Dokument ma'lumotlari

Narxi 15000UZS
Hajmi 9.6MB
Xaridlar 0
Yuklab olingan sana 19 Iyun 2023
Kengaytma doc
Bo'lim Diplom ishlar
Fan Tarix

Sotuvchi

Behruz Temirov

Ro'yxatga olish sanasi 11 May 2023

51 Sotish

G’uzor tumani me’moriy yodgorliklari, ziyoratgohlari va ularning voha tarixini o’rganishdagi ahamiyati

Sotib olish
O'ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O'RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI QARSHI DAVLAT UNIVERSITETI TARIX VA IJTIMOIY FANLAR FAKULTETI Tarix kafedrasi Omonov Shoxruh Sobirovich ning 5120300 Tarix (Mamlakatlar va mintaqalar bo'yicha) ta’lim yo'nalishi bo'yicha bakalavr darajasini olish uchun “ G’uzor tumani me’moriy yodgorliklari, ziyoratgohlari va ularning voha tarixini o’rganishdagi ahamiyati ” mavzusida yozgan Qarshi shahri 1 MUNDARIJA К irish........................................................................................................................3 I Bob. G’uzor tumanining geografik o’rni va aholisining joylashishi. 1.1. G’uzor tumanining geografik o’rni....................................................................6 1 .2. Tuman aholisining joylash ishi ..........................................................................20 II Bob. G’uzor tumani me’moriy yodgorliklari va ziyoratgohlarining voha tarixini o’rganishdagi ahamiyati. 2 .1. G’uzor tumani me’moriy yodgorliklari. ........................................................... 2 5 2 .2. Tuman ziyoratgohlari va qadamjolari. .............................................................38 2.3. Tuman me’moriy yodgorliklari va ziyoratgohlarining viloyat tarixini o’rganishdagi ahamiyati..........................................................................................47 Xulosa.....................................................................................................................52 Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati.....................................................................54 Ilovalar....................................................................................................................57 2 KIRISH Mavzuning dolzarbligi. O’zbekiston Respublikasi davlat mustaqilligiga erishganidan so’ng xalqimizning boy madaniy merosini o’rganish, tarixiy haqiqatni tiklash, milliy qadriyatlarni xolisona yoritish va xalqimizga singdirish uchun nihoyatda keng imkoniyatlar paydo bo’ldi. Shu bois tarixchilar oldiga O’zbekiston tarixiga oid ko’pgina dolzarb masalalarni yanada teran tadqiq etish, o’zbek xalqining ko’p asrlik moddiy va ma’naviy merosini mazmunan yangidan o’rganish hamda mavjud manbalar asosida haqqoniy tarixini yaratish vazifasi qo’yildi. Va bu davlat siyosati darajasidagi masala sifatida qaralmoqda. Ma’lumki, mamlakatimizda joylashgan qadimy shaharlar, ularning bunyod etilishi, rivojlanishi ham o’ziga xos olis tarixga ega. Prezident I.A.Karimov ta’kidlaganidek: “Bu ko’hna tuproqda milodgacha bo’lgan davrda va undan keyin qurilgan murakkab suv inshootlari hali hanuz o’zining ko’rku tarovatini saqlab kelayotgan asori-aqiqalarimiz qadim-qadimdan o’lkamiz dehqonchilik va hunarmandchilik madaniyati, me’morlik va shaharsozlik san’ati yuksak darajada rivojlanganligidan dalolat beradi” 1 . Shu boisdan ham mazkur shaharlarning xalqimiz ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy hayotida tutgan o’rnini tarixiy dalillar asosida xolisona yoritish dolzarb masalalardan biridir. O’zbekiston janubiy hududidagi Qashqadaryo vohasida joylashgan G’uzor, Qarshi, Koson kabi yirik markaziy shaharlar ham qadimy madaniy o’choqlaridan ekanligi hisoblangan. Ularning tarixini ilmiy tadqiq etish vohaning madaniy hayoti, o’ziga xos qadriyatlari, taraqqiyot darajasi haqida kengroq ma’lumotga ega bo’lish hamda erishilgan yutuqlarni ko’rsatish uchun keng imkoniyatlar tug’ildi. Yurtboshimiz qayd qilganidek: “Qashqadaryo vohasi dunyo madaniyati taraqqiyotining oltin belbog’i bo’lmish Buyuk ipak yo’lining eng muhim nuqtalaridan birida joylashganligini hammamiz yaxshi bilamiz. Bu serfayz zamin o’zining beqiyos moddiy va ma’naviy ne’matlari bilan mashhurdir. Qadimiy Nasaf 1 Karimov I.A. Yuksak ma‘naviyat - yengilmas kuch. T., 2008. B. 30. 