usul va uslublari Kurs ishining vazifalari: Kurs ishi mavzusiga oid ilmiy-metodik adabiyotlarnim, darslik, o`quv qo`llanmalarni o`rganish, tahlil qilish va umumlashtirish; I.BOB. FUTBOL O‘YINIDA MUSOBAQA QOIDALARI. 1.1. Futbol musobaqalarining umumiy qoidalari va ularning ahamiyati. 4 Futbol musobaqalarining umumiy qoidalari va ularning ahamiyati mavzusi murakkab va keng ko‘lamli bo‘lib, ushbu sport turining global mashhurligi va ta’sirini tushunish uchun har tomonlama ko‘rib chiqilishi kerak. Futbol bugungi kunda nafaqat sport turi, balki millionlab insonlarni birlashtiruvchi madaniy hodisa sifatida ham o‘z o‘rniga ega. Musobaqa qoidalari va ularning amaliy ahamiyatini batafsil tushunish futbolni tashkil qilish va rivojlantirish uchun asosiy hisoblanadi. Futbol musobaqalarining qoidalari xalqaro va milliy futbol tashkilotlari tomonidan ishlab chiqilgan va ularning ijrosi FIFA (Xalqaro futbol assotsiatsiyalari federatsiyasi) tomonidan nazorat qilinadi. FIFA qoidalari futbolning universalligi va adolatli o‘tishini ta’minlashga qaratilgan. Ushbu qoidalar o‘yinchilarning xatti-harakatlarini cheklash va o‘yinning texnik jarayonini boshqarish uchun mo‘ljallangan. Futbol musobaqalarining umumiy qoidalari o‘yinchilar, murabbiylar, hakamlar va tomoshabinlar uchun bir xil va tushunarli bo‘lishi kerak, chunki bu musobaqa natijalari va jarayoniga ishonchni oshiradi.Musobaqa qoidalari futbol o‘yinining asosiy tamoyillarini belgilaydi. Ular o‘yin maydonining o‘lchamlaridan boshlab, to‘pning o‘lchami va og‘irligi, o‘yinchilar soni, o‘yinning davomiyligi va o‘tkazilish shartlarigacha bo‘lgan barcha jihatlarni o‘z ichiga oladi. Masalan, rasmiy futbol musobaqalarida o‘yin maydonining uzunligi 90-120 metr, kengligi esa 45-90 metr bo‘lishi kerak. Bu talablar barcha darajadagi musobaqalarda bir xil standartni saqlashga yordam beradi. Shu bilan birga, hakamlar tomonidan qo‘llaniladigan belgilar va ishoralar ham aniq va xalqaro miqyosda bir xil bo‘lishi talab qilinadi.O‘yin davomida o‘yinchilarning xatti-harakatlariga rioya qilishlari lozim bo‘lgan asosiy qoidalar belgilangan. Masalan, qo‘pol o‘yin, qo‘l bilan o‘ynash yoki sportga zid xatti- 5 harakatlar taqiqlanadi. Ushbu qoidalar o‘yinchilar o‘rtasida adolat va hurmatni ta’minlaydi. Shuningdek, jarima zarbalari, to‘pni maydondan tashqariga chiqarish holatlari va ofsayd qoidalari o‘yinning tartibini saqlash uchun muhimdir. Bu qoidalar nafaqat o‘yinning texnik jarayonini boshqaradi, balki o‘yinchilarni halollikka va o‘z raqiblariga hurmat bilan munosabatda bo‘lishga ham undaydi.Musobaqalar qoidalari o‘yin vaqtini aniq boshqarishni ham talab qiladi. Rasmiy futbol o‘yini ikki bo‘limdan iborat bo‘lib, har bir bo‘lim 45 daqiqa davom etadi. Shu bilan birga, hakam o‘yin davomida yo‘qotilgan vaqtni hisoblab, qo‘shimcha daqiqalarni qo‘shishi mumkin. Bu vaqtni boshqarish tartibi o‘yin davomiyligini standartlashtirishga va o‘yinchilarning o‘z kuchlarini to‘g‘ri taqsimlashiga yordam beradi.Musobaqa qoidalarining yana bir muhim jihati hakamlik tizimi hisoblanadi. Futbol hakamlari o‘yin davomida qoidalarga rioya qilinishini nazorat qiladi va bahsli vaziyatlarda qaror qabul qiladi. Ularning faoliyati futbolning adolatli va xolis o‘tishini ta’minlaydi. So‘nggi yillarda VAR (Video Assistant Referee) texnologiyasi joriy etilishi futbol qoidalarining to‘g‘ri qo‘llanilishi va hakamlik qarorlarining aniqligini oshirishga yordam bermoqda.Futbol musobaqalarining qoidalari nafaqat o‘yinning texnik tomonlarini boshqaradi, balki o‘yinchilarning jismoniy va ma’naviy salomatligini ham ta’minlaydi. Masalan, jarohat olgan o‘yinchilarni maydonni tark etishga va ularning o‘rniga zaxira o‘yinchilarni tushirishga imkon beruvchi qoidalar mavjud. Bu o‘yinchilarning sog‘ligini saqlashga xizmat qiladi. Shu bilan birga, futbol musobaqalari davomida doping va boshqa taqiqlangan moddalarni qo‘llash qat’iyan taqiqlanadi, bu esa sportning halolligi va inson sog‘lig‘ini asrashga qaratilgan muhim choradir.Futbol musobaqalarida qoidalar sportning ahloqiy 6 tamoyillarini targ‘ib qilishda muhim ahamiyatga ega. Qoidalar o‘yinchilar va murabbiylarni hurmat, birdamlik va sportga sadoqat ruhida tarbiyalaydi. Shu sababli, futbol qoidalariga amal qilish o‘yinchilarning faqat sport mahoratini emas, balki ularning insoniy fazilatlarini ham namoyon qiladi.Musobaqa qoidalari tomoshabinlar uchun ham muhimdir, chunki ular o‘yinning mazmuni va qoidalarini yaxshiroq tushunishga yordam beradi. Futbol dunyo bo‘ylab millionlab muxlislarni birlashtiruvchi sport turi sifatida qoidalar orqali o‘zining jozibasini oshiradi. Tomoshabinlar uchun qoidalarning tushunarli va aniq bo‘lishi o‘yinni yanada zavqli va qiziqarli qiladi.Futbol musobaqalarining umumiy qoidalari shuningdek, sportning rivojlanishida ham muhim rol o‘ynaydi. Ushbu qoidalar asosida yangi futbolchilar tarbiyalanadi, jamoalar o‘rtasida halol raqobat shakllanadi va xalqaro musobaqalarda bir xil standartlar saqlanadi. Masalan, FIFA tomonidan qoidalarning muntazam yangilanishi futbolning zamonaviy talablariga moslashishiga imkon beradi va sportning yanada ommalashuviga xizmat qiladi.Xulosa qilib aytganda, futbol musobaqalarining umumiy qoidalari ushbu sport turining barqarorligi, adolatliligi va jozibadorligini ta’minlaydi. Ushbu qoidalar nafaqat o‘yin jarayonini boshqaradi, balki futbolning jamiyatdagi o‘rnini va uning insonlar hayotidagi ahamiyatini ham belgilaydi. Shu sababli, futbol qoidalarini o‘rganish va ularga amal qilish nafaqat sportchilar, balki barcha futbol ishqibozlari uchun muhimdir. 