G‘aznaviylar davlati - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	20000UZS
Hajmi	71.6KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	22 Sentyabr 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

Bobomurod Abdishukurov

Ro'yxatga olish sanasi 01 Iyun 2024

44 Sotish

G‘aznaviylar davlati

Sotib olish

KURS ISHI
Mavzu: G‘aznaviylar davlati
1

MUNDARIJA
KIRISH…………………………………………………………………….......……3-6
I-BOB G‘AZNAVIYLAR DAVLATINING TASHKIL TOPISHI VA
BOSHQARUV TIZIMI
1.1 G‘aznaviylarning davlatining tashkil topishi………………………………..….7-11
1.2 G‘aznaviylar davlatining boshqaruv tizimi………………………………..…..12-14
II-BOB G‘AZNAVIYLAR DAVLATINING HARBIY HOLATI, TASHQI
ALOQALARI, IJTIMOIY-IQTISODIY VA MADANIY HAYOTI
2.1 G‘aznaviylar davlatining harbiy holati va tashqi aloqalari …........................…15-18
2.2 G‘aznaviylarning mintaqa madaniy hayotida tutgan roli ……………………..19-20
2.3 G‘aznaviylar davlatining ijtimoiy-iqtisodiy hayoti…………………………....21-22
XULOSA…………………….………………………………………………...….23-25
ADABIYOTLAR RO‘YXATI…………………….………………………….…26-27
2

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi: Mustaqillik tufayli о‘zbek xalqining kо‘p asrlik boy
tarixiy, ilmiy, madaniy va ma’naviy merosini о‘rganish, undan xalqning bebaho mulki
sifatida foydalanishga keng yо‘l ochildi. Ma’naviy boyliklar, qadriyatlar, davlat,
millat, shaxsning bebaho xazinasi va taraqqiyot manbai hisoblanadi. Aynan ushbu
ma’naviy va mafkuraviy asosni mustahkamlash hamda rivojlanishda yurtimiz
hududida hukumronlik qilgan sulolalar, davlatlar tarixini har tomonlama o‘rganish
alohida ahamiyatga ega. Muhtaram Prezidentimiz I.A.Karimov bir guruh tarixchilar
bilan uchrashuvida ularga Vatan tarixini har tomonlama chuqur ilmiy asos va
manbalarga tayangan holda yaratish vazifasini qo‘ydilar. Bu uchrashuv va
O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining “O‘zRFA Tarix instituti faoliyatini
takomillashtirish to‘g‘risida”gi 1998 yil 27 iyul qarorida tarix fani oldiga o‘zbek xalqi
va davlatchiligi tarixini hamda davlatchilikning barcha bosqichlarida O‘zbekiston
hududida kechgan siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy jarayonlarni o‘rganish
dolzarb vazifa etib belgilandi 1
.
Inson ma’naviyatida tarix ilmining axamiyati beqiyosdir. “Albatta har qaysi xalq
yoki millatning ma’naviyatini uning tarixi, o‘ziga xos urf-odat va an’analari, xayotiy
qadriyatlaridan ayri xolda tasavvur etib bo‘lmaydi”. Yuqorida keltirilganidek, bugungi
kunda O‘zbekistan davlatchilik tarixi va uning muhim taraqqiyot bosqichlari
nihoyatda dolzarb mavzulardan biri xisoblanadi. O‘zbekiston Respublikasi prezidenti
Shavkat Mirziyoyev tariximiz haqida quyidagilarni aytadi - “Hamma o z tarixiniʻ
ulug laydi. Lekin bizning mamlakatimizdagidek boy tarix, bobolarimizdek buyuk
ʻ
allomalar hech qayerda yo q. Bu merosni chuqur o rganishimiz, xalqimizga, dunyoga
ʻ ʻ
yetkaza bilishimiz kerak. Bu markazga kelgan odam tariximiz haqida to la tasavvurga
ʻ
ega bo lishi, katta ma naviyat olib ketishi zarur”
ʻ ʼ 2
.
1
Каримов. И – “Тарихий хотирасиз - келажак йуқ” Тошкент., “Шарқ”, 1998. 14- б
2
Mirziyoev Sh.M. Erkin va farovon demokratik O‘zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz. O‘zbekiston Respublikasi
Prezidenti lavozimiga kirishish tantanali marosimiga bag‘ishlangan Oliy Majlis palatalarining ko‘shma majlisidagi nutq.
-T.: O‘zbekiston, 2016. 13-b
3

Albatta, yuqorida takidlanganidek har bir xalq uchun o‘zi to‘g‘ilib o‘sgan yurt
tarixini bilish, u yerda hukumronlik qilgan davlatlar haqida to‘laqonli ma’lumotga ega
bo‘lishi zamonaviy davr talabi. X-XII asrlarda Movarounnahr hududida hukumronlik
qilgan, yurtning siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy hayotiga o‘zining sizilarli
ta’sirini ko‘rsatgan G aznaviylar davlati ham ayni shu davlatlardan biri hisoblanadi.ʻ
G aznaviylar davlati
ʻ - Xuroson , Shimoliy Hindiston hamda qisman
Movarounnahrda (X-XII asrlarda) yashagan turkiy davlat bo‘lib, davlatga
Alptegin ning g ulomi
ʻ va kuyovi Sabuqtegin asos solgan. Davlat nomi saltanatning
poytaxti G azna
ʻ shahri nomidan olingan. Turkiy g ulomlar xizmatlari evaziga ʻ
somoniylardan Xuroson va Afg onistonning turli viloyatlari(G azna,
ʻ ʻ Kobul va
boshqalar)ni boshqarish huquqini olganlar 3
. Shu tariq G‘aznaviylar tarix sahnasiga
chiqishgan.
G‘aznaviylar davlati qisqa muddat yashagan bo‘lsa-da, insoniyat sivilizatsiyasiga
munosib ta’sir ko‘rsata oldi. Sultonlar islom dini bayrog‘i ostida qo‘shni davlatlarni
fath etdi va buning natijasida Shimoliy Hindiston aholisining Ko‘pchiligi islom dinini,
madaniyatini qabul qildi. Imperiyaning markaziy shaharlarida masjidlar, madrasalar
bino qilindi. Jahon ilm-faniga katta hissa qo‘shgan, Sharq va G‘arb mamlakatlari
o‘quv yurtlarida foydalanilayotgan va tadqiqot ishlari olib borilayotgan shoh asarlar –
“Hindiston”, “Menerologiya”, “Osorul boqiya”, “Shohnoma” asarlari G‘aznada
yaratildi. Mahmud G‘aznaviy Xorazmni zabt etgach, Ma’mun akademiyasining
aksariyat olimlari G‘aznaga ko‘chirildi va ma’lum ma’noda bu akademiyaning
faoliyati shu yerda davom ettirildi. G‘aznaviylar davlati esa turkiy imperiya sifatida
Markazi Osiyo davlatchiligi tarixida alohida o‘rin oldi.
G‘aznaviylar davlatining o‘ziga xos jihatlari shundan iboratki, u kuchli harbiy
qo‘shin hisobiga qudratga erishgan imperiya edi. Uning qo‘shinida boshqa turkiy
davlatlarda bo‘lmagan harbiy fillar mavjud bo‘lgan. Davlatning poytaxti esa ilgari
hech qaysi bir davlatning ma’muriy markazi vazifasini bajarmagan. Tashqi tomondan
qaraganda qudratli bo‘lgan bu imperiya (hududi kattaligi jihatidan) ich-ichidan
3

