Gʻarbiy Yevropaning oʻrta asr madaniyati - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	30000UZS
Hajmi	222.0KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	03 Iyun 2025
Kengaytma	doc
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

G'ayrat Ziyayev

Ro'yxatga olish sanasi 14 Fevral 2025

122 Sotish

Gʻarbiy Yevropaning oʻrta asr madaniyati

Sotib olish

G ARBIY YEVROPANING O RTA ASR MADANIYATIʻ ʻ
MUNDARIJA
KIRISH ...................................................................................................................................................... 2
I.BOB YEVROPA MADANIYATI HAQIDA UMUMIY TUSHUNCHA. .............................................................. 5
I.1. Xristianlik – Yevropa madaniyatining o‘zagi ....................................................................................... 5
I.2 Yevropada ta’lim tizmi va universitetlar faoliyati .............................................................................. 17
II.BOB YEVROPA MADANIYATINING O‘ZIGA XOS XUSUSIYATLARI. ........................................................ 26
II.1. Yevropada Uyg‘onish davri ............................................................................................................. 26
II.2.Yevropada me’morchilik va san’at. .................................................................................................. 42
XULOSA .................................................................................................................................................. 48
FOYDALANGAN MANBA VA ADABIYOTLAR RO‘YXATI ............................................................................ 51
1

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi. Milliy ma’naviyatimizni rivojlantirish, uni xalqimiz,
ayniqsa, yoshlarimiz hayotiga singdirishda ijtimoiy-gumanitar fanlarning
ahamiyati juda katta. Afsus, bu fanlar rivoji zamondan ortda qolmoqda. Xususan,
biz uchun nihoyatda dolzarb bo‘lgan tarix fani ham bundan mustasno emas.
Tarixga oid ilmiy tadqiqot ishlari asosan bayonchilik, publitsistik usulda olib
borilmoqda. Natijada, olis va yaqin o‘tmishimizdagi ko‘pgina voqealar mohiyati,
ularni yuzaga keltirgan omillar va tarixiy qonuniyatlar ochilmasdan qolmoqda.
Bir haqiqatni barchamiz chuqur anglab olishimiz zarur: milliy tarixni milliy
ruh bilan yaratish kerak. Aks holda, uning tarbiyaviy ta’siri bo‘lmaydi. Biz
yoshlarimizni tarixdan saboq olish, xulosa chiqarishga o‘rgatishimiz, ularni tarix
ilmi, tarixiy tafakkur bilan qurollantirishimiz zarur. Buning uchun, avvalo,
O‘zbekistonda tarix fanini 2030-yilgacha rivojlantirish konsepsiyasini ishlab
chiqishimiz vaqti-soati keldi, deb o‘ylayman. Tarix institutini bu fanni
rivojlantirish bo‘yicha tayanch ilmiy muassasa etib belgilash kerak”, — dedi
Prezident.
Davlat rahbari Fanlar akademiyasi qoshidagi “Eng yangi tarix” markazi
xodimlarining oylik ish haqi miqdorini ilmiy-tadqiqot instituti xodimlari maoshiga
tenglashtirib, uning faoliyatini kuchaytirish kerakligini qayd etdi. 1
“Shuningdek, ta’lim muassasalarida tarix fanini o‘qitish va targ‘ib etish ishlarini
tubdan yaxshilash bo‘yicha ham aniq chora-tadbirlarni ishlab chiqish lozim.
‘O‘zbekiston tarixi’ telekanali vatanimizning shonli tarixi va ajdodlarimizning
jahon sivilizatsiyasiga qo‘shgan beqiyos hissasini to‘laqonli ko‘rsatib beradigan,
xalqimiz, ayniqsa, yoshlarimiz sevib tomosha qiladigan ilmiy-ma’rifiy kanalga
aylanishi kerak”, — dedi davlat rahbari. Shavkat Mirziyoyev mas’ullarga bir oy
muddatda tarix fanini rivojlantirish to‘g‘risida Prezident qarori loyihasini
tayyorlash topshirig‘ini berdi.
Shu nuqtai nazarda muhtaram Prezdentimiz Shavkat Mirziyoyev yurtimiz
tarixi bo‘yicha quydagicha fikrlarini keltirib o‘tishimiz lozim:
1
Mirziyoyev Sh . M . Milliy taraqqiyot yolimizni qat ’ iyat bilan davom ettirib , yangi bosqichga kotaramiz . Toshkent -
“ Ozbekiston ”-2018 yil .539- bet .
2

- Hamma o z tarixini ulug laydi. Lekin bizning mamlakatimizdagidek boyʻ ʻ
tarix, bobolarimizdek buyuk allomalar hech qayerda yo q. Bu merosni chuqur
ʻ
o rganishimiz, xalqimizga, dunyoga yetkaza bilishimiz kerak. Bu markazga kelgan
ʻ
odam tariximiz haqida to la tasavvurga ega bo lishi, katta ma naviyat olib ketishi
ʻ ʻ ʼ
zarur, - deb fikrlarini aytib o‘tadilar. 2
Kurs ishining maqsadi: Yurtimiz tarixi bilan chambarchas bog’liq bo‘lgan
Yevropa tarixini oliy ta’lim muassasalarida ta’lim olayotgan talaba yoshlar uchun
xolisona yoritib berish, ayniqsa tarix yo‘nalishida bilim olayotgan talaba
yoshlarga yevropa davlatlari madaniyatining jahon tarixida tutgan o‘rnining
qanchalar muhim ekanligini va bu davlatlar o‘rta asrlar tarixida chuqur iz
qoldirgani haqida ma’lumot berish. Umuman olganda Uyg‘onish davrida sodir
bo‘lgan ilim-fan va kashfiyotlarni chuqurroq va teran o‘zlashtirishim zarur.
Kurs ishining vazifasi: XI-XV asrlarda. Yevropada markazlashgan
davlatlar - Angliya, Fransiya, Portugaliya, Ispaniya, Gollandiya va boshqalarning
bosqichma-bosqich shakllanishi jarayoni sodir bo‘lib, ularda boshqaruvning yangi
shakllari - Kortes (Ispaniya), Parlament (Angliya), Bosh shtatlar () paydo bo‘ladi.
Frantsiya). Markazlashtirilgan hokimiyatning mustahkamlanishi iqtisodiyot, fan,
madaniyatning yanada muvaffaqiyatli rivojlanishiga, ishlab chiqarishni tashkil
etishning yangi shakli - manufakturaning paydo bo‘lishiga yordam berdi.
Yevropada kapitalistik munosabatlar paydo bo‘lishi haqida ma’lumotlarni
keltirishimiz zarur. Aynan o‘sha davrni aytganda o‘tmish madaniyatining
ulug‘vorligini tasdiqlovchi tarixiy xotiraning ham saqlanib qolganligi yangi
madaniyatning shakllanishida katta ahamiyat kasb etib, tafakkurda va ilmu ijodda
dogmatizmni, jaholat va mutaassiblikni yorib o‘tib, insonni qadrlash, uning
iste’dodi, aqliy-ijodiy qobiliyatini yuzaga chiqarish, cherkov sxolastikasidan
qutulib, adabiyotda va san’atda dunyoviy go‘zallik, inson erki, hurfikrlilik uchun
kurash jarayonlarida namoyon bo‘ldi.
2
Mirziyov Sh . M . Tanqidiy tahlil , qat ' iy tartib - intizom va shaxsiy javobgarlik – har bir rahbar faoliyatining kundalik
qoidasi bo ‘ lishi k е rak . O ‘ zb е kiston R е spublikasi Vazirlar Mahkamasining 2016 yil yakunlari va 2017 yil
istiqbollariga bag ’ ishlangan majlisidagi O ‘ zb е kiston R е spublikasi Pr е zid е ntining nutqi . GG Xalq so ‘ zi gaz е tasi .
2017 yil 16 yanvar , №11 .
3

I . BOB YEVROPA MADANIYATI HAQIDA UMUMIY TUSHUNCHA.
I.1. Xristianlik – Yevropa madaniyatining o‘zagi
O‘rta asrlarda feodal munosabatlarning shakllanishi ijtimoiy-siyosiy va
madaniy hayotda keskin o‘zgarishlarni keltirib chiqa rdi. Ayniqsa, diniy
aqidalarning rasman tus olib, ko‘p xudolikdan yakka xudolik ― tavhid aqidasiga
o‘tish jarayoni insoniyatning hayot tarzini o‘zgartirdi. Bibliya, Qur’oni Karimning
paydo bo‘lishi nafaqat Sharqda, balki G‘arbda ham tafakkurni va hayot tarzini
jiddiy o‘zgartirdi. Ma’jusiylik davrida ijtimoiy tengsizlik, jabr, zulm kuchli edi.
Masihiylikda endi ma’naviy jihatdan barcha insonlar Xudo oldida teng qadrlanadi
degan g‘oya ta’sirida insoniyat ma’lum darajada tartibga solingan hayot kechira
boshladi.
Muqaddas yozuvlar va manbalarning vujudga kelishi nafaqat xalqlar va
davlatlar diniy hayotining rivojida, balki, dunyoviy hayotning takomilida ham
muhim o‘ringa ega bo‘ldi. Jumladan, iudaizm tarixi, nazariyasi qadimgi
yahudiylarning hayoti va taqdiri bilan bog‘langan. Bibliyaning qadimgi Ahd-
Tavrot qismi bu to‘g‘rida to‘liq ma’lumot beradi.
Hamma dinlar o‘z davridagi ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy munosabatlarning
ta’sirida, jamiyat ma’naviy hayotidagi o‘zgarishlarga, talablarga javob tarzda
yuzaga kelgan. Xuddi Shuningdek, hech bir din sof tarzda paydo bo‘lmagan, uning
negizida bir tomondan ibtidoiy diniy, ikkinchi tomondan o‘z davridagi ijtimoiy-
falsafiy, axloqiy qarashlar yotadi. Demak, hamma dinlarda vorisiylik an’anasi
mavjud. 3
Mutaxassislarning ta’kidlashicha, xristianlik Fors ko‘rfazi atrofida yuzaga
kelgan, keyinchalik butun Rim imperiyasiga tarqalgan bo‘lib, unga yahudiylik dini,
stoiklar, ayniqsa qadimgi yunon faylasufi Seneka ta’limoti ta’sir qilgan deb
hisoblashadi. Xristianlikka Ploton idealizmining ta’siri katta bo‘lganligi ilmiy
adabiyotlarda asoslab berilgan.
Xristianlarning imperator Konstantin davri Rimda rasmiy din sifatida tan
olinishi, unda zoxidlar (monaxlar) oqimini yuzaga keltirdi. Monaxlar xristianlikni
3
Abdullaev M . Madaniyatshunoslik asoslari T .: « Turon » 2006 y .
5

davlat, jamiyat ishlari bilan qo‘shilishiga qarshi oqim edi. Xristianlikni davlat,
jamiyat ishlariga aralashishni Avgust Blajenniy qo‘llab chiqdi. U o‘zining diniy-
falsafiy asarlarida ilohiy hokimiyat azaliy, odamlar intiladigan dunyoviy hokimiyat
o‘tkinchi degan fikrlarni ilgari surdi. Bu fikrlar rasmiy cherkov uchun ayni muddo
edi. Shu tariqa davlatni dinga, cherkovga itoat ettirish boshlandi.
Konstantinning poytaxti Konstantinopolga ko‘chirishi bilan xristianlikda
markazi Konstantinopol bo‘lgan Sharqiy va marzakiy Rim bo‘lgan g‘arbiy oqimlar
(cherkovlar) yuzaga keldi. Rimdagi xristian cherkovini boshqaruvchi episkoplar,
patriarxlar “papa” deb ataladigan bo‘ldi. Konstantinopol cherkovini esa patriarx
boshqaradi. Tez orada Sharqiy va g‘arbiy cherkovlar o‘rtasida bir-birini inkor
etuvchi qarashlar vujudga keldi. Rim papasi o‘zini butun xristianlar dunyosini
boshqarishi, barcha davlatlar, podshohlar unga bo‘ysunishi zarur degan g‘oyani
ilgari sura boshladi. Sharq cherkovi va Konstantinopol imperatori esa har kim o‘z
ishini qilishi, din, cherkov kishilarni xudo bilan munosabatlarini yo‘lga qo‘yib
borishi lozim, degan fikrda edi. Imperator xristianlikka e’tiqod qilsada,
cherkovning davlatni boshqarish ishlariga aralashishga yo‘l qo‘ymaslikka intildi.
Rim papasi Konstantinopol cherkovini o‘z ta’siriga olish niyatida elchilarni
yuborgan. Patriarx Mixail Kerullariy papa odamlarini sovuq kutib oldi. Bundan
norozi bo‘lgan elchilar Sofiya ibodatxonasiga borib papa nomidan patriarxni
cherkovdan chetlatilgan deb e’lon qiladilar. Patriarx ham sobor chaqirib elchilarni
o‘zini cherkovdan chetlashtirishga muvaffaq bo‘ladi. Ushbu ziddiyatdan keyin
Rim cherkovi bilan Konstantinopol cherkovi o‘rtasidagi aloqalar rasmiy (1054 yil)
uziladi. Sharqiy xristianlar pravaslavlar (chin e’tiqodchilar), g‘arbiy xristianlar
katoliklar (butun dunyo) deb ataladigan bo‘ladi.
Pravoslav cherkovi davlat ishlariga aralashishdan ko‘ra o‘zining diniy ishlari
bilan ko‘proq mashg‘ul bo‘ldi. Biroq bu pravoslav cherkovining davlatdan
butunlay ayricha yashadi degani emas. Pravoslav dinining yirik namoyondalari
e’tiqod etuvchilarning ma’naviy-ruhiy tarbiyasiga e’tibor berganlaridek, ularning
davlat va jamiyat ishlarida ham sadoqatli, muruvvatli, iymonli bo‘lishiga da’vat
etadi.
6

O‘rta asrlar Uyg‘onish davri, Reformatsiya kabi ijtimoiy-siyosiy, ma’naviy-
madaniy o‘zgarishlarni o‘z ichiga oladi. Aynan bu davrlarda xristianlik dunyoni
ma’naviy-ruhiy nuqtai nazardan o‘zgartirish to‘g‘risidagi rang-barang qarashlarini
yuzaga keltiradi. Shu davrlardan boshlab deyarli barcha faylasuflar, tarixchilar,
o‘zini intellektual sohaga oid deb qarovchi kishilar Islo Masih ta’limotini u yoki bu
darajada tahlil qilishga, undan oziq olishga intiladilar. San’at, adabiyot, me’morlik,
falsafa, hatto ijtimoiy-siyosiy sohalarda xristianlik ijodiy kuchlari ruyobga
chiqarishiga da’vat etuvchi ma’naviy kuch sifatida namoyon bo‘ldi. Yevropada
universitetlar yuzaga kelib, teologiyani o‘qitish yo‘lga qo‘yildi.
Xristianlik yoki masihiylik-dunyodagi ko‘p tarqalgan ijtimoiy, falsafiy, diniy
oqimlardan biri bo‘lib, Bibliyaning yangi Ahd qismiga asoslanadi. YAngi Ahd
(“Xushxabar”) Iso-Masih yaratgan ta’limotdan iboratdir. Xristianlikning asosiy
g‘oyasi-Isoning odamzodning haloskori - “messiya” ekanligi yahudiylikda mavjud
bo‘lib, oxiratga yaqin kelishi kutilayotgan haloskor haqidagi ta’limotdan kelib
chiqqan.
Xristianlikdagi bu g‘oya Isoning o‘zini ixtiyoriy tarzda qurbon qilishi
haqidagi ta’limoti bilan mustahkamlanadi. Xristianlik Ota Xudo, O‘g‘il Xudo va
Muqaddas Ruh-uchlik xudo to‘g‘risidagi ta’limotga asoslanadi. Bu din dunyoning
hamma mamlakatlarida uchraydi. Garchi xristianlik bugungi kunda G‘arb
mamlakatlariga xos oqim bo‘lsa-da, aslida Sharq va uning madaniyati bilan zich
bog‘langan. U Sharqning boy mifologik, badiiy va aqidaparastlik imkoniyatlaridan
foydalandi. Bu imkoniyatlar ― xristianlikning paydo bo‘lishi uchun bitta
imkoniyat va asosdir. Ikkinchi imkoniyat ― xristian ta’limotining yuzaga kelishida
iudaizmning muhim asos bo‘lganidir.
Bitta dalil: insoniyatning gunoh qilishi va gunohlardan forig‘ bo‘lib, najot
topish g‘oyasi asli qadimgi Misr va Hindiston dinlarida, zardushtiylikda ham,
Qadimiy Ahdning barcha kitoblarida o‘z aksini topgan. Gunoh va insoniyatning
gunohlardan xalos bo‘lib, najot topish g‘oyasi Yevropa uchun ham, Sharq xalqlari
hayot tarzi uchun ham muhim axloqiy mezondir.
7

Ilk xristianlik, barcha diniy ta’limotlar singari ijtimoiy-siyosiy g‘oyalar
mahsuliga, iudaizmga va Rim hokimiyatining sobiq YAhudiya hududidagi
hukmronligiga qarshi, ochiqroq aytganda, ezilgan, xo‘rlangan, azob chekayotgan
xalqning ta’limoti sifatida vujudga keldi. Xristianlik ta’limoti ommani kurashga
da’vat qilmadi, Shu ma’noda bu oqimni aslo inqilobiy deb bo‘lmaydi. Aksincha,
turli ko‘rinishdagi qo‘zg‘olon va urushlarning, nizolarning oldini olgan oqim
sifatida paydo bo‘ldi. 4
Insoniyatni halollikka va ortiqcha hashamatlarga, boylikka berilmaslikka
da’vat qilish ham xristianlik ta’limotining muhim jihatlaridandir. Xristianlik
ta’limoti Sharqning mahsuli bo‘lsa-da, Yevropa madaniyatining yuzaga kelishi va
taraqqiyotida katta xizmat qiladi. Shubhasiz, Yevropaning boy madaniyati ildizlari
antik davr falsafasidan, haykaltaroshligidan, arxitekturasi va teatridan oziqlangan
bo‘lsa ham, Leonardo da-Vinchi, Donatello, Jotto, Mikelanjelo, Rafael asarlari
xristianlik badiiy tafakkuri durdonalaridir.
Ammo o‘rta asrlarda xristian ruhoniylari Yevropa adabiyoti, Nikolay
Kopernik, Jardano Bruno, Galilo Galileyning ilmiy kashfiyotlariga qarshi kurashdi.
Bu kurashni xristian ta’limotining bo‘linishi mahsuli va o‘ziga xos diniy
ta’limotning “zo‘ravonlik” siyosati deb baholash lozim. Bu fikrimizni dalillash
uchun xristianlikning ilk o‘rta asrlardagi faoliyatidan boshlab o‘rta asrlargacha
bo‘lgan tarixiga qaytaylik.
Xristian dinining rasmiy tus olishi osonlik bilan bo‘lmadi. 391-392 yillar
imperator Feodosiy xristian dinini buyruq bilan rasmiylashtirgan bo‘lsa-da, u 451
yilga kelib amalga oshirildi. Endilikda bu din antik dini, falsafasi va faniga qarshi
shafqatsiz kuraShuvchi, faqat din arboblari, Rim papasi, cherkov manfaatini
ko‘zlovchi jangovor kuchga aylandi. Huquq tengligi narigi dunyoda, bu dunyoda
azob chekkanlar narigi dunyoda rohatda bo‘ladilar, degan ta’limot ishlab chiqildi.
Xristian dini Yevropa mamlakatlarida feodalizm tuzumining tasdiqlovchi va
oqlovchisiga, o‘rta asrlarning hukmron mafkurasiga aylandi. CHerkov aqidalarida
4
Boboev H., Hamroev T., Alimasov V. Madaniyatshunoslik. T.: «Yangi asr avlodi», 2001 y.
8

har bir inson hokimlarga bo‘ysunishi shart. O‘rta asr adabiyoti ham xiristian dini,
cherkov bilan mutloq bog‘liq bo‘lgan. O‘rta asr Yevropasida adabiyotga faqat so‘z
san’ati bilan bog‘liq ijod sifatida qaralmagan, balki diniy marosimlar bilan
aloqador janrlar – madqxiya, epitafiya, diniy she’rlar, avliyolar haqidagi
qissalarnigina adabiyot deb hisoblaganlar. Haqiqiy badiiy asarlarni rasmiy diniy
adabiyot tan olmagan.
V asrda Rim episkopi Papa deb e’lon qilingan. Papaning qo‘li ostida katta
hukmronlik bor edi. Rim papasi: “Mening hukmronligim Xudo tomonidan
berilgan, men gunohsizman”, deb e’lon qildi. Shu tariqa Rim Papasining obro‘-
e’tibori, siyosiy mavqei o‘rta asrdagi Yevropa hukmdorlaridan yuqori bo‘ldi. Endi
katolik dini O‘rta asrlarda Yevropa tarixida o‘z hukmronligini zo‘rlik bilan
o‘tkazadigan bo‘ldi. Hukmdorlar ham Rim papasining obro‘siga tayandilar,
dominikchilar, tamplierlar, Malta ritsarlari kabi diniy tariqatlarning obro‘yidan
foydalandilar. “Iso-Masih qabrini iymonsizlardan xolos qilish” uchun Quddusga
qilingan salib yurishlari bunga guvohlik beradi.
O‘rta asrlar Yevropa madaniyati cherkov-diniy g‘oyasi bilan yaqindan
bog‘langan edi. CHerkovning hukmronligi o‘rta asrlar madaniyatining turli
sohalarida, chunonchi, fan, maktab, adabiyot, san’atda aks etdi: kishilarning olam
to‘g‘risidagi bilimlari mahalliy cherkov ta’limoti doirasi bilan cheklanardi. Boshqa
mamlakatlar to‘g‘risida ma’lumotlar juda oz bo‘lganligidan, Yevropaliklar ancha
vaqtlargacha olis yurtlar haqida turli uydirmalarni to‘qishardi. Fan va texnika
taraqqiyoti darajasi juda past bo‘lganligidan, odamlar qurg‘oqchilik, toshqin va
kasalliklar oldida ojiz edilar.
Jismoniy ehtiyojlar va lazzatlar mutlaqlashtirilgan Rim jamiyatining achchiq
saboqlariga tayanib, xristianlik insondagi ruhiyatga, uning ichki dunyosiga asosiy
e’tiborni qaratdi. U insonni ziynat va ko‘ngilhushlikdan o‘zini tiyishga, ko‘ngilli
ravishdagi javonmardlikka, hissiy, jismoniy tuyg‘ularni so‘ndirishga chaqiradi.
Xristianlik ruhiyatning jismoniy kamolotdan ustunligini e’lon qilib, inson
ruhoniyati, ma’naviyatini shakllantirishga, uni ahloqan yuksaltirishga katta hissa
qo‘shdi.
9

Bu davrda oliy diniy hokimiyatni oliy siyosiy hokimiyat bilan yagona qo‘lda
birlashtirishga urinish g‘oyasi kuzatiladi. Bunga Rim papalarining (Sharqda - Arab
halifaligi) Yevropada hokimiyat jilovlarini o‘z qo‘llariga olishga intilishlari misol
bo‘la oladi. CHerkovning qudratli ta’siri o‘laroq, Rim papalari Xudoning erdagi
noiblari hisoblanar edilar. XII asrga kelib esa, milliy, siyosiy va davlat manfaatlari
bilan diniy faoliyat o‘rtasida ziddiyat, nizolar kelib chiqdi.
Iso-Masih - Qur’onda tilga olingan payg‘ambarlardan biri. Islomda
Muhammad (s.a.v.)dan oldingi payg‘ambar sifatida alohida e’zozlanadi. Iso
Masihga “Injil” nozil qilingan. Qur’onga ko‘ra, Iso - Ollohning o‘g‘li emas, Xudo
ham emas. Iso - Ollohning bandasi va bokira qiz Maryamdan mo‘‘jiza bilan
tug‘ilgan. Olloh unga “Bani Isroil” qavmini hidoyatga boshlash uchun
payg‘ambarlik darajasini iroda etdi. Iso odamlarni Xudoning amru farmonlariga
bo‘ysunib, gunohlardan tiyilishga, barchaga mehr shafqat bilan qarashga da’vat
qildi. YAxudiylarni noto‘g‘ri yo‘llardan qaytarib, ularga halol va haromni
tuShuntira boshladi. O‘zidan keyin Ahmad (ya’ni Muhammad) nomida bir
payg‘ambar bo‘lishi bashoratini ham etkazdi.
Xristianlikda Iso-Isus Xristos nomi bilan yuritilib, xristianlik asoschisi
hisoblanadi (“Xristos” so‘zi yunoncha bo‘lib, o‘zbek tilida “haloskor” ma’nosini
anglatadi). Xristian cherkovlarining aksariyati uni Xudo-odam sifatida ulug‘laydi.
Duradgor YUsufning xotini Mariyamdan tug‘ilgan Iso o‘z targ‘ibotchilik
faoliyatini boshlab, atrofiga 12 shogird (apostol- havoriy)larni to‘playdi.
Havoriylardan biri Iso targ‘ibot qilayotgan yangi ta’limotnioshkor etib qo‘ygani
tufayli yahudiylar sudi ― sinedrion Isoni o‘lim jazosiga hukm qiladi. Rim noyibi
Pontiy Pilat hukmni tasdiqlaydi. Iso Masih chormix qilinib, qatl etiladi. Xristianlar
Isoning tirilib kelishiga ("voskresene" ga) ishonadilar.
Xristianlik YAqin Sharq dinlaridagi xaloskorlik g‘oyasiga va rim-grek
falsafasi asosiga qurilgan. Xaloskorning kelishi haqidagi g‘oyalarni zaroastizm,
Bobil mifologiyasi va qadimgi Misr yozuvlarida uchratish mumkin. Xristianlikdagi
yakkaxudolik, xaloskorning ketishi, dunyoning Xudo tomonidan yaratilganligi,
“Xudo o‘g‘li”, odamning gunohdan paydo bo‘lgani haqidagi g‘oyalarni aslida
10

Filon Aleksandriskiy (mil. av. 20 mil. 54 y.y.) ishlab chiqqan. Donishmand
Senekaning tana “ruh qafasi”, aql va ruh Xudo ruhining uchqunchasi, ruh o‘z
qafasidan erkinlikka intiladi, qullik ruhga emas, tanaga xos hodisa, hamma kishilar
huquqiy masalalarida teng kabi fikrlarni ham keyinchalik xristianlikka o‘tdi. 324
yili Rim imperatori Konstantin o‘z hukmdorligini kengaytirish maqsadida
xristianlikni davlat dini deb e’lon qildi.
Xristianlikda asosiy g‘oyalar “Injil”da, uning ikkinchi qismi “YAngi Ahd”da
o‘z ifodasini topgan. Undagi eng asosiy ahloqiy falsafiy g‘oya Xudo – sevgi, mehr-
muhabbat manbaidir. Xudo barchani, millat va e’tiqodidan qat’i nazar,
sevguchidir.
Iso Masih odamlarga qarata, siz erning tuzisizlar, siz dunyoning nurisizlar.
Dushmanlaringizni sevinglar, la’natlanganlarni duo qiling, nafratlanganlarga
yaxshilik ko‘rsating. Boshqalar ustidan hukm chiqarmang, sizning ustingizdan
hukm chiqaruvchilar topiladi, sizlar qanday qilsangiz, sizga ham Shunday hukm
o‘tkaziladi. Odamlar sizga qanday muomala qilishlarini istasangiz, siz ham ularga
Shunday muomalada bo‘ling. Yomonga qarshi chiqmang, kim o‘ng-chekkanga
ursa, unga ikkinchisini ham urdir. Shunday qilib, osmondagi Otangiz barkamol
bo‘lgani kabi, siz ham barkamol bo‘linglar, (qarang: Injil, Stokgolm, 1992. 5-7
boblar) deydi.
Jamiyat va davlat tanazzulga yuz tutgan, yurt, el to‘plangan boyliklarga qarab
bir-biriga yov guruhlarga bo‘lingan kishilar nafsiga, shahvoniy hirslarga berilib
ahloqan tubanlashgan bir davrda bunday shiorlar bilan qalbi insonparvarlik
g‘oyalariga to‘liq insongina maydonga chiqishi mumkin edi. Odamni, millati,
egallagan mavqei va to‘plagan davlatidan qat’i nazar, “erning to‘zi”, “dunyoning
nuri”, ya’ni hayotning oliy ne’mati deb ulug‘lash buyuk jasorat edi. G‘animlarni
ham sevish, zo‘ravonlikni itoat va mehr- muhabbat ko‘rsatib engishga da’vat etish
xristianlikni jahon dinlaridan biriga aylantirdi. Bu fikr hozirgi kunda ham
ahloqning yuksak namunasi hisoblanadi.
11

Nasroniylik (xristianlik) jahon dinlari bo‘lmish zardushtiylik, buddaviylik va
islom kabi yirik dinlardan biri bo‘lib, yahudiylikdan mustaqil din sifatida ajralib
chiqqan. Hozirgi kunda unga 2 milliarddan ziyod aholi e’tiqod qiladi.
Katolik cherkovi qat’iy markazlashtirilgan yagona jahon markazi ― Rimning
ichidagi Vatikan davlatida joylashgan. Katolik cherkovini amalda papa va uning
joylardagi kardinallari boshqaradilar. Katolik cherkovida kardinal Rim papasidan
keyingi oliy ruhoniy bo‘lib, kardinallar majlisining roziligi bilan papa tomonidan
tayinlanadi va u papaning eng yaqin maslahatchisi hisoblanadi. O‘z navbatida
kardinallar yig‘ilishi Rim papasini saylaydi. Kardinallarning umumiy soni asrlar
davomida 70 nafardan oshmagan.
Messa - katolik xristianlarida asosiy ibodatlardan biri (liturgiya)ning nomi.
Xristianlarning e’tiqodiga ko‘ra, Messa jarayonida ibodat qiluvchilar Iso Masixga
qo‘shilish orqali o‘z gunohlaridan xalos bo‘ladilar. U “Injil” parchalarini o‘qish,
diniy mavzularni kuylash hamda Iso Masihni hayoti va o‘limini ifodalovchi
maxsus harakatlardan iborat.
Uyg‘onish davridan boshlab Yevropa madaniyatida eng yirik diniy musiqa
janrini, lotin matnlarida aytiladigan organ yoki vokal-cholg‘u turkumining oddiy,
tantanavor hamda qisqa turlari mavjud. Lyudvig van Betxoven, Iogann Sebastlin
Bax, Iosif Gaydn, Motsart kabi buyuk bastakorlar organ musiqasi daholari
deyiladi.
Pravoslavie - xristianlikdagi 3 asosiy oqimdan biri. Rim imperiyasi G‘arbiy
va Sharqiy qismlarga ajralgach (395-yil), paydo bo‘lgan. Pravoslavie ilohiyoti
asoslari IX-XI asrlarda Vizantiya da shakllangan. Xristian cherkovi katolik va
provaslavie cherkoviga bo‘linganidan keyin 1054 yilda mustaqil cherkov sifatida
uzil-kesil qaror topdi. Yevropada XI asrgacha maktablar cherkov qoshida bo‘lgan.
CHerkovlarda ta’lim biron xalq gaplashmaydigan lotin tilida olib borilgan. Slavyan
xalqlarining ko‘pchiligi xristian dinini Vizantiya imperiyasidan qabul qilgan. Diniy
kitoblarni slavyan tiliga ko‘chirishga zarurat tug‘ildi, ammo buning uchun avvalo
slavyanlarning yozuvini yaratish muammosi bor edi.
12

Rohiblardan Kirill va Mefodiy IX asr o‘rtalarida yunon alifbosi asosida
slavyan alifbosini yaratdi (u kirillitsa deb ataladi). Pravoslavie mazhabining asosiy
muqaddas kitoblari “Tavrot” va “Injil”dir. Asosan Sharqiy Yevropa va YAqin
Sharqda keng tarqalgan pravoslaviening katoliklardan farqlaridan biri Shuki,
yagona diniy markaz, cherkovlarning yagona boshlig‘i yo‘q.
Pravoslavie- olamning yaratuvchisi va boshqaruvchisi, muqaddas uchlikdan
iborat yagona Xudo va uning o‘g‘li Iso va muqaddas ruh ekanligi, Iso Masihning
haloskorlik faoliyatini tan oladi. Bu mazhabda xristianlikning 7 sirli marosimi
asosiy o‘rinni egallaydi. Pasxa va postlarga (nasroniylar ro‘zasi) katta e’tibor
beriladi. Diniy marosimlari ― butlarga sajda qilish, ruhoniylarning uylanishlari va
nikohdan o‘tishlarining mumkinligi, qo‘shiq qiroatlarini o‘z tillarida kuylash va
boshqa rasm-rusmlari bilan katolilikdan farq qiladi.
Ibodatxonalarda diniy ahamiyatiga ko‘ra ertalabki, peshingi va kechki
ibodatlar qilinadi. Asosiysi -peshingi ibodat bo‘lib, uni bajarish vaqtida qavmlar
non va vino tortadilar. Pravoslavie mazhabining o‘ziga xos xususiyati ikonalarga
sig‘inishdir. Ibodat qilish vaqtida xoch (krest), shamlar, har xil idishlar ishlatiladi.
Din tarixiy tajribalar asosida hayotni muqaddas shaklda tasvirlovchi
g‘oyalarni yaratdi. Natijada, falsafada – teologiya, adabiyotda – ilohiy didaktik
janrlar, Yevropa musiqasida cherkov gimnlari-liturgiya, tasviriy san’atda
xristianlik syujetlari asosiy o‘rin tutdi. Asosiy fanlar ilohiyot va sxolastika (o‘rta
asrlar falsafasida yunoncha bu atama dogma, yuzaki , formal bilimni anglatgan).
Ilohiyot olam va inson haqidagi o‘z «ilmiy» manzarasini yaratdi. Koinot
xususidagi ilmda Er-Olamning, markazi Ierusalim-Quddusi sharif dunyoning
markazi degan qarash hukmronlik qildi. Inson majoziy tarzda mikrokosmos-tana-
er, qon-suv, nafas-havo, harorat- olov, ya’ni u boshlang‘ich ibtidodan iborat deb
qaraldi.
G‘arb badiiy madaniyatining rivojlanishida madanitShunoslik va
san’atShunoslikda “xristianlik madaniyati”, “xristianlik san’ati” deb atalayotgan
ijtimoiy-madaniy voqelik alohida o‘rin tutadi. Eramizning boshlarida yuzaga
kelgan xristianlik III-IV asrlarga kelib nafaqat ruhiy hayotda, e’tiqod va ibodatda,
13