3 va Shahrisabz, Kitob, Yakkabog’, G’uzor Markaziy Osiyo xalqlari madaniyati taraqqiyotida alohida o’rin tutadi” 1 . Qashqadaryo vohasidagi G’uzor tumani tarixi hanuzgacha to’laqonli o’rganilmagan. Shu boisdan to’plangan ma’lumotlarni qaytadan ko’rib chiqishni, yangi manbalarni ilmiy muomalaga kiritib, xolisona va haqqoniy yoritishni hozirgi istiqlol davri taqozo qilmoqda. Bitiruv malakaviy ishining maqsad va vazifalari. Bitiruv malakaviy ishning maqsadi G’uzor tumanida joylashgan tarixiy-me’moriy yodgorliklar, ziyoratgohlar va muqaddas qadomjolarni o’rganish va ularning voha tarixini yoritishda tutgan o’rnini ilmiy tadqiq etishdan iborat. Asosiy maqsaddan kelib chiqib quyodagi vazifalar belgilandi: - G’uzor tumanining geografik o’rni va aholi joylashuvi tarixiy asoslarini tadqiq etish; - G’uzor tumani me’moriy yodgorliklari, ularning qurilishi va tarixiy ahamiyatini ilmiy manbalarda yoritib berish; - G’uzor tumanida mavjud ziyoratgohlar, muqaddas qadamjolar tarixini yoritish; - Tumanda mavjud va bizning davrimizgacha yetib kelgan yuksak madaniy meros obidalarining ma’naviyatimizdagi o`rnini ochib berish; - Qashqadaryo vohasi tarixini o’rganishda G’uzor tumani me’moriy yodgorliklarining muhim omil ekanligini tadqiq etish. Bitiruv malakaviy ishning amaliy ahamiyati: Bitiruv malakaviy ishidagi tadqiqotning uslubiy ahamiyati shundan iboratki, unda o’rganilgan materiallardan tezis va o'quv qo'llanmalari tayyorlashda, oliy va o`rta-maxsus o`quv yurtlaridagi Qashqadaryo tarixi va G’uzor tumani me’moriy yodgorliklari mavzularini yoritishda keng foydalanish mumkin. Ushbu ishda G’uzor tumani me’moriy yozgorliklari va ularning Qashqadaryo vohasi tarixini o’rganishdagi ahamiyati manbalar asosida puxta yoritildi. 1 Karimov I. Bunyodkorlik yo‘lidan 4-tom, T.: "O‘zbekiston", 1996. B. 132. 4 Ushbu to’plangan va tahlil qilingan manbalar G’uzor tumani me’moriy yodgorliklari, ziyoratgoh va qadamjolarining Qashqadaryo tarixi va madaniyatida tutgan o’rni, ajdodlarimiz yaratgan ma’naviy mеros haqida kеng va to’la tushuncha bеradi. Ushbu ma’lumotlardan Qashqadaryo tarixi ruknida oliy va o’rta maxsus ta’lim muassasalari talabalari, umumta'lim maktab o’quvchilari uchun ma'ruza, seminar, mustaqil ish, kurs ishi tayyorlashda manba sifatida foydalanish mumkin. Ishning abrobatsiyasi: Mazkur BMI Tarix va ijtimoiy fanlar fakulteti qoshidagi “Yosh o’lkashunos” to’garagida muhokama etildi. Iqtidorli talabalarning an’anaviy konferensiya materiallarida tezis chop etilgan . Bitiruv malakaviy ishining tarkibi kirish qismi, ikkita bob, beshta paragraf, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar va ilovalar qismidan iborat. 5 I Bob. G’uzor tumanining geografik o’rni va aholisining joylashishi 1.1. G’uzor tumanining geografik o’rni Mustaqillik yillarida jahon tamaddunida munosib o’rinda turadigan - Buxoro, Xiva, Termiz kabi shaharlarning 2500 yilligi, Shahrisabz, Qarshining 2700 yilligi, Samarqandning 2750 yilligi, Toshkentning 2000 yilligi, Marg’ilonning 1000 yilligi dunyo miqyosida xalqaro YUNESKO tashkiloti rahnamoligida nishonlandi. Jumladan Qashqadaryo vohasi ham O’rta Osiyo shaharsozlik madaniyatining qadimdan rivojlangan viloyatlaridan biri bo’lib, vohada shaharsozlikning ildizlari miloddan avvalgi VIII-VII asrlarga borib taqalishi so’nggi arxeologik izlanishlar natijasida aniqlandi. Mamlakatimiz rahbari uqtirganidek: “Qadimiy Kesh, Nasaf, Kesh, Koson, G’uzor va boshqa o’nlab shaharlarda bunyod etilgan madrasa, rabot, masjid va karvonsaroylar, tariximizni noyob yodgorligi bo’lmish Shahrisabzdagi Oqsaroy kabi ko’plab me’morchilik obidalari olis ajdodlarimizning betakror turmush madatshyatidan, bunyodkorlik salohiyatidan dalolat beradi” 1 . Ayniqsa, Qashqadaryo vohasi shaharlarining har tomonlama ravnaq topishida O’zbekiston Vazirlar Mahkamasining 2002 yil 29 martdagi “Shahrisabz shahrining 2700 yilligini nishonlashga tayyorgarlik ko’rish to’g’risida”, 2004 yil 29 sentabrdagi “Qarshi shahrining 2700 yilligini nishonlashga tayyorgarlik ko’rish to’g’risida” hamda 2006 yil 26 iyulda O’zbekiston Respublikasi Prezidentining “Qarshi shahrining 2700 yilligini nishonlashga doir qo’shimcha chora-tadbirlar” to’g’risidagi qarorlari asosiy dastur bo’lib xizmat qildi. Va vohada keng qamrovli bunyodkorlik ishlari amalga oshirildi. Qashqadaryo vohasining G’usor shahri (viloyati) ham qadim va o’rta asrlarda nafaqat mintaqa, Buxoro xonligining, qolaversa Markaziy Osiyoning eng muhim iqtisodiy, siyosiy, madaniy va savdo markazlaridan biri sanalib, xonlikning 1 Karimov I.A. Mavjud imkoniyatlardan samarali foydalanish - yuksalish garovi – “Vatan ravnaqi uchun har birimiz mas‘ulmiz”. 