1.2. O‘yin davomida futbolchilarning asosiy vazifalari va cheklovlari. O‘yin davomida futbolchilarning asosiy vazifalari va cheklovlari haqida gapirganda, futbolning murakkab va ko‘p qirrali sport turi ekanini ta’kidlash lozim. Futbol o‘yini davomida har bir futbolchi o‘z pozitsiyasiga qarab ma’lum 7 vazifalarni bajarishi va o‘yinning umumiy strategiyasiga amal qilishi kerak. Shu bilan birga, futbol qoidalari doirasida harakat qilish har bir o‘yinchidan nafaqat jismoniy, balki intellektual jihatdan ham yuqori darajada tayyorgarlikni talab qiladi. Ushbu mavzu futbolning texnik, taktik va axloqiy tomonlarini qamrab olib, futbolchilarning maydondagi faoliyatiga xos bo‘lgan jihatlarni chuqurroq tahlil qilishni taqozo etadi.Futbolchilarning vazifalari asosan ularning pozitsiyalariga bog‘liq. Hujumchi, yarim himoyachi, himoyachi va darvozabon kabi pozitsiyalar o‘yinchilarning maydondagi harakatlariga o‘ziga xos cheklovlar va mas’uliyatlar yuklaydi. Har bir pozitsiya o‘z maqsadlariga ega bo‘lib, ularning barchasi jamoaning umumiy g‘alabasiga xizmat qiladi. Hujumchilar raqib darvozasiga gol urish uchun imkoniyat yaratishga intilishadi. Ularning vazifasi nafaqat to‘g‘ridan- to‘g‘ri gol urish, balki raqib mudofaasini yengib o‘tish va boshqa jamoadoshlariga hujumni qo‘llab-quvvatlash imkoniyatini yaratishdir. Shu sababli, hujumchilar tezlik, aniqlik va texnik mahorat kabi fazilatlarga ega bo‘lishi zarur.Yarim himoyachilarning vazifasi esa yanada murakkabroq bo‘lib, ular himoya va hujum o‘rtasidagi muvozanatni ta’minlaydi. Ular o‘yin davomida to‘pni nazorat qilish, jamoadoshlariga aniq paslar berish va hujumlarni tashkil qilishda muhim rol o‘ynaydi. Yarim himoyachilar ko‘pincha butun maydon bo‘ylab harakat qilib, jamoaning asosiy "dvigateli" hisoblanadi. Ularning texnik va taktik jihatdan tayyorligi jamoaning o‘yindagi muvaffaqiyatini belgilab beradi. Yarim himoyachilarning boshqa bir muhim vazifasi himoyachilarga yordam berib, raqib hujumlarini qaytarishdir. Shu bilan birga, ular tezkor qarorlar qabul qilib, o‘yin ritmini boshqarishadi.Himoyachilar esa jamoaning mudofaa chizig‘ini mustahkamlash va raqib hujumchilarining harakatlarini cheklash uchun 8 javobgardir. Ularning vazifasi raqib hujumlarini to‘xtatish, xavfli vaziyatlarni bartaraf etish va darvozabonni himoya qilishdir. Himoyachilar kuchli jismoniy tayyorgarlikka ega bo‘lishlari, yuqori darajadagi intizomni saqlashlari va taktika bilan ishlashga qodir bo‘lishlari kerak. Ularning asosiy maqsadi raqib futbolchilarini darvoza yaqiniga yetib borishdan to‘xtatish va zarba yo‘llarini yopishdir. Himoyachilar shuningdek, tezkor paslar orqali hujumlarni boshlashda ishtirok etadilar, bu esa jamoa o‘yinining samaradorligini oshiradi.Darvozabon esa maydondagi eng muhim pozitsiyalardan biri bo‘lib, uning vazifasi to‘pni darvozadan o‘tkazmaslikdir. Darvozabonlar kuchli reflekslar, yaxshi joylashish qobiliyati va stress holatlarida sovuqqonlik bilan qaror qabul qilish qobiliyatiga ega bo‘lishlari kerak. Ular o‘z jamoadoshlariga yo‘l-yo‘riq ko‘rsatib, himoya chizig‘ini boshqaradilar. Darvozabonning muvaffaqiyatli o‘yini ko‘pincha jamoaning umumiy natijasiga bevosita ta’sir qiladi. Ular shuningdek, jarima zarbalarini qaytarishda yoki xavfli vaziyatlarda tezkorlik bilan to‘pni o‘z nazoratiga olishda katta rol o‘ynaydilar.Futbolchilar uchun o‘yindagi harakatlarni cheklaydigan ko‘plab qoidalar ham mavjud. Ushbu qoidalar o‘yin intizomini saqlash, adolatni ta’minlash va futbolning umumiy qiziqarli bo‘lishini ta’minlashga xizmat qiladi. Masalan, futbolchilar to‘pni faqat oyoq bilan o‘ynashlari kerak (darvozabonlar maydon ichida qo‘llaridan foydalanishi mumkin). Qo‘l bilan o‘ynash taqiqlangan bo‘lib, bu qoidani buzish jarima zarbasiga yoki hatto raqibga penalti berilishiga olib keladi. Bundan tashqari, futbolchilar qo‘pol o‘yin yoki raqibga nisbatan tajovuzkor harakatlar uchun jazolanadi, bu esa sariq yoki qizil kartochkalar orqali ifodalanadi.Ofsayd qoidasini buzish ham futbolchilar uchun asosiy cheklovlardan biridir. Ushbu qoidaga ko‘ra, 9 futbolchi raqibning oxirgi himoyachisidan oldinroq pozitsiyada to‘pni qabul qilishi mumkin emas. Bu qoida raqib himoyasini adolatli sharoitda sinovdan o‘tkazish va o‘yinning texnik mazmunini oshirish uchun mo‘ljallangan. Futbolchilar ushbu qoidaga rioya qilishlari o‘yin taktikasi va strategiyasini samarali amalga oshirishga yordam beradi.Futbolchilar o‘yin davomida qoida buzilishidan ehtiyot bo‘lishlari lozim, chunki har bir qo‘pol harakat jamoaning umumiy strategiyasiga salbiy ta’sir qilishi mumkin. Masalan, maydondan chetlatilgan futbolchi jamoani son jihatdan kamchilikka olib keladi, bu esa raqib jamoaga ustunlik beradi. Shu sababli, har bir futbolchi intizomni saqlashi va jamoaviy o‘yinning muvaffaqiyati uchun mas’uliyatni his qilishi lozim.Futbolchilar o‘z pozitsiyalarida cheklovlarni hisobga olgan holda vazifalarini bajarish uchun jismoniy va psixologik tayyorgarlikka ega bo‘lishlari kerak. Ularning jismoniy kuchi, chidamliligi va tezligi yuqori darajada bo‘lishi zarur. Shu bilan birga, futbolchilarning ruhiy barqarorligi va stressga chidamliligi ham muhimdir, chunki yuqori darajadagi musobaqalarda bosim ostida o‘ynash qobiliyati katta ahamiyatga ega. Murabbiylarning o‘yinchilar bilan olib boradigan ishlari, treninglar va motivatsiya mashg‘ulotlari futbolchilarning maydondagi samaradorligini oshirishda hal qiluvchi omil hisoblanadi.O‘yindagi texnik va taktik jihatlar futbolchilardan yuqori darajadagi bilim va mahorat talab qiladi. To‘pni nazorat qilish, aniq paslar berish, raqibni aldash usullari va zarba yo‘llarini to‘g‘ri tanlash kabi ko‘nikmalar futbolchilarning asosiy arsenalini tashkil qiladi. Shuningdek, jamoaviy hamkorlik va bir-birini tushunish futbolchilarning muvaffaqiyati uchun muhimdir. Futbol o‘yini davomida har bir futbolchi nafaqat o‘z vazifasini, balki jamoadoshlarining harakatlarini ham hisobga olishi kerak.Xulosa qilib aytganda, futbolchilarning o‘yin davomida bajaradigan 10 vazifalari va ularga qo‘yiladigan cheklovlar o‘yinning umumiy muvaffaqiyatiga katta ta’sir ko‘rsatadi. Har bir futbolchi o‘z pozitsiyasiga xos vazifalarni bajarib, qoidalarga rioya qilishi jamoaning samarali o‘yinini ta’minlaydi. Shu bilan birga, o‘yinning adolatli va qiziqarli o‘tishi uchun qoidalar va cheklovlarga amal qilish futbolchilar uchun muhim axloqiy tamoyil hisoblanadi. Futbol o‘yini shaxsiy mahorat va jamoaviy hamkorlikni uyg‘unlashtirish talab etadigan sport turi bo‘lib, unda har bir o‘yinchining vazifasi va mas’uliyati muhim o‘rin tutadi. 1.3. Musobaqalarda ishtirok etuvchi jamoalarning ro‘yxatdan o‘tish va tayyorgarlik jarayoni. Musobaqalarda ishtirok etuvchi jamoalarning ro‘yxatdan o‘tish va tayyorgarlik jarayoni sportning barcha turlari, jumladan, futbol kabi mashhur sport turlari uchun muhim ahamiyatga ega. Ushbu jarayon faqat texnik va tashkiliy masalalarga emas, balki jamoaning umumiy muvaffaqiyatini ta'minlashga qaratilgan bo‘lib, jamoaning o‘z imkoniyatlarini to‘liq namoyish etishi uchun shart-sharoit yaratadi. Ro‘yxatdan o‘tish tartibi va tayyorgarlik jarayoni, musobaqaning qoidalari va standartlari, ishtirokchilarning salohiyati va ularning ruhiy holatiga ta’sir qiluvchi omillarni o‘z ichiga oladi. Ro‘yxatdan o‘tish jarayoni Musobaqalarda qatnashish uchun jamoalar ro‘yxatdan o‘tish jarayonidan o‘tishlari kerak. Ushbu jarayon jamoaning musobaqada qatnashish huquqini qonuniylashtiradi va tashkilotchilar uchun musobaqani samarali tashkil qilish imkonini beradi. Ro‘yxatdan o‘tish, odatda, musobaqaning turiga, miqyosiga va tashkiliy talablarga bog‘liq holda turlicha bo‘lishi mumkin. Xalqaro musobaqalarda FIFA yoki boshqa sport federatsiyalari tomonidan belgilangan 11 talablar asosida amalga oshiriladi, milliy va hududiy musobaqalarda esa mahalliy tashkilotlarning qoidalari asosida olib boriladi Ro‘yxatdan o‘tish jarayonida jamoalar asosan quyidagi hujjatlarni taqdim etishlari kerak: Jamoaning rasmiy hujjatlari: Jamoaning rasmiy nomi, sport klubi yoki tashkiloti haqidagi ma’lumotlar. O‘yinchilar ro‘yxati: Bu ro‘yxat jamoaning barcha o‘yinchilari haqidagi ma’lumotlarni o‘z ichiga oladi. Har bir o‘yinchi uchun ismi, tug‘ilgan sanasi, shaxsiy identifikatsiya raqami va sog‘lig‘i haqidagi ma’lumotlar taqdim etilishi kerak. Tibbiy hujjatlar: Har bir futbolchi musobaqada ishtirok etish uchun yaroqli ekanini tasdiqlovchi tibbiy xulosani taqdim qilishi talab etiladi. Bu, ayniqsa, yuqori darajadagi musobaqalarda juda muhim. Trening ma’lumotlari va tayyorgarlik holati: Musobaqaning qoidalariga mos keladigan o‘yinchilarning individual va jamoaviy tayyorgarlik darajasi. Moliyaviy hujjatlar: Ayrim musobaqalarda ishtirok etish uchun qatnashuvchilar to‘lovi talab qilinishi mumkin. Shuningdek, homiylar haqidagi ma’lumotlarni taqdim etish ham zarur bo‘lishi mumkin. Ro‘yxatdan o‘tish jarayonida tashkilotchilar tomonidan ishtirokchilarning musobaqa talablariga mosligi tekshiriladi. Ayrim hollarda, musobaqa qoidalariga ko‘ra, ishtirokchi jamoalar o‘yinchilar soni yoki ularning malakasi bo‘yicha cheklovlarga duch kelishi mumkin. Bu cheklovlar jamoalarning bir xil sharoitlarda qatnashishini ta’minlash maqsadida joriy etiladi. 12 Ro‘yxatdan o‘tish jarayoni muvaffaqiyatli yakunlanganidan so‘ng, jamoalar musobaqaga tayyorgarlik ko‘rish bosqichiga o‘tadilar. Tayyorgarlik jarayoni o‘yinchilarning jismoniy, texnik, taktik va ruhiy jihatdan musobaqaga tayyorlanishini o‘z ichiga oladi. Ushbu jarayonni to‘g‘ri tashkil qilish musobaqadagi muvaffaqiyat uchun hal qiluvchi ahamiyatga ega. Futbol kabi sport turlarida jismoniy kuch, chidamlilik va tezlik juda muhimdir. Jamoa a’zolari o‘z jismoniy imkoniyatlarini oshirish uchun maxsus mashg‘ulotlar o‘tkazadilar. Mashg‘ulotlarda quyidagilar e’tiborga olinadi: Chidamlilikni oshirish: Yugurish, intervalli mashqlar, aerobik va anaerobik yuklamalar. Tezlik va kuchni rivojlantirish: Sprint mashqlari, og‘irlik ko‘tarish va plyometrik mashqlar. Moslashuvchanlik va muvozanatni oshirish: Gimnastika va maxsus moslashuvchanlik mashg‘ulotlari. Jarohatlarning oldini olish: Maxsus mashqlar va fizioterapevtik muolajalar orqali o‘yinchilarni jarohat olishdan himoya qilish choralari ko‘riladi. Texnik va taktik tayyorgarlik Musobaqaga tayyorgarlikning texnik va taktik jihatlari murabbiylar va o‘yinchilarning o‘zaro hamkorligiga asoslangan. Jamoaning o‘yindagi muvaffaqiyati ko‘p jihatdan texnik va taktik rejaga bog‘liq .Texnik ko‘nikmalarni rivojlantirish: O‘yinchilar to‘pni boshqarish, aniq pas berish, dribling va zarba texnikasini takomillashtiradilar.Taktik rejalashtirish Murabbiylar raqibning o‘yin uslubini o‘rganib, o‘z jamoasining taktik rejalarini ishlab chiqadilar.Futbolchilar maydonda bir-birini yaxshi tushunib, birgalikda samarali harakat qilish uchun 13 maxsus mashg‘ulotlar o‘tkazadilar.Ruhiy barqarorlik musobaqada muvaffaqiyatga erishish uchun muhim omildir. Futbolchilar o‘z kuchlariga ishonch hosil qilishlari, stressga chidamli bo‘lishlari va musobaqa bosimiga bardosh bera olishlari kerak. O‘yinchilar uchun murabbiylar va psixologlar tomonidan maxsus mashg‘ulotlar tashkil qilinadi.Jamoa a’zolarini musobaqaga ruhi yuqori bo‘lib kirishlariga ko‘maklashish uchun ruhiy ko‘tarinkilikni ta’minlash choralari ko‘riladi.Ayrim hollarda o‘yinchilar individual ravishda ruhiy yordam olishlari mumkin.Jamoaning tayyorgarligi faqat o‘yinchilar va murabbiylar bilan cheklanib qolmaydi. Murabbiylar shtabi, tibbiy xodimlar, menejerlar va boshqa yordamchi xodimlarning ham faoliyati muhim ahamiyatga ega.Murabbiylar jamoaning strategik rejasini ishlab chiqadilar va uni amalga oshirish uchun mashg‘ulotlarni tashkil qiladilar.Tibbiy xodimlar o‘yinchilarning sog‘lig‘ini kuzatib boradilar va zarur bo‘lsa, ularni jarohatlardan keyin tiklanish jarayonida qo‘llab-quvvatlaydilar. Logistika va menejment: Menejerlar musobaqada qatnashish bilan bog‘liq tashkiliy masalalarni hal qilishadi, jumladan, safarlar, jihozlar va boshqa zaruriy ehtiyojlarni ta’minlaydilar. Musobaqa oldidan jamoalar o‘z kuchini baholash uchun o‘rtoqlik o‘yinlari o‘tkazadilar. Bu o‘yinlar futbolchilarning o‘zaro muvofiqligini tekshirish, taktika va strategiyani sinab ko‘rish uchun juda muhimdir. Shuningdek, bu o‘yinlar davomida murabbiylar jamoaning zaif tomonlarini aniqlab, ularni bartaraf etish choralarini ko‘radilar.Musobaqalarda ishtirok etuvchi jamoalarning ro‘yxatdan o‘tish va tayyorgarlik jarayoni murakkab va ko‘p bosqichli jarayon bo‘lib, uning muvaffaqiyatli amalga oshirilishi jamoaning musobaqada qanday natijalarga erishishini belgilaydi. Har bir bosqichda aniq reja va yondashuv zarur bo‘lib, bu 14 jarayon jamoaning jismoniy, texnik, taktik va ruhiy tayyorgarligini yuqori darajada ta’minlashni maqsad qiladi. Shu sababli, ro‘yxatdan o‘tish va tayyorgarlik jarayoniga jamoaning barcha a’zolari mas’uliyat bilan yondashishlari lozim. Bu jarayon faqat musobaqada g‘alaba qozonishga emas, balki sportni rivojlantirish va uning axloqiy tamoyillarini targ‘ib qilishga ham xizmat qiladi. 15 II.BOB. FUTBOL HAKAMLIGI QILISH USLUBIYATI. 2.1. Futbol hakamining vazifalari va mas’uliyati o‘yinni boshqarish. Futbol hakamining vazifalari va mas’uliyati o‘yin davomida nafaqat qoidalarga rioya qilinishini ta'minlash, balki o‘yinni tartibli, adolatli va halol tarzda boshqarishdan iborat. Futbol hakamining roli sport o‘yinida juda muhim bo‘lib, uning qarorlari nafaqat o‘yin jarayoniga, balki musobaqa natijalariga ham katta ta’sir ko‘rsatadi. Hakamning faoliyati professional malaka, e’tibor, muvozanat va psixologik barqarorlikni talab qiladi. Ushbu mas’uliyatli faoliyatning har bir jihati alohida o‘rganilishi zarur. Hakamning asosiy vazifalari Futbol hakami musobaqaning boshidan oxirigacha qoidalarga rioya qilinishini nazorat qilish bilan birga o‘yinning uzluksizligini ta'minlashga mas'uldir. Quyida hakamning asosiy vazifalari yoritilgan: 1. O‘yinning boshlanishini ta'minlash Hakam o‘yindan avval futbolchilar, jamoa rahbarlari va yordamchi hakamlar bilan o‘tkaziladigan majlisda o‘yinning asosiy qoidalari va talablarini eslatib o‘tadi. U o‘yin boshlanishidan oldin maydonning holatini, to‘pning rasmiy standartlarga muvofiqligini va boshqa zaruriy shartlarni tekshiradi. 2. O‘yin qoidalariga rioya qilinishini ta’minlash Hakam o‘yin davomida FIFA tomonidan tasdiqlangan qoidalarga rioya qilinishini ta'minlaydi. U qoidabuzarliklarni aniqlash, ularning xarakteriga qarab tegishli choralarni ko‘rish va zarur hollarda jazo choralarini qo‘llash uchun mas'uldir. 3. Qarorlar qabul qilish 16 Futbol hakami tezkor va aniqlikni talab qiluvchi qarorlar qabul qiladi. Bu qarorlar, masalan, qoidabuzarliklar, penalti, o‘yindan tashqari holatlar, o‘yinchilarning xatti-harakatlariga baho berish kabi masalalarni o‘z ichiga oladi. U har bir qarorda adolat va xolislikni saqlashi kerak. 4. O‘yin davomida vaqtni nazorat qilish Hakam o‘yinning davomiyligini nazorat qiladi va agar o‘yin davomida turli sabablar bilan vaqt to‘xtatilgan bo‘lsa, qo‘shimcha vaqt belgilaydi. Ushbu vaqtni hisoblash va qo‘llashda aniqlik muhimdir. 5. Hissiy va ruhiy barqarorlikni saqlash Futbol o‘yinida his-tuyg‘ular va ehtiroslar yuqori bo‘ladi. Hakam jamoalar o‘rtasida yuzaga kelishi mumkin bo‘lgan mojarolarni bartaraf etib, o‘yin tinchligini saqlashi kerak. Shuningdek, u jamoalar va tomoshabinlarning o‘yinga nisbatan munosabatiga salbiy ta’sir ko‘rsatmasligi uchun o‘zini bardam tutishi lozim. 6. Yordamchi hakamlar bilan hamkorlik Hakam o‘zining yordamchilari bilan doimiy aloqada bo‘ladi. Qattiq masofadan yoki qiyin vaziyatlarda yordamchi hakamlarning fikri uning qaror qabul qilishida hal qiluvchi bo‘lishi mumkin. Bu esa o‘yinning sifatli boshqarilishini ta'minlaydi. Hakamning mas’uliyatlari Hakamning mas’uliyati o‘yin qoidalarini ta’minlash bilan cheklanib qolmaydi. U musobaqaning umumiy mazmuni va jamoalarning ishonchini saqlash uchun javobgardir. 1. Qoidalarga to‘liq amal qilish 17 Hakam har bir qarorini qoidalar asosida chiqaradi va biron-bir jamoaga imtiyoz bermasdan adolat bilan ish yuritadi. Uning qoidalarni buzishga ko‘z yumishi yoki noto‘g‘ri qarorlar qabul qilishi futbol o‘yiniga salbiy ta’sir ko‘rsatishi mumkin. 2. Futbolchilar xavfsizligini ta’minlash Hakamning muhim vazifalaridan biri o‘yinchilarning xavfsizligini ta’minlashdir. Agar o‘yin davomida xavfli holatlar yuzaga kelsa, u darhol o‘yinni to‘xtatib, tegishli choralar ko‘radi. Bu futbolchilar jarohat olishining oldini olish uchun muhimdir. 3. Intizomni saqlash O‘yinda intizomni ta'minlash hakamning asosiy mas’uliyatlaridan biridir. Bu nafaqat futbolchilar, balki murabbiylar, texnik xodimlar va hatto tomoshabinlar uchun ham taalluqlidir. Intizomiy chora-tadbirlar, jumladan sariq va qizil kartochkalar qo‘llash orqali intizomni ta’minlash mumkin. 4. Neutral va xolis bo‘lish Hakam har qanday sharoitda o‘zining betarafligini saqlashi kerak. U jamoalar, futbolchilar yoki murabbiylar bilan yaqin munosabatlarga ega bo‘lishi yoki o‘yin natijasiga ta’sir ko‘rsatadigan har qanday harakatdan tiyilishi zarur. 5. Jamoalarning rasmiy arizalarini ko‘rib chiqish Musobaqalardan keyin jamoalar tomonidan beriladigan rasmiy shikoyatlar yoki arizalarni ko‘rib chiqishda hakamning ob’ektivligi talab qilinadi. U har bir shikoyatni qoidalar asosida baholashi va tegishli organlarga hisobot taqdim qilishi lozim. Hakamning psixologik barqarorligi va xulq-atvori 18 Futbol hakami yuqori darajadagi psixologik barqarorlikka ega bo‘lishi kerak. Futbol o‘yinlari ba’zida keskin ruhiy bosimlar ostida o‘tadi, bu esa hakamdan professional va barqaror xatti-harakatlarni talab qiladi. Quyida hakamning psixologik jihatlari yoritilgan: Hakam ko‘plab tanqid va bosimlarga duch keladi. U har qanday vaziyatda o‘zini tutib, hissiyotlariga bo‘ysunmasligi kerak.Hakam futbolchilar va murabbiylar bilan ochiq va aniq muloqot qila olishi kerak. Bu uning qarorlari qanday qabul qilinishiga ta’sir qiladi.Murakkab vaziyatlarda tezkor qaror qabul qilish qobiliyati va xotirjamlikni saqlash muhim ahamiyatga ega. Hakamlarning tayyorgarligi va malakasini oshirish Futbol hakamlarining samarali faoliyat yuritishi ularning tayyorgarlik darajasi va malakasiga bog‘liq. Malaka oshirish quyidagi yo‘nalishlarda amalga oshiriladi: Hakam futbol qoidalarini mukammal bilishi va ularni amaliyotda qo‘llay olishi kerak.Hakamlar o‘yinlar davomida turli holatlarni boshqarishni mashq qiladilar.Zamonaviy futbol texnologiyalari (VAR) haqida bilim va ko‘nikmalarga ega bo‘lish talab qilinadi. 2.2.Hakamlikda odil va xolis qarorlar qabul qilish tamoyillari. Hakamlikda odil va xolis qarorlar qabul qilish tamoyillari sport o‘yinlarining asosi bo‘lib, musobaqalarning adolatli va halol o‘tishini ta'minlashda muhim ahamiyatga ega. Hakamlarning qarorlari nafaqat o‘yin natijalariga, balki sportchilarning ruhiy holati va tomoshabinlarning sportga bo‘lgan ishonchiga ham 19 katta ta’sir ko‘rsatadi. Shu sababli, odillik va xolislik tamoyillariga qat'iy rioya qilish hakamning asosiy vazifalaridan biri hisoblanadi. Odillik va xolislik tushunchalari Odillik deganda, qoidalar asosida barcha ishtirokchilarga teng munosabatda bo‘lish va o‘z qarorlarida mutlaqo adolatli bo‘lish tushuniladi. Xolislik esa har qanday shaxsiy manfaat, subyektiv fikr yoki ta'sir ostida qolmasdan, qaror qabul qilishni anglatadi. Sport musobaqalarida bu ikki tamoyilning birlashuvi hakamlik faoliyatini muvaffaqiyatli amalga oshirish uchun zarur shartdir. Hakamlikda odillikning ahamiyati Sport ruhini saqlash: Adolatli qarorlar sport o‘yinlarining maqsadini, ya'ni musobaqalarda haqiqiy qobiliyat va mehnatni baholashni ta'minlaydi. Ishtirokchilarning hurmatini qozonish: Odilona qarorlar sportchilar va murabbiylarning hakamga bo‘lgan hurmatini oshiradi. Tomoshabinlar ishonchini saqlash: Hakamning xolis qarorlari tomoshabinlar orasida sportga bo‘lgan ishonchni mustahkamlaydi va musobaqalarni yanada tomoshabop qiladi. Xolislikning sportdagi roli Hakamning xolisligi uning barcha jamoalarga va sportchilarga nisbatan betaraf munosabatda bo‘lishini talab qiladi. Bu, ayniqsa, yuqori darajadagi musobaqalarda, masalan, milliy yoki xalqaro turnirlarda muhimdir. Hakam shaxsiy manfaat yoki his-tuyg‘ular ta’sirida qolmasligi va har qanday sharoitda professional pozitsiyani saqlashi zarur. Hakamning shaxsiy fazilatlari Odil va xolis qarorlar qabul qilishda hakamning shaxsiy fazilatlari katta rol o‘ynaydi. Quyida hakamning professional 20 faoliyatini samarali amalga oshirishga yordam beradigan asosiy fazilatlar keltirilgan: Hakam o‘z qarorlarini qabul qilishda shaxsiy qiziqishlardan yoki tashqi bosimlardan ozod bo‘lishi kerak.Stress holatida xotirjamlikni saqlay olish va og‘ir qarorlarni qabul qilish qobiliyati muhim ahamiyatga ega.Qoidalarga mukammal ega bo‘lish va ularni turli sharoitlarda qo‘llashni bilish xolis qarorlar qabul qilishda asosiy omillardan biridir.Hakamning har bir vaziyatni aniq baholashi va har bir detaldan xabardor bo‘lishi talab qilinadi.Hakam o‘z qarorlarini ishtirokchilarga va tomoshabinlarga to‘g‘ri tushuntira olishi kerak. Qaror qabul qilish jarayonida e'tiborli bo‘lish Hakamlikda qaror qabul qilish jarayoni muhim va murakkab hisoblanadi. Hakam har bir vaziyatni batafsil baholab, mavjud qoidalar asosida aniq qarorga kelishi lozim. Quyida bu jarayonning asosiy jihatlari keltirilgan: 1. Holatni to‘g‘ri baholash Har bir o‘yinda turli vaziyatlar yuzaga keladi. Hakam bu vaziyatlarni xolis va odilona baholashi lozim. Buning uchun: Harakatning qoidabuzarlik darajasini aniqlash; Futbolchi yoki boshqa ishtirokchilarning niyatini baholash; Vaziyatning o‘yinga ta’sirini hisobga olish talab qilinadi. 2. Tezkor qaror qabul qilish Sport musobaqalari davomida vaziyatlar tezkor o‘zgaradi. Hakam o‘yin jarayonini uzmasdan tez va aniq qaror qabul qilishi zarur. Bu jarayonda shoshilmaslik, lekin vaqtni behuda sarflamaslik muhim. 3. Texnologiyalardan foydalanish 21 Zamonaviy sportda texnologiyalar, jumladan, VAR (Video Assistant Referee) tizimi hakamga murakkab holatlarda yordam beradi. Hakam texnologiyalar imkoniyatlaridan oqilona foydalanishi va yakuniy qarorni o‘zi qabul qilishi kerak. Hakamlikda odillikni buzuvchi omillar Hakamning qarorlari doim ham odil va xolis bo‘lavermaydi. Bunga quyidagi omillar sabab bo‘lishi mumkin: Tomoshabinlar, murabbiylar yoki boshqa manfaatdor tomonlarning bosimi hakamning qarorlariga ta’sir qilishi mumkin.Hakamning shaxsiy xatti-harakatlari yoki his-tuyg‘ulari ba’zida adolatsizlikka olib keladi.Qoidalarning noto‘g‘ri talqini yoki yetarlicha tayyorgarlikning yo‘qligi noto‘g‘ri qarorlar qabul qilishga sabab bo‘ladi.Og‘ir o‘yin sharoitlari yoki uzoq davom etgan musobaqalar hakamning samaradorligini pasaytiradi. Odillikni ta’minlash bo‘yicha chora-tadbirlar Hakamlik faoliyatini yaxshilash va qarorlarning odilligi hamda xolisligini ta'minlash uchun quyidagi chora-tadbirlar amalga oshiriladi:Hakamlar doimiy ravishda qoidalarni o‘rganishi va yangilanishlar bilan tanishib borishi lozim.Amaliy mashg‘ulotlar orqali turli vaziyatlarni tahlil qilish va ularga qaror qabul qilish ko‘nikmasini rivojlantirish kerak.Video tahlil tizimlaridan foydalanish qarorlarning to‘g‘riligini oshiradi.Stressga chidamlilikni oshirish va o‘zini tutishni o‘rgatish hakamlar uchun muhim mashg‘ulotlardir.Hakamlarning faoliyati mustaqil komissiyalar tomonidan baholanib, ularga tegishli tavsiyalar berilishi kerak.Hakamlikda odillik va xolislik tamoyillariga rioya qilish sport musobaqalarining adolatli o‘tishini ta’minlaydi. Hakamning qarorlari nafaqat o‘yin natijalariga, balki sportchilarning rivojlanishiga, tomoshabinlarning sportga 22 bo‘lgan munosabatiga va butun jamiyatning sport madaniyatiga ta’sir ko‘rsatadi. Shu bois, hakamlarning professional tayyorgarligi, bilim va malakasi, shuningdek, ularning shaxsiy fazilatlariga doimiy e’tibor qaratish zarur. Adolat va xolislikka asoslangan qarorlar sportni nafaqat tomoshabop, balki ishonchli qiladi. 2.3. Hakamlarning jismoniy va psixologik tayyorgarligi. Hakamlarning jismoniy va psixologik tayyorgarligi sport musobaqalarini yuqori darajada boshqarishning asosiy shartlaridan biridir. Ularning qaror qabul qilish tezligi, aniqligi va betarafligi nafaqat o‘yinning natijasiga, balki sportchilarning ruhiy holati va tomoshabinlarning musobaqaga bo‘lgan ishonchiga ham bevosita ta’sir ko‘rsatadi. Shu sababli, hakamlarning tayyorgarligi har tomonlama puxta bo‘lishi lozim. Jismoniy tayyorgarlik hakamlar uchun sportning har qanday turida muhim ahamiyatga ega. Ayniqsa, futbol, basketbol va tennis kabi harakatga boy sport o‘yinlarida hakamlar o‘yin davomida doimiy ravishda harakatda bo‘lishlari, tezkor va samarali joylashuvni ta’minlashlari zarur. Bu esa ulardan yuqori darajadagi jismoniy formani talab qiladi. Jismoniy tayyorgarlikning asosiy komponentlari.O‘yinlar uzoq davom etishi mumkin va hakamlar doimiy ravishda yugurish yoki harakat qilishga majbur. Chidamlilik ularning o‘yin oxiriga qadar faol bo‘lishini ta’minlaydi.Tezkor qarorlar qabul qilish uchun vaziyatni yaqindan kuzatish talab qilinadi. Hakamlar o‘yin maydonida sportchilar bilan bir qatorda harakatlanishlari kerak.Hakam harakatlarini vaziyatga moslashtira olishi va sportchilar bilan bir vaqtda turli yo‘nalishlarda harakatlanishi lozim.O‘zini zo‘riqtirishdan saqlash, xavfsizlikni 23 ta'minlash va uzoq davom etgan harakatlardan keyin ham barqarorlikni saqlay olish muhimdir.Jismoniy tayyorgarlikni oshirish usullari. Hakamlarning jismoniy tayyorgarligini oshirish uchun ular muntazam ravishda quyidagi mashg‘ulotlarni bajarishlari zarur:Yugurish, velosipedda haydash yoki suzish orqali umumiy chidamlilikni oshirish.Qisqa masofaga tez yugurish va to‘satdan harakatni boshlashga qaratilgan maxsus mashqlar.Yoga yoki stretching orqali tana harakatlarini erkin va xavfsiz amalga oshirish. Maydonda haqiqiy o‘yin vaziyatlarini simulyatsiya qilib, harakatlanish va joylashuv ko‘nikmalarini shakllantirish. Jismoniy tayyorgarlikni baholash Hakamlarning jismoniy tayyorgarligini baholash uchun turli test va o‘lchov usullari qo‘llaniladi: Yugurish testi (yo‘lakchalar orasida o‘tkaziladigan shuttle run testi); Chidamlilikni o‘lchash uchun uzoq masofaga yugurish; O‘yin maydonida tezkorlik va harakatlanish qobiliyatini sinovdan o‘tkazish. Hakamlarning psixologik tayyorgarligi Psixologik tayyorgarlik sport hakamining professional faoliyatida hal qiluvchi ahamiyatga ega. Hakamlar o‘yinning muhim daqiqalarida tezkor, xolis va qat’iyatli qarorlar qabul qilishlari lozim. Bu esa ulardan yuqori psixologik barqarorlik va e’tiborni talab qiladi. Psixologik tayyorgarlikning muhim jihatlari Hakamlar o‘yin davomida tomoshabinlarning bosimi, sportchilarning noroziligi va murabbiylarning e’tirozlari kabi turli holatlarga duch kelishadi. Stressni boshqarish qobiliyati hakamning samarali ishlashi uchun muhim. 24 Har bir vaziyatni aniq va tez baholab, to‘g‘ri qaror qabul qilish talab qilinadi. O‘yin jarayonida barcha holatlarni kuzatish va o‘z e’tiborini bir nuqtaga to‘plamaslik zarur. Hakamlar sportchilar, murabbiylar va boshqa hakamlar bilan o‘zaro muloqotda aniq va ochiq bo‘lishlari lozim. Tanaffussiz uzoq davom etgan o‘yinlarda barqarorlikni saqlash uchun yuqori darajadagi psixologik tayyorgarlik zarur. Psixologik tayyorgarlikni oshirish usullari Hakamlarning psixologik tayyorgarligini rivojlantirish uchun quyidagi usullar qo‘llaniladi: Meditatsiya, nafas olish mashqlari va autogen mashqlar stressni kamaytirishda yordam beradi. Vaziyatni tezkor baholash va qaror qabul qilish ko‘nikmasini rivojlantirish uchun maxsus mashg‘ulotlar. O‘yinda yuzaga keladigan real vaziyatlarni modellashtirish orqali amaliy psixologik tayyorgarlik. Murabbiy va boshqa hakamlar bilan muloqotni rivojlantirish va tajriba almashish. Hakamning ruhiy sog‘lig‘i va dam olish Hakamlarning ruhiy sog‘lig‘iga e’tibor qaratish ularning samarali ishlashi uchun muhim. Dam olish va qayta tiklanish jarayonlarini tashkil qilish stressni kamaytiradi va diqqatni tiklashga yordam beradi. Quyidagilar tavsiya etiladi: O‘yindan keyin faol dam olish usullarini qo‘llash (masalan, piyoda yurish yoki suzish); 25 Hakamlar uchun maxsus psixologik maslahat xizmatlaridan foydalanish. Jismoniy va psixologik tayyorgarlikning o‘zaro bog‘liqligi Hakamning jismoniy va psixologik tayyorgarligi bir-biri bilan uzviy bog‘liq. Jismonan yaxshi tayyorlangan hakam psixologik jihatdan ham barqarorroq bo‘ladi. Masalan, chidamlilik mashg‘ulotlari nafaqat tana, balki aqlni ham mustahkamlaydi. Shu bilan birga, stressni boshqarish texnikalari va nafas olish mashqlari jismoniy mashqlar samaradorligini oshiradi. Hakamning ruhiy sog‘lig‘i va dam olish Hakamlarning ruhiy sog‘lig‘iga e’tibor qaratish ularning samarali ishlashi uchun muhim. Dam olish va qayta tiklanish jarayonlarini tashkil qilish stressni kamaytiradi va diqqatni tiklashga yordam beradi. Quyidagilar tavsiya etiladi: Yaxshi uyqu rejimini saqlash; O‘yindan keyin faol dam olish usullarini qo‘llash (masalan, piyoda yurish yoki suzish); Hakamlar uchun maxsus psixologik maslahat xizmatlaridan foydalanish. Jismoniy va psixologik tayyorgarlikning o‘zaro bog‘liqligi Hakamning jismoniy va psixologik tayyorgarligi bir-biri bilan uzviy bog‘liq. Jismonan yaxshi tayyorlangan hakam psixologik jihatdan ham barqarorroq bo‘ladi. Masalan, chidamlilik mashg‘ulotlari nafaqat tana, balki aqlni ham mustahkamlaydi. Shu bilan birga, stressni boshqarish texnikalari va nafas olish mashqlari jismoniy mashqlar samaradorligini oshiradi. Hakamlikda texnologiyalardan foydalanish va tayyorgarlik Zamonaviy sportda VAR (Video Assistant Referee) kabi texnologiyalar joriy qilinishi bilan hakamlardan nafaqat qoidalarga, balki texnologiyalarga ham 26 mukammal ega bo‘lish talab etiladi. Shuning uchun hakamlarning texnik bilimlari va texnologiyalardan foydalanish qobiliyatlari ham ularning umumiy tayyorgarligining bir qismidir. 27 XULOSA Futbol o‘yini dunyoning eng mashhur sporti sifatida nafaqat o‘yinchilar, balki hakamlar va tomoshabinlar uchun ham muhim ahamiyatga ega. Musobaqaning adolatli, tartibli va halol bo‘lishi, har bir o‘yin natijasi va sportchilarning barchasi uchun teng sharoitlar yaratish, ayniqsa hakamning professional faoliyati bilan bog‘liq. Hakamlik – bu futbol o‘yini davomida o‘yin qoidalarining to‘g‘ri bajarilishi, sportchilarning harakatlariga javob berish, o‘yinning to‘g‘ri boshqarilishini ta'minlash va musobaqaning umumiy ruhiyatini shakllantirishni o‘z ichiga olgan murakkab faoliyatdir.Futbol musobaqalari qoidalari nafaqat o‘yinning strukturasi, balki butun sport sohasining asosiy printsiplarini ham belgilaydi. Bu qoidalar o‘yinchilarning harakatlarini tartibga solib, adolatli va xolis sport kurashining sharoitlarini yaratadi. Shuningdek, musobaqa qoidasining to‘g‘ri qo‘llanilishi o‘yinchi va hakamning hamkorligini ta’minlaydi. Shuning uchun musobaqa qoidasining va hakamlikning ahamiyati futbol o‘yinida to‘g‘ri tushunilishi kerak.Musobaqa qoidasining umumiy ko‘rsatmalari.Futbol musobaqalarining asosiy qoidasiga muvofiq, o‘yinda har bir jamoa o‘zining shaklini, harakatlarini va strategiyasini belgilaydi. Musobaqalar qoidasida futbol o‘yini boshlanishidan tortib, oxirgi qaror chiqarilishigacha bo‘lgan barcha vaziyatlar ko‘rsatilgan. Qoidalarning har bir jihati o‘yin jarayonini boshqarishni, musobaqaning har bir bosqichini kuzatishni va natijalarni to‘g‘ri baholashni osonlashtiradi. Ushbu qoidalar musobaqa jarayonining adolatli va o‘tkazilishi uchun zarur bo‘lgan barcha tamoyillarni ifodalaydi. Futbol qoidalari jamoalarning teng imkoniyatlar asosida kurashishini, hakamlarning qarorlarida xolislikni saqlashini ta'minlashda katta rol o‘ynaydi.Qoidalarning mohiyatida o‘yinni tartibga 28 solish va futbolchilarning o‘zaro adolatli bahsini ta'minlash, o‘yin boshlanishidan oxirigacha bir-biriga teng imkoniyatlar yaratish uchun muhim ahamiyatga ega. Har bir futbol o‘yini musobaqa qoidalariga mos ravishda boshqariladi, bu esa barcha ishtirokchilarga ijobiy sport ruhiyatini saqlash imkoniyatini beradi. Musobaqalar qoidalari to‘g‘ri ishlatilishi va adolatli ravishda qo‘llanilishi hakamning qarorlariga ham katta ta’sir ko‘rsatadi. Futbol o‘yini davomida hakamning o‘rni alohida ahamiyatga ega. Hakamlar o‘yin jarayonida barcha qoidalarni to‘g‘ri va adolatli qo‘llashni ta'minlashga mas'uldirlar. Ularning vazifasi o‘yin davomida yuzaga keladigan turli vaziyatlarni baholash, qarorlar qabul qilish va o‘yinning adolatli o‘tishini ta'minlashdan iborat. Biroq, hakamlikning faqatgina qoidalarga amal qilishdan iborat emas. Hakamning qaror qabul qilish uslubi, uning psixologik tayyorgarligi, o‘yinchilar va murabbiylar bilan muloqot qilish uslubi ham o‘yin natijalariga bevosita ta’sir ko‘rsatadi.Hakamlikning eng muhim uslubi – bu adolatli, xolis va tezkor qarorlar qabul qilishdir. O‘yindagi har bir vaziyatni to‘g‘ri baholash va qaror chiqarishda hakamning muvozanatni saqlay olish qobiliyati juda katta ahamiyatga ega. Har bir hakam o‘zining tajribasi, bilim va psixologik chidamliligi bilan o‘yindagi eng murakkab holatlarda ham to‘g‘ri qaror qabul qila olishiga erishishi lozim. Hakamning uslubi ko‘pincha uning mahorati va bilimlariga asoslanadi, shuning uchun hakamning doimiy malaka oshirish mashg‘ulotlari va tajriba almashinuvi zarur.Hakamning qaror qabul qilish jarayoni.Hakamning qaror qabul qilish jarayoni juda murakkab bo‘lib, uning asosiy omillari o‘yindagi vaziyatlar, o‘yinchilarni kuzatish va qoidalarni to‘g‘ri qo‘llashdir. Hakam qaror qabul qilishda nafaqat texnik qoidalarga, balki o‘yin jarayonidagi hissiy va psixologik holatlarni 29 ham inobatga olishi kerak. Masalan, qoidabuzarlikni aniqlash, penalti yoki sariq kartochka berish kabi qarorlar har bir o‘yin turida ko‘p takrorlanadi. Hakamning vazifasi bunday qarorlarni tezkor va aniq berishdir. Shuningdek, hakamning muloqot qilish uslubi ham o‘zgarishi kerak. O‘yinchilar va murabbiylar bilan ochiq, halol va ijobiy muloqot hakamning qarorlarini tushuntirishda yordam beradi. Ular o‘z qarorlarini o‘yinchilarga to‘g‘ri tushuntira olishlari va shuningdek, o‘yinchilarning reaksiyalariga ham to‘g‘ri javob berishlari zarur. Bunday o‘zaro muloqot hakamning qarorlarini tomoshabinlarga tushunarli qiladi va o‘yindagi tartibni saqlashga yordam beradi. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR. Foydalanilgan adabiyotlar 1. Sh.Mirziyoyev. “Qonun ustuvorligi va inson mafaatlarini taminlash yurt taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi” .Toshkent “O’zbekiston” 2017 2. Sh.Mirziyoyev. “Erkin vafaravon,demakiratik O’zbekiston davlatni birgalikda barpo etamiz”. Toshkent “O’zbekiston” 2017-y 3. Karimov I.A. O'zbekiston mustaqillikka erishish ostonasida. – T. O’zbekiston. 2011. 4. “Jismoniy tarbiya va sport to’g’risida”gi Qonun. Halq so’zi. 2000 yil. 5. “O’zbekistonda futbolni rivojlantirish to’g’risida”gi Qonun. Xalq so’zi. 2011. 30 6. “O’zbekistonda jismoniy tarbiya va sportni yanada rivojlantirish to’g’risida”gi Qonun. Xalq so’zi. 2018 yil 27 may. 7. “O’zbekistonda bolalar sportini rivojlantirish fondi tuzish to’g’risida”gi Qonun. Xalq so’zi. 2012 yil 4 fevral. 8. Abdullayev A, Xonkeldiyev Sh, Jismoniy tarbiya nazariyasi va uslubiyati. T., 2015 y. 9. Akramov R.A. Yosh futbolchilarni tanlab olish va tayyorlash. 2015 y. 57 bet. 10. Akromov R.A. Yuqori malakali futbolchilarni tayyorlash. To. 2014 y. 74 bet. 11. Aladashvili G.A. Prijkovaya podgotovlennost futbolistov i metodika yeyo razvitiya. Avtoref. 2012 g. 12. Ayrapetyans L.R., Godik M.A. Sportivniye igri. Izd: Ibn Sino 2014 g. – 156 Biz sharqlimiz, qudrat millat vakillarimiz. O’zbekiston futboli. 2013 yil 28 yanvar. 13. Bril M.S. Individualizasiya v sportivnix igrax: Turdnosti, opit, perspektivi. 2011 g. 32-33 str. 14. Futbol yo’ini texnikasi – Toshkent, 2012 y. 125 bet. 15. Futbol. Uchebnik. Pod ob. red. R.I. Nurimova. T., 2015. Internet manbaalari 1. Ziyonet ta’lim tarmog’i http://www.ziyonet.uz 2. Qidiruv portali http://www.google.uz 3. Qidiruv portali http://www.uz 4. Respublika ta’lim portali http://www.edu.uz 5.Respublika pedagogik ta’lim portali http://www.pedagog.uz 31 32

Futbol o‘yinida musobaqa qoidasa va hakamlik qilish uslubiyati 


MUNDARIJA

KIRISH…………………………………………………………………………….3

I.BOB. FUTBOL O‘YINIDA MUSOBAQA QOIDALARI

1.1. Futbol musobaqalarining umumiy qoidalari va ularning ahamiyati………..….5

1.2. O‘yin davomida futbolchilarning asosiy vazifalari va cheklovlari………...…..7

1.3. Musobaqalarda ishtirok etuvchi jamoalarning ro‘yxatdan o‘tish va tayyorgarlik jarayoni……………………………………………………………………………10

II.BOB. FUTBOL HAKAMLIGI QILISH USLUBIYATI.

2.1. Futbol hakamining vazifalari va mas’uliyati o‘yinni boshqarish………….....14

2.2. Hakamlikda odil va xolis qarorlar qabul qilish tamoyillari…………………..17

2.3. Hakamlarning jismoniy va psixologik tayyorgarligi…………………………19

XULOSA…………………………………………………………………………23

FOYDALANILGAN ADABIYIOTLAR…………………………….…………25

 

 

 

 

 

 

           

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 


 

KIRISH 

Kurs  ishi  mavzusining  dolzarbligi.  Futbol o‘yini taktikasini o‘rgatish — sport ta'limining ajralmas bir qismi bo‘lib, futbolning muvaffaqiyatli o‘ynashi uchun zarur bo‘lgan nazariy va amaliy bilimlarni o‘z ichiga oladi. Taktika, o‘z navbatida, o‘yin jarayonida jamoaning harakatlarini rejalashtirish, raqibning harakatlariga moslashish va o‘z strategiyasini amalga oshirishni anglatadi. Futbolda taktikani o‘rganish jarayoni o‘quvchilarning o‘yin jarayonini chuqurroq tushunishlariga, o‘z vazifalarini aniq bilishlariga va jamoaviy faoliyatlarini samarali tashkil etishlariga yordam beradi.

Futbol o‘yinida taktika o‘yinchilarning harakatlarini belgilab beradigan asosiy jihatlardan biridir. Har bir jamoa o‘z o‘yin uslubini, formasiyasini va strategiyasini ishlab chiqish orqali raqibga nisbatan ustunlikka erishishga harakat qiladi. Taktika o‘rganish jarayoni nafaqat o‘quvchilarni futbol qoidalari bilan tanishtirish, balki ularning raqobatbardosh muhitda qanday qilib muvaffaqiyat qozonishlarini tushunishlariga ham yordam beradi.Taktikani o‘rgatishda nazariy bilimlar va amaliy mashg‘ulotlar o‘zaro bog‘liq bo‘lishi zarur. Nazariy bilimlar o‘quvchilarga taktik tushunchalar, o‘yindagi shakllar va harakat strategiyalarini o‘rgatadi. Bu jarayonda o‘quvchilar o‘z pozitsiyalarini yaxshiroq tushunishadi va o‘zaro muvofiqlikda harakat qilishni o‘rganadilar. Amaliy mashg‘ulotlar esa nazariy bilimlarni amalda qo‘llash imkoniyatini beradi, bu esa o‘quvchilarning o‘z qobiliyatlarini rivojlantirishlariga yordam beradi.Bugungi  kunga  kelib  jismoniy tarbiya  va  sport  yoshlar  hayotining ajralmas  qismiga  aylanib bormoqda.  Chunonchi,  O`zbekiston Respublikasi  Prezidentining  “O`zbekiston bolalar  sportini  rivojlantirish  jamg`armasini to‘zish  to`g`risida”gi  Farmonida: “Bolalarni  jismoniy  va  ma`naviy  tarbiyalashning  zamonaviy shakl  va  uslublarini, jinsi  va  yoshiga qarab  bolalarga  sport  ko`nikmalarini  singdirish, sport  sohasida  iqtidorli bolalarni  tanlab  olishning ilmiy  asoslangan  tizimlarini ishlab  chiqishni  tashkil etish  hamda  ularni tatbiq  qilishga  ko`maklashish”  lozimligi alohida  ta`kidlangan. 

O‘zbekiston  Respublikasi Prezidentining  2018-yil  5-martdagi “Jismoniy  tarbiya  va  sport  sohasida davlat  boshqaruvi  tizimini tubdan  takomillashtirish  chora-tadbirlari  to‘g‘risida”gi  PF-5368-sonli farmoni,  2017-yil  9-martdagi “O‘zbekiston  sportchilarini  2020-yilda Tokio  shahri  (Yaponiya)da bo‘lib  o‘tadigan  XXXII  yozgi  Olimpiya va  XVI  Paralimpiya o‘yinlariga  tayyorgarlik  ko‘rish to‘g‘risida”  PQ-2821-sonli  va  2017-yil  3-iyundagi “Jismoniy  tarbiya  va  ommaviy  sportni yanada  rivojlantirish  chora-tadbirlari  to‘g‘risida”gi  PQ-3031-sonli qarori  ijrosini  ta’minlash maqsadida,  Respublika  “Talaba” sport  federatsiyasi  hamda  Respublika  “Barkamol avlod”  jamiyati  birlashtirilib,  uning  negizida  “O‘zbekiston talabalar  sporti  Assotsiatsiyasi”  tashkil etildi.

Sport  o‘yinlari  jismoniy tarbiya  va  sport  tizimida  asosiy o`rinni  egallaydi.  Sport  o`yinlari  umumta`lim, kasbhunar va  oliy  ta`lim muassasalarida  fan  dasturlariga kiritilgan.  Bu  borada bolalarni  BO‘SM  va  maxsus  ixtisoslashtirilgan  sport  maktab  internatlarda katta  ishlar  olib  borilmoqda.  Buning  natijasini joriy  etilgan  uch  bosqichli  tizim  «Universiada»  sport  musobaqalarida  yaqqol ko`rish  mumkin.  Shu  sababli  «Sport harakatli  o`yinlar»,  «Sport turlaridan  hakamlik», «Sport  mahoratini  oshirish» fanlari  bo`yicha  pedagogik faoliyatda  zarur  bo`lgan bilim,  ko`nikma  va  malakalarni  shakllantirishga  qaratilgan.

Kurs  ishining maqsadi  futbol o‘yinida musobaqa qoidalari va hakamlik qilish uslubi, o‘yin jarayonini tartibga solish va adolatli o‘yin muhitini ta'minlash maqsadida muhim ahamiyatga ega. 

Kurs  ishining ob’ekti: futbolchilarning  amaliy  tayyorgarlik  mashg‘ulotlari  va  to`garak  mashg`ulotlari.

Kurs  ishining predmeti: yosh  futbolchilarning  tezkorlik sifatlarini  rivojlantirish  nazariyasi usul  va  uslublari

Kurs  ishining vazifalari:

Kurs  ishi  mavzusiga oid  ilmiy-metodik  adabiyotlarnim,  darslik, o`quv  qo`llanmalarni  o`rganish, tahlil  qilish  va  umumlashtirish;

I.BOB. FUTBOL O‘YINIDA MUSOBAQA QOIDALARI.

1.1. Futbol musobaqalarining umumiy qoidalari va ularning ahamiyati.

Купить