4

yemirilib bordi. Bu davlatning boshqa davlatlardan farqlanadigan asosiy jihati esa
unga asos solgan hukmdorlar oddiy qullikdan sulton darajasiga ko‘tarilganligida edi.
Mavzuni o‘rganilganlik darajasi: G‘aznaviylar tarixini o‘rganishga oid bir
qancha manbalar mavjud bo‘lib ularni bir qancha guruhlarga bo‘lish mumkin,
jumladan:
Birlamchi manbalar, G‘aznaviylar davlati hukum surgan davrda, o‘sha davr
voqea va hodisalarga o‘z ko‘zi bilan guvoh bo‘lgan muarrixlar tomonidan yaratilgan
asarlar hisoblanib, bularga; Nizomulmulkning “Siyosatnoma” 4
, Aruziy
Samarqandiyning “Chahor maqola” (XII asr), “Jome ul-hikoyat”, “Lubob ul-albob”
(XIII asr), “Miftox ul-adl” (XIV asr) hamda eng ishonchli manbalar hisoblangan
Gardiziyning “Zayn ul-ahbor” 5
, Bayhaqiyning “Tarixi Mas’udiy” (Tarixi Bayhaqiy) 6
,
Beruniyning “Qonuni Mas‘udiy” 7
, “Hindiston” 8
, “Osor ul-boqiya” 9
, Abu Nasr
Utbiyning “Tarixi Yaminiy” (Yamin ud-davla tarixi) 10
, kaykovusning “Qobusnoma” 11
,
Abu Bakr Narshaxiyning “Buxoro tarixi” 12
asarlari shular jumlasidandir.
Ikkilamch manbalar, G‘aznaviylar davlati hukumronlik qilgan davr muarrixlari
tomonidan yozilgan asarlar asosida keyinga davrlarda va bugungi kunda G‘aznaviylar
davlati haqida yaratilayotgan kitoblar, turli xil ilmiy ishlar, maqola va tezeslar shular
qatoriga kiradi, jumladan, turk tatqiqotchisi Erol Gungor 13
, ingliz tarixchisi Clifford
4
Низомулмулк. Сиёсатнома (Сияр ул-мулук). Иккинчи тўлдирилган, қайта ишланган нашри. – Т., “Янги аср
авлоди”, 2008.
5
Абу Саид Гардизи. Зайн ал-ахбар. Украшение известий. Раздел об истории Хорасана. Перевод А. Арендса.
Ташкент, 1991.
6
Abul - fazl Bayxaqi , Istoriya Mas ʼ uda (1039–1041), T ., 1962; 2- nashri , T ., 1969.
7
Beruniy, Qonuni Mas udiy (Tanlangan asarlar, 1–2-kitoblar, T., 1973; 1976.ʼ
8
Beruniy, Hindiston (Tanlangan asarlar, 2-j.), T., 1965.
9
Beruniy, Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar.Tanlangan asarlar,I tom.-O‘zbekiston SSR “Fan” nashriyoti, T., 1968.
10
Reynolds J. Al-Utbi. The Kitab-I-Yamini: Historical Memoirs Of The Amir Sabaktagin And The Sultan Mahmud Of
Ghazna. Kessinger Publishing, 2007.
11
Kaykovus " Qobusnoma" Forschadan Muhammad Rizo Ogahiy tarjimasi 2- nashri "O'qituvchi"
nashriyot-matbaa ijodiy uyi Toshkent – 2018.
12
Абу Бакр Муҳаммад ибн Жаъфар Наршахий. Бухоро тарихи. А. Расулев таржимаси. Тошкент, 1966.
13
Erol Gungur , Tarixda turkiy davlatlar , T ., 2003.
5

Edmund Bosworth 14
, A.S.Sagdullayev 15
, Rustambek Shamsutdinov 16
, Shodi
Karimov 17
, B.J.Eshov 18
, Azamat Ziyo 19
larning asarlari, yuqoridagi kabi m anba va
adabiyotlar bilan bir qatorda mustaqillik yillarida G‘aznaviylar davlati oid to‘plamlar
nashr qilindi hamda gazeta va jumallarda bir qator maqolalar chop etildi.
Tadqiqotni obyekti va predmeti: G‘aznaviylar davlati mavzuning obekti
hisoblansa, mavzuning predmeti ushbu davlatlarning vujudga kelish tarixi, boshqaruv
shakli, ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy ahvolini yoritib berish hisoblanadi.
Tadqiqotning maqsad va vazifalari: Tarixiy manba va ilmiy adabiyotlarda aks
ettirilgan G‘aznaviylar davlatining paydo bo‘lishi va rivojlanishiga bag‘ishlangan
masalalami chuqur o‘rganish va qiyosiy tahlil asosida, G‘aznaviylar davlatining
taraqqiyoti va ijtimoiy-iqtisodiy, madaniy rivojlanishning sabablarini yortish
maqsadida quyidagi vazifalar belgilab olindi:
- G‘aznaviylar davlatining tashki topish jarayonini o‘rganish
- Mavorounnahr va Xurosonda G‘aznaviylar hokimiyatining o‘rnatilishi va siyosiy
hayotini manbalar asosida tahlil qilish,
- G‘aznaviylar davlatining ijtimoiy-iqtisodiy hayotini tadqiq qilish va xulosalar berish,
- G‘aznaviylar davlatida madaniy hayotning rivojlanish sabablarini o‘rganish, ilm-fan
taraqqiyotining sabablarini ochib berish,
- O‘zbek davlatchiligi taraqqiyotida G‘aznaviylar davlatining o‘rni va ahamıyatını
ko‘rsatish.
Ishning umumiy hajmi: Kirish, 2 bob, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar va
ilovalar qisimlardan iborat.
14
Clifford Edmund Bosworth, The Later Ghaznavids : Splendour and Decay, at the University Press EDINBURGH.,.
1977.
15
A.S.Sagdullayev “O’zbekiston tarixi” Toshkent-2021 Donishmand ziyosi. 84-bet
16
Rustambek Shamsutdinov, Shodi Karimov "Vatan Tarixi" "Sharq" nashriyоt-matbaa aksiy adorlik
kompaniyasi bosh tahririyati. Toshkent-2010.
17
Rustambek Shamsutdinov, Shodi Karimov "Vatan Tarixi" "Sharq" nashriyоt-matbaa aksiy adorlik
kompaniyasi bosh tahririyati. Toshkent-2010.
18
B.J.Eshov, A.A.Odilov "O'zbekiston tarixi I - jild" (eng qadimgi davrdan XIX asr o'rtalarigacha) Toshkent-2013.
19
Азамат Зиёb, Ўзбек давлатчилиги тарихи: (Энг қадимги даврдан Россия босқинига қадар) // Масъул муҳаррир:
Б. Аҳмедов/. - Т.: “Шарқ”, 2001.
6

I-BOB. G‘AZNAVIYLAR DAVLATINING TASHKIL TOPISHI VA
BOSHQARUV TIZIMI
1.1 G‘aznaviylarning davlatining tashkil topishi
X asrning ikkinchi yarmiga kelib Somoniylar davlatida ichki nizolar, mahalliy
hokimlarning boshboshdoqlik harakatlari avj olib ketdi. Oqibatda mamlakatda
iqtisodiy tanglik sodir bo‘ldi. Mamlakatda sodir bo‘layotgan bunday og‘ir vaziyatda
turk hojiblaridan tashkil topgan saroy gvardiyasining nufuzi nihoyatda kuchaydi.
Chunki harbiy va mudofaa ishlari to‘liq ularning qo‘lida edi. Turkiy sarkardalarning
xizmatlari evaziga somoniy hukmdorlari aksariyat iqtidorli lashkarboshilarni “hojib
ul-hojib” (hojiblar hojibi) yoki “hojib ul-buzruk” (katta, ulug‘ hojib) kabi oliy harbiy
mansablarga tayinlab, ularga hatto ayrim viloyatlarni boshqarish huquqini berganlar.
Shunday hojiblar ichida Alptegin alohida salohiyat egasi bo‘lib, 35 yoshidayoq
Xuroson sipohsolori darajasiga ega bo‘lib, qo‘lida 2700 nafar harbiy askarlari bo‘lgan.
U keyinchalik Abdulmalik I davrida (954-961-yillar) katta mavqe va ulkan yer
mulklar egasiga aylandi. Amir vafotidan so‘ng (961-yil) Alptegin yangi amir Mansur I
(961-976-yillar) bilan o‘zaro nizoga borib qolib, bir qator to‘qnashuvlardan so‘ng,
961-yili G‘azna va uning atrofidagi yerlarni egallaydi. Alptegin o‘z tarbiyasi va
homiyligiga olgan sobiq turkiy qullar orasida Sabuqtegin ham bo‘lgan. 963-yili
Alptegin vafot etgach, G‘aznada Somoniylar noibi sifatida uni Piriy, Ishoq, Bilgategin
kabi shaxslar ketma-ket boshqarib kelishdi. Hudud rasman Somoniylarga qarashli deb
hisoblangan 20
.
Mana shunday tarixiy shart-sharoit tufayli yangi bir turkiy davlatning ilk
poydevori qurila boshlangan edi. Bu davlat o‘zining eng qudratli cho‘qqisiga
ko‘tarilgan paytda, uning chegarasi g‘arbda Erondagi Ray va Isfahon shaharlari,
Kaspiy dengizi, shimoliy-g‘arbda Xorazm va Orol dengiziga cho‘zilgan. Sharqda esa
Shimoliy Hindistonning kattagina qismini o‘z ichiga olgan va Janubiy Belujistongacha
yetgan edi. Somoniylar sulolasi barham topgach, Mahmud G‘aznaviy ularning
Xurosondagi hududini, so‘ng Xorazm davlatini ham o‘z saltanatiga qo‘shib olgan. Bu
20
O‘zbekiston tarixi, I kitob. A.S. Sagdullayev. - Toshkent: “Donishmand ziyosi” М CHJ, 2021. - 373 b.
7

qudratli davlatning poytaxti G‘azna (hozirgi janubiy-sharqiy Afg‘onistonda) shahri
bo‘lgan va davlatni shu shahar nomi bilan ataluvchi G‘aznaviylar sulolasi boshqargan.
G‘aznaviylarning siyosiy kuch sifatida yuzaga kelishi va yuksalishining bir
qancha tarixiy sabablari bor bo‘lib, bular qo‘yidagilar:
Birinchidan , Ismoil Somoniydan keyin somoniylar orasidan har jihatdan yetuk,
yuqori darajada siyosat yurgiza oladigan davlat boshlig‘i yetishib chiqqani yo‘q edi.
Buning oqibatida somoniylar o‘z ichki, ya’ni sulolaviy imkoniyatlaridan ko‘ra ko‘proq
mavjud siyosiy muhit qonun-qoidalariga bog‘liq bo‘lib qolganlar. Siyosiy muhitni esa
bu vaqtda nufuzli lashkarboshilarsiz tasavvur qilib bo‘lmasdi. G‘azna viloyatidagi
kuchlar siyosiy faolligining oshishi va borib-borib alohida bir sulola darajasiga
ko‘tarilishi ham xuddi shunday yirik lashkarboshilar nomi bilan bog‘liq bo‘lganini biz
quyida yaqqol ko‘ramiz.
Ikkinchidan , Turkiston mintaqasida siyosiy taraqqiyotning o‘ziga xos
tomonlaridan biri bu davrda xuddi madaniy hayotdagi kabi bir qator o‘ziga yarasha
kuchli davlat arboblarining, siyosiy sulolalarning yuzaga chiqishidir. Gap shunday
holning yaxshi-yomonligida emas, oqibatlaridan qat’i nazar, shunday vaziyat sodir
bo‘lgan va bu bilib qo‘yilsa har jihatdan foydali hodisadir 21
.
G‘aznaviylar davlati hukumdorlari “o‘lja” ketidan emas, balki mintaqada
kechgan ijtimoiy-siyosiy munosabatlar muhitida yuzaga kelganligiga guvohlik
beruvchi manbalar yetarli darajada topiladi. Yuqorida biz somoniylar saroyida yirik
lashkarboshilar tutgan mavqei haqida aytib o‘tgandik. 961-yili somoniy hukmdor
Abdumalik o‘limidan so‘ng vazirlar taxtga marhumning o‘g‘lini o‘tqazadilar. Bu
haqda quyidagicha manba bizgacha yetib kelgan, “Somoniylar xonadoni uchun
maqtovga loyiq xizmatlar qilib kelgan hamda noiblik va lashkarboshilik yo‘lini tutgan
Alptegin qarshilik qiladi” 22
. Shu tariqa davlat arkonlari va Alptegin o‘rtasidagi
muxoliflik kuchayib avjiga chiqadi. Lashkarboshi Buxoroni tark etadi. Hatto shundan
keyin ham ziddiyatlar tugamay, oxirida Alptegin va Buxoro qo‘shinlari o‘rtasida
21
История Узбекистан ССР. Т, 1. Книга первая, с. 246.
22
Абу Бакр Муҳаммад ибн Жаъфар Наршахий. Бухоро тарихи. А. Расулев таржимаси. Тошкент, 1966. - 163-164-
бетлар.
8

to‘qnashuv sodir bo‘lib, buxorolik lashkarlar mag‘lubiyatga uchraydi. Somoniylar
xonadoni va Movarounnahr bilan aloqani uzgan Alptegin G‘azna viloyatida o‘z
hukmronligini o‘rnatadi. Uning vafotidan so‘ng (963-yil) G‘aznada navbati bilan Amir
Is’hoq ibn Alptegin, Amir Bilgategin, Amir Piriy, Amir Sabuqteginlar hukmronlik
qiladilar 23
. G‘aznaviylar siyosiy sulolasiga asos solgan ham aslida ana shu Sabuqtegin
bo‘ladi. Shu bilan birga G‘aznaviylarning siyosiy sulolasiga asos solishda va
G‘aznaning mintaqa siyosiy markazlaridan biriga aylanishida ilk qadamni Alptegin
qo‘yganini ham esdan chiqarmaslik kerak.
Sabuqtegin asli Sirdaryo bo‘ylarida yashagan barsxon turkiy qabilasiga mansub
bo‘lib, yoshligida asir olinib, so‘ngra qul qilib sotilgan edi. Somoniylar turkiy
gvardiyasi boshlig‘i Alptegin uni о‘z qaramog‘iga olgan. Somoniylar davlatining
turkiy askarlar qo‘shinida xizmat qilgan Sabuqtegin 977-yildan boshlab G‘azna va
uning atroflarini Somoniylar noibi sifatida boshqaradi. Bu vaqtga kelib Somoniylar
sulolasi inqirozga yuz tutgan bo‘lib, Sabuqtegin rasman noib bo‘lsa-da, aslida o‘zini
mustaqil hokimdek tuta boshlaydi. Buning yaqqol isbotini Sabuqtegin va somoniy
Nux ІІІ (976-997) o‘rtasida Kesh atrofida bo‘lib o‘tgan uchrashuv (bunda Sabuqtegin
Nuxni qo‘llab-quvvatlashi haqida va’da bergan), yo bo‘lmasa 994 yili somoniylarning
eng ashaddiy dushmanlaridan Abu Ali Simjuriyning tor-mor etilishida Sabuqtegin
tutgan asosiy o‘rin orqali ko‘rish mumkin. 24
. Shijoatkor sarkarda Sabuqtegin aynan
Somoniylar amiri Nuh II (976-997-yillar) dushmanlariga qarshi kurashda yordam
berib, “Nosir ad-din ad-Davla” (Davlat va din himoyachisi), o‘g‘li Mahmud esa “Sayf
ad-Davla” (Davlat shamshiri) degan sharafli nomlarga sazovor bo‘lishadi 25
.
G‘aznaviylarning ham rasman, ham amalan siyosiy kuch sifatida tan olinishi 996
yilga to‘g‘ri keladi. Yuqorida ko‘rib chiqilganidek, qoraxoniylar bir necha marta
Buxoroga tahdid soladilar. 996-yili esa Sabuqtegin somoniylarni qoraxoniylar
changalidan saqlab qoladi. Somoniy Nux ІІ raqib oldidagi zaifligini sezgan holda
Sobuqteginga murojaat qiladi. Sabuqtegin esa Buxoroni qo‘lga olib, qoraxoniylar
23
Абу Саид Гардизи. Зайн ал-ахбар. Украшение известий. Раздел об истории Хорасана. Перевод А. Арендса.
Ташкент , 1991, - 32-34- бетлар .
24
O‘sha asar, 84-86-betlar.
25
O‘zbekiston tarixi, I kitob. A.S. Sagdullayev. - Toshkent: “Donishmand ziyosi” М CHJ, 2021. - 374 b.
9

bilan kelishuvga imzo chekadi 26
. Bunga ko‘ra Amudaryodan janubda joylashgan
barcha viloyatlar Sabuqteginning nomiga muhrlanadi.
Sabuqteginning ta’siri mamlakat ichra tez orada shu qadar kuchayib ketdiki,
uning qarshisida Nuh II taxtda rasman o‘tirgan zaif hukmdorga aylanib qoldi.
Keyinchalik somoniy hukmdor Mansur II (997-999-yillar) va Mahmud G‘aznaviy
o‘rtasida nisbatan yaqin munosabatlar о‘rnatilgan edi 27
. Sabuqtegin vafotidan (997-yil)
keyin avvaliga taxtda bir oz muddat uning o‘g‘li Ismoil va 998-yildan esa boshqa
farzandi Mahmud chiqadi. G‘aznaviylar qudrati va shuhratini oshirgan hukmdor ham
aslida ana shu Mahmud hisoblanadi. Chunonchi, uning hukmronligi davrida (998-
1030-yillar) Xorazm, Xuroson, Seyiston, Kobul, G‘azna, Shimoliy Hindiston kabi
viloyatlar va makonlar g‘aznaviylar izmida bo‘lgan. Mahmudning o‘limidan so‘ng
taxtga uning o‘g‘li Muhammad o‘tiradi, vaholanki, undan katta o‘g‘li (Mas’ud) ham
bor edi. Usha zamonda yozilgan manbalar sharhiga ko‘ra, Mahmud taxtni kichik o‘g‘li
Muhammadga vasiyat qilish bilan birga, unga “Akang Mas’ud bilan qarama-
qarshilikka borma, agar u senga qarshi chiqsa, urushib yurma, bekor nobud bo‘lasan”,
degan. Haqiqatan ham tez orada Mas’ud va Muhammad o‘rtasida muxolifat yuzaga
keladi. Mas’udning Muhammaddan ustun bo‘lganligini zamondosh tarixchilar ham tan
oladilar. Xullas, shu yilning o‘zidayoq Mas’ud taxtni egallaydi 28
.
Mas’ud davri (1030-1041-yillar) asosan Mahmud sa’y-harakatlari bilan qo‘lga
kiritilgan natijalarni saqlab qolish yo‘lidagi urinishlar yillari bo‘ldi, desak to‘g‘ri
bo‘ladi, Birinchidan , 1034-yili Xorazm g‘aznaviylar ta’sir doirasidan chiqadi.
Ikkinchidan esa Xurosonda boshqa bir siyosiy sulola - saljuqiylarning kuchayib
borishi ham xuddi mana shu Mas’ud davriga to‘g‘ri kelgan. 1035-yilgi kelishuvga
binoan Mas’ud saljuqiylarga Niso, Farova, Dehiston viloyatlarini maskan va yaylov
sifatida berishga majbur bo‘ladi. Vaqt o‘tishi bilan kuch-qudrat orttirgan saljuqiylar
1038-yili Nishopurni egallaydilar. Shu yilgi Saraxs atrofidagi Mas’ud bilan jangda
26
Абу Саид Гардизи. Зайн ал-ахбар. Украшение известий. Раздел об истории Хорасана. Перевод А. Арендса.
Ташкент, 1991,с. 48.
27
O ‘ zbekiston tarixi , I kitob . A.S. Sagdullayev. - Toshkent: “Donishmand ziyosi” М CHJ, 2021. - 374 b.
28
Абул Фазл Бейхаки. История Масъуда, 1969, с. 43-52.
10

mag‘lub bo‘lishlariga qaramay, ko‘p o‘tmay 1040-yili Marv va Saraxs oralig‘idagi
Dandoniqonda saljuqiylar g‘aznaviylarga chunonam zarba beradilarki, shundan so‘ng
Sabuqtegin avlodlari o‘zlarini o‘nglay ololmaydilar. Xuroson qo‘ldan ketadi. Garchi
Mas’ud o‘g‘li Mavdud (1041-1049-yillar) o‘z xonadonining ilgarigi mavqeini
tiklashga uringan bo‘lsa-da, buning uddasidan chiqaolmagan. Chunki fursat qo‘ldan
ketgandi. G‘aznaviylar bundan buyon faqat G‘azna viloyati va Shimoliy
Hindistondagina hukm yurgizishga qodir bir hududiy sulolaga aylanib qolganlar 29
.
Biroq nima bo‘lganda ham 1187 yilga qadar ular o‘z faoliyatlarini to‘xtatganlari yo‘q.
Mavduddan so‘ng sulolaga navbati bilan Ali(), Abdurashid, Ibrohim, Mas’ud ІI,
Arslonshoh, Bahromshoh, Xisravshoh, Xisrav Maliklar yetakchilik qilganlar 30
.
29
Абул Фазл Бейхаки. История Масъуда, 1969, c . 416, 418, 435, 506, 520, 550, 552.
30
Абу Саид Гардизи. Зайн ал-ахбар. Украшение известий. Раздел об истории Хорасана. Перевод А. Арендса.
Ташкент, 1991, c . 44-52.
11

1.2 G‘aznaviylar davlatining boshqaruv tizimi
G‘aznaviylar davri boshqaruv tizimi o‘zining murakkabligi bilan o‘ziga jalb
etadi. U ko‘p jihatdan somoniylar, qoraxoniylar zamonidagi davlat boshqaruvi
tizimlariga yaqin va diyarli o‘xshash. Bu tabiiy hol. Chunki, har qanday boshqaruv
tizimi (shakli) mavjud ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy va ma’naviy-madaniy sharoitga
bog‘liq bo‘ladi. Boshqa tomondan esa g‘aznaviylar hukmronligi ostida bo‘lgan
Xuroson, Seyiston, Kobul, G‘azna kabi viloyatlar mintaqaning ajralmas tarkibiy
qismlari bo‘lib kelganliklarini nazarda tutsak, boshqaruvchilik taraqqiyotidagi
o‘xshashliklar, yaqinliklar sababi ma’lum bo‘ladi.
G‘aznaviylar davlatida boshqaruv tizimi yuqorida takidlanganidek Somoniylar,
Qoraxoniylar davridagi boshqaruvga yaqin bo‘lib 31
, boshqaruv tizimining markazida
dargoh va devonlar (vazirliklar) turgan. Avvallari ham ko‘rilganidek, dargohga oliy
hukmdor (g‘aznaviy hukmdorlar “Amir” unvoniga ega bo‘lganlar) hayoti va faoliyati
bilan aloqador xizmatlar, amallar kirgan.
Dargohdagi “hojiblik” xizmati alohida e’tiborga sazovor bo‘lgan. Hojiblikning
bu davrda tarixchi Bayhaqiy ta’kidlagan quyidagi shakllari bor edi: ulug‘ hojib, saroy
hojibi, navbatchi hojib, hojib-jomador 32
. Ulug‘ hojib nafaqat boshqa hojiblar orasida,
balki umuman mamlakat va davlat hayotida alohida mavqega ega bo‘lgan. Bunga
ishora beruvchi bir necha misollar keltiramiz. Mahmudning o‘limidan keyin
Muhammadning taxtga o‘girishiga bosh-qosh bo‘lgan va, qisqa muddatta bo‘lsa-da,
boshqaruv ishlarini o‘z ixtiyorida mujassamlashtirgan ham ulug‘ hojib Ali Qarib
bo‘ladi. Rasmiy marosimlarda ulug‘ hojib oliy hukmdorga eng yaqin joyni egallagan.
Unga g‘oyat muhim vazifalar yuklatilgan. Katta ahamiyat kasb etuvchi janglarda ulug‘
hojibga qo‘shinning eng salmoqli va mas’uliyatli qismiga boshchilik qilish vazifasi
yuklatilgan. Masalan, oliy hukmdor markazni boshqarsa, sipohsalor o‘ng qanotda,
ulug‘ hojib esa chap qanotda qo‘mondonlik qilgan. Ulug‘ hojib o‘ta jiddiy harbiy
yurishlar, maxsus saralangan qismlarni tekshirish, ta’minotini joyiga qo‘yish
31
O ‘ zbekiston tarixi , I kitob . A.S. Sagdullayev. - Toshkent: “Donishmand ziyosi” М CHJ, 2021. - 380 b
32
Абул Фазл Бейхаки. История Масъуда, 1969, с. 43, 46, 48, 49, 55, 237, 296 и др.
12

tadbirlarida ham faol bo‘lgani ma’lum. Oliy hukmdor va ulug‘ hojiblararo
munosabatlar nechog‘lik bo‘lganligini shundan ham ko‘rish mumkinki, Mas’ud ulug‘
hojib Ali Qaribga yo‘llagan bir maktubida unga “fozil (ulug‘) hojib, birodar” deb
murojaat qiladi 33
. Saroy Hojibining vazifasi tushunarli u saroy eshikog‘asi bo‘lgan.
Hojibga kelsak, bizningcha, hojiblik, umuman olganda, qandaydir bir ijtimoiy-
siyosiy tabaqa sifatida ko‘proq namoyon bo‘ladi. Faraz qilish mumkinki, o‘z davri
uchun hojiblik ritsarlik tushunchasiga yaqin bo‘lsa ajab emas. Masalan, manbalarda
shunday ma’lumotlarga ham duch kelamizki, ular kengroq mulohaza qilinsa, mazkur
faraz beasos emasligi ravshan bo‘ladi. “Tarixi Mas’udiy”da qo‘yidagicha ma’lumot
keltiriladi: “Amir Abdurazzoq... viloyat amirligi xal’atini kiydi... Uning ikki
g‘ulomiga esa qora chakmon berdilar, hojiblik uchun”. “Hojib Badr va hojib
Erteginlarga ikkita qimmatbaho xal’at berdilar. Badrga ulug‘ hojiblik xalati, Erteginga
esa g‘ulomlar boshlig‘i xal’ati berildi” 34
. Hojiblar bir vaqtning o‘zida shixna yoki,
sipohsalor mansabiga ega bo‘lganlarini ham eslatib o‘tish joizdir. Hojiblar odatda qora
chakmon va ikki uchli kuloh kiyib yurganlar. Dargoh faoliyatida sipohdor (saroy
xizmatchisi), davotdor (oliy hukmdor shaxsiy hujjatlari, yozuv-chizuvi bilan bog‘liq
ishlarga bosh-qosh xizmatchi), pardador (mahram, sir saqlovchi, pinhona vazifalarni
bajaruvchi), martabador (saroydagi o‘rta darajadagi amaldor), farrosh (saroydagi
kichik xizmatchilardan), xazinachi, jomaxona (kiyim-kechak saqlanuvchi xona)
boshlig‘i kabi mansab va xizmatlarning ham o‘z o‘rni bo‘lgan.
Devonlar (vazirliklar) - ijroiya idoralari bo‘lganligi o‘z-o‘zidan tushunarli.
Manbalarda bunday devonlardan beshtasining nomi tilga olinadi: Vazir devoni, ya’ni
bosh vazir devoni; harbiy ishlar devoni; diplomatik va boshqa rasmiy tadbirlar,
hujjatlarni rasmiylashtirish, tuzish devoni; hisob-kitob, ya’ni moliya devoni; pochta-
xabar devoni 35
kabilar. Garchi manbalarda mushriflik (davlat nazorati), muxtasiblik
devonlari tilga olinmasa-da, ammo joylarda shunday xizmatlar mavjudligidan ularning
33
O‘sha joyda, 47- bet.
34
O‘sha joyda, 58, 78-betlar.
35
O‘sha joyda, 43, 47, 79, 110, 247, 330, 331 va boshqa betlar.
13

markaziy devonlari ham bo‘lgan, degan xulosa chiqadi, masalan, shahar mushrifi,
viloyat mushrifi mansablari bo‘lganligi aniq.
Viloyat boshlig‘ini voliy deganlar va uni oliy hukmdor tayinlagan. Viloyat
ijroiya boshqaruv ishlarini amid olib borgan. Shahar boshlig‘ini rais deb ataganlar.
Shahar miqyosida shixna , kutvol (qal’a komendanti), sohibi devon (ma’muriy
boshqaruvchi) kabi amaldorlar ham faoliyat ko‘rsatganlar 36
.
36
O‘sha joyda, 47, 50, 51, 58, 68 va boshqa betlar.
14

II-BOB G‘AZNAVIYLAR DAVLATINING HARBIY HOLATI, TASHQI
ALOQALARI, IJTIMOIY-IQTISODIY VA MADANIY HAYOTI
2.1 G‘aznaviylar davlatining harbiy holati va tashqi aloqalari
Bizga ma’lumki, g‘aznaviylar, ayniqsa, Mahmud , G‘aznaviy davrida qudratli
qo‘shinga ega bo‘lganlar. Oliy qo‘mondonlik hukmdorning o‘z ixtiyorida bo‘lganligi
tabiiy. Bosh qo‘mondonlikka (sipohsalorlik) esa sulolaning eng ishonchli, asosan, shu
xonadon namoyandasi tayinlangan. Masalan, Mahmud bunday mansabga ukasi
Muhammad Yusufni loyiq topgan. Yuqori darajadagi harbiy lashkarboshilar salor ,
o‘rta darajadagilari sarhang deyilib, oxirgilari hayllarga (bir necha o‘n otliqlarga)
boshchilik qilganlar. Harbiylar o‘z pochta va qozilik xizmatlariga ega edilar.
G‘aznaviylarning ham saralangan jangovor qismlari bor edi, ammo ular to‘g‘ridan
to‘g‘ri dargoh ixtiyorida bo‘lgan 37
.
G‘aznaviylarning tashqi aloqalari masalasida ikki narsaga e’tibor berish lozim:
Birinchisi, G‘aznaviylarning mintaqa hududidagi munosabatlari,
Ikkinchisi, G‘aznaviylarning mintaqadan tashqaridagi aloqalari.
G‘aznaviylarni mintaqaning Movarounnahr, Farg‘ona, Yettisuv, Sharqiy
Turkiston qismlarida hukmron bo‘lgan qoraxoniylar bilan munosabatlari haqida
yuqorida bir qadar to‘xtalib o‘tgandik. 1001 yilgi Mahmud G‘aznaviy va Nasr
Qoraxoniy o‘rtasidagi kelishuvga binoan Amudaryo ikki tomon manfaatlarini ajratib
turuvchi chegara hisoblangan 38
.
Keyinchalik bu ahdnoma keyinchalik bir necha marta (asosan qoraxoniylar
tomonidan) buzilib turgan bo‘lsa-da, umuman olganda, daryo ikki tomon uchun
chegara bo‘lib qolavergan. Buning sababini quyidagicha tushuntirish mumkin.
G‘aznaviylar uchun xuddi o‘zlari kabi kuchga to‘lib turgan qoraxoniylar bilan
munosabatlarni keskinlashtirishdan ko‘ra Xorazm va Shimoliy Hindistonni
bo‘ysundirish davr talabi edi, ham moddiy jihatdan ancha foydali edi. Buni shundan
ham bilib olsa bo‘ladiki, Mahmudning o‘zi Shimoliy Hindistonga bir necha marta
37
Абул Фазл Бейхаки. История Масъуда, 1969, c . 43.
38
Абу Саид Гардизи. Зайн ал-ахбар. Украшение известий. Раздел об истории Хорасана. Перевод А. Арендса.
Ташкент, 1991, c . 50-52.
15

harbiy yurish uyushtirgan, Xorazmni bo‘ysundirgan (1017-yili) 39
. Shu ma’noda
Mahmud ko‘proq uzoqni o‘ylaydigan, mintaqadagi umumiy siyosiy vaziyatni yaxshi
biladigan siyosatchi sifatida gavdalanadi. Ham hududiy, ham siyosiy-harbiy, iqtisodiy
jihatlardan o‘ziga yarasha qudratga ega bo‘lgan qoraxoniylar bilan birdaniga keskin
siyosat yurgizish kaltabinlik bo‘lardi. Shimoliy Hindistonda, keyinchalik Xorazmda
erishilgan siyosiy-harbiy yutuqlardan so‘ng esa g‘aznaviylar qoraxoniylar bilan
nafaqat tengma-teng raqobatlasha oladigan, balki ulardan ustunroq mavqega ham
yetishadilar. Saljuqiylar bilan munosabatda ham Mahmud uzoqni ko‘zlab ish tugadi.
Garchi bu vaqtda saljuqiylar avvalgidek qudratli bo‘lmasada, lekin umuman jiddiy
harbiy kuch sifatida Xurosonga xavf tug‘dirishlari mumkin edi. Ayniqsa,
Mahmudning Shimoliy Hindistonga uyushtirgan yurishlari chog‘ida bunday xavf
voqelikka aylanishi ehtimolga yaqin bo‘lgan. Shuning uchun ham u 1025-yili turk-
o‘g‘iz urug‘laridan bir qismiga (to‘rt ming chodir) Xurosondan manzil beradi 40
.
Keyinchalik Mas’ud davrida ular kuchayib, g‘aznaviylarga qaqshatqich zarba
beradilar.
Shimoliy Hindiston bilan aloqalarga kelsak, sovet tarixshunosligida bu o‘lkaga
nisbatan g‘aznaviylarning tutgan siyosatiga bosqinchilik deb baho berilgan, va bu
talon-torojlik xatti-harakatlari orqali tushuntirib kelingan. Lekin fikrimizcha, bunday
yondashuv o‘zini to‘liq oqlamaydi. Chunki, Shimoliy Hindiston, birinchidan , o‘z
davrida mintaqaning tarixiy tarkibiy qismi bo‘lgan. Ikkinchidan , markazlari G‘azna
bo‘lgan g‘aznaviylar uchun Shimoliy Hindiston qo‘shni o‘lka bo‘lgani tabiiy. Xuroson
yoki, Seyistonga nisbatan ularning intilishlari va umuman siyosatlari qanchalik tabiiy
bo‘lsa, Shimoliy Hindistonga nisbatan ham shunday edi. Uchinchidan , g‘aznaviylar
ta’sir doirasida bo‘lgan Shimoliy Hindistondagi mahalliy sulolalar, siyosiy
kuchlarning mustaqillikka intilishlari, ularga qarshi kurashish, qarshilik ko‘rsatishlari
ham oddiy hol bo‘lgan. Shularni nazarda tutgan holda g‘aznaviylarning Xorazm yoki,
39
Абу Саид Гардизи. Зайн ал-ахбар. Украшение известий. Раздел об истории Хорасана. Перевод А. Арендса.
Ташкент, 1991, с. 92, 93,96, 98-101.
40
O ‘ sha asar , 104- bet .
16

Shimoliy Hindistonga harbiy yurishlarini o‘sha davr siyosiy, iqtisodiy, xalqaro
munosabatlari orqali baholash maqsadga muvofiq bo‘ladi.
G‘aznaviylarning mintaqadan tashqaridagi aloqalari haqida so‘z ketsa, Arab
xalifaligi bilan munosabatlar to‘g‘risida to‘xtalishga to‘g‘ri keladi. G‘aznaviylar shu
zamonga kelib ilgarigi qudratini yo‘qotgan xalifalik hurmatini o‘rniga qo‘yishga
harakat qilganlar. Zero, bu ularning manfaatlariga mos kelar edi. Ya’ni, birinchidan ,
Arab xalifaligi shunchalar zaif ediki, mintaqadagi biron-bir siyosiy sulola (masalan,
qoraxoniylar, xorazmshohlar va g‘aznaviylarning o‘zlari ham) uni real qudrat sifatida
tan olmasdi. Demak, xalifalik tomonidan g‘aznaviylarga qarshi harbiy xavf-xatar yo‘q
edi. Aksincha, Mas’udning tili bilan aytganda, “Agarda xalifalik dargohiga
hurmatimiz bo‘lmaganda edi, nochor Bag‘dodga otlanib haj yo‘lini xoli qilib
qo‘yardik... Agar otamiz qazo qilmay, Xurosonga qaytishga majbur bo‘lmaganimizda,
albatta, bugun Misr va Shomda ham hukmron bo‘lardik” 41
. Ikkinchidan , mintaqaning
o‘zida ham g‘aznaviylarning raqiblari yetarli edi. Yana bir, hatto zaif, ammo
ochiqdan-ochiq dushman orttirish ortiqchaligi tushunarli. Uchinchidan , Arab
xalifaligining mintaqaga qo‘li yetmasa ham, “tili” yetardi. Ya’ni mintaqadagi siyosiy
kuchlarni bir-biriga gij-gijlash, fisqu-fasod urug‘larini sochish uning siyosatiga
aylanib qolganini biz somoniylar davrida ham ko‘rgandik. G‘aznaviylar esa
xalifalikka “hurmat” bilan qarab, o‘zlariga nisbatan har qanday buzg‘unchilik
harakatlarini bartaraf etdilar va hatto undan raqiblariga qarshi foydalanish imkonini
ham chetga surib qo‘ymadilar.
Tashqi aloqalar haqida so‘zni xorijiy mehmonlarni qabul qilish marosimiga oid
quyidagi lavha bilan tugallasak. Bayon 1032-yilda Mas’udning Arab xalifaligining
oliymaqom elchisini qabul qilishi haqida. “Tong yorisha boshlagan zamon to‘rt ming
saroy g‘ulomi amirlik saroyining ikki tarafidan bir necha qator bo‘lib saf tortdilar.
Shundan ikki ming nafari ikki uchli kuloh kiyib va o‘nta popugi osilib turgan kamar
taqib olgandilar. Har bir g‘ulom kumush gurzi tutib turardi. Qolgan ikki ming g‘ulom
to‘rtta par qadalgan kulohda edilar. Bellaridagi kamarga o‘qdon, qilich, kamonni tutib
41
Абул Фазл Бейхаки. История Масъуда, 1969, c .277.
17

turuvchi qayish mahkamlangan, har bir g‘ulomning qo‘lida kamon va uchtadan o‘q.
Barcha (to‘rt ming g‘ulom) qimmatbaho nafis ipaklikdan (tikilgan) chakmonda edi.
Xos g‘ulomlardan uch yuztasi amir (ya’ni oliy hukmdor) o‘tirgan supa yaqinida har
tomondan saf tortib turardilar. Ularning kiyimlari yanada ko‘rkam bo‘lib boshlarida
ikki uchli kuloh, kamarlari zardan, gurzilari ham zarrin. Oralaridan bir necha kishining
kamarlari javohirlar bilan bezatilgandi. Yana ellik-oltmish nafar g‘ulom nariroqda
Dilmon saroyi o‘rta-sida qalqon bo‘lib turardilar. Dargoh ulug‘lari, vilo- yatlar
voliylari, hojiblar barchasi ikki uchli kulohda, zar kamarlar taqib olganlar. Saroy
tashqarisida martabadorlar turardilar. Fillarning soni ham ko‘p edi. Lashkar esa shay
bo‘lib, qimmatbaho nafis ipaklik kiyimda, soyabonlar ostida, har bir qism o‘z qurol-
yarog‘i, belgilari bilan bir-birlariga qarama-qarshi tomonlarga saflangandilar, xuddi
shular orasidan elchi o‘tishi kerak edi. Elchini boshlovchi bezatilgan otlarni olib
ko‘pchilik hamrohligida tashqariga qarab yuradi. U yerda elchini otga mindiradilar.
So‘ng uni boshlab keldilar. Shunda burg‘u, katta-kichik nog‘oralar ovozi yangrab
ketdiki, go‘yo qiyomat kuni kelganday deysan kishi. Elchini ana shunday ulug‘vor
takalluf bilan kuzatib bordilar. Bunday (qabul marosimini) u umrida ko‘rmagandi.
G‘oyatda hayratga tushgan holda u ko‘shkka qadam qo‘ydi. Amir (ya’ni oliy
hukmdor), Olloh undan rozi bo‘lsin, supa oldida taxtda o‘ltirardi. Xalifa elchisi salom
berdi. U qora kiyimda edi. Javobni ulug‘ xoja Ahmad Hasan berdi. Amir yonida undan
bo‘lak hech kimsa o‘ltirmagandi. Qolgan barcha tik turardi. Hojib Abu Nasr elchining
tirsagidan tutib o‘ltirishga undadi...” 42
.
42
Абул Фазл Бейхаки. История Масъуда, 1969, c . 381-383.
18

2.2 G‘aznaviylarning mintaqa madaniy hayotida tutgan roli
G‘aznaviylarning mintaqa madaniy hayotida tutgan roli haqida gapirarkanmiz,
XI asr fan va madaniyati taraqqiyoti va olamshumul yutuqlarida ular roli va makon va
zamonning o‘rni katta bo‘lgan. Albatta, buning sababini eng avvalo mintaqaning
an’anaviy fan va madaniyat o‘chog‘i bo‘lib kelganligi bilan bog‘lash mumkin. Shu
bilan birga, bizningcha, bunda g‘aznaviylar sulolasi namoyandalarining mazkur
sohaga bo‘lgan munosabatlari, shaxsiy munosabatlari ham katta ta’sir qilgan.
Chunonchi, Mahmud G‘aznaviy ona tilisi turkiydan tashqari fors, arab, hatto
pahlaviy tillarini ham mukammal bilgan, she’r bitgan. Shuning uchun ham bo‘lsa
kerak Mahmud va umuman g‘aznaviylar hukmronlik qilgan markazlar o‘z davrining
madaniy muhitida eng oldingi o‘rinlarda turganlar. Farruxiy, Unsuriy, Manuchexriy,
Utbiy, Gardiziy, Bayhaqiy, Nosir Xisrav kabi mashhur shoirlar, tarixchilar, olimlar
g‘aznaviylar homiyligida faoliyat ko‘rsatganlar. Buyuk ajdodimiz Abu Rayhon
Beruniy ham g‘aznaviylar saroyida ilm bilan shug‘ullanib o‘zining ko‘plab mashhur
asarlarini, jumladan, “Hindiston”, “Geodeziya”, “Xorazmning mashhur kishilari”,
“Mas’ud qonuni”, “Mineralogiya”, “Saydana” asarlarini G‘aznada yozgan.
G‘aznaviylar bilan yana bir mashhur madaniyat arbobining nomi bog‘liq. So‘z
Abulqosim Fardavsiy haqida. Fors adabiyotining daho shoirlaridan hisoblanmish
Firdavsiy hammaga ma’lum “Shohnoma” asarini o‘ttiz yildan ortiq vaqt ichida yozib
tugatib, o‘sha zamon tartib-qoidalariga ko‘ra davr sultoni Mahmudga taqdim etadi.
Mahmud bu ulkan she’riy asar (60 mingdan ziyod baytdan iborat) uchun taomilga
ko‘ra shoirni taqdirlashi va hurmatini o‘rniga qo‘yishi kerak edi. Ammo u bunday
qilmaydi. Ba’zi bir adabiyotlarda buning uchun Mahmudni qoralash qonun tusiga kirib
qolganligini nazarda tutib, bu masalaga ravshanlik kirtishga harakat qilaylik. Firdavsiy
o‘z xalqi farzandi va kuychisi sifatida tabiiy ravishda Eronzamin va eron xalqini madh
etadi. Va bunda eronliklarning tarixi va fazilatlari (donoligi, shijoati va hokazo)
masalasini yoritishda ularga turonliklarni qarshi qo‘yadi. Bugungi kun tili bilan
19

aytganda asarda turonliklar salbiy “qahramonlar” sifatida gavdalanadilar 43
.
Turkiynasab hukmdor sifatida Mahmud buni qabul qilolmasligi tabiiy edi. Qaysi
hukmdor o‘z xalqiga qarshi ruhda bitilgan asarni taqdirlagan? Bundayi yo‘q. Shuning
uchun bu borada Mahmudni ayblash tarixiy haqiqatta va umuman mantiqqa ziddir.
G‘aznaviylar davrida qurilish, ma’rifiy ishlarga ham katta e’tibor berilgani
ma’lum. G‘azna, Balx, Nishopur, Shimoliy Hindiston shaharlarida madrasalar,
masjidlar, xonaqohlar, saroylar ko‘plab qurilgani manbalarda o‘z aksini topgan.
Madrasalarda turli sohadagi fanlardan dars berilgan, ilmi toliblar uchun o‘z
zamonasida boy hisoblangan kutubxonalar eshigi doimo ochiq bo‘lgan 44
.
43
Абу Саид Гардизи. Зайн ал-ахбар. Украшение известий. Раздел об истории Хорасана. Перевод А. Арендса.
Ташкент , 1991, c. 69-70.
44
Bosworth C.E The Ghaznavids / 1963, see pp. 152.
20

2.3 G‘aznaviylar davlatining ijtimoiy-iqtisodiy hayoti
G‘aznaviylar davlatining ijtimoiy ahvoli Somoniylar davlatidagi singari bo‘lgan.
Aholining asosiy qismini turkiy va forsiy tilda so‘zlashuvchi aholi tashkil qilgan.
Davlat bosharuvida bir necha devonlar bo‘lib, shulardan muhtasib devoni, vaqflar
devoni, qozilik ishlari devoni ijtimoiy masalalar bilan shug‘ullangan. Masalan,
muhtasib devoni xizmatchilari zimmasiga shahar va qishloqlarda, ko‘cha va
bozorlarda tartibni himoya qilish, diniy marosimlarni amalga oshirishda chegaradan
chiqmaslik kabi ishlar yuklangan. Vaqflar devoni vaqf xo‘jaligining yuritilishi ustidan
nazorat qilgan bo‘lsa, qozilik ishlari devoni mamlakat miqyosidagi sud – shariat
ishlarining adolatli olib borilishi ustidan nazorat qilgan 45
.
G‘aznaviylar davlati aholisining asosiy qismi islom diniga e‘tiqod qilgan.
Ayniqsa, mamlakatning markaziy o‘lkalari, ya‘ni G‘azna, Balx, Nishopur, Lohur va
boshqa shaharlarda aholi e‘tiqodi uchun ko‘plab masjidlar, xonaqohlar bunyod etilgan
edi. Mamlakatning sharqiy hududlari (Shimoliy-g‘arbiy Hindiston)da yashovchi
aholining ko‘pchilik qismi buddaviylik diniga e‘tiqod qilar edi. G‘aznaviy
hukmdorlari o‘zlarini islom dini homiylari deb hisoblaganlar. Xususan, Sobuqtegin
qoraxoniylarga qarshi kurashda somoniy amirlarga bergan ko‘magi uchun “Nosir ud-
din ud-davla” (din va davlat homiysi), o‘g‘li Mahmud esa “Sayf ud-din” (din
shamshiri) degan unvonlarga ega bo‘lgan. Arab xalifasi Qodir Mahmudni islom dini
homiysi ekanini e‘tirof etib, “Yamin ud-davla va amin al-milla” (davlatning o‘ng qo‘li
va dindorlik jamoasining ishonchli vakili) unvonini bergan 46
.
G‘aznaviylar davlatining iqtisodiy hayoti O‘rta Osiyoning boshqa davlatlaridan
deyarli farq qilmagan. Davlatda iqtisodiy masalalarni boshqarish Moliya ishlari devoni
zimmasida bo‘lgan. Davlatning asosiy daromad manbai dehqonchilik, chorvachilik,
hunarmandchilik va savdo-sotiq bo‘lgan. Yerning asosiy qismi davlat yeri (mulki
sultoniy) bo‘lgan. Bundan tashqari, yirik harbiy sarkardalar va sayyidlarga tegishli
“mulki xos”, davlat oldidagi xizmatlari evaziga hadya qilinadigan “mulk yerlari”
45
.Bosworth C.E The Ghaznavids / 1963, see pp. 103.
46
Muhammad Nazim , The life and times of sultan Mahraid of Ghazna, Cambridge, 1931. pp 102.
21

(iqto) hamda diniy muassasalar – masjid, madrasa, xonaqoh, qabristonlar ta‘minoti
uchun “vaqf” yerlari mavjud bo‘lgan. Davlatda xiroj, ushr, jiz’ya, zakot singari
soliqlar bo‘lgan. Davlat soliqlari yer egasidan ham, yerda ishlovchi qo‘shchi
dehqondan ham alohida-alohida olinar edi. G‘aznaviylar davrida Markaziy Osiyoda
“Buyuk ipak yo‘li” orqali karvon savdosi katta ahamiyat kasb etgan. Karvon savdosi
Markaziy Osiyo orqali Janubiy-sharqiy Yevropa mamlakatlarini Xitoy, Hindiston
bilan bog‘lab turar edi. Xitoy va Hindiston bilan bog‘laydigan yo‘l eng gavjum va
serqatnov karvon yo‘li bo‘lgan. Bu yo‘l Bag‘doddan boshlanib, Hamadon, Nishopur,
Marv, Niso, G‘azna, Lohur orqali Hindistonga borar edi 47
.
Davlatda ishlab chiqarish munosabatlari ancha rivojlangan edi. G‘aznaviylar
davlati hududi asosan qishloq xo‘jaligi mamlakati bo‘lganligidan hatto hunarmandlar
ham bu soha bilan shug‘ullanar edilar. G‘azna, Multon, Qandahor, Bust, Panjob
vohalarida bug‘doy, arpa, sholi, tariq, g‘o‘za va boshqa ekinlar ekib dehqonchilik
qilingan. Bundan tashqari, beda, zig‘ir, kanop ekish ham aholi dehqonchiligida
qo‘llanilgan. Zig‘ir va kanopdan olingan yog‘lar o‘sha davrda katta shuhrat topgan.
Mamlakatda chorvachilik va yilqichilik rivojlanganligi bois mayin gazlamalar,
joynamoz gilamlar, har xil matolar, egar-jabduqlar, charm va charm mahsulotlari,
chodirlar, chakmonlar va boshqa mahsulotlar ishlab chiqarilgan 48
.
47
https://milliycha.uz/gaznavilar-davlati/
48
.Bosworth C.E The Ghaznavids / 1963, see pp. 105.
22

XULOSA
Xulosa qilib aytganda G‘aznaviylar davlati Movarounnahrdagi bosib olingan
hududlarning cheklanganligi va nisbatan tarixan qisqa davr - Movarounnahrda bor-
yo‘g‘i 40 yilga yaqin hukmronlik qilgan bo‘lsa-da, O‘zbekiston davlatchiligi tarixidagi
muhim bosqichlardan biri hisoblanadi. Chunki, G‘aznaviylar paydo bo‘lishi davri - X
asr oxiri - XI asr boshlarida paydo bo‘lgan boshqa davlatlar - Saljuqiylar va
Qoraxoniylar kabilar, o‘ta muhim tarixiy ahamiyat kasb etgan voqea, nafaqat
Movarounnahr , balki butun O‘rta Osiyoda turkiy davlatchilikning o‘zil-kesil qaror
topganligini ko‘rsatadi.
X asrda Movarounnahr va Xuroson G‘aznaviylar davlati tarkibiga kirardi. O‘rta
asrlar mulkchilik zamonining bu yirik davlatini boshqarishda hukmdor xonadon
Sharqning qadimiy davlat boshqaruvi an’analariga suyanib, muntazam harbiy qism va
kuchli harbiy qo‘shinlarga ega bo‘lgan markazlashgan boshqaruv mahkamasini tashkil
qildi. O‘rta asrlarning bu yirik davlati o‘zining boshqaruv tizimi jihatidan shubhasiz
O‘rta Osiyoda yirik mulkdorlar davlatchiligining shakllanishi va taraqqiyoti tarixini
o‘rganishda alohida ahamiyat kasb etadi.
G‘aznaviylar davlati poytaxti G‘aznaning siyosiy markaz sifatida yuksalishi X
asrning ikkinchi yarmidan boshlanadi. Shaharlarda ko‘plab ibodatxonalar, shu
jumladan jomе’ masjid, xonaqo (g‘aribxona) va nomozgoh (iydi ramazon va iydi
qurbon ibodatlari o‘qiladigan sajdagoh)lar bino qilindi.
G‘aznaviylar sulolasining asoschisi Amir Nasiriddin ud-davla Sabuqtegin G‘oziy
kelib chiqishiga ko‘ra turkiy qavmga mansub edi. Ayrim o‘rta asrlar manbalarida,
xususan, XIV asrda yashab o‘tgan Muhammad Shabangaroyning “Majma al-ansab”
nomli asarida ma’lumot berilishicha, Sabuqtegin Issiqko‘l bo‘yidagi Qarluq b‘lgan
Barsxon degan joyda tug‘ilgan. Yoshligida Sabuqtegin asir olinadi va to‘rt yil tuxsi
qabilasida tutqunda bo‘lgach, uni Movarounnahrlik savdogarlarga sotib yuboradilar.
Manbalarning ma’lumotiga ko‘ra, Sabuqteginni Alptegin sotib oladi. Alptegin
963-yilda vafot etgan paytda u sotib olgan qo‘l Sabuqtegin katta nufuzga ega edi.
Uning vafotidan so‘ng G‘aznada navbati bilan Amir Ishoq ibn Alptegin, Amir
23

Bilgategin, Amir Piriy, Amir Sabuqteginlar hukmronlik qiladilar. 997-yilning boshida
Sabuqtegin Somoniylar tomonidan G‘azna va uning atroflariga hokim etib tayinlanadi.
Tarixiy manbalar Sabuqteginni G‘aznaviylar davlatining asoschisi sifatida
ta’riflaydilar. 997-yilning oxirida Amir Sabuqtegin vafot etadi va uning kichik o‘g‘li
Ismol taxtga o‘tirib bor yo‘g‘i 7 oy hukmronlik qiladi. 998-yilda o‘zining harbiy
jasoratlari uchun “Sayf ud-davla” (saltanat qilichi) degan fahrli nomga sazovor
bo‘lgan, Sabuqteginning ikkinchi o‘g‘li Mahmud G‘aznaviylar taxtiga o‘tiradi.
Ko‘pchilik tarixiy-ilmiy adabiyotlarda Mahmud G‘aznaviy deb yuritilgan
Abulqosim Mahmud hukmronligi davrida (998-1030-yillar) G‘aznaviylarning qudrati
va shuhrati ortib Buyuk G‘aznaviylar davlati barpo etildi. Mahmud hukmronligi
davrida Xorazm, Xuroson, Seyiston, Qobul, G‘azna, Shimoliy Hindiston kabi
viloyatlar G‘aznaviylar qo‘li ostida edi. Abulqosim Mahmud taxtga o‘tirgan yili xalifa
Muqaddirdan Xurosonni boshqarish uchun yorliq hamda “Yamin ad-davla va amin al-
milla” – “Saltanat tayanchi va musulmonlar jamiyatining ishonchli vakili” faxriy
unvoni bilan taqdirlanadi.
Mahmud taxtga o‘tirgan paytidan boshlab o‘z davlati chegaralarini kengaytirish
siyosatini olib bordi. U o‘sha yili Janubiy Toxariston (hozirgi Shimoliy Afg’oniston)ni
bosib olgan bo‘lsa, 999-yilda Marv yaqinidagi bo‘lgan jangdan so‘ng butun Xuroson
Mahmud G‘aznaviy izmiga bo‘ysunadi. Manbalarning mahlumot berishicha ,
Amudaryo vohasi, strategik jihatdan juda muhim ahamiyatga ega bo‘lgan Termiz
shahri ham Mahmud qo‘l ostida bo‘lgan. Abul Fazl Bayhaqiy “Tarixi Mahsud” asarida
mahlumot berishicha, Termizda noib va qalha qutvoli bevosita G‘aznaviylar
tomonidan tayinlangan. Bu G‘aznaviylarga Amudaryo orqali Markaziy Osiyodan
Hindistonga olib boradigan muhim savdo yo‘lini nazorat qilish imkonini bergan.
1002-yilda Bag‘dod xalifasi Mahmud G‘aznaviy hokimiyatini tan olib unga
yorliq yuborgach, Mahmud siyosiy jihatdan ancha mustahkamlanib oldi va o‘sha yili
Seyistonni bosib oldi. G‘aznaviylar va Qoraxoniylar o‘rtasida dastavval Amudaryo
chegara qilib belgilanadi. Ammo, Qoraxoniylar bu chegarani tez-tez bo‘zib turardilar.
1008-yilda Balx atroflarida G‘aznaviylar va Qoraxoniylar o‘rtasida jang bo‘lib o‘tadi.
24

Bu jangda Mahmudning to‘la g‘alaba qozonishi Xurosonda uning ahvolini yanada
yaxshiladi. O‘sha yili Mahmud Chag‘aniyon va Xuttalyonni ham bosib olib , o‘zining
noiblari sifatida mahalliy hukmdorlarni hokimiyatda qoldiradi.
Yakuniy xulosa qilib shuni aytishimiz mumkinki, G‘aznaviylar davlati kuchli
harbiy qo‘shin hisobiga qudratga erishgan imperiya edi. Uning qo‘shinida boshqa
turkiy davlatlarda bo‘lmagan harbiy fillar mavjud bo‘lgan. Davlatning poytaxti esa
ilgari hech qaysi bir davlatning ma’muriy markazi vazifasini bajarmagan. Tashqi
tomondan qaraganda qudratli bo‘lgan bu imperiya (hududi kattaligi jihatidan) ich-
ichidan yemirilib bordi. Bu davlatning boshqa davlatlardan farqlanadigan asosiy jihati
esa unga asos solgan hukmdorlar oddiy qullikdan sulton darajasiga ko‘tarilganligida
edi.
Ushbu kurs ishimizda G‘aznaviylar davlatining tashkil topishi, tanazzuli,
davlatning harbiy holati, tashqi aloqalari, ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy holatini yoritib
berishga harakat qildik. Shuningdek, ushbu davlatning davlatchiligimiz tarixida tutgan
o‘rni haqida fikr va mulohazalar yuritib o‘ttik.
25

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmon va
Qarorlari
1. Sh.M.Mirziyoev Erkin va farovon demokratik O‘zbekiston davlatini
birgalikda barpo etamiz. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti lavozimiga kirishish
tantanali marosimiga bag‘ishlangan Oliy Majlis palatalarining ko‘shma majlisidagi
nutqidan. -T., O‘zbekiston, 2016.
Prezident asarlari
1. I.A.Karimov, “Tarixiy xotirasiz - kelajak yuq” - T., “Sharq”, 1998.
Foydalanilgan adabyotlar
1 Nizomulmulk. Siyosatnoma (Siyar ul-muluk). Ikkinchi to‘ldirilgan, qayta
ishlangan nashri. - T., “Yangi asr avlodi”, 2008.
2 Abul Fazl Bayxaqiy, Istoriya Mas uda (1039–1041), T., 1962; 2-nashri, - T.,ʼ
1969.
3 Abu Said Gardizi. Zayn al-axbar. Ukrasheniye izvestiy. Razdel ob istorii
Xorasana. Perevod A. Arendsa. - T., 1991.
4 Abulfazl Bayxaqi, Istoriya Mas uda (1039–1041), T., 1962; 2-nashri, - T., 1969.
ʼ
5 Beruniy, Qonuni Mas udiy (Tanlangan asarlar, 1–2-kitoblar, - T., 1973; 1976.
ʼ
6 Beruniy, Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar.Tanlangan asarlar,I tom.
O‘zbekiston SSR “Fan” nashriyoti, - T., 1968.
7 Abu Bakr Muhammad ibn Ja’far Narshaxiy. Buxoro tarixi. A. Rasulev tarjimasi.
- T., 1966.
8 Kaykovus “Qobusnoma” Forschadan Muhammad Rizo Ogahiy tarjimasi 2-
nashri “O‘qituvchi” nashriyot-matbaa ijodiy uyi - T., 2018.
9 Muhammad Nazim , The life and times of sultan Mahraid of Ghazna, -
Cambridge, 1931.
10 A.S. Sagdullayev, O‘zbekiston tarixi, I kitob. “Donishmand ziyosi” МCHJ, - T.,
2021.
26

11 Azamat Ziyo, O‘zbek davlatchiligi tarixi: (Eng qadimgi davrdan Rossiya
bosqiniga qadar) // Mas’ul muharrir: B. Ahmedov/. “Sharq”, - T., 2001.
12 B.J.Eshov, A.A.Odilov “O‘zbekiston tarixi I – jild” (eng qadimgi davrdan XIX
asr o‘rtalarigacha) - T., 2013.
13 R. Shamsutdinov, Sh. Karimov “Vatan Tarixi”, “Sharq” nashriyоt-matbaa aksiy
adorlik kompaniyasi bosh tahririyati. - T., 2010.
Internet saytlari
1 www.ziyo.com
2 www.milliycha.uz
27

Kurs ishini avval diqqat bilan ko'rib, chiqing keyin yuklab oling…

Sotib olish