9-tom. T., “O‘zbekiston”. 2001. B.49. 6 g’arbiy va sharqiy hamda shimoliy va janubiy hududlarini bog’lovchi chorrahadagi eng muhim xalqa rolini o’ynagan. G’uzor tumani tarixi haqidagi ma’lumotlar J.Nuryddinovning “So’fi Olloyor qissasi” (Q.1997), Z.Choriyev, A.Jo’rayevlarning “G’uzor tarixidan lavhalar” (Qarshi, 1998), M.Saidovning “G’uzor tarix sarhadlarida” (Qarshi, 2003), M.Hakimovaning “Xuzordan G’uzorgacha” (T., 2007), J.Nuriddinovning “G’uzornoma” (T., 2011) kabi ilmiy ommabop risolalaridan ham o’rin olgan. Ammo hozirgacha G’uzor shahri va viloyatining o’tmishi tarix-etnografiya ma’lumotlari asosida asar yaratilmagan. Shu boisdan quyida G’uzor vohasi tarixi va etnografiyasi bo’yicha dastlabki ilmiy tadqiqotlar bayon etiladi. O’rta asrlarda Qashqadaryo vohasining eng salohiyatli viloyatlaridan biri Xuzor (G’uzor) viloyati (bekligi) bo’lib, markazi - Xuzor shahri hisoblangan. Mazkur viloyat tog’ va dasht hududlaridan iborat bo’lib, G’uzor shahri Buxoro- Nasaf (Qarshi) - Termiz magistral (bosh) savdo yo’lida joylashgan. Bu davrda Qashqadaryo vohasi ikki yirik viloyatdan iborat bo’lgan: Kesh (Shahrisabz) viloyati va Naxshab (Nasaf, Qarshi) viloyati. Bu ikkala viloyat Sug’d konfederatsiyasi (ittifoqi) tarkibiga kirib, hududlari Janubiy Sug’d (Qashqadaryo Sug’di) deyilgan. Ana shu janubiy Sug’dning Kesh viloyatidagi salohiyatli manzillardan biri Xuzor manbalarda rustoq, tuman, shahar, viloyat sifatida tilga olingan. Qarshidan 45 verst (1verst - 1,06 km) janubiy sharqda G’uzor bekligining markazi G’uzor shahri joylashgan bo’lib, uning geografik o’rni Hisor tog’ tizmasining g’arbiy yon bag’ridagi adirlarga to’g’ri keladi 1 . G’uzor bekligi shimoldan Katta O’radaryoning yuqori oqimi, sharqdan Katta O’radaryo va Qirshaktog’ning sharqiy qismi bilan hamda g’arbdan 35-40 kenglikda chegaralangan. Beklikning g’arbiy qismidan oqib o’tuvchi Ko’hitang daryosi G’uzor va Kelif bekliklarining chegarasi hisoblangan. G’uzor bekligining sharqiy, janubiy va g’arbiy qismlari tog’li hududlardan tashkil topgan. Beklikning faqat shimoli- 1 Семёнов – Тянь-Шанский В.П. Россия: Полное географическое описание Туркестанский край. изд-во А.Н.Девриена. СПб., 1913. Т.19. – С.663. 7 g’arbiy, ya’ni Qarshi bekligi bilan chegaradosh qismigina tekislikdan iborat bo’lgan. XIX asrda G’uzor va Qarshi bekliklari chegarasi Yangikent qishlog’idan boshlanib, bu qishloq dengiz sathidan 1150 fut (1 fut-0,3048 sm) balandlikda joylashgan. G’uzor bekligining sharqiy va janubi- sharqiy qismidagi tog’liklarning balandligi 2200-2400 futni tashkil qilgan 1 . G’uzor shahri esa 1530 fut, 718 mm balandlikda joylashganligi haqida ma’lumotlar mavjud. Boshqa bir ma’lumotda esa G’uzor shahri 1310 fut mutlaq balandlikda hamda 38.36.18. shimoliy kenglikda va 35.53.1 5 sharqiy uzunlikda joylashganligi aytib o’tilgan 2 . XIX asr oxirida voha iqlimi kontinental va quruq bo’lib, kunduzi va kechasi hamda qish va yoz oylaridagi o’rtacha harorat orasidagi tafovut juda katta bo’lgan. Qishda qor uch oygacha turib, ba’zi yillari bahor seryog’in kelgan. Shunga qaramasdan havoning issiqligi tufayli bug’lanish kuchli bo’lib, yomg’irdan so’ng dalalar birpasda qurib qolgan. Qashqadaryo vohaning asosiy daryosi sanalib, uning irmoqlari bo’lmish Jinnidaryo, Oqsuv, Yakkabog’daryo, G’uzordaryo (Katta va Kichik O’radaryolar bilan birga) qor, yomg’ir va muzlik suvlaridan to’yingan 3 . Qashqadaryo o’zining G’uzordaryo deb nomlanuvchi irmog’i bilan birgalikda sharqiy Buxoroning ahamiyati jihatidan ikkinchi o’rinda turuvchi muhim daryolaridan hisoblangan. U Hisor tizmalaridan boshlanib, vohadagi eng yirik Shahrisabz va Qarshi vohalarini suv bilan ta’minlagan. Bu daryoning suvlari vohaning ekin maydonlari va bog’larini sug’orishga sarf etilgan. G’uzordaryo Katta va Kichik O’radaryolarning qo’shilishidan hosil bo’lib, G’uzor bekligini suv bilan ta’minlovchi asosiy suv manbai hisoblangan. Xitoy manbalarida Katta O’radaryo Tamo, Tum deyilgan. P.Pel’o uni Dumo deb atagan. Rus sharqshunosi akademik V.V.Bartold G’uzordaryo, ya’ny Katta O’radaryo Kesh shahridan 8 farsax uzoqda joylashganligini qayd etgan 4 . 