Shu bilan birga, badiiy ijodda ham o‘z ifodasini topa boshladi. Natijada IV-XIV
asrning o‘ziga xos G‘arb madaniyati paydo bo‘ldi. Shuni aytishimiz kerakki,
nafaqat G‘arb madaniyati va san’ati hamda xristianlik dini ham quruq joyda
bo‘lmasdan, u o‘zdan oldingi antik davrda shakllangan yahudiylik dini, qadimgi
Grek-Rim falsafasi va ahloqiy qarashlarining davomchisi edi. Shuning uchun uni,
ya’ni xristianlikni, butunlay yangi din va san’at yaratdi deyish tarixiy haqiqatga
ziddir.
Xristianlikning muqaddas kitobi “Injil” o‘zining tili, tasvir usuli va ichki
kompozitsiyasi nuqtai nazaridan badiiy asarni eslatadi. Uning baytlarini “she’r”
deb atashlari ham bejiz emas. “Injil”dagi afsona va rivoyatlar, hikmatli so‘zlar,
o‘xshatishlar, iboralar, avliyolar haqidagi hikoyalar keng tarqalib G‘arb hayoti
tarziga va madaniyatiga hamon jiddiy ta’sir o‘tkazib keladi. Shuning uchun ham
P.CHaadaev Injilda “barcha davrlarga taalluqli ilm, dars mavjud” deganida haq
edi.
Xristianlik san’ati uzoq yillar cherkov ta’sirida paydo bo‘ldi. Shu bois
xristianlik san’atida cherkov qurish va uni badiiy bezatish alohida bir san’at
sifatida shakllanadi. 532-537 yillarda Konstantinopolda qurilgan muqaddas Sofiya
ibodatxonasi o‘zining salobati bilan er va osmon o‘rtasida, muqaddas birlik, bu
birlikning esa yaratuvchisi mavjud degan fikrga undaydi. Ibodatxona ichlarini
bezashja ilohiy obrazlar bilan birga, real tarixiy shaxslar, ayniqsa, shoh va uning
oila a’zolari ham tasvirlanadigan bo‘ldi. Rangli tasvirlarni ilohiylashtirish va
ularga sig‘inish xristianlikning ashaddiy qo‘riqchilari bo‘lgan ruhoniylarga
yoqmaydi. Ular tarixga ikonaga qarshi kuraShuvchilar nomi bilan kirgan. VIII
asrdan boshlab ibodatxonalarni bezash, cherkov ruxsati bilan amalga oshiriladigan
madaniy markazlarga aylana bordi. Har bir shahar markazida ibodatxonalar
quriladi. Ilm, fandagi rang-baranglik va hurfikrlik san’atga ham ta’sir qildi.
Natijada ibodatxona ichlarini badiiy bezashda xristian dinining asoschilari va
targ‘ibotchilaridan tashqari yana real kishilar tasvirlari paydo bo‘ldi.
Shuni alohida ta’kidlash zarurki, xristianlik san’atida ilohiy obrazlar
g‘ayrihayotiy, g‘ayrinsoniy g‘oyalar bilan emas, balki aksincha, odamni undagi
14

go‘zallikni ulug‘lash g‘oyalari bilan sug‘orilgan. Hatto Xudo, Iso Masih ham
oddiy odam ko‘rinishida tasvirlanadi. Aynan mana Shu san’at usuli xristianlikni
barchaga tuShunrli, ular hayotiga yaqin dinga aylantirgan. Bu o‘rinda Rafael,
Mikelanjelo, Leonardo da Vinchi, Sebast’yano del P’ombo, Jorjone, Titsian,
Qorrejo, Federika Barochchi, Karrachi, Karavajo, A.Dyurer ijodini eslash
o‘rinlidir.
Xristianlik musiqa, aShula, xor orkestr san’atlaridan keng foydalangan.
CHerkov o‘z ta’sirini yoyish maqsadida bu san’atlardan foydalanishining maxsus
yo‘llarini ishlab chiqqan va qaysi o‘lkaga xristianlikni yoymoqchi bo‘lsa o‘sha
erga ruhoniylardan oldin musiqachilarni yuborgan. Injilning o‘zi ham xudoni
musiqa va qo‘shiq bilan sharaflashga da’vat etadi. Xristianlik bayramlari esa
ajoyib bir san’at namunasidir.
Asosiy mavzu -Xudoni kuylash, Injil asotirlari, avliyolar hayoti, ruhiy-
axloqiy poklanish, gunohdan forig‘ bo‘lish aqidalari edi. Musiqaviy madaniyat
negizini cherkov qo‘shiq-kuyi (liturgiya), musiqa, she’riyat va dramaturgiyani
o‘zida uyg‘unlashtirgan cherkov tantanalari tashkil etdi. Me’morlik va tasviriy
san’at ilohiyatni unsiz targ‘ib shakli tarzida namoyon bo‘ldi. Uning butun ifoda
shakli-bino ichining xoch shaklidaligi, atrofning bezak-hashami, turli haykalchalar,
moy bo‘yoqli tasvirlarda xristian ramzlari va xristianlik aqidalari ifodalangan.
Bosh janr ikona bo‘lib, u omma uchun xudo bilan ruhiy-hissiy bog‘lanish ―
aloqa shakli sanalgan. Tasvirda xudo bandalarining gunoh kechmishlari, ularni bu
gunohlardan forig‘ etishga qaratilgan motamsaro ko‘rinishi ifodalangan.
Monastirlar (yun.monaxlar maskani) - cherkovning muayyan yo‘l-yo‘riqlar
asosida birgalikda yashovchi monax (rohib)lar jamoasi; monaxlar jamoasi
foydalanadigan ibodatxona, turar-joy va xo‘jalik binolari majmuasi.
Monaxlar, rohiblar (yun.- yolg‘iz) -ijtimoiy-diniy guruh. Ular tarki dunyo
qilishi, mol-mulkdan voz kechishi, nafsini tiyishi (oila qurmasligi), qarindoshlik va
ijtimoiy aloqalardan holi bo‘lishi, qat’iy intizomga rioya qilishi kerak. Monax
monastirda yashashi va uning qoidalarini bajarishi shart hisoblangan.
15

Abbat katolik monastiri boshlig‘i. Xristian jamoalarining ijtimoiy tarkibi vaqt
o‘tishi bilan ruhoniylar va oddiy jamoa a’zolariga bo‘lingan. Ayrim jamoalar
o‘rtasidagi aloqalar mustahkamlanishi episkop boshliq cherkovning tarkib
topishiga olib keldi. CHerkov katta boylik to‘plab, siyosiy kuchga aylanib borgan.
Dastlab xristianlarni ta’qib etgan Rim imperatorlari keyinchalik xristianlik
tarafdorlari bo‘ldilar. IV asrga kelib, xristianlik Rim imperiyasida mavjud ijtimoiy
tuzum va uning tartiblarini himoya qiluvchi davlat diniga aylandi.
CHerkov (yun. - Xudoning uyi) -xristianlikdagi maxsus diniy tashkilot. O‘z
diniy aqidalari va marosimlari tizimiga ega. Xristianlik cherkovi - "Isoning ilohiy
tanasi", unga e’tiqod qiluvchilar Shu jamoa a’zolaridir. Iso esa Shu tana boshi deb
ta’lim beradi. CHerkov dindorlar uyushmasi bo‘lib, sirli marosimlar (xususan, non
va vino tortish marosimi)da inson bilan Xudoning birgalikdagi ishtiroki orqali
ularning birlashib ketishi amalga oshiriladi deb tasavvur qilinadi.
Xristian cherkovi keyinchalik o‘z maqsadi va mazmuni bilan hukmron tabaqa
manfaatiga xizmat qilsa-da, uning maorif, madaniyat va, ma’lum darajada,
fanlarningrivojlanishiga qo‘shgan hissasini e’tirof etish lozim. Dastlabki
kutubxonalar monastirlarda bo‘lgan. Monax-xattotlar, ko‘pincha diniy mavzuda
bo‘lsa-da, kitoblarning yangi nusxalarini ko‘chirganlar. Yevropada XI asrga qadar
maktablar ham cherkovlar qoshida tashkil etilgan bo‘lib, ularda o‘rta asrlarning
barcha buyuk allomalari talim olganlar.
Xristian dinining xaloskorlik kuchiga ishongan xalq ko‘pincha o‘z xohishi
bilan, ba’zida majburan hosilining katta qismini cherkov va monastirlar hisobiga
hadya qilar edi. Bu borada cherkovning naqadar katta imkoniyatlarga ega
bo‘lganligini Parij yaqinidagi Sen-Jermen monastiriga tegishli dehqonlar soni 80-
mingdan ortiq ekanligidan ham bilsa bo‘ladi.
O‘rta asrlar Yevropasida boy-badavlat kishilarning ham ko‘pchiligi savodsiz
bo‘lgan, Shu sababli jamiyatning barcha qatlamlari ishtirok etadigan ommaviy
tadbirlardan biri diniy mavzudagi ma’ruzalar edi. Voizlar insonning hayotida,
uning turmush tarzida, kasbiy faoliyatida amal qilinishi lozim bo‘lgan tadbirlar
to‘g‘risida nutqlar so‘zlab, ularni ezgulikka, o‘zaro hurmatga chaqirganlar.
16

Masalan, XIII asrda Germaniyada mashhur voiz Bertold Regensburgskiy (1210-
1272) Shunday atoqli arboblardan edi. Ma’lumotlarga ko‘ra, uning nasihatlarini
tinglash uchun 50 minglab xalq yig‘ilgan. 1250-1272 yillar mobaynida ushbu voiz
tomonidan tayyorlangan 60 ta nutq ma’lumdir. 5
B.Regensburgskiy inson xudo oldida quyidagilar uchun javob berishini
uqtiradi:
o‘zimiz uchun ( barchamiz ezgulikka intilib yashashimiz lozim );
iste ’ dodimiz ( lavozim , xizmat turi ) uchun ( qanday bo ‘ lishidan qat ’ iy nazar )
o ‘ z darajasidan hech kim nolimasligi kerak ;
Agar hamma ritsar , amaldor bo‘lsa , kim oziq - ovqat , kiyim - kechak
tayyorlaydi , binolar barpo etadi ? O‘g‘rilik , qalloblik , sudxo‘rlik xudo tomonidan
yaratilgan kasblar emas . Demak , ular bilan Shug ‘ ullanish - yaratganga shak
keltirishdir .
O ‘ rta asrlarning ilohiyotga oid muammolaridan biri aql va e ’ tiqod masalasi
hisoblanadi . G ‘ arbda bu bir tomondan , e ’ tiqodni aqldan mustaqil , mutlaq ustun deb
biluvchilar va ikkinchi tomondan , diniy aqidalarni asoslashda aqlning rolini e ’ tirof
etuvchilar ( Anliy Boetsiy , P ’ er Abelyar , Siger Brabantskiy ) o ‘ rtasidagi
munozaralarda ifodalanadi . Agar birinchilar avliyo Avgustinning « Anglash uchun
ishonaman » degan iborasini shior qilib , e ’ tiqodni zakovatdan ustun ekanligini
asoslashga uringan bo ‘ lsalar , ularning muholiflari Per Abelyarning « Ishonish
uchun anglayman » so ‘ zini shior deb bilganlar . XIII asrda Foma Akvinskiy « Oltin
oraliq » ni topish - zakovat orqali e ’ tiqodni qisman asoslashga urinib , aslida
Zardushtiylikning « Ikki haqiqat » to ‘ g ‘ risidagi ( dualizm ) nazariyasini e ’ tirof etdi .
Xalq orasida xristian dinining nufuzi yuqori bo ‘ lgan .
I.2 Yevropada ta’lim tizmi va universitetlar faoliyati
O‘rta asrlar Yevropa madaniyatining eng yirik yutug‘i o‘rta va oliy ta’lim
tizimining yaratilishidir. Bu davrda feodal jamiyatning dehqonchilik mehnatidan
ozod bo‘lgan qismi boshqa faoliyat turlari -san’at, adabiyot, harbiy xizmat, ta’lim
bilan Shug‘ullana boshladi. Ta’limning u yoki bu turi qadimgi sivilizatsiyada ham
5
Madaniyatshunoslik. Maruza matni. Gulmetov e. va boshqalar. T.: DITAF
17

mavjud bo‘lgan. Bu tizim ayrim hududlarda hatto bugungi oliy ta’lim
muassasalarining ilk ko‘rinishlari tarzida bo‘lgan. Masalan, qadimgi
YUnonistonda Pifagor, Aristotel maktablari uzoq vaqt, Platon akademiyasi esa
ulardan ham ko‘proq (ming yil) faoliyat ko‘rsatgan.
O‘rta asrlar Yevropasida savodli kishilar nafaqat dehqonlar, balki feodallar
orasida ham oz sonli edi. Ritsarlarning ko‘pchiligi imzo chekish o‘rniga belgi
qo‘yganlar. G‘arbiy Yevropada uzoq vaqtlargacha ruhoniylargina nisbatan
savodxon bo‘lib keldi: ular diniy kitoblarni o‘qishlari, ibodat duolarini bilishlari,
xudoning qudratini dindorlarga chiroyli qilib tasvirlab, kishilarni ishontirishlari
lozim edi.
CHerkov va monastirlar huzurida tashkil etilgan quyi maktablar o‘z oldiga
savodxon dindorlarni tayyorlashni maqsad qilib qo‘ygan. Bu maktablarda asosan
lotin tilini, ibodat va duolar o‘qish tartiblarini o‘rgatishga e’tibor berilar edi. Diniy
maktablarda sakkiz yoshli bolalar ham, o‘smir yigitlar ham yoshiga qarab,
sinflarga bo‘linmasdan, barobar o‘qitilgan.
Vizantiya Rim, yunon va ellinizm an’analari ta’sirida vujudga kelgan o‘ziga
xos madaniyat markazi edi. Antik davr ta’limi an’analari saqlanib qolgan va
yuksak darajada rivojlangandi. Vizantiyaliklar ta’limning har qanday turiga, ilm-
fanga katta e’tibor bilan qaraganlar. Mamlakatda davlat tili yunon tili bo‘lib,
qadimgi Rim maorifi tartibi to‘la saqlanib qolgan edi. Bolalar 6-7-yoshdan maktabga
berilib, boshlang‘ich ta’lim (o‘qish va yozishni o‘rganish) xususiy maktablarda 2-3
yil davomida amalga oshirilgan.
VIII asrgacha o‘quv dasturi majusiy dinlar afsonalariga, keyinroq Bibliya
kitoblariga asoslangan. O‘rta ma’lumot grammatika o‘qituvchisi rahbarligida
olingan. Dasturga orfografiya (imlo qoidalari), gammatika normalari, talaffuz,
she’r yozish qoidalari, notiqlik san’ati, Shuningdek, hujjatlar tuzish uslubiyati
kiritilgan. Diniy maktablar bilan birga davlat va xususiy maktablar ham faoliyat
ko‘rsatgan. Umuman, aholining barcha toifalari uchun boshlang‘ich ta’lim olish
imkoniyati mavjud bo‘lgan.
18

425 yilda Konstantinopolda barpo etilgan oliy maktab (auditoriy) boshqa oliy
maktablardan o‘zib ketdi. Konstantinopol auditoriysi davlat muassasasi, uning
professorlari davlat xizmatchilari hisoblanar, poytaxtda dars berish faqat ularga
ruxsat etilardi. IX asr o‘rtalariga kelib Magnavr oliy maktabi ishlay boshladi. Bu
maktab oliy dunyoviy amaldor va din peshvolarini tayyorlar edi. 1045 yili
Konstantinopolda yuridik va falsafiy maktablar davlat muassacasi sifatida ochildi.
XII asrda oliy maktabda tibbiyot fani ham o‘qitila boshlandi. 6
Vizantiyada matematika, ayniqsa, algebra muvaffaqiyatli rivojlandi.
Matematika va astronomiyaning taraqqiyoti kundalik amaliy hayotga-
hunarmandchilik, dengizchilik, savdo, harbiy ish, qishloq xo‘jaligi rivojlanishiga
yo‘naltirilgan edi. Muvaffaqiyat qozongan muhim sohalardan yana biri tibbiyot
bo‘lgan. Tibbiyot va hunarmandchilik ehtiyojlari kimyoning rivojlanishini
rag‘batlantirdi. Vizantiyaliklar shisha, emal bo‘yoq tayyorlashning antik davrdan
saqlanib qolgan sirlaridan xabardor bo‘lishgan. Imperiya VII asrda kashf qilingan
“yunon olovi” (neft va smola qorishmasidan tayyorlangan yonuvchi modda)
dengiz floti va quruqlikdagi janglarda vizantiyaliklarga ko‘plab g‘alabalar
keltirgan.
Vizantiyada tarix va geografiya fanlari ham taraqqiy qilgan. Geograflar
yaratgan xaritalar, shaharlar loyihasi chizmalari o‘z davrida ushbu sohaning
yuksak muvaffaqiyati belgisi edi. Tarixchilar tomonidan yaratilgan asarlar ham
o‘zining haqqoniyligi, aniqligi va xolisligi bilan ajralib turardi.
Yevropada dastlabki universitetlar Hamda Akademiyalarning tashkil topishi
va ulardagi ta’lim tizimi. Yevropada birinchi universitetlar XII asrning ikkinchi
yarmida Italiyada (Bolonya shahrida), Angliyada (Oksford shahrida), Fransiyada
(Parijda) tashkil qilindi. Bu universitetlar dastlab professor va studentlarning
mustaqil idora qilinadigan uyushmasi (korporatsiyasi)dan iborat edi. Keyinchalik
XIII asrda bu korporatsiyalar o‘z-o‘zini idora qilish Huquqini saqlab qolgan Holda
davlat tomonidan rasmiy tasdiqlandi. CHerkov esa universitetni tamomlagan
6
Umarov. E. «Madaniyatshunoslik». YAngi asr avlodi 2005 y
19

studentlarga ilmiy daraja va o‘qituvchilik Huquqini berishni o‘z ixtiyoriga oldi.
Ana Shu tariqa universitetlar rasmiy o‘quv muassasasiga aylanib qoldi. XIV—XV
asrlarga kelib universitetlar Yevropa mamlkatlarining Hammasida ochilgan edi.
O‘rta asr universitetlarida to‘rt fakultet bo‘lar edi. Tayyorlov fakultetida «etti
erkin san’at» (travium va kvadrilium) fanlari o‘qitilar edi. Bu fakultet o‘rta maktab
vazifasini bajarardi. Bu fakultetda 6—7 yil o‘qib, «san’at magistri» darajasini olar
edi. Shundan so‘ng ular asosiy uch fakultetdan birida: ilohiyot, meditsina yoki
yuridik fakultetida o‘qishni davom ettirish imkonyatiga ega bo‘lar edi. Bu
faultetlarda o‘qish muddati 5—6 yil bo‘lib, uni tamomlaganlar doktor, yoki olim
unvonini olar edi.
O‘rta asr universitetlari cherkov nazorati ostida ishlaganliklari oqibatida
sxolistika ruhidagi maktabga aylanib qolgan edilar. Bunda atrof-tevarakda real fakt
va Hodisalarni o‘rganish bilan emas, balki cherkov ruhoniylari tomonidan
ma’qullangan va tavsiya qilingan kitoblarni yodlab olish bilan Shug‘ullanardilar.
Shu sababdan bunda o‘qish quruq qiroatxonlikdan iborat bo‘lib qoldi.
Universitetlarda o‘qitish metodlari leksiya, cherkov tomonidan tasdiqlangan
darslik va asarlarni yodlash va disput (munozara)lardan iborat edi. Universitetlarda
o‘qish faqat lotin tilida olib borilar edi.
Universitet ta’limining va undagi metodlarning sxolastik mazmunidan qat’i
nazar, O‘rta asr universitetlari Yevropa madaniyatining rivojlanishida katta rol
o‘ynaydi. Ular ma’rifat tarqatish va o‘sha davrdagi ma’lumotli kishilarni
etishtirishda katta xizmat qildi.
Universitetlarning vujudga kelishi va ularning rivojlanishi. XII—XIII asrda
bir qancha G‘arbiy Yevropa mamlakatlarida oliy ma’lumot beradigan o‘quv
yurtlari sifatida universitetlar paydo bo‘la boshlaydi. Universitetlarning vujudga
kelishiga o‘sha vaqtlarda ko‘p Yevropaliklarning arab madaniyati (xususan,
meditsina va falsafa) bilan taniShuvi katta ta’sir ko‘rsatdi. Bu madaniyat bilan
tanishishga G‘arbiy Yevropa feodallarining XI asr oxirida Sharqdagi arab
musulmon mamlakatlariga qarshi boshlagan Harbiy Harakatlari sabab bo‘ldi.
O‘sha zamon arab mamlakatlarida madaniyat va ma’rifat G‘arbiy Yevropadagi
20

madaniyatga nisbatan ko‘p jihatdan taraqqiy qilgan edi. Xususan arablar
tomonidan VIII asrda istilo qilingan Ispaniyada tashkil qilingan arab oliy o‘quv
yurtlari Yevropa universitetlari uchun ma’lum darajada namuna bo‘ldi. Ispaniyada
arablar barpo qilgan feodal musulmon davlatining poytaxti Kordova shahrida
tashkil qilingan arab oliy o‘quv yurtlarida falsafa, matematika, astronomiya,
meditsina fanlari o‘qitilar edi. Yevropaning turli mamlakatlaridan kelgan ko‘p
talabalar Kordovada o‘qib, oliy ma’lumot olardilar.
Shuningdek, katolik va cherkov aqidalariga xilof bo‘lgan turli diniy ta’limot
va bid’atlar Ham Yevropada universitetlar tashkil qilinishiga ta’sir etdi, chunki
mana Shu bid’atlarga qarshi kurash olib boradigan oliy ma’lumotli katolik
ruhoniylarga ehtiyoj tug‘ildi. Mavjud cherkov maktablari esa, bunday xodimlar
tayyorlash vazifasini bajara olmas edilar. Katolik cherkoviga xilof diniy
ta’limotlarning tarqalishi va rivojlanishi munosabati bilan katolik cherkovi maorif
ishini batamom o‘z qo‘liga olishga majbur bo‘ldi. Natijada katolitsizmga sodiq
bo‘lgan oliy malakali o‘qituvchilarga Ham ehtiyoj yuzaga keldi.
Universitetlarning paydo bo‘lishiga yana bir sabab Shu ediki, Yevropada
katta davlatlar barpo qilinganligi va markazlashtirilgan monarxiya Hokimiyatining
kuchayganligi munosabati bilan ilmli va yuksak malakali HuquqShunoslarga talab
tug‘ildi. Mazkur sabablardan tashqari XIIXIII asrlarda G‘arbiy Yevropa Hayotida
yuz bergan iqtisodiy, madaniy o‘zgarishlar, ya’ni Hunar va savdoning rivojlanishi,
shaharlarning o‘sib borishi va Shunga bog‘liq Holda dunyoviy shahar
madaniyatining taraqqiy qilib borishi, xalqaro aloqalarning kengayishi, yoshlar
o‘rtasida oliy ma’lumot olish Harakatini tug‘dirdi, bu Hol o‘z navbatida
universitetlarning paydo bo‘lishiga katta ta’sir ko‘rsatdi.
Universitet (lot.-yig‘indi, majmua) tabiiy, ijtimoiy va gumanitar yo‘nalishda
yuksak malakali mutaxassislar tayyorlashga yo‘naltirilgan ko‘p tarmoqli oliy
o‘quv-ilmiy muassasasi. Universitet o‘z bitiruvchilarining kelajakdagi ilmiy-
amaliy va pedagogik faoliyatlari uchun chuqur nazariy tayyorgarlik ko‘rishlarini
ta’minlaydi. O‘quv va ilmiy ishlarining uzviy ravishda qo‘shib olib borilishi
universitet ta’limining asosiy o‘ziga xos jihatidir.
21

Professor atamasi dastlab Rim imperiyasi (mil. av. I asr o‘rtalari, mil. V asr
boshlari)da grammatika va voizlik maktabi o‘qituvchilariga nisbatan qo‘llanilgan.
O‘rta asrlarda diniy maktab vakillari, XIII asrdan universitet o‘qituvchilari
professor deb atalgan. O‘rta asrlarda professor atamasi olimlik belgisi sifatida
magistr yoki fan doktori ilmiy darajalari ma’nosini bildirgan.
Ilmiy darajalar (bakalavr, magistr, doktor) tizimi, umumiy va maxsus
fanlarni uzviylikda o‘qitish tartiblari ham o‘sha davrlarda yaratilib, to bugungi
kungacha takomillashib kelgan. Shuningdek, G‘arbiy Yevropa universitetlari
o‘ziga xos madaniyat maskani bo‘lib ham xizmat qildi. Bunda barcha
universitetlarda ta’lim umumiy-lotin tilida olib borilishi etakchi omil bo‘ldi.
Universitet diplomlarini xalqaro miqyosda tan olish an’anasi ham o‘rta asrlarda
paydo bo‘ldi.
O‘quv ishlarini tartibga solish, ma’ruza va imtihonlarni talab darajasida
tashkil etish maqsadida universitetlarda diniy, yuridik, tibbiy va umumta’lim
fakultetlari tashkil qilingan. Har bir fakultetga saylov asosida tayinlangan dekan
rahbarlik qilgan. Fakultetning asosiy maqsadi ma’ruzalarni tashkil qilish va
taqsimlash, bahs-munozaralar, tajribalar o‘tkazish hamda ilmiy darajalar berishdan
iborat bo‘lgan.
“Etti erkin san’at”-o‘rta asrlar maktablarida va universitetlarining
“propedavtik” (tayyorlov) fakultetlarida o‘rganiladigan o‘quv fanlari 2 bosqich-
trivium(grammatika, ritorika, dialektika) va kvadrium (arifmetika, geometriya,
astronomiya, musiqa) dan iborat bo‘lgan. “Etti erkin san’at” antik davrdayoq
shakllangan. O‘rta asrlar davrida dinning hukmronligi ortishi va madaniyatning
inqirozi sababli qadimgi davr olimlari tomonidan ilmning bu sohalariga qo‘shilgan
boy mazmun diniy maqsadda foydalaniladigan oddiy ma’lumotlarni cheklangan
miqdorda iborat qilib qo‘ydi. Uyg‘onish davrida ishlab chiqarish ehtiyojlari ortishi
tufayli ta’limning mazmuni o‘zgardi, "Etti erkin san’at"ning dunyoviy shakli
tiklandi. "Etti erkin san’at" tizimi o‘rnini asta-sekin mumtoz gimnaziyalar tizimi
egalladi.
22

O‘rta asrlardagi universitetlarda odatda, propedavtika (tayyorlov), ilohiyot,
tibbiyot, huquq singari 4 ta fakultet bo‘lgan. Propedavtik fakultet hamma uchun
majburiy bo‘lib, unda ritsarlar uchun zarur "Yetti erkin san’at" o‘rgatilgan.
Propedavtik fakultetning grammatika, ritorika, dialektika asoslarini o‘rgangan
talabasiga san’at bakalavri darajasi berilgan. Fakultetning falsafa, arifmetika,
geometriya, astronomiya va musiqa nazariyasining to‘liq kursini o‘zlashtirgan
talaba san’at magistri darajasiga erishgan va u qolgan 3 ta fakultetning biriga kirib
o‘qish huquqini qo‘lga kiritgan. Dastlabki universitetlarda xuddi madrasalardagi
kabi o‘qish muddati ham, talabalarning yosh chegarasi ham belgilab qo‘yilmagan.
Amalda universitetda o‘qish 12-14 yillab davom etgan. 7
Oksford universiteti ― Buyuk Britaniyaning yirik va qadimgi
universitetlaridan biri bo‘lib, XII asrning 2 yarmida Oksford shahrida, Kembrij
universiteti ham Yevropadagi qadimgi universitetlardan biri 1209 yilda Buyuk
Biritaniyaning Kembrij shahrida tashkil etilgan. XVI asrda universitet Angliyada
reformatsiya, XVII asrda o‘sha davrdagi ilg‘or fan markaziga aylangan. 1669-1702
yillarda Isaak Nyuton Kembrij universiteti professori bo‘lgan.
Sorbonna ― Fransiyadagi yirik o‘quv va ilmiy markazlardan biri. 1215 yil
cherkov markazi negizida vujudga kelib, Yevropada birinchi dunyoviy universitet
hisoblangan. Dastlab san’at, huquq, ilohiyot, tibbiyot fakultetlari bo‘lgan, 1257 yil
Parijning lotin kvartalida Sorbonna deb atalgan kollej tashkil etilgan (asoschisi
Rober de–Sorbon nomi bilan bog‘liq). XVII asrda Sorbonna kolleji bilan Parij
universiteti qo‘shilib. ularning har ikki nomi aynan ishlatila boshlandi. Parij
universiteti o‘rta asrlarda va XVII asrga qadar Yevropada ilohiyot va
yurisprudensiya sohasida yirik o‘quv yurti va ilmiy markaz hisoblangan. Hozirgi
kunda dunyoning eng yirik oliy ta’lim maskani bo‘lmish universitetda 250
mingdan ortiq talaba ta’lim oladi.
Shunday qilib, o‘rta asrlarda universitetlar tizimining tashkil topishi va
ularning faoliyati keyingi davrlardagi ilmiy, madaniy va ijtimoiy-iqtisodiy
taraqqiyot uchun katta ahamiyat kasb etdi.
7
Akopyan V.Z., Zyuzin V.V., Lebedev G.Yu.-G‘arbiy Yevropa davlatlari tarixi 2-qisim 2.Fransiya.Ispaniya 2-
nashr, trans. va qo‘shimcha Akademik bakalavriat uchun darslik - M.: Yurayt nashriyoti - 2019 - 381s
23

Maktab va universitetlarning ko‘payib borishi kitobga bo‘lgan ehtiyojni
kuchaytirdi. Ilk o‘rta asrlarda kitob qimmatbaho buyum bo‘lib, u pergamentga
― buzoq terisidan tayyorlangan maxsus varaqlarga xattotlar tomonidan
yozilgan. XII asrdan boshlab alohida kitob chop etish ustaxonalarining ochilishi
ularning birmuncha arzonlaShuviga olib keldi. XIV asrdan qog‘ozning keng
qo‘llanishi esa, uni yanada ko‘proq chiqarish imkoniyatini tug‘dirdi.
Qog‘oz Xitoydan Sharq davlatlari, jumladan, Samarqand orqali Yevropaga
kirib keldi. Ispaniyada dastlabki qog‘oz ustaxonalari XII asrdan ishga tushgan.
Keyinchalik, XIV asrdan esa bu soha Italiyada ham rivojlana bordi. Yevropadagi
dastlabki ustaxonalarda qog‘oz eski lattalardan tayyorlangan. 1445 yilda
Germaniyada Iogann Guttenberg ning kitob bosish dastgohini kashf etishi
natijasida kitobning ommaviy tarqalishi Yevropa madaniy hayotining yanada
yuksalishiga olib keldi.
Bu davrda san’at, asta-sekin varvarlik ta’siridan xalos bo‘lib, antik davr
merosiga faol murojaat qila boshlaydi. Shuning uchun bu davrni ma’lum ma’noda
"Karolinglar Uyg‘onishi" deb ham aytishadi. Bunda, yuqorida ta’kidlaganimizdek,
Buyuk Karlning hissasi alohidadir. U o‘z saroyi qoshida madaniy-ma’rifiy markaz
tashkil qilib, uni Akademiya deb ataydi. Buyuk Karl akademiyada etuk olimlar,
faylasuflar, shoir va rassomlar ijodi uchun qulay sharoit yaratishga katta homiylik
ko‘rsatdi. Natijada bu davrda fanlar va san’at sirlarini chuqur o‘rganish, tadqiq
qilish, ularni yanada rivojlantirishga bo‘lgan intilish kuchayadi. Ayniqsa, antik
davr madaniyati bilan mustahkam aloqa o‘rnatilishi uchun ko‘p sa’y-harkatlar
amalga oshiriladi.
VIII-IX asrlar Yevropa adabiyotida jangovar she’riyat shakllandi. Jangovar
dostonlar asosan ikki yo‘nalishda, ya’ni tarixiy voqealarga va hayoliy
tasavvurlarga, xalq ertaklari va afsonalariga mos ravishda yaratilgan. Tarixiy
jangnomalarga fransuz xalq og‘zaki ijodining "Roland haqida qo‘shiq" yoki ispan
adabiyotiga oid "Sid haqida qo‘shiq" asarlarini misol sifatida keltirib o‘tish
mumkin. Germaniyada yaratilgan "Nibelunglar haqida qo‘shiq" dostoni esa tarixiy
haqiqat va afsonalarni o‘zida mujassamlashtirgan asardir. O‘rta asrlar
24

madaniyatining eng yorqin sahifalari keyinchalik romantik tus olgan ritsarlar
adabiyoti bilan bevosita bog‘liq.
25

II.BOB YEVROPA MADANIYATINING O‘ZIGA XOS XUSUSIYATLARI.
II.1. Yevropada Uyg‘onish davri
Renessans 8
so‘zining ma’nosi O‘rta asrlarga xos diniy fanatizmdan va
turg‘unlikdan qutilib, inson kamolotiga halaqit berayotgan illatlarni oshkora tanqid
qilib har tomonlama kamolotga intilish, antik (YUnon-Rim) madaniyati va san’ati
an’analariga qaytish, uning Uyg‘onishi davridir. Shu bilan birga, Renessans badiiy
uslub hamdir. Ikki yarim asr davomida Italiyada va so‘ngra boshqa Yevropa
mamlakatlarida o‘rta asrlarda qudratli bo‘lgan Rim cherkovi hukmronligi
zaiflashib, dunyoviy fan va sanatlar rivojlanib, sezilarli o‘zgarishlar yuz berdi.
Birinchi navbatda inson tafakkuri o‘zgardi: odamlar koinotga, erga, tabiatga,
o‘ziga boshqacha nuqtai nazar bilan qaray boshladi. Ammo buni tuShunish oson
kechmadi. Bunda, ayniqsa O‘rta asrlar tafakkuri kishanlaridan xalos bo‘lish lozim
edi. Shu boisdan ham inson endilikda antik madaniyatning boy merosiga murojaat
eta boshladi. Uni quyidagicha kichik davrlarga bo‘lish mumkin:
1. Ilk Uyg‘onish davri : XV asr;
2. Yuqori Ug‘onish: XV asr oxiri – XVI asrning birinchi choragi;
3. Quyi Uyg‘onish: XVI asrning so‘nggi davri.
Uyg‘onish davri Italiyada asosan XIV-XV, boshqa Yevropa mamlakatlarida
XV-XVI asrlarni qamrab oladi.
Uyg‘onish madaniyatining shakllanishi, birinchi navbatda, o‘rta asrlar diniy
sxolastikasining chuqur inqiroziga javoban yuz berdi. Shu boisdan, Uyg‘onishning
asosiy xususiyati dunyoviylik va ratsionalizmning diniylikdan ustuvorligidir.
Dinning inqirozi ayni chog‘da O‘rta asrlar madaniyatining g‘oyaviy-siyosiy
asosining ham inqirozini boshlab berdi.
Shimoliy va O‘rta Italiyaning tog‘li hududlarida katta yer egaligi paydo
bo‘lishiga sharoit bo‘lmagani bois, X-XI asrlardayoq bu yerlarda hunarmandchilik
va savdoning rivojlanishi natijasida shaharlar paydo bo‘lib, kengaya boshladi. Bu
esa jamiyatda savdogarlar, hunarmandlar qatlamlari, ya’ni burjuaziya vakillari
mavqeining oshishiga olib keldi. Ular XIII asrdayoq feodal tarqoqlikka,
8
“Renessans” so‘zi muomalaga XVI-asrda Jorjo Vaziri tomonidan kirtilgan bo‘lib, ruscha “Vozrojdenie”,
italyancha “CHinkvichento”, o‘zbekcha “Uyg‘onish” nomi bilan yuritiladi.
26

feodallarning boshboshdokligiga qarshi kurashda Florensiya, Boloniya, Siena
hududlarida siyosiy hokimiyatni qo‘lga olishga ulgurgan edilar. Bu esa kapitalni
ilk jamg‘arilishi, burjua ishlab chiqarish munosabatlarining shakllanishi - Uyg‘onish
davri iqtisodiy hayotiga xos xususiyatdir.
Shuningdek, aynan Italiyada antik Rim madaniyati an’analari, ayniqsa, lotin
tili, antik davr shaharlari, boyliklari va eng ko‘p saqlanib qolgan edi. O‘tmish
madaniyatining ulug‘vorligini tasdiqlovchi tarixiy xotiraning ham saqlanib
qolganligi yangi madaniyatning shakllanishida katta ahamiyat kasb etdi.
“Renessans” atamasi dastlab Italiyadagi madaniy-ma’naviy yuksalishga
nisbatan qo‘llanilgan, uni o‘rta asrchilik turg‘unligidan yangi davrga o‘tish
bosqichi deb baholaganlar. Renessansning asosiy alomatlari: tafakkurda va ilmu
ijodda dogmatizmni, jaholat va mutaassiblikni yorib o‘tib, insonni qadrlash, uning
iste’dodi, aqliy-ijodiy qobilyatlarni yuzaga chiqarish; antik davr (yunon-rum)
madaniyatiga qaytib, uni tiklash, boyitish; cherkov sxolastikasidan qutulib,
adabiyotda va san’atda dunyoviy go‘zallik, inson erki, hurfikrlilik uchun kurash
jarayonlarida namoyon bo‘ldi.
Buning natijasi o‘laroq, ijodiy qudrat va tafakkur kuchini namoyish etadigan
ulug‘vor badiiy asarlar, salobatli binolar yaratildi, dunyoviy ilm - fanlar rivojlandi.
Italiyada shoirlar F.Petrarka, A.Dante, rassom B.Jotto, adib va mutafakkirlar
J.Bokkachcho, L.Ariosto, J.Tasso Renessans g‘oyalarining jarchilari bo‘lib
maydonga chiqdilar. Keyinchalik B.Mikelanjelo, S.Rafael, V.SHekspir,
M.Servantes kabi gumanist allomalar Yevropaning turli mamlakatlarida buni
davom ettirdilar.
O‘sha paytlarda (XIII-XVI asrlar) Yevropaning ko‘pgina qismida ispanlar
yozuvi ham, shimoliy oromiy yozuvi ham Osiyodan olindi; shimoliy, g‘arbiy va
Sharqiy Yevropa madaniyati yunon-rum-arab urug‘idan unib chiqqandir
( G.Gerder ). Platon, Aristotel asarlari ham Yevropaga dastlab arabcha tarjima va
talqinlar orqali kirib borgan. “Sharqliklar G‘arbni Aristotel falsafasi bilan
yoritdilar” (Gegel).
27

Aniq fanlar va ularni o‘rganish usullarini, dehqonchilik va chorvachilik
ilmlari, dengizda suzish, harbiy texnikani Yevropa Sharqdan olib rivojlantirdi.
“Matematika, kimyo, tibbiyot sohasida musulmonlarning xizmati buyuk. Bu
fanlarda musulmonlar Yevropaning muallimlari bo‘lib qoldilar” ( G.Gerder ).
Aynan Shu davrdan boshlab suv parraklarining kuchidan domna pechlarida rudani
eritish, temirga ishlov berish va boshqa sohalarda ko‘plab qo‘llanila boshlandi.
Mexanik soatsozlik, mushketsozlik, dengiz-okean karavellalarini qurish avj oldi.
Gumanizm so‘zi Sitseron g‘oyasidan olingan bo‘lib, (lot. - insoniy) ―
odamlarga mehr-muhabbat bilan qarash, ularni hurmat qilish, insonning moddiy
farovonligini yuksaltirish va kishilarda yuksak ma’naviy fazilatlarni
rivojlantirishga g‘amxo‘rlik qilish demakdir. Uyg‘onish davrida sxolastikaga va
cherkovning ma’naviy hukmronligiga dunyoviy hurfikrlilik qarshi turgan. G‘arbiy
Yevropadagi bir necha mamlakatlarda gumanizm ijtimoiy tafakkur sohasida,
adabiyot, san’at, ilm-fanda katolitsizmga va shaxsning qulligiga qarshi qaratilgan
ilg‘or harakat edi.
Gumanizm tarafdorlari o‘z zamonasining taraqqiyparvar kuchlari bo‘lgan.
Ular inson huquqi va oliyjanob fazilatlar, ilm-ma’rifat va hurriyat, kishilarning har
tomonlama erkin rivojlanishi uchun kurash olib bordilar. Gumanizmning atoqli
namoyandalari F.Petrarka, T.Kampanella, Mikelanjelo, Leonardo da Vinchi,
Sandro Botichelli (Italiya), M.Monten, F.Rable (Fransiya), T.Mor, F.Bekon
(Angliya), N.Kopernik (Polsha) va boshqalar edilar.
Katolitsizm inqirozi Shu darajada jiddiy tus olib, chuqurlashib bordiki,
reformatsiya natijasida xristian dinida paydo bo‘lgan yangi oqim ― nemis
mutafakkiri M.Lyuter asos solgan protestantizm (lot.-norozilik bildiruvchi, Rim
cherkovi episkoplarini, kardinallarining Xudoga vositachiligini rad etuvchi)
mazhabini vujudga keltirdi.
Reformatsiya iborasi lotincha o‘zgarish, isloh qilish ma’nosini anglatib,
G‘arbiy va Markaziy Yevropada XVI asrda vujudga keldi. U asosan, antifeodal
xarakter, mazmun kasb etib, feodal tuzumning asosiy mafkuraviy negizi
hisoblangan katolik cherkovi hukmronligiga qarshi yo‘nalgan edi.
28

Martin Lyuter (1483-1546) Germaniyadagi Vittenberg universiteti
ilohiyot professori, remormatsiya arbobi, protestantizmning asoschisi.
Germaniyada katolik cherkoviga qarshi ijtimoiy harakat kuchaygan sharoitda 95
ta tezisi bilan indulgensiya (lot. shafqat-katolik cherkovida gunohlarni (xatto
qilmoqchi bo‘lgan gunohlari ham) to‘liq yoki qisman kechirish, Shuningdek,
Shu haqdagi shahodatnoma)ga qarshi chiqdi. U cherkovning va ruhoniylarning
inson bilan xudo o‘rtasidagi vositachilik rolini rad etdi. Katolik cherkovining
asosiy aqidalarini inkor etuvchi bu tezislar uning yangi diniy ta’limotining
mohiyatini tashkil qiladi.
M.Lyuter o‘zining yangi qoidalari bilan cherkov va ruhoniylarning
jamiyatdagi hukmron mavqeini inkor etib, insonning “xalos bo‘lishi” bu, diniy
marosimlarni ado etishiga emas, balki uning e’tiqodining samimiyligiga bog‘liq
deb uqtirgan. U diniy haqiqat bu Injilning o‘zi degan. Bibliyani nemis tiliga
tarjima qildi va uning asarlarida nemis adabiy tili shakllandi. M.Lyuter
asarlarining to‘la nashri nemis tilida (67 jildda), lotin tilida (38 jildda) chop
etilgan. 9
Jan Kalvin (1509-1564) -Fransiyada Remormatsiya namoyandalaridan biri,
kalvinizm asoschisi. M.Lyuter ta’sirida protestantizmga moyil bo‘lgan. “Xristian
dinidagi ko‘rsatmalar” asarida (1536) kalvinizm asoslari ifoda etilgan. U “Qadimgi
ahd” (“Tavrot”)ni xristianlik haqiqatining yagona manbai deb hisobladi. CHerkov
va jamiyat hayotida xudoga e’tiqod qilishni targ‘ib etish J.Kalvin faoliyatining
asosini belgilaydi. J.Kalvin o‘ta diniy murosasizligi bilan ajralib turgan. Uning
ta’limoti Fransiya, Angliya, Niderlandiya, Germaniya, Vengriya va Polsha
mamlakatlariga tarqaldi.
Kalvinizm ta’limotida faqat Muqaddas kitobni tan olish, ilohiy qismatga
ishonish, odamlarning najot topishida ruhoniylarning yordami zarurligini inkor
etish, xoch va ikonaga sajda qilishni rad etish, cherkov marosimlarini
soddalashtirish (ibodat paytida diniy musiqa chalmaslik, sham yoqmalik,
cherkov devorlarida tasvirlar bo‘lmasligi). Shu bilan birga u maslakdoshlarini
9
Zvirevich V. T.; ilmiy ostida ed. Purgina S.P. - Qadim va o‘rta asr falsafasi. Akademik bakalavriat uchun darslik -
M.: Yurayt nashriyoti - 2019 - 322s.
29

mol-mulk orttirish uchun tinimsiz mehnat qilishga chaqirdi. Kimning mol-
mulkni bo‘lsa, u “Xudoning sevgan bandasi”, uning to‘g‘ridan-to‘g‘ri janatga
borishini uqtirgan. U mulkdorlar sinfi mustaqil yashash tarafdori edi.
Reformatsiya mafkurachilari Shunday g‘oyalarni ilgari surdilarki, bunga
ko‘ra katolik cherkovi va uning butun ierarxiyasi (boshqaruv tizimi) va
umuman, ruhoniylik amalda inkor etildi. Ular dinning yagona manbai muqaddas
kitob “Bibliya” deb e’lon qildilar hamda katoliklarning rasmiy talqinini rad
etdilar, cherkovni soddalashtirishni, uning y er, mulk va boshqa narsalarga
bo‘lgan huquqlarini bekor qilishni talab qildilar. Reformatsiyani asosan
byurger-burjua (Lyuter, Kalvin), xalq harakatlari yo‘nalishi kasb etib, u feodal
ekspluatatsiyani tugatish, tenglik o‘rnatish uchun katolik cherkovini bekor
qilishga yo‘nalgan kurash g‘oyasi ruhi bilan sug‘orilgan edi.
Tomas Myunser (1490-1525) - Germaniya dehqonlar urushi yo‘lboshchisi,
bosh mafkurachisidir. Hokimiyatni zo‘rlik bilan ag‘darib tashlash, uni xalq
ixtiyoriga berish, odil jamiyatni o‘rnatish g‘oyalarini diniy formada targ‘ib qilgan.
U “erdagi hayotni yaxshilash, yovuzlikni yo‘qotib, jannatni erda yaratish”
zarurligini targ‘ib qilgan va hayotining oxirigacha o‘z g‘oyalariga sodiq qoladi.
O‘z navbatida katolik cherkovi feodal jamiyati vakillariga tayanib ish ko‘rdi.
Katolik cherkovini Germaniya imperatori, Ispaniya va Polsha qirolligi qo‘llab-
quvvatladi. Katolik cherkovi Reformatsiyaga qarshi ommaviy qirg‘in
uyushtirishdan ham qaytmadi. Jumladan, 1572 yil 24 avgustda Parijda Varfolomey
kechasi uyushtirilib, gugenotlardan 2000 kishi qatl qilinadi.
Reformatsiya bayrog‘i ostida 1524-1526 yillarda Germaniyada dehqonlar
urushi, so‘ngroq Niderlandiya va Angliyada burjua inqiloblari yuz
berdi.Reformatsiya protestantlikka asos soldi. Bu reformatsiya ruhida diniy
o‘zgarishlar o‘tkazilishining bevosita natijasi bo‘ldi. 1555 yilda Rim Papasi
bilan bitim tuzildi. Shundan boshlab Reformatsiyaning barcha tarafdorlari
protestantlar, yangi cherkov esa Protestant cherkovi nomi bilan atala boshlandi.
XVI asr o‘rtalariga kelib SHveysariya, Angliya, SHvetsiya, Daniya, Norvegiya
30

katolitsizmdan chiqdi. So‘ngra protestantlik Belgiya, Gollandiya, Fransiya,
CHexiya, Vengriyaga ham kirib bordi.
Insonparvarlik ― insonning qadri, erkinligi, baxt-saodati, teng huquqligi
to‘g‘risida, insoniylikning barcha tamoyillarini yuzaga chiqarish uchun shart–
sharoitlar yaratib berish haqida g‘amxo‘rlik qilishni ifodalaydi. Gumanistik
dunyoqarashga ko‘ra, dunyoda eng qimmatli narsa insondir, butun mavjudot,
borliq insonga, uning baxt-saodatiga xizmat qilishi lozim. Inson taqdiri, xalq
manfaatlari, mamlakat kishilari haqida g‘amxo‘rlik insonparvarlikning asosiy
masalasidir.
Insonparvarlik g‘oyalari uzoq tarixga ega. Ular baxt-saodat va adolatga
erishish orzulari tarzida qadimdan xalq og‘zaki ijodida, adabiyotda, diniy va
falsafiy ta’limotlarda o‘z aksini topib kelmoqda. Sharq falsafasi va ijtimoiy
tafakkurida insonparvarlik g‘oyalari azaldan keng tarqalgan. Insonparvarlik
g‘oyalari Yevropa o‘rta asrlarda insonning kamsitilishiga, uni xudo va din
nomidan haqoratlab inkvizitsiya gulhanida yondirgan diniy fanatizmga qarshi,
inson huquqlari uchun murosasiz kurash sifatida namoyon bo‘ldi.
Inkvizitsiya (lot. qidiruv)- katolik cherkovining sud-tergov tashkiloti, XII
asrda bid’atchilarga qarshi kurashish maqsadida tuzilgan. Rim papasiga
bo‘ysungan. Inkvizitsiya zamindorlar-cherkov mafkurasi va ular zulmiga
qarshi kurashchilarni ta’qib qilgan. 1231 yildan Dominikanlar ordeni ixtiyorida
bo‘lgan. Inkvizitsiya faoliyati shafqatsizligi bilan ajralib turgan. 1452 yildan
Rimdagi Oliy inkvizitsiya tribunali inkvizitsiyaning oliy organi bo‘lib qoldi,
XVI asrda inkvizitsiya kontrreformatsiyaning asosiy qurollaridan biriga aylandi.
Autodafe (isp. va portug. – e’tiqod akti) - Ispaniya va Portugaliyada
inkvizitsiya hukmining tantanali e’lon qilinishi, Shuningdek, Shu hukm ijrosi
(asosan, omma oldida gulxanda yoqish). Dastlabki autodafe XIII asrga taalluqli.
XV asr oxiridan keng tarqalgan. Mashhur inkvizator Torkvemida 1483-1498
yillarda 9 mingdan ortiq qishini tiriklayin gulxanda yoqqan. So‘nggi autodafe
1826 yili Valensiyada osish orqali amalga oshirilgan. Ispan tarixchisi Xuan
Antonio L’orentening ma’lumotiga ko‘ra, 1481-1808 yillarda Ispaniyada 31913
31

kishi tiriklayin yoqilgan, 29145 kishi devor ortida qoldirilib tashlash, mol-mulk
musodarasi jazolariga loyiq qurilgan.
Gumanistik g‘oyalar o‘rta asrlarning so‘nggi, yangi davrning birinchi
shoiri, buyuk siymo Aligeri Dante (1265-1321)ning «Iloxiy komediya»,
«Ziyofat», «Monarxiya» asarlarida bayon etilgan. A.Dante xristian
aqidalarini o‘zgarmas haqiqat sifatida tan olgan holda, Xudo va inson
munosabatlarini yangicha talqin qiladi, ularni bir-biriga zid qo‘ymasdan, har
ikkalasini o‘zaro birlikda, deb biladi. U bu dunyoda insonni rohat- farog‘atga
quyidagi ikkita yo‘l olib boradi, deb hisoblaydi: falsafiy ta’lim, ya’ni inson
tafakkuri, uning qobiliyatlari hamda muqaddas ruhdan kelib chiquvchi
“ma’naviy ta’lim”.
SHoir gumanizmi tarkidunyochilik (asketizm)ga qarshi qaratilgan va inson
kuchiga to‘liq ishonch ruhi bilan sug‘orilgan. A.Dantening fikricha, inson o‘z
farovonligi uchun o‘zi kurashishi lozim. Boylik yoki merosga qolgan nufuz va
obro‘ kishi taqdirida hal qiluvchi omil bo‘lolmaydi, aksincha inson o‘zining
shaxsiy fazilatlari va sifatlariga tayanib, baxt-saodatga erishadi.
A.Dante «Monarxiya» asarida o‘zining cherkovga nisbatan siyosiy nuqtai
nazarini bayon qiladi. Uning fikricha, cherkov odamlar turmushiga
aralashmasdan, faqat «narigi dunyo» masalalari bilan Shug‘ullanishi darkor.
Siyosat esa, inson tafakkuriga, uning manfaatlariga bo‘ysunishi kerak.
Shuningdek, A.Dante «Monarxiya» («Saltanat») asarida Ibn Rushd izidan
borib, ruhoniylar hukmronligini inkor etadi, adolatli hukmdor boshchiligidagi
yagona davlat g‘oyasiniilgari suradi. Mutafakkirning bu tarzdagi ilg‘or
dunyoqarashi cherkovni g‘azablantiradi. Ramini, Gvido, Vernani singari Papa
tarafdorlari A.Danteni «Gunohga botgan, dahriy Ibn Rushd» g‘oyalarini targ‘ib
etishda ayblaydilar.
A.Dante qachonlardir butun insoniyat boshini qovushtiradigan adolatli
davlat qaror topishiga ishonadi. Bu ezgu orzusini bayon etishda shoir Ibn
Rushdning quyidagi fikrlariga asoslanadi: Inson o‘z imkoniy aqli orqali atrof-
muhitni bilib oladi. Biroq bir odam har qancha donishmand bo‘lmasin, mutlaq
32

bilimlar jamuljamini egallashga qodir emas, balki aqliy borliqning muayyan bir
qisminigina egallashi mumkin, xolos. Binobarin, odamlar soni ko‘paygan sari
bilish doiralari ham kengayadi, ammo bir davr odamlari, ular nechog‘li ulkan
guruhni tashkil etmasinlar, haqiqatni to‘la anglab etolmaydilar. Butun insoniyat
bilimi esa mutlaq haqiqat tomon uzluksiz tutashib boradi. Bu-kishilik nasli kabi,
o‘lmas va tuganmas imkondir.
Demakki, birlashgan saltanatga insoniyatning aql-zakovati ham jamlanib,
tajassum topadi; hikmat-haqiqat dunyoni idora etadi. Qirg‘inbarot urushlar barham
topadi, kishilik hadik-qo‘rquv, muhtojlik changalidan chiqib, baxtiyor yashaydi,
deydi A.Dante.
A.Dante falsafiy ruhdagi “Bazm” (1308), “Monarxiya haqida” (1313), “Er va
suv haqida” (1320) risolalarida gumanistik qarashlarni ilgari suradi, davrning
muhim ijtimoiy-ahloqiy muammolariga javob izlaydi. Jumladan, “Monarxiya
haqida” asarida A.Dante butun jahon monarxiyasini er yuzidagi odamlarning
farovonligini ta’minlaydigan adolatli davlat shakli sifatida himoya qiladi.
“Komediya” asari A.Dante ijodining cho‘qqisidir (1307-1321), keyinroq bu
doston “Ilohiy komediya” deb ham yuritilgan. A.Dante vafotidan so‘ng qo‘shilgan
“ilohiy” so‘zi shoir ijodi muhlislari tomonidan asarning badiiy jihatdan
yuksakligini ifodalash uchun qo‘llanilgan. Doston 3 qism (“Do‘zax”,
“A’rof”,“Jannat”)dan iborat. Har bir qismda 33ta qo‘shiq bor. Doston A.Dantening
shoir Vergiliy etakchiligida u dunyoga sayohati tarzida yozilgan. Bu shakl Sharq
uslubidagi “Merojnoma” syujetini eslatadi. 10
Buyuk ijodkorlar ajib bir shiddat bilan o‘zlarigacha yaratilgan adabiy-
madaniy yutuqlarni o‘rganib-o‘zlashtiradilar; durdona asarlarida ularni davr ruhi
ila sintezlashtirib, yangidan jamuljam etadilar.
Italyan shoiri A.Dinte ana Shunday titanlardandir. Gyote u haqda: “Dante
bizga buyuk bo‘lib ko‘rinadi, ammo, uning ortida necha asrlarning madaniyati
yotibdi,” deb bejiz aytmagan.
10
Kudryavtsev A. E. - O‘RTA ASRDA ISPANIYA - M.: Yurayt nashriyoti - 2019 - 2020-yillar
33

SHoir merosi, ayniqsa, uning o‘lmas asari “Ilohiy komediya”dan o‘rta
asrchilik an’analari, ba’zan sxolastika, eski tuShuncha va qarashlar bilan birga
insoniy erk uchun kurash, aqliy parvozlar davrini boshlab bergan yangi zamon
nafasi ufurib turadi. Unda birgina Italiya yoxud G‘arbiy Yevropa hayotigina emas,
ayni paytda, ko‘p asrli qadimiy Sharq madaniyati, adabiy- ilmiy an’analari ham o‘z
aksini topgandir. A.Dante bu ikki ulkan madaniy oqimni birlashtirdi,
umumbashariy merosni qabul qilib, uni yangi yuksak badiiy cho‘qqiga olib chiqdi.
“Ilohiy komediya”ning “Do‘zax” qismi to‘rtinchi qo‘shig‘ida A.Dante
o‘quvchini insoniyat ma’naviyati kamoliga beqiyos hissa qo‘shgan bashariy
tafakkurning ulug‘ namoyandalari bilan yuz ko‘rishtiradi. Nasroniy diniga mansub
bo‘lmaganliklari uchungina do‘zaxga hukm qilingan bu aziz zotlarga shoir
jahannam azobini ravo ko‘rmaydi. Bu zotlar Limbning hashamatli qasrida,
xushmanzara bog‘ ichida-“davron sarvar”da sokindirlar. A.Dante o‘z davri siyosati
changalidan ana Shunday chekinish bilangina qutulib chiqadi. Gomer, Esxel,
Sofokl, Aristotel, Platon, Suqrot, Pifogor, Geraklit, Demokrit kabi qadimgi
dunyoning boshqa donishmandlari davrasida A.Dante Sharq allomalarini ham
uchratadi.
Ko‘zimni uzoqqa yugurtdim Shunda:
Hisobdon Ekvlid, Batlimus, Galen,
Gippokrat, Abu Ali ibn Sino, Ibn Rushd paydo-
Yangi g‘oyalarni targ‘ib etgan chin.
(“Do‘zax”, IV, 142. A.Oripov tajrimasi)
Sharqning ikki buyuk mutafakkiri – Abu Ali ibn Sino va Ibn Rushd shoir
salaflari majlisi – “bazm”ning aziz mehmonlaridirlar. A.Dante Platonni faylasuf
sifatida ulug‘lab, uning asarlarida ham yunon mutaffakkiri yonida Abu Ali ibn
Sino va Ibn Rushd nomini sanaydi. Abu Ali ibn Sino bilan Ibn Rushd nomlarining
“Bazm” va “Ilohiy komediya” asarida ham dunyo donishmandlari qatorida tilga
olinishi bejiz emas.
Avvalo A.Dante ularni, orada ming yillik masofa yotsa-da, maslak va
dunyoqarashda Aristotel va Platonning sobitqadam izdoshlari, deb biladi. Bu
34

davrda Abu Ali ibn Sino bilan Ibn Rushd obrusi Yevropada Aristotelnikidan kam
emas, qolaversa, Aristotelning o‘zini ham G‘arbga, chin ma’noda Sharqlik ana Shu
ikki faylasuf tanishtirgan edilar. Shoir Abu Ali ibn Sino va Ibn Rushdni yangi kun
g‘oyalarini targ‘ib etuvchilar” sifatida ulug‘lar ekan, ayni so‘z bilan ularning
xizmatlari ta’kidlanib, o‘tmish donishmandlaridan farqlari ham ko‘rsatiladi. Shoir
ulug‘ hakamlar Abu Ali ibn Sino va Ibn Rushdni o‘zining birinchi darajali
ustozlari qatoriga qo‘shib, ulardan ta’lim olgan, buyuk aql egalari ishtirokidagi
tafakkur bazmi to‘ridan ular uchun joy ajratgan.
A.Dante italyan adabiy tilining yaratuvchisi hisoblanadi.Uning dostoni
uslubda oddiy xalq tili oliy tabaqa kishilari tiliga xos tantanavorlik, rang-baranglik
va dramatizm bilan uyg‘unlashib ketgan. A.Dante o‘z davridagi ijodkorlardan
farqli ularoq butun ital’yan millati nomidan gapirib, uning asriy orzu-armonlarini
ifodalaydi.
Jovanni Bokkachcho (1313-1375) -italyan yozuvchisi, Yevropa Uyg‘onish
davri adabiyoti vakili.
Jahon adabiyoti tarixida Shunday asarlar ham borki, ularda qator xalqlar
badiiy ijod tajribasi, bir necha davrlarga mansub fikriy taraqqiyot hosilasi
tatassumini topganlar. Har gal bu jamlama yangi g‘oyaviy kurashlar muzmuni
bilan boyitilib, yangicha ruh ila maydonga olib chiqiladi. Shuning uchun ham,
chinakamiga xalqchil bu asarlar umrboqiydirlar. “Kalila va Dimna”, “Ming bir
kecha” yanglig‘, ana Shunday, jahoniy mazmunli o‘lmas madaniy obidalar
qatorida XIV asr buyuk italyan adabi J.Bokkachchoning “Dekameron” asari ham
bor.
Tadqiqotchilar uni ital’yan nasrining asoschisi, zamonasi hayotini ro‘y- rost
tasvirlab, nasrda realizmni barqaror etgan daho yozuvchi sifatida ta’riflaydilar.
Adibga bu olamShumul Shuhratni uning “Dekameron” asari keltirgan.
J.Bokkachcho inson erkini himoya qilib, fakriy va hissiy g‘aflatga, diniy xurofotga
va jaholatga qarshi o‘t ochdi. Darhaqiqat, “Dekameron”da feodal tuzum xo‘jalari-
zodagonlar va cherkov homiylarning iflos kirdikorlari ayovsiz fosh etilgandir.
Butun Yevropaga hukmini o‘tkazgan Rim katolik cherkovini J.Bokkachcho fisqu
35

fasod uyasi, munofiqlik va riyo maskanidek tasvirlaydi. Asarning bosh g‘oyasi-
tabiiy, insoniy sevgini tarannum etmoq. Muhabbat-oliyjanob, musaffo to‘yg‘u. Uni
yashirmoq, xor etmoq gunohi azim. Chinakam sevgi odamni hayotga, tabiatga
oshna etadi, o‘zligini anglashda yordamga keladi. Har bir inson tabiat
ne’matlaridan oshkora bahramand bo‘lishga haqlidir. “Dakameron” qahramonlari
shiori ana Shunday. Ular shaxsiy baxtga erishish yo‘lida hamdardlik va
hamkorlikka chaqiradilar.
Bejiz emaski, asar: “Jafokashlarga hamdard bo‘lish chin insoniy fazilatdir, bu
fazilat har birimiz uchun garchi farz hisoblansa ham, birinchi navbatda, uni
hamdardlikka mushtoq va biron zot hamdardligidan bahramand bo‘lganlardan
talab etmog‘imiz lozim”, - jumlasi ila boshlanadi. J.Bokkachcho o‘zini ham aynan
ana Shunday zot-hamdardlikka muhtoj, Shu bilan birga bunday burchni ado
etishga tayyor kishi, deb hisoblaydi. “Dekameron” muhtoj va mushtoqlar diliga
malham bo‘lsin, deb yozilgan.
Yozuvchi, birinchi navbatda, muhtojlar toifasiga tuyg‘ulari bo‘g‘ilib, dunyo
lazzatlaridan mahrum etilgan ayollar zotini kiritadi. Zero, ular Sharqda ham,
G‘arbda ham huquqsiz, feodal zulmdan zada edilar. G‘am-alam bu
“sho‘rpeshonalar dilini zulukdek so‘rab yotardi”. J.Bokkachcho ayolning eng
go‘zal xilqat, hayot sarchashmasi sifatidagi tasvirini yaratadi. Ayollar
“Dekameron”ning barcha hikoyatlarida ham asosiy qahramonlaridirlar, qizig‘i
Shundaki, G‘arbning dastlabki yozma obidalaridan hisoblanmish “Dekameron”
Sharq xalqlari orasida, jumladan, Markaziy Osiyoda ham keng tarqalgan hikoyat
va afsonalar ta’sirida bunyod etilgandir. Tadqiqotchilar tasdig‘iga ko‘ra, asardagi
yuzta hikoyatdan sakson ettita syujetni J.Bokkachcho bevosita Sharq adabiyoti va
qadimgi rumo fol’klaridan olgan.
J.Bokkachcho ijodi Uyg‘onish davri italyan hikoyachiligidagina emas, balki
XV-XVI asrlar Yevropa adabiyotida ham realizmning shakllanishida katta
ahamiyatga ega bo‘ldi. (“Dekameron” Q.Mirmuhamedov tomonidan 1978 yilda
o‘zbek tiliga tarjima qilingan).
36

Gumanizmva umuman, Renessans madaniyati asoschilaridan yana biri
italiyalik shoir Franchesko Petrarka (1304-1374) edi. U birinchi bo‘lib antik davr
madaniyatiga, Gomer va Vergiliylar ijodiga qaytish to‘g‘risida fikr yuritadi. Uning
“Qo‘shiqlar kitobi”, “She’riy maktublar” lirik to‘plamlari yuksak gumanistik
g‘oyalar bilan sug‘orilgan.
F.Petrarka o‘rta asr aqidalaridan mutlaqo holi bo‘lmagan esa-da, Uyg‘onish
davrining gumanizm g‘oyalari bilan yo‘g‘rilgan madaniyatga tamal toshini
qo‘ygan. F.Petrarka “Dunyoga nafrat to‘g‘risida” (1342-1343), “Uzlatdagi hayot
to‘g‘risida” va “Rohiblar farog‘ati to‘g‘risida” (1346-1366) risolalari muallifi. U
she’riyatni o‘rta asr maddohlari hujumidan himoya qilar ekan, uning katta
tarbiyaviy va estetik qimmatga ega ekanligini alohida ta’kidlaydi.
F.Petrarka xristianlikni rad etmaydi, ammo uning ta’limotida dino‘zgacha,
insonparvar yo‘nalish kasb etgan. Shoir sxolastikaga (quruq, safsatabozlik), uning
inson muammosiga nisbatan befarqligiga qarshi chiqadi. F.Petrarka she’riyat,
notiqlik, adabiyot, etika, estetikaning inson axloqiy va ruhiy kamolotida tutgan
o‘rni, ahamiyatini ta’kidlab, ushbu sohalar rivoji madaniyat yuksalishini
ta’minlaydi, deb hisoblaydi. Shoir antik davr madaniyati va ma’rifatini, merosini
zamondoshlariga aniq va tuShunarli holda etkazishga harakat qiladi. U avvalo,
insonning ichki, axloqiy muammolariga e’tiborni qaratadi. Bu narsa Uyg‘onish
davri individualizmining o‘ziga xos muhim belgisi edi. «Mening sirim» nomli
asarida F.Petrarka insonning eng chuqur ichki ziddiyatlari va ularni bartaraf etish
yo‘llarini ko‘rsatib beradi.
Fransua Rable (1494-1553) ― fransuz yozuvchisi. Jahon adabiyotida satirik,
hajviy janrning buyuk namoyandasi. U huquq, topografiya, arxeologiya, tibbiyotni
o‘rgangan, Shu sohalar bo‘yicha bir qancha ilmiy asarlar yozgan. F.Rablening 5
qismdan iborat dunyoga mashhur “Gargantyua va Pantagryuel” romani Uyg‘onish
davri fransuz madaniyatining, o‘sha davr diniy va siyosiy hayotining, falsafiy,
pedagogik va ilmiy tafakkurining, ijtimoiy hayoti va ma’naviy intilishlarining
chinakam badiiy ensiklopediyasi hisoblanadi. Asarda yozuvchi xayoliy mamlakat
va personajlarni, o‘ta mubolag‘ali voqealarni tasvirlashda hazil, mazax, istehzo va
37

boshqalardan foydalangan. O‘rta asr asketizmiga, munofiqlikka qarshi qarashlarini,
o‘z davrining gumanistik ideallarini xalq og‘zaki ijodi ruhidagi va bo‘rttirma
obrazlar (Gargantyua, Pantagryuel kabi devqomat odamlar va haqiqat izlovchi
Panurg) orqali ifodalagan. Romanda tasvirlangan voqealar hayotdagi katoliklar
bilan protestantlar o‘rtasidagi kurashning adabiyotdagi ifodasi edi.
Yevropa Uyg‘onish davrining yana bir yorqin namoyandasi, fransuz faylasufi
Mishel Monten (1533-1592) edi. U o‘zining “Tajribalar” asarida sxolistikani
tanqid qilib, insonni eng buyuk qadriyat deb e’lon qiladi. M.Monten inson
shaxsining mustaqilligi va erkinligi g‘oyasini ilgari suradi. Uning ta’limoti
individualizm, riyokorlik ruhidagi qarashlarga qarshi yo‘naltirilgan. U insonning
mustaqil, ekin tafakkurini bo‘g‘uvchi loqaydlik, riyokorlik, taqlid qilish hollarini
qat’iyan qoralaydi. M.Montenning din erkinligi haqidagi fikri taraqqiyparvar
ahamiyatga ega. Uningcha, bironta din boshqa dinlar ustidan ustunlikka ega emas.
M.Monten fikricha, inson tabiatning bir qismi, Shuning uchun o‘z hayotida
ona-tabiat nimani o‘rgatsa, Shunga amal qilish kerak bo‘ladi. Falsafa murabbiylik
vazifasini bajaradi. U odamlarni to‘g‘ri, tabiiy ravishda hayotga yo‘naltirishi kerak.
F.Monten g‘oyalari falsafaning kelgusi rivojiga, xususan F.Bekon, R.Dekart,
P.Gassendi ta’limotiga, fransuz ma’rifatparvarlari ― F.Volter, J.Lametrilar
ta’limoti shakllanishiga sezilarli ta’sir ko‘rsatdi.
Yevropa musiqasida Uyg‘onish davr tamoyillari dastlab XIV asrda tashkil
topgan ilg‘or yo‘nalish-Ars nova (lot.-yangi san’at) italyan va fransuz musiqasida
o‘z ifodasini topdi. YAngi san’at vakillari faqat cherkov musiqasi janrlaridan
foydalanish bilan cheklanmay, dunyoviy vokal-cholg‘u musiqa janrlarini
professionallik darajasiga ko‘targan, folklordan faydalangan, turli musiqa
asboblarini keng q o‘llagan.
Dastlab 1309 yilda italyan tadqiqotchisi paduyalik Marketto, XIV asr 20
yillarida fransuz gumanisti Filipp de Vitri tomonidan yangi san’at nazariy
asoslandi. Etakchi kompozitorlari florensiyalik Jovanni, Franchesko Landino,
buyuk namoyandasi Gilom de Masho. Motet, ballada va madrigal (lot. –ona tilida
aytiladigan qo‘shiq, - Uyg‘onish davrida dunyoviy vokal musiqasining janri.
38

Italiyada she’riy asar sifatida paydo bo‘lgan. XIV-XVI asrlarda madrigal, odatda
ishqiy, hazil-mutoyiba, afsonaviy va boshqa mavzudagi 2-3 ovozli vokal –
cholg‘u, band – naqorat shaklidagi qo‘shiq bo‘lib, XVI asrdan ko‘proq lirik
xarakterdagi cholg‘ular jurligisiz ijro etiladigan 4-5 ovozli polifonik musiqa
asariga aylangan)ning ilk shakllari hamda kachcha Ars nova uchun xarakterli
janrlardir. Ars Navoning jahon musiqa san’atining keyingi rivojiga ta’siri katta.
Yangi san’at vakillari dunyoviy mazmundagi ilk professional vokal musiqa
shakllari (ballada,frans. raqsga tushaman, XII-XIII asrlarda trubadurlar ijodining
asosiy janri sifatida keng rivoj topdi. Musiqiy romantizm uslubida ballada syujet
(muayyan mavzu)li musiqa janri sifatida kamer-vakal (asosan, Avstriya va
Germaniya kompozitorlari ijldida-F. Shubert, R. Shuman, F.List, I.Brams,
X.Vol’f) va kamer-cholg‘u (asosan, fortepiano uchun: F.Shopen, E.Gring)
asarlarida o‘z ifodasini topdi) madrigal)ni ijod qilishdi, she’riy matnlar
mazmuniga alohida e’tibor berib ifodali, erkin tuzilishdagi kuylar ijod qilindi.
Uyg‘onish davri cholg‘u musiqasining dastlabki mustaqil shakl va janrlari
(richerkar, prelyudiya, fantaziya, tokkata) yuzaga keldi, ayniqsa lyutnya, klavesin
va klavikord musiqasi keng rivoj topdi. Ijodkorlar va musiqa nazariyotchilarining
antik davr badiiy merosiga qiziqishi tufayli yangi janrlar (masalan, yunon
tragediyasini “tiklash” jarayonida -opera), ko‘p ovozli musiqada polifoniyaning
qat’iy uslubi, keyinchalik gomofoniya uslubi qaror topdi. Diniy musiqa janrlari
(messa, motet) isloh qilindi, notalar chop etilishi joriy etildi, jonli musiqa
amaliyotini umumlashtiruvchi musiqa nazariyasi rivoj topdi. 11
Aynan Shu davrda Yevropa xalqlarida yangi milliy va mahalliy
kompozitorlik maktablari paydo bo‘ldi: niderland (Y.Okegem, J.Depre),
fransuz (K.Janeken), nemis (G.Fink), ingliz (Dansteybl, U.Byord), ispan (K.de
Morales), Rim (Paleotrina), Venetsiya ( J.Gabrieli) va boshqalar. Uyg‘onish
davrining pirovardida Yevropa kompozitorlik ijodiyotida Sharq mavzu va
obrazlariga qiziqish kuchayib, ingliz G.Pyorsell va fransuz J.Ramo
umumSharqona ekzotikani ifodalashgan. Bular an’anasi keyinchalik sohibqiron
11
http://www.history.kemsu.ru
39

Amir Temurni bosh qahramon sifatida gavdalantirgan A. Italiya, va
D.Skarlattilar, A.Vival’di (Germaniya G.Gendel, G.Telemon) mualliflarining
operalarida teranlashgan.
Uyg‘onish davrida teatr san’ati hayot ko‘zgusi hisoblanib, ko‘pqirrali inson
xarakteri, real voqelik ziddiyatlarini aks ettirishda alohida ahamiyat berdi. Bu
davr teatr namoyandalari aniq drama tajribalaridan foydalanib xalq tomosha
san’ati an’analarini rivojlantirdilar, kundalik hayot zavq- shavqini idrok qilishga
da’vat etilgan dunyoviy sahna asarlarini yaratishga harakat qildilar (L.Ariosto,
A.Politsiano, N.Makiavelli va b.). Ispaniyada uyg‘onish davridagi teatr rivoji
M.Servantes va Lope de Vega, P’er Kalderon, Angiyada K.Marla, U.SHekspir
ijodi bilan bog‘liqdir. Uyg‘onish davri teatr san’ati nazariyasi qaror topdi,
yuksak rivojlandi, ilk teatr binolari qurildi.
Uilyam Shekspir (1564-1616) ingliz dramaturgi bo‘lib, Londondagi
“Globus” teatrida 1590-1612 yillarda dastlab aktyor, keyinchalik muallif
sifatida ishladi. U o‘zining 37 ta dramatik asarini Shu erda yozgan va teatrda
sahnaga qo‘ygan. Uning asarlarida Uyg‘onish davri namoyondalari
g‘oyalarining ta’siri kuchli ifoda etilgan. YOshlik yillarida mifologik syujet
asosida yozgan “Venera va Adonis” (1593) hamda Rim tarixiga oid
“Lukretsiya” (1594) dostonlari samimiy kutib olingan. Bu asarlar, ayniqsa,
1592-1600-yillarda yozilgan “Sonetlar” U.SHekspirning Uyg‘onish davri
madaniyati bilan uzviy aloqada maydonga kelganini ko‘rsatadi. Jahon
lirikasining buyuk namunalari qatoridan o‘rin olgan U.SHekspir sonetlari
mavzu jihatdan 2 guruhga ajraladi: dastlabki 126 sonet shoirning yaqin do‘stiga
bag‘ishlangan bo‘lsa, 127-152 sonetlarda lirik qahramonning bevafolik qilgan
mahbubaga nisbatan muhabbat tuyg‘usi va iztiroblari tasvir etilgan.
“Romeo va Juletta”, “Hamlet”, “Qirol Lir” singari tragediyalarga asos
bo‘lgan syujetlar U.SHekspirga qadar ham yozilgan. Lekin bu syujetlar
U.SHekspirga xos ulkan dramaturgik mahorat tufayli jahonShumul fikr va
g‘oyalarni ifodalovchi o‘lmas asarlarning yuzaga kelishida hayotiy manba
vazifasini bajargan.
40

U.SHekspir o‘zigacha bo‘lgan Yevropa xalqlari tarixi, adabiyoti va
teatrini o‘rganish bilan birga XVII asrning ilg‘or tafakkur mevalaridan ham
bahramand bo‘lgan va ularni o‘zining eng yaxshi asarlarida katta badiiy kuch
bilan mujassamlashtirgan. Har bir tarixiy davrda kuzatilganidek, U.SHekspir
yashagan davr ham ziddiyat va qarama-qarshiliklardan holi bo‘lmagan.
U.Shekspir boshqa yozuvchilardan farqli o‘laroq, o‘z davri hayotidagi bunday
ziddiyatlar, ijtimoiy hayot va kishilar taqdiridagi murakkabliklarni nozik his
etgan hamda Shu bilan kifoyalanib qolmay, jamiyat va inson hayotining qaltis
nuqtasida yuzaga kelgan dramatizmni tasvirlashga alohida e’tibor bergan. U
haqiqiy dramaturg sifatida personajlarning u yoki bu xatti-harakatlarini keltirib
chiqargan ijtimoiy, siyosiy, ma’naviy va ruhiy sabablarni ochib tashlab,
ularning har biriga o‘z xulq-atvoridagi keskin o‘zgarishlarni to‘la asoslash yoki
izohlash imkonini yaratgan.
U.SHekspir o‘z ijodining ikkinchi davrida poetik drama ustasi sifatida
namoyon bo‘ldi. U Shu davrda qarama-qarshi qo‘yish usullaridan voz kechmagan
holda dramatizmga katta e’tibor berib, tragik va komik motivlarni o‘zaro
uyg‘unlashtirdi. Natijada U.SHekspir ijodida (“Romeo va Juletta”, “Richard III”,
“O‘n ikkinchi kecha”) dramatik lirizm avj nuqtasiga erishgan. U.SHekspir
ijodining uchinchi davrida tragediya janriga mansub asarlar etakchi o‘rinni
egallaydi. Dramaturg Uyg‘onish davriga xos gumanizm va insonparvarlik
g‘oyalari bilan voqelikda tobora rivojlanib borayotgan xudbinlik, munofiqlik,
yovuzlik o‘rtasidagi ziddiyatni ko‘rib, Shu ziddiyatlarni o‘z asarlarida konflikt
sifatida jalb etadi.
U xuddi Shu davrda yaratgan tragediyalarida badiiy mahorat cho‘qqisiga
erishdi. U.SHekspir ijodining so‘nggi davriga oid romantik drama va tragik
komediyalar uning dunyoqarashida hayotiy ziddiyatlarni ijobiy hal qilish
mumkin, degan umid paydo bo‘lganidan guvohlik beradi.
U.SHekspirning butun ijodini nurlantirib turuvchi fazilat yuksak axloqiy-
ma’naviy muammolarning tasviridir. “Romeo va Juletta” lirik, “YUliy Sezar”
siyosiy, “Hamlet” intellektual tragediya, “Otello” esa ehtiroslar tragediyasi
41

hisoblanasa-da, ular zamirida o‘rta asrlar uchun ham, hozirgi zamon uchun ham
katta ahamiyatga molik bo‘lgan axloqiy masalalar yotadi.
Migel Servantes (1547-1616) ― ispan yozuvchisi. 1585 yil Madridda nashr
qilingan “Galateya” romani bilan tanilgan. Ispaniyaning eng yirik portlarida
yashash va turli tabaqadagi kishilar bilan muloqotda bo‘lish uning so‘nggi davr
ijodiga katta ta’sir o‘tkazgan. “Don Kixot” romani nashr etilishi bilanoq
M.Servantes Yevropa miyosida mashhur bo‘lib ketadi. “Pandnoma hikoyalar”
(1613) va “Parnasga sayohat” dostoni ham bor. “Persiles va Sixizmundaning
sarguzashtlari” (1617 yil nashr etilgan) romani esa M.Servantes xastalik paytida
yozib tugatgan so‘nggi asaridir.
M.Servantesning adabiy merosida hajviy va ishqiy she’rlar, ishqiy
qahramonlik va hayotiy-maishiy mavzudagi drama va komediyalar hamda ko‘plab
hikoyalar mavjud. Bu asarlarga xos eng muhim holat va vaziyatlar, niyat va
g‘oyalar “Don Kixot” romanida o‘zining yorqin badiiy tajassumini topgan.
Asada taqdir bilan murosa qila olmaydigan, har qanday adolatsizlikka qarshi
kurashga shay bo‘lgan qahramon obrazi o‘z ildizlari bilan XVI asrdagi ispan
“yangi ritsar romanlari”, Shuningdek, Italiyadagi Uyg‘onish davri dostonlari va
cho‘ponlari haqidagi ko‘plab hikoyalarga borib taqaladi.
II .2. Yevropada me ’ morchilik va san ’ at .
Uyg ‘ onish davri me ’ morligi qadimgi an ’ analarni o ‘ zlashtirib , uni yangi
mazmun bilan boyitdi , yangi me ’ moriy qurulmalar vujudga keldi . Ko ‘ p qavatli
uylar , muhtasham qasrlar , yangi qiyofadagi jamoat binolari qad ko ‘ tardi .
S h aharning ijtimoiy - ma ’ muriy markazi tarzi va tuzilishi bilan bog ‘ liq bo ‘ lgan
yangi tipi paydo bo ‘ ldi .
Binoning tashqi va ichki tomonlarini bezish , kenglikni tashkil etish borasida
ham muayyan yutuqlarga erishildi . Bu o‘zgarishlar Italiyaning Florensiya , Piza ,
Siena , Genuya , Milan , ayniqsa , Venetsiya shaharlarida juda sezilarli bo‘ldi . Ulkan
binolar , g‘oyat katta gumbazli va bir necha ustunli saroy va ibodatxonalar qurildi .
Florensiyalik me ’ morlar antik me ’ morlar an ’ analari va order tizimidan unumli
foydalandi . Bu an ’ analarni o ‘ rta asrlar Italiya me ’ morlik texnikasi yutuqlari ,
42

mahalliy qurilish xom ashyolari va konstruksiyalari bilan uyg ‘ unlashib , Renessans
me ’ morligi uslubini yaratdilar . Devor sathi tekisligining yaxlitligiga e ’ tibor
kuchaydi , me ’ morlik mujassomotining chiziqli ritmi va mutanosibligiga ,
xonalarning kengligiga , uning yaxlit va ko ‘ rkamligiga ahamiyat berila boshlandi :
turar joy va ibodatxonalar qurilishi ham yangilandi . 12
S h ahar ijtimoiy - ma ’ muriy markazining tarhi va tuzilishi bilan bog ‘ liq bo ‘ lgan
yangi tipi paydo bo ‘ ldi . Florensiyada shakllangan yuksak Uyg ‘ onish davrining
mumtoz uslubi Rimda , keyinroq Venetsiyada monumental yodgorliklar
yaratilishiga sabab bo ‘ ldi . Monumental san ’ at - nafis san ’ at turi , me ’ moriy ( ayrim
hollarda tabiiy ) muhit bilan uyg‘unlikda g‘oyaviy obraz tugalligiga ega bo‘ladigan
asardir . Monumental san ’ atga haykal va monumentlar , binolarning haykaltaroshlik ,
rangtasvir , mozayka bezaklari , vitrajlar kiradi . Me’morlik bilan uyg‘unlashgan
monumental san’at ansablining asosiy mazmuni yoki shakliga aylanadi.
Binolar tarzi va inter’eridagi mavzuli tasvirlar, maydonlardagi haykallar
davrning eng muhim falsafiy va ijtimoiy g‘oyalarini o‘zida aks ettiradi, buyuk
arboblar va muhim voqealarni abadiylashtiradi. Ko‘tarinkilik, umumxalq
ahamiyatiga ega g‘oyalarni tasvirlashga intilishi asarga ulug‘vorlik va muhim
shakl baxsh etadi. Ayrim monumental san’at asarlari me’morlikda uning badiiy
ifodaliligini oshiradi, devoriy to‘siqlar, tarzlar va boshqalarning estetik
ta’sirchanligini kuchaytiradi.
Monumental san’at asarlari buyuk g‘oyaviy mazmuni va ahamiyati bilan
ajralib turadi, hamda qat’iy umumlashgan shaklga ega bo‘lib, uzoq muddatga
chidamli xom ashyolardan yaratiladi; omma orasida muhim ijtimoiy g‘oyalarni
targ‘ib qiladi va tarqatadi. Yirik me’moriy ansambllar vujudga keldi, “ideal”
shaharlarning loyihalari yaratildi.
Italiya me’morligida paydo bo‘lgan yangi an’analar Uyg‘onish davrining
buyuk me’morlari ishlarida o‘z aksini topdi. Jumladan, Filippo Brunelleski katta
gumbazli bino qurish muammosini hal qildi (diametri 42 metr bo‘lgan 8 qirrali,
12
Kulisher I. M. - G'ARBIY EVROPA IQTISODIY HAYOT TARIXI 2 V. JIM 1. O‘RTA ASRLAR. Universitetlar
uchun darslik - M.: Yurayt nashriyoti - 2019 - 384s.
43

gumbazli Santa-Mariya del F’ore sobori), L.Alberti o‘zi yaratgan yangi me’moriy
kompozitsiyalarini ilmiy-nazariy jihatdan bayon qildi. “Me’morlik to‘g‘risida 10
kitob” asari bilan nazariyotchi olim sifatida namoyon bo‘ldi. YUksak Uyg‘onish
davrining asosiy tamoyillari Rimda shakllandi va rivojlandi, davrning
insonparvarlik g‘oyalari ulug‘vor va hashamatli me’moriy kompozitsiyalarda o‘z
ifodasini topdi.
D.Bramante, S.Rafael, B.Mikelanjelo va boshqalar murakkab me’moriy
majmualarda yuksak mahorat, boy ilm va nazariy fikr, o‘tkir tafakkurni namoyon
qildilar, badiiy echimining go‘zalligi, nisbat va shakllar o‘yinining boyligi,
kompozitsiya echimining rang-barangligi insonga zavq bag‘ishlaydigan me’moriy
makonni yaratdilar.
So‘nggi Uyg‘onish davrida yirik me’moriy inshootlar o‘rnini xususiy
buyurtmalar kengroq egalladi. Villa, palatsso qurilishi sohasida ko‘zga ko‘rinarli
ishlar qilindi. Bog‘-park me’morlik uslubi, bog‘ tuzish san’ati shakllandi Past-
balandlikka ega bo‘lgan maydonda bog‘ yaratish muhim ahamiyat kasb etdi: past-
balandliklar bir-biri bilan murakkab zinalar orqali bog‘landi, tepalik va qiyaliklar
turli bezak qurilmalar (g‘or, suv kaskadlari, favvora, haykallar) hamda manzarali
o‘simliklar bilan bezatildi.
Asosiy yo‘l, qolgan yo‘lka va zinalar darvozaga yo‘naltirilgan bo‘lib,
kompozitsiyaning tugal bo‘lishini ta’minlagan. Me’moriy nazariy masalalarga
e’tibor ortdi. Bunyod etilayotgan binolarni ilmiy aoslashga intilish kuchayib, bir
necha ilmiy asarlar yaratildi. XVI asr o‘rtalaridan Italiyada maxsus o‘quv yurtlari,
akademiyalar tuzildi va ularda me’morlikka oid ta’lim berilishi muhim voqea
bo‘ldi. Bu esa Yevropa me’morligining keyingi taraqqiyotiga ta’sir ko‘rsatdi,
me’moriy klassitsizm tamoyillarining shakllanishiga xizmat qildi.
Uyg‘onish davri me’morligi Italiyadan tashqarida XV asrda rivojlandi. Gotika
an’analarini ijodiy anglagan ustalar ayrim hodisalarni amaliy yo‘l bilan o‘zlashtirib
bordilar, Niderlandiya va Germaniyada Uyg‘onish davri me’morligi so‘nggi
gotikaning taraqqiy etgan davriga to‘g‘ri keladi (Antverpendagi ratusha, 1561-
1565, me’mori K.Floris; Germaniya, Geydelbergdagi saroy, 1556-1559). XVI asr
44

o‘rtalarida Fransiyada antik davrga hamda Italiya Uyg‘onish davri me’morligiga
asoslangan o‘ziga xos me’moriy uslub shakllandi (Shamfbor qasri, 1519-1540,
me’mori T.va D.Surdo, P.Nevo va b.). Ispaniya, Chexiya, Polsha, Vengriya
Uyg‘onish davri me’morligi o‘ziga xos milliy xususiyatlariga ega bo‘lgan
(Pragadagi Belveder yozgi saroyi, 1535-1563, me’mori J.Spatsio va b.).
Barokko (ital. ― ajib, g‘alati ma’nosi)da bo‘lib, XVI asr oxiri XVIII asr
o‘rtalarida Yevropa san’atidagi asosiy uslublardan biri. Yevropada millat va milliy
davlatlar jadal shakllanayotgan davrda Uyg‘onish davri badiiy madaniyati va
subyektiv his-tuyg‘ularni ifodalovchi man’erizm o‘rniga vujudga keldi.
Aristokratiya va cherkov bilan bog‘liq bo‘lgan barokko san’ati ularning shon-
Shuhratini oshirishga hamda targ‘ib etishga qaratilgan edi.
Barokko san’atiga antifeodal chiqishlar, milliy ozodlik harakatlari o‘z ta’sirini
ko‘rsatib, unga demokratik isyonkorlik ruhini kiritdi. Dabdabaga moyil bo‘lgan
barokko dunyoning yaxlitligi, cheksizligi, murakkab va rang-barangligi, doimiy
o‘zgaruvchanligi haqidagi yangi tasavvurlarni, insonni o‘rab turgan muhit va
boshqalarga bo‘lgan qiziqishlarni aks ettiradi; unga keskinlik, obrazlarning
harakatchanligi, his-tuyg‘ular kurashining shafqatsizligi, tantana va ulug‘vorlikka
intilish, mavjud borliq bilan hayoliy orzuni uyg‘unlashtirish, san’atlar uyg‘unligiga
intilishlar xos.
Barokko uslubida qurilgan me’moriy majmualar fazoviy echimi, mayda
me’moriy bezaklarga mo‘lligi va yagona g‘oyaga bo‘ysunishi bilan ajralib turadi.
Me’morlar shahar ko‘cha va maydonlariga, u erdagi mavjud qurilishlarga
ulug‘vorlik berish uchun turli optia va boshqa tabiat qonunlaridan foydalanadilar.
Tasviriy san’atda diniy, mifologik va majoziy mavzulardagi bezak mujassamotlar,
tantanavor dabdabali portretlar keng o‘rin egallaydi.
Barokko Italiyada shakllanib, rivojlandi. Me’mor va haykaltarosh L.Bernini,
me’mor F.Borromini, G.Gvarini, rangtasvirchi demokratik realizm yo‘lboshchisi
Karavajo, akademizm yo‘lboshchilari aka-uka Karrochilar, devoriy rangtasvir
ustalari B.Tepolo va boshqalar Shu san’at rivojiga katta hissa qo‘shdi.
Ispaniya, Portugaliya, Germaniya va boshqa mamlakatlarda mahalliy hayot
45

va an’analar ta’sirida o‘ziga xos yo‘nalishlar paydo bo‘ldi. Fransiyada klassitsizm
bilan uyg‘unlikda o‘ziga xom jimjimadorlik kasb etdi.
Bernini Jovanni Lorenso (1598-1680) ― italiyalik me’mor va haykaltarosh,
barokko uslubining yirik vakili. J.Bernini yaratgan me’moriy obidalar o‘zining
keng fazoviy makonni egallashi, dabdabali va serbezakligi, istiqbol
imkoniyatlaridan erkin va dadil foydalangani hamda san’atlar uyg‘unligidan
yaxlitligi bilan ajralib turadi (Rimdagi Sant Andrsa al Kvarinale cherkovi (1653-
58); Avliyo Pyotr maydoni majmuasi (1657-63). Bular Rimning me’moriy
qiyofasini shakllantirdi. J.Bernini o‘z ijodida me’morlik va haykaltaroshlikning
o‘zaro uyg‘unligiga intildi, Shu maqsadda turli xomashyo, rang, nur
imkoniyatlaridan unumli foydalana oldi (Avliyo Pyotr sobori ichki bezaklari va
undagi Avliyo Pyotr minbari (1657-1666), haykaltaroshlikda marmarga ishlov
berib, silliqlab yaratilgan asar ta’sirchanligini oshirishga muyassar bo‘ldi, naturaga
juda o‘xshashini ta’minlab, odam terisiga xos mayinlik va yaltiroqlik, matolarning
o‘ziga xos sifatini nihoyatda ustalik bilan ko‘rsata oldi. J.Bernini ijodida barokko
dabdabali portretda o‘ziga xos turda shakllandi, u haqqoniyligi, o‘tkir ruhiy holati
va bezaklarning boyligi bilan ajralib turadi. (“Lyudovik XIV”, marmar,
1665). J.Bernini ijodi XVII-XVIII asrlar Yevropa san’atiga katta ta’sir ko‘rsatdi.
Uyg‘onish davrining buyuk g‘oyalari, ayniqsa, tasviriy san’atda yorqin
ifodalandi: hayotga muhabbat, insonga, uning irodasiga va aqliga katta ishonch
bildirildi. Antik davr merosini ijodiy o‘zlashtirgan italyan rassomlari zamonasining
ilm-fan yutuqlariga tayanib, inson va uni o‘rab turgan muhitni haqqoniy aks
ettirishga urindilar. Ular san’atni perspektiva, proporsiya, nursoya, ritm,
rangShunoslik, hajm, rakurs hamda odam tanasi tuzilishi haqidagi aniq bilimlar
bilan boyitdilar, ikonadan kartinaga o‘tildi, haykaltaroshlik mustaqil janrga
aylandi, freska san’ati rivojlandi. Yangi davrning ilk xususiyatlari XIII–XIV asrlar
rassomlar ijodida kuzatiladi. 13
Tommazo di Jovanni Mazachcho (1401-1428) – italyan rassomi ham Shu
maktab vakili. J.Mazachcho ijodida gotika an’analarini qat’iy engib, diniy
13
http://www.world.history.ru
46

lavhalarda inson shaxsi haqidagi insonparvarlik tuShunchalarini aks ettirgan. Ilk
asarlari (“Madonna avliyo Anna bilan”, 1424; Pizadagi Santa- Mariya del Karmine
cherkovi uchun polintix, 1426) dayoq harakatchan nursoya, umumlashma
shaklning mahobatliliga intilishi, shaklning uch o‘lchamliligini o‘ta his qilishi
bilan diqqatga sazovor (Florensiyadagi Santa-Mariya del Karmine cherkovidagi
kapella bezaklari, 1425-1428). J.Mazachcho ilk bor devoriy rassomlikda
kompozitsiyaga alohida ulug‘vorlik va mutanosiblik baxsh etuvchi yangi tuzilma
yaratdi. (“Troitsa”, 1425-1427, Florensiyadagi Santa-Mariya Novella cherkovi va
b.).
Donato di Nikkolo Donatello (1386-1466) ― italiyalik haykaltarosh.
N.Donatello ijodida Uyg‘onish davriga xos bo‘lgan voqelikni tasvirlashda yangi,
realistik tasvir vositalarini izlash, insonga va uning ruxiy olamiga e’tibor o‘z aksini
topgan. Florensiya sobori yon peshtoqlari uchun ishlangan avliyolar haykallari
(1406-1408)da gotikaga xos xususiyatlar saqlangan. Avliyo Georgiy haykali
(marmar, 1416)da insonparvarlik va vatanparvarlik g‘oyalari ko‘tarinki ruhda aks
ettirilgan. N.Donatello bo‘rtma tasvir (rel’ef)da perspektiva imkoniyatlaridan
foydalanib o‘ziga xos nafis relef san’atini kashf etgan. (Paduyadagi Sant-Antonio
cherkovi mehrobiga ishlangan relef, 1446-1450), antiq davr shakllarini Uyg‘onish
davriga moslashtirib haykaltaroshlik namunalarini (“David”,bronza, 1430),
Uyg‘onish davrining birinchi dunyoviy haykalini (“Gattamelate”, bronza, marmar,
1447-1453 va b.) yaratgan.
Yuksak Uyg‘onish davri Italiya san’atida nisbatan qisqa davrni o‘z ichiga
oladi, lekin mazmunan juda ulug‘ bo‘lib, Italiya san’atining “oltin asri”
hisoblanadi. Bu davr Leonardo da Vinchining psixologik ta’sirchan asarlarida,
uyg‘unlikda ishlangan S.Rafael polotnolarida, kurash ruhi bilan yo‘g‘irilgan
B.Mikelanjelo rangtasvir va haykaltaroshlik asarlarida, B.Jorjone, V.Titsianlarning
koloritga boy hayotbaxsh kartinalarida namoyon bo‘ldi.
Leonardo da Vinchi (1452-1519) ― italiyalik rassom, haykaltarosh va olim.
Uyg‘onish davrining yirik namoyandasi. O‘z davrining insonparvarlik g‘oyalariga
javob beradigan mukammal inson qiyofasini yaratdi; ilk asarlaridayoq mayin
47

nursoya vositasida shaklning oquvchan hajmini ko‘rsatdi. Asarlarida diniy
mazmunni xilma-xil insoniy hissiyotlar ko‘zgusiga aylantiradi. Hisobsiz
kuzatishlari natijalari turli usullarda bajarilgan chizgilarda muhrlangan.
Ayniqsa, yuz ifodasini berishda matematik hisob-kitobdan foydalanib, katta
mahoratga erishdi. Ba’zan tashqi ko‘rinish (yuzdagi zo‘rg‘a ilg‘ab olinadigan
tabassum) bilan odamlar cheharasini jonlantirib, ularning ichki dunyosi (nozik
ko‘ngil holati)ni ifodalaydi: “Madonna Benua” (1478), “Qoyadagi madonna”
(1483-1494), “Maxfiy kecha” devoriy rasmi (1495-1497), “Monna Liza”
(“Jokonda” nomi bilan mashhur, 1503); dunyo halokati ifodalangan “Toshqin”
rasmlar turkumi (1514-1516)da tabiatning dahshatli ofatlari oldida insonning
ojizligi, tabiiy jarayonlarning takrorlanishini aqliy tasavvur bilan uyg‘unlashtiradi.
Me’mor sifatida Leonardo da Vinchi “ideal” shahar va gumbazli
ibodatxonalarning turli xil loyihalarini ishlab chiqdi. Olim va muhandis sifatida o‘z
davri fanining barcha sohalarini boyitdi, ayniqsa, e’tiborni mexanikaga qaratdi.
Yaratishga bo‘lgan ehtiros uni o‘z davridan ilgarilab ketishga olib keldi: er
kavlaydigan mashina, uchish apparatlari, suv osti kemasi, bosma, to‘quvchilik va
boshqa dastgohlar loyihalari Shular jumlasidan.
Leonardo da Vinchi dunyoqarashini o‘rganishda uning yon daftari va
qo‘lyozmalari ( taxminan 7 ming varaq ), shogirdlaridan F.Melsi tomonidan uning
yozmalari asosida tuzilgan “Rangtasvir haqida risola”si Yevropa nazariyasi va
amaliyotiga kuchli ta’sir ko‘rsatgan muhim manbadir.
XULOSA
Xulosa qilib aytganda , o ‘ rta asrlar davri madaniyatida insoniyatning tarixiy
rivojlanish jarayonida ziddiyatli bo ‘ lsa - da , antik davrga nisbatan taraqqiyot davri
bo ‘ ldi va o ‘ ziga xos xususiyatlarga ega : birinchidan Yevropada bu davrda
xristian dini xukmron mavqega ega bo ‘ lib , madaniyatning turli sohalarining
rivojiga o ‘ z ta ’ sirini o ‘ tkazdi va o ‘ ziga xos qadriyatlar yaratildi ;
ikkinchidan , Yevropa madaniyati Sharq madaniyatining yutuqlaridan foydalandi ;
uchinchidan Shu davrda o ‘ rta va oliy maktab tizimi va tarix , falsafa , texnika ,
adabiyot , arxitektura sohalarida katta yutuqlarga erishildi . Umuman olganda o ‘ rta
48

asrlar madaniyati bo ‘ lmaganida Yevropa madaniyati hozirgi ko ‘ rinishda bo ‘ lmas ,
jahon madaniyati ham boshqacha ko ‘ rinishda va darajada bo ‘ lar edi . Bu davrning
asosiy xarakterli tendentsiyasi Yevropa aholisining tez o‘sishi bo‘lib, bu o‘z
navbatida ijtimoiy, siyosiy va hayotning boshqa sohalarida keskin o‘zgarishlarga
olib keldi.
XI-XV asrlarda. Yevropa da markazlashgan davlatlar - Angliya, Fransiya,
Portugaliya, Ispaniya, Gollandiya va boshqalarning bosqichma-bosqich
shakllanishi jarayoni sodir bo‘lib, ularda boshqaruvning yangi shakllari - Kortes
(Ispaniya), Parlament (Angliya), Bosh shtatlar () paydo bo‘ladi. Frantsiya).
Markazlashtirilgan hokimiyatning mustahkamlanishi iqtisodiyot, fan,
madaniyatning yanada muvaffaqiyatli rivojlanishiga, ishlab chiqarishni tashkil
etishning yangi shakli - manufakturaning paydo bo‘lishiga yordam berdi.
Yevropa da kapitalistik munosabatlar paydo bo‘lib, o‘rnatilmoqda, bunga Buyuk
geografik kashfiyotlar ko‘p yordam berdi.
Oliy o‘rta asrlarda Yevropa faol rivojlana boshlaydi. Xristianlikning
Skandinaviyaga kelishi. Karolingiya imperiyasining ikki alohida davlatga
parchalanishi, keyinchalik ularning hududlarida zamonaviy Germaniya va
Frantsiya tashkil topdi. Xristianlarning Falastinni saljuqiylardan qaytarib olish
maqsadida salib yurishlarini uyushtirish. Shaharlar rivojlanib, boyib bormoqda.
Madaniyat juda faol rivojlanmoqda. Arxitektura va musiqada yangi uslublar va
yo‘nalishlar paydo bo‘ladi.
Sharqiy Yevropa da o‘rta asrlar davri Qadimgi Rossiya davlatining gullab-
yashnashi va Polsha va Litva Buyuk Gertsogligining tarixiy sahnasida paydo
bo‘lishi bilan ajralib turdi. XIII asrdagi mo g ullar istilosi Sharqiy Yevropaʻ ʻ
taraqqiyotiga tuzatib bo lmas zarar yetkazdi. Bu mintaqadagi ko‘plab davlatlar
ʻ
talon-taroj qilingan va qul qilingan.
G arbiy Yevropa o rta asrlari tabiiy xo jalik hukmronligi va tovar-pul
ʻ ʻ ʻ
munosabatlarining yomon rivojlangan davri bo ldi. Iqtisodiyotning ushbu turi bilan
ʻ
bog'liq bo‘lgan hududlarning ixtisoslaShuvining ahamiyatsiz darajasi, asosan,
yaqin (ichki) emas, balki uzoq masofali (tashqi) savdoning rivojlanishini belgilab
49

berdi. Shaharlararo savdo asosan jamiyatning yuqori qatlamlariga qaratilgan edi.
Bu davrda sanoat hunarmandchilik va manufaktura shaklida mavjud edi.
O‘rta asrlar jamiyati sinflarga asoslangan. Uchta asosiy mulk bor edi:
zodagonlar, ruhoniylar va xalq (bu tuShuncha ostida dehqonlar, hunarmandlar,
savdogarlar birlashgan). Mulklar turli huquq va majburiyatlarga ega bo‘lib, turli
ijtimoiy-siyosiy va iqtisodiy rollarni o‘ynagan.
Aynan o‘sha davrni aytganda o‘tmish madaniyatining ulug‘vorligini
tasdiqlovchi tarixiy xotiraning ham saqlanib qolganligi yangi madaniyatning
shakllanishida katta ahamiyat kasb etib, tafakkurda va ilmu ijodda dogmatizmni,
jaholat va mutaassiblikni yorib o‘tib, insonni qadrlash, uning iste’dodi, aqliy-ijodiy
qobiliyatini yuzaga chiqarish, cherkov sxolastikasidan qutulib, adabiyotda va
san’atda dunyoviy go‘zallik, inson erki, hurfikrlilik uchun kurash jarayonlarida
namoyon bo‘ldi.
XVI-XVII asrlarda ilmiy bilimlarning rivojlanishi Yevropada keyinchalik
fizika, ximiya, mexanika va boshqa sohalarda ko‘plab kashfiyotlar qilinishiga yo‘l
ochib, pirovard natijada ishlab chiqaruvchi kuchlarning tez rivojlanishiga olib
keldi.
50

FOYDALANGAN MANBA VA ADABIYOTLAR RO‘YXATI
1. Mirziyov Sh . M . Tanqidiy tahlil , qat ' iy tartib - intizom va shaxsiy javobgarlik – har
bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo ‘ lishi k е rak . O ‘ zb е kiston R е spublikasi
Vazirlar Mahkamasining 2016 yil yakunlari va 2017 yil istiqbollariga
bag ’ ishlangan majlisidagi O ‘ zb е kiston R е spublikasi Pr е zid е ntining nutqi . GG Xalq
so ‘ zi gaz е tasi . 2017 yil 16 yanvar , №11 .
2. Mirziyoyev Sh . M . Milliy taraqqiyot yolimizni qat ’ iyat bilan davom ettirib , yangi
bosqichga kotaramiz . Toshkent - “ Ozbekiston ”-2018 yil .539- bet .
3. Abdullaev M. MadaniyatShunoslik asoslari T.: «Turon» 2006 y.
4. Boboev H., Hamroev T., Alimasov V. MadaniyatShunoslik. T.: «Yangi asr
avlodi», 2001 y.
4. MadaniyatShunoslik. Maruza matni. Gulmetov e. va boshqalar. T.: DITAF.
5. Umarov. E. «MadaniyatShunoslik». YAngi asr avlodi 2005 y
6.Akopyan V.Z., Zyuzin V.V., Lebedev G.Yu.-G‘arbiy Yevropa davlatlari tarixi
2-qisim 2.Fransiya.Ispaniya 2-nashr, trans. va qo‘shimcha Akademik bakalavriat
uchun darslik - M.: Yurayt nashriyoti - 2019 - 381s
7. Zvirevich V. T.; ilmiy ostida ed. Purgina S.P. - Qadim va o‘rta asr
falsafasi. Akademik bakalavriat uchun darslik - M.: Yurayt nashriyoti - 2019 -
322s.
8. Kudryavtsev A. E. - O‘RTA ASRDA ISPANIYA - M.: Yurayt nashriyoti - 2019
- 2020-yillar.
9. Kulisher I. M. - G'ARBIY YEVROPA IQTISODIY HAYOT TARIXI 2 V. JIM
1. O‘RTA ASRLAR. Universitetlar uchun darslik - M.: Yurayt nashriyoti - 2019 -
384s.
10. Kutepov V. A., Grymzin K. A., Maslyakov V. A. - HARBIY TARIX 2-nashr,
trans. va qo‘shimcha Universitetlar uchun darslik - M.: Yurayt nashriyoti - 2019 -
291s.
INTERNET SAYTLARI:
1. http://www.history.kemsu.ru
3. http://www.cityref.ru
51

2. http://www.chingiz.net
4. http://www.world.history.ru
5 . http://www.vostlit.info (O’rta asrlar tariхi manbalarining elektron
variantlari)
52

GʻARBIY YEVROPANING OʻRTA ASR MADANIYATI kurs ishi

Sotib olish