1 Полк. Федоров. Статистический очерк Гузарского и Куйтангского амлякдарств Келифского бекства // Сборник географических, топографических и статистических материалов по Азии. – СПб., Военная типография, 1894. –Вып.57. –С. 154-155. 2 Туркестанский сборник. Т., 288. –СПб., 1882. –С.34. 3 O‘zbekiston Milliy ensiklopediyasi, 10-jild. T., 2005. –B.622. 4 Бартольд В.В. Туркестан в эпохи монгольского нашествия – Слч., в 9 томах. М., 1963. Т.1. С.188. 8 Katta va Kichik O’radaryolari Changar tog’laridan boshlanib, G’uzor shahridan yuqoridagi Qo’shilish qishlog’ida birlashib, G’uzordaryo nomini oladi. G’uzordaryodagi suv miqdori tog’larga yog’adigan qorning hajmiga bog’liq bo’lib, u Yangikent qishlog’igacha oqib kelgan. Katta va Kichik O’radaryolari o’zining o’rta oqimida tuz konlaridan oqib o’tganligi bois, G’uzor daryosining suvi sho’rroq bo’lgan. Beklikning tog’li hududlaridagi barcha daryolarning oqimi juda tez bo’lib, yomg’irli kunlarda ular to’lib toshib oqqan. Bu yerdagi soylarda mart, aprel oylarida suv ko’p bo’lib may oyiga kelganda ular qurib qolgan. G’uzor bekligining g’arbiy qismida suv tanqisligi bois quduqlar ancha ko’p bo’lgan. Ammo ularning aksariyat qismida suv sho’r bo’lib, faqatgina chorva mollari ehtiyoji uchun ishlatilgan. Manbalar ma’lumotlariga ko’ra, bu hududda yashovchi aholi ichimlik suvini 10-12 verst uzoqlikdagi chuchuk suvli quduqlardan tashib kelishgan. Ichimlik suvi Tangiharam qishlog’ida 4 verst janubi- g’arbda joylashgan Beshbuloqdagi 10 ta quduqdan, Tangiharamdan 22 verst janubdagi Uzunquduqdan, 5 verst shimoli-sharqda joylashgan Zaxcha qudug’idan, Qarshi shahri va Quyitang oralig’ida joylashgan Zaxcha qishlog’idagi quduqdan va boshqa quduqlardan olib kelingan 1 . Ayrim mutaxassislar vohaning tekislik qismi iqlimiga, gidrolik va xo’jalik shartlariga ko’ra Kitob-Shahrisabz, Kitob - Qamashi, Ko’kdala, Qarshi – G’uzor va quyi Qashqadaryo tumanlariga bo’linishini qayd qiladilar. Vohaning geografik o’rni, undagi yo’llar tog’lar va tekisliklar XIX asrning ikkinchi yarmiga kelib, rus harbiylari tomonidan o’rganila boshlangan. Bundan asosiy maqsad harbiy yurishlar chog’ida qulay bo’lgan joylarni izlab topish, ulardan kelgusida foydalanish imkoniyatlari hamda muhim jihatlarini belgilashdan iborat bo’lgan. Bu ishlar garchi podshoh Rossiyasining mustamlakachilik manfaatlarini ko’zlab amalga oshirilgan bo’lsada, ularning ilm-fan uchun 1 Полк. Федоров. Статистический очерк Гузарского и Куйтангского амлякдарств Келифского бекства // Сборник географических, топографических и статистических материалов по Азии. – СПб., Военная типография, 1894. –Вып.57. –С.158. 9 ahamiyati vohaning tarixiy geografiyasini o’rganish borasida muhim ma’lumotlar qo’lga kiritilganligi bilan izohlanadi. Xuzor G’uzordaryo vodiysida joylashgan bo’lib, Sug’dni Toxariston (Baqtriya) bilan bog’laydigan muhim strategik va qulay savdo yo’lidagi (chorrahadagi) rustoq (yirik qishloq, tuman, shahar) lardan biri sanalgan. Mazkur rustoq yuqori va quyi Qashqadaryo vohasi hududlarini geografik jihatdan bir- biridan ajratib ham turgan. Qadimshunoslarning bergan ma’lu motlariga ko’ra Qashqadaryo hududi ikki yirik viloyatga bo’lingan. Qadimgi Yunon manbalarida Kesh atrofi Ksen tepa, Nasaf esa Nautaka deb yuritilgan. G’uzor shahri va tumani ikki hudud o’rtalig’ida joylashgani, obod va sersuv ligi tufayli ikki viloyat hukmdorlari o’rtasida talash bo’lgan. Oqibatda G’uzor doimo aziyat chekkan, vayron etil gan shahristonlar aholisi boshqa joylardan makom izlash ga majbur bo’lgan. Xususan, ayrim manbalar G’uzor shahris toni bir necha bor bir necha joyda tiklangani haqida ma’lumotlar beradi. G’uzorning qadimiy maskan ekanini e’tirof etish uchun eramizdan ilgarigi 329-328 yillarda Aleksandr Makedon skiyning harbiy yurishlari bilan bog’liq manbalarni o’rga nish muhim ahamiyatga ega. Makedonskiy Oksdan (Jayxun) o’tib, Sug’d yeriga keladi. Tarixchi Arrianning ta’kidla shicha, Baqtriya satrgi (saltanati) Bes Nautaka hududidagi qal’alardan birida qo'lga olingan. Bu qal’a esa Yakkabog’ va G’uzor shaharlari oralig’ida joylashganini e’tiborga ol sak, G’uzor tumani hududidagi madaniy taraqqiyotning il dizi chuqur ekaniga shubha qolmaydi. Binobarin tuman hudu didagi Sovbog’tepa, Yalpoqtepa, Ulug’tepa, Qo’shtepa, Xo’ja buzruktepa, Martepa, Xo’jarummoztepa, Lo’litepalar o’rnida topilgan shahar va qo’rg’on xarobalari fikrimizga rad etib bo’lmas guvohlik beradi. Qolaversa, Buyuk Ipak yo’li va bilan bog’liq, el orasida tildan-tilga o’tib kelgan rivoyat va ertaklar zamirida xalqning buyuk xotirasi yotibdi. Zero, xalqimizning “rivoyatlar - haqiqat bulog’idan suv ichadi”, de gan gapida jon bor. G’uzor Arab bosqinchilari tomonidan bosib olinishi haqida arab tarixchisi At-Tabariy 721-723 yillar voqea larini ta’riflab qo’yidagilarni yozadi: “Arab 10 lashkar boshisi Said al-Xarashiy Keshdan chiqib, G’uzor tomonga otlangan paytda (G’uzor turkiy qavmlari orasida eng mustahkamligi bilan nom qozongani aytiladi) qal’aning yaqini ga yo’lab bo’lmasdi”. Bir so’z bilan aytganda, Jahongir Temurning G’uzorga mehrini, e’tiborini ko’pgi na tarixiy manbadan bilib olish mumkin. Xususan, manba shunoslarning ma’lumotlariga ko’ra, Sohibqiron boboka lonimiz Hindiston, Eron, Iroq, Turkiya, Kavkazorti yurishlariga borayotganda va undan qaytganlarida albatta G’uzorga kelib, ulug’larni ziyorat qilishni va ziyofatlar be rishni kanda qilmaganlar. Bu shahar Temuriylar avlodlariga ham tabarruk maskan bo’lib qolgan. Sohibqiron bobokalonimiz avlodlaridan bo’lgan Boqi Tarxon Buxoroga hokim bo’lgan paytda Shay boniyxon Buxoroni bosib oladi. Boqi Tarxon Qarshiga keladi, shaharni bosib olgandan so’ng, mustahkam qal’asi bor G’uzorga Boqi Tarxon kelib panoh topadi. Ko’p o’tmay, janglarda yengilib, bu yerdan ham ayriladi, yerlari Shay boniyxon tasarrufiga o’tadi. Tarix sahifalarini varaqlar ekanmiz, har bir asr qatida G’uzor tumani bilan bog’liq voqealarga ko’p bor ko’zimiz tushadi. XVIII asrning birinchi yarmida Ashtarxoniylar saltanatining so’nggi yillarida xonlik jug’rofiy tomon dan kichrayib ketgan edi. Bunday parchalanish ildizlari XVII asrning ikkinchi yarmida boshlangan bo’lib Movarounnahr Ashtarxoniylar hukmronligi davrida Buxoro, Samarqand, Sog’arj, O’ratepa, Shahrisabz, G’uzor viloyatlariga bo’lingan edi. Bu viloyatlarning ham ayrimlari mustaqillik da’vosi ni qilayotgan edilar. Eron shohi Nodirshoh Afshor va unging o’g’li Rizoqul 12 ming kishilik qo’shin bilan kelib, Qarshini qamal qilgan og’ir bir sharoitda, G’uzor hokimi Boboxon 3000 kishilik lashkar bilan Eron shahzodasi Rizoqulga yor damga kelishi tarixiy xato bo’lsa-da, bunday quvvatga ega bo’lgan G’uzor viloyatining borligi, o’z nufuziga ega hokimlik mavjudligidan dalolat beradi. XIII asr boshlarida G’uzor vohasi ham mo’g’ullar hujumiga duchor bo’lgan. XIV asrning ikkinchi yarmida Sohibqiron Amir Temur markazlashgan davlatga asos solganda G’uzor muhim iqtisodiy, harbiy va savdo markaziga aylangan. Mazkur shahar Sohibqiron uchun muhim strategik qarorgoh sifatida rol o’ynagan. 11 Muarrix Sharofiddin Ali Yazdiy Sohibqironni mo’g’ul istilochilariga qarshi kurashda Xuzor viloyatining nomini ko’p qayd etgan 1 . Sohibqiron mazkur vohadagi eng nufuzli qavm qovchinlarga tayangan. Ular Sohibqiron qo’shinida sadoqat bilan xizmat qilganlar. Amir Temur harbiy lashkarboshilardan biri qovchin urug’iga mansub Amir Husayn G’uzorda dafn etilgan. Shuningdek, Ardasher Qovchin-Amir Temurning safdoshi va lashkarboshisi, qovchin urug’i beklaridan. Amir Husaynga qarshi kurashda faol qatnashgan. 1370 yil aprelda uning ustidan g’alaba qozonishganidan so’ng Ardasher Qovchinga amiri lashkar harbiy unvoni berilgan. Sohibqiron Amir Temur va uning vorislarining G’uzor viloyati bilan bog’liq faoliyati kelgusida alohida ilmiy izlanishlar va teran tadqiqotlar olib borishni taqozo etadi, albatta. XV asr oxiri -XVI asr boshida G’uzor Temuriylar bilan Shayboniyxon o’rtasidagi kurashda o’ziga xos o’rinda turgan. Shayboniylar boshliq Dashti qipchoq o’zbeklari 1499 yilda G’uzorni qamal qilishadi, qirg’inbarot janglardan so’ng shahar ishg’ol qilinadi 2 . Shoir Muhammad Sodiq (1455-1534/35) “Shayboniynoma” asarida Xuzor Qarshiga yaqin yerda joylashganligini qayd etgan va Xuzor shahrini asarining ko’plab sahifalarida tilga olgan: So’radikim! “ Qaydo erur shahri Xuzor, Kim toshinda bor emish elga hisor. Bor emish asru qolin el anda, Cherikimiz boyir ul qo’rg’onda ” . Dedilar asru yoqindur bu shahar, Zo h iran tushgay ango shu’lai q a h r 3 . Mashhur muarrix Hofiz Tanish al-Buxoriy (XVI asr) ham “Abdullanoma” (“Sharafnomayi shohiy”) asarining birinchi kitobida G’uzorni ko’p tilga olgan. Ma’lumki XVI asr o’rtalarida Abdullaxon davrida (1557-1598) tarqoq mamlakatni 1 Sharofuddin Ali Yazdiy . Zafarnoma . T ., 1996. B .29-52.. 2 Массон М.Е. Столичныегорода в области низовьев Кашкадарьи с древнейших времен. Т., 1973. С.33. 3 Muhammad Solih . Shayboniynoma. T., 1989. B.66. 12 birlashtirishga harakat qilingan. Muarrix yuqorida zikr etilgan asarida Abdullaxonning Balx, Hirot, Qarshi, Shahrisabz, Toshkent, Andijon kabi shaharlarni tasarrufiga olganligini bayon etgan. Shuningdek, asarda G’uzor vohasidagi Yangikent, Qovchin, Qoratikan kabi mavzelar ham qayd etilgan. Jumladan mazkur asarda 1547 yil kuzida Abdullaxonning Qarshi G’uzor va Shahrisabzni zabt etish holati, G’uzor tumanidagi Qoratikan qishlog’ida lashkarlar ko’rigini o’tkazganligi va askarlarni rag’batlantirganligi bayon etilgan. Jamshid mansabli (Abdullaxon) barcha javshanli sipoh bilan zafargoh bayroqni ko’targan holda dushman tomon yuzlanib, Qoratikan sahrosini gardunasar askarning qarorgohi qilgandan so’ng o’tkirligi g’ayib nuridek va lorayb sirlari oynasidek ravshan fikrini nomdor lashkarning ko’rigiga maxsus otlarni, aslahalarni va jangu jadal asboblarini ko’zdan kechirishga iltifot husnining shu’lasini tashladi. Jahon bo’ysunadigan farmonga muvofiq, g’olib lashkar va zafar hamda nusrat (qozonuvchi) askarlar javhar kabi (otlarga) minib va Bahromga o’xshash qon ichuvchitig’in bellariga bog’lab, suvday suzuvchi tez otlarni maydonda javlon urdirardilar. Shu yo’sinda sanash imkoniyatidan tashqari bo’lgan sipoh va yomg’ir tomchilariday ko’p lashkar to’da-to’da va guruh-guruh bo’lib, dashtu tog’larni titratgan holda o’z manzillariga ravona bo’ldilar 1 . Xullas XVI asrning ikkinchi yarmida Movarounnahrda hokimiyatga Abdullaxon kelgach, G’uzor ham uning davlati tarkibiga kirgan. Dehqonchilik Qashqadaryo vohasi XIX -XX asr boshlarida to’rtta iqtisodiy tumanga bo’lingan. 1 Sharqiy Qashqadaryo - Shahrisabz, Kitob va Yakkabog’ bekliklarining tekislik va tog’ oldi qismlari. 2. O’rta Qashqadaryo yoki Chiroqchi bekligi hududi. 3. Janubi-sharqiy Qashqadaryo yoki G’uzor bekligi yerlari. 4. Qashqadaryoning quyi oqimidagi Qarshi vohasi yerlari. Janubi -sharqiy Qashqadaryo, jumladan G’uzor iqtysodiy tumani aholisi suv 1 Hofiz Tanish al-Buxoriy. Abdullanoma ("Sharafnomayi shohiy") 1-kitob. T., 1999. B . 199. 13 manbalarining sug’orma dehqonchilik rivoji uchun yetarli emasligi sababli ko’proq lalmikor dehqonchilik bilan shug’ullanganlar. Ichimlik suvi asosan quduqlardan olingan. Beklikda dehqonchilik bilan shug’ullanuvchi aholi yerning 3/4 qismiga bug’doy va arpa sepilgan. Yerning qolgan qismiga paxta, beda, kam miqdorda jo’xori, suv serob bo’lgan yillari esa sholi ham yetishtirilgan. Bu ekinlar asosan G’uzor bekligining shimoli-g’arbiy qismida ekilgan. Bug’doy va arpadan 10 so’dan (don o’lchaydigan idish) 20 so’gacha hosil olinsa yaxshi hosil yetishtirilgan hisoblanib, yillik hosil o’rtacha 165.000 botmonni tashkil etgan 1 . G’uzor shahri va uning shimoli g’arbida joylashgan qishloqlarda mevali bog’lar kam bo’lib, Katta va Kichik O’radaryolar vodiysida bog’dorchilik faqat jiyda daraxti bilan cheklangan, Qashqadaryo vodiysida esa suv tanqisligi bois mevali daraxtlar umuman ekilmagan. Beklikda mevali daraxtlardan o’rik, shaftoli, olcha olma, nok, behi, anor, shuningdek uzum yetishtirilgan. Uzumning, ayniqsa maska navi va o’rik o’zining betakror shirinligi bilan mashhur quritilgan o’rik turshagi (g’o’lin) va mayiz sotish uchun Buxoro va Rossiyaga olib borilgan. Qurilish materiallari, o’tin va boshqa ehtiyojlar uchun tol, terak, qayrag’och va tut daraxtlaridan foydalanilgan. XVI-XIX asrlarda ham G’uzor o’zining iqtisodiy va savdo aloqalarida nufuzini yo’qotmagan. Qarshi-G’uzor - Oqrabod - Termiz yo’li muhim ahamiyatga ega bo’lgan. Qarshi shahridan chiqqan savdo karvonlari, Yangikent qishlog’i – G’uzor - Oqrabod - Temir Darvoza orqali Surxon vohasiga, bu yerdan Sherobod va Termiz orqali Afg’oniston va Hindistonga o’tgan. G’uzordan Oqrabodga o’tgan yo’l Katta va Kichik O’radaryolari qo'shiladigan joyda tarmoqlangan. Qarshi va G’uzor yo’li Oqrabodda Shahrisabzning Kaltaminor yo’li bilan qo’shilgan va Temir Darvoza orqali Surxon vohasiga o’tgan. Savdo yo’li chorrahasida joylashgan G’uzor don va chorva mahsulotlari sotiladigan markazga aylangan. G’uzor shahrida don mahsulotlari sotiladigan yirik 1 Kap . Arxipov . Ko ‘ rsatilgan asar . B . 182. 14 bozor mavjud edi 1 . Q ashqadaryo vohasida Abdullaxon II davrida Qarshi va Shahrisabz viloyatlari, Ashtarxoniylar davrida esa Shahrisabz va G’uzor viloyatlari mavjud bo’lgan. Mang’it amirlari davrida vohada Qarshi, Shahrisabz, Kitob, Yakkabog’ va Kitob bekliklari hukm surgan 2 . Ma’lumki, Buxoro xonligi boshqaruv tizimi amirlik, beklik, amloklik, oqsoqol (amin) likdan iborat edi. XX asr boshida ham Qashqadaryo vohasida Qarshi, G’uzor, Kitob, Shahrisabz, Chiroqchi va Yakkabog’ bekliklari joylashgan edi. 1920 yil kuzida Buxoro Xalq Respublikasida ma’muriy-hududiy bo’linish o’tkazilib, u viloyat, tuman, kent, amloklik va qishloq tizimidan iborat edi. Qulay geografik sharoitiga ega bo’lgan va savdo yo’lida joylashganligi sababli G’uzor shahri tez taraqqiy etgan. XIX asrda shahar ikki qism o’rda va qo’rg’ondan iborat bo’lgan. O’rda mahalliy begining Qarorgohi hisoblangan va G’uzor daryosining o’ng qirg’ogida joylashib hozirda uning xarobalari To’raqo’rg’on deb nomlangan. G’uzor begi esa To’ra deyilgan. To’g’ri to’rtburchak ko’rinishga ega o’rdaning janub tomonida bitta darvozasi bo’lgan. O’rda atrofida katta bozor, savdo rastalari, karvonsaroylar, bir qancha jamoatchilik binolari va paxsa devor bilan o’rab olingan aholi turar joylari o’rnashgan edi. G’uzor shahri mudofaa devorlari bilan o’rab olingan. Bu yerdan o’tgan savdo yo’llari shaharni shakllanishi va rivojlanishida muhim ahamiyatga ega bo’lgan. XX asrning boshlarida G’uzorda yangi karvonsaroy - Oqsaroy qurilgan. Shaharda bir nechta karvonsaroylar, masjidlar va boshqa jamoatchilik binolari joylashgan edi. Haftaning payshanba va juma kunlari G’uzorda bozor kuni hisoblangan. Yuqorida ta’kidlanganidek, XVI asr boshdarida Qashqadaryo vohasida Qarshi, Shahrisabz va G’uzor viloyatlari mavjud edi. Abdullaxon davrida Qarshi va Shaxrysabz viloyatlariga bo’lingan. Ashtarxoniylar davrida vohada Qarshi, 1 Полк. Галкин. Краткий военный-статистический очерк района полевой поездки офицеров Генерального Штаба Туркестанского военного округа в 1889 году Бухарском ханстве и в южной части Самаркандской области. Сб. геогр. .топограф. и стат. мат.ов по Азии. СПб., 1894. Вп. 57. с. 14. 2 Shahrisabz ming yillar merosi . T ., 2002. B .43. 15 Shahrisabz, Kitob, Yakkabog’, Chiroqchi va G’uzor bekliklari mavjud edi. Buxoro amirligida, (1753-1920) davlat boshlig’i amir hisoblangan. Amirlik ma’muriy hududiy jihatidan beklik (viloyat)larga bo’lingan. Bekliklarni amir tayinlaydigan bek (hokim)lar boshqarib, bevosita amirga bo’ysunishgan. G’uzor atamasi xususida o’rta asr manbalarida Janubiy Sug’ddagi Xuzor rustoqi va shu nomli daryo tez-tez uchrab turadi. Muarrix Tabariy (836-923), Ibn Hovqal (vaf. 976), Sam’oniy (XII asr) ma’lumotgaricha Xuzor shahrini turk dehqoni Sabkr ismli xokim boshqargan. “G’uzor” atamasi geografik nom bo’lib, daryoning tor joyi degan ma’noni anglatadi. Va buni muarrix Yoqut (tug’. yili 1179) ham tasdiqlaydi. Shuningdek, "Xazr" – g’ilay ko’z" ma’nosini anglatadi. Buyuk tilshunos Mahmud Qoshg’ariy (XI asr) Turkistonda ham G’uzor joy nomi mavjudligini ta’kidlagan. Shuningdek, alloma “Xuzor turk shaharlaridan birining joy nomi” deb ham qayd etgan edi 1 . Tojikistonning Vaxsh daryosi yaqinida ham G’uzor geografik atamasidan kelib chiqqan joy mavjud 2 . Ibn Hovqal Xuzorni Kesh yaqiniga qarashli 16 tumanlardan biri ekanligini ta’kidlagan 3 . G’uzor nomi turkiy Xazar etnonimi bilan bog’liq bo’lishi haqiqatga yaqindir. Xazor qadimgi turkiy qabila, xalq nomi. U qabila ittifoqi Afg’onistonda yashagan. Kaspiy dengizi ham Xazor dengizi deyilgan. Qadimgi turkiy qabila, xalq nomidan G’uzor nomi yaratilgan 4 . Demak, G’uzor (Xuzor) so’zining talqini hamon to’liq ishlab chiqilmagan. G’uzor tarixiy manbalarda. Ma’lumotlarga ko’ra Guzor shahri afsonaviy podshox Afrisiyob bilan bog’liq. Afrosiyob boshqaruvi miloddan avvalgi I asrlarga borib taqaladi va buni arxeologik tadqiqotlar ham tasdiqlaydi. Rivoyatlarga ko’ra G’uzor shahriga Afrosiyob asos solgan bo’lib, bu vaqt miloddan avvalgi II-I asrlarga to’g’ri keladi 5 . 1 Mahmud Qoshg‘ariy. Devonu lug‘otit turk. ("Turkiy so‘zlar devoni") 1-tom. T ., 1960. B .389. 2 Мурзаев Э.М. Средняя Азия. Физико географический очерк. М ., 1957. С .245./ T.Nafasov. O‘zbek toponimlarining izohli lug‘ati. T ., 1998. B .245. 3 Бартольд В.В. Туркестан в эпохи монголского нашествия – Слч., в 9 томах. М., 1963. Т.1. С.189./Ханыков Н. Описание Бухарского ханства. СПб., 1843. С.78-79. 4 Nafasov T . Qashqadaryo qishloqnomasi . T ., 2009. B .409. 5 Eshov B . Qadimgi O ‘ rta Osiyo shaharlari tarixi . T ., 2006. B .209. 16 Taniqli qadimshunos olim R.H.Sulaymonov G'uzor shahri atrofidagi Xo’ja Buzruktepa (miloddan avvalgi II-II), Xo’ja Rummas tepa (miloddan avvalgi 1- milodiy XVI), Qo’shtepa (VI-XI), Yalpoqtepa (VII-XIII) kabi vohadagi 100 dan ziyod (104 ta) arxeolgik manzilgohlarni ro’yxatga olgan 1 . Yalpoqtepa yodgorligi hozirgi G'uzor shahridan 8-9 km shimolda Qo’shtepa va Yorg’unchi qishloqlari yaqinida joylashgan. Yalpoqtepa deb atalgan yodgorlikning xarobalari to’g’ri burchak shaklida bo’lib, 250x200 m.ni tashkil qiladi. Atrofi mustahkam qal’a devori bilan o’ralgan. Devor qoldiqlari hozirda 10- 11 m ni tashkil qiladi. Qal’ani qo’riqlash tizimi puxta o’ylab tuzilgan. Janubiy devorning g’arb va sharq tomonida ikkita darvoza o’rni saqlanib qolgan. Janubiy devorda aylana shaklida qurilgan qo’riqlash minorasi izlari mavjud. Devorning sharqiy qismida hech qanday iz sezilmaydi yoki vaqt o’tishi bilan (qayta ta’mirlanish natijasida) yo’qolib ketgan. Yalpoqtepa yodgorligining shimoliy-sharqiy burchagida to’rtburchak shaklida 60x60 m kenglikda, 14-15 m balandlikda qo’rg’on qoldiqlari tepalik shaklida saqlanib qolgan. Qo’rg’on bilan shimoliy va g’arbiy devor o’rtasida ikkita darvoza qoldiqlari bir tomondan qo’rg’on bilan, ikkinchi tomondan esa minora devorlariga ulanib ketgan. Qo’rg’onning old tomoni janubi-sharqqa qaraganligi ehtimoldan holi emas. Yalpoqtepa yodgorligi atrofida 30-40 ga ga yaqin joyda sopol buyum parchalarini uchratish mumkin. Bularni o’rganish jarayonida ushbu yodgorlik miloddan avvalgi II-I asrlardan - milodning VIII asrlarigacha bo’lgan davrda bu hududda kattagina qadimgi shahar bo’lganligini taxmin qilish mumkin. O’tgan XX asrning 70-yillariga kelib, qo’riq va bo’z yerlarning o’zlashtirilishi natijasida mahalliy aholi yodgorlik atrofida har xil sopol idish parchalari, sopol terakota parchalari va xumlar ichiga joylashtirilgan odam suyaklarini uchratganligini aytishdi. Bu maskanda ilk o’rta asrlarda foydalanilgan sopol pechlarni ham uchratish mumkin. Mahalliy aholi sopol pechlarni “xumdon” deb atashgan. Bunday xumdonlarning bir joyda ko’plab uchrashi shu kasb bilan 1 Сулейманов Р.Х. Древний Нахщаб. Т-С., 2000. С.413. 17 shug’ullanuvchilar (kulollar) yashaganligidan dalolat beradi. Bu esa shahar ichida turli kasb egalari mahallalari mavjudligini yaqqol isbotlaydi. Yalpoqtepa yodgorligini o’rganish ilk bor 2006 yildan O’zbekiston Respublikasi FA Ya.G’ulomov nomidagi Arxeologiya instituti va Turkiyaning Istambul universiteti qo’shma arxeologik ekspeditsiyasi tomonidan boshlangan. Ekspeditsiyada Arxeologiya institutidan A.Rayimqulov va Istambul universitetidan Ibroxim Cheshmeli rahbarligida hamda yosh qadimshunos F.Egamberdiev (Qarshi DU) ishtirokida kuzatuv va qazish ishlari olib borilmoqda. Asosiy qazish ishlari yodgorlikning o’rta qismida joylashgan tepalikda olib borildi. Ushbu tepalikning aylanasi 60x50 m, balandligi 3-3,5 m ni tashkil qiladi. Birinchi qazish ishlari 2006 yilda 10x10m maydonda, ikkinchi qazish ishlari esa 2007 yilda 20x10 m maydonda olib borilgan. Har ikkala maydonda 10 ga yaqin turar joy ochib o’rganilgan. Mazkur turar-joylar devorlari asosan paxsa va pishiq g’ishtdan ko’tarilgan. Uy-joylar ichida uy-ro’zg’or buyumlari sopol parchalari, kul va qishloq xo’jaligi mahsulotlari qoldiqlarini uchratish mumkin. Uy-ro’zg’or buyumlari kulolchilik charxlari yordamida va qo’lda yasalgan. Arxeologik qazish ishlari vaqtida o’rganilgan sopol piyolalarning diametri 13-15 sm ni, xumlar balandligi 50-60 sm, aylanasi 20-25 sm, balandligi 50-60 sm, aylanasi 20-25 sm, langarlar aylanasi 25- 35 sm, balandligi 5-6 sm ni tashkil qiladi. Ko’za va ko’zachalar an’anaviy "naxshablik ko’zachilar" uslubida yasalgan. Topilmalar orasida non yopish uchun foydalanilgan tandir qoldiqlari esa ilk o’rta asr yodgorliklarida hali uchramagan. Shamchiroqlarning uzunligi 18-20 sm, balandligi 4-5 sm.ni tashkil qiladi. Qazish jarayonida hayvon terakkotalari, Naxshab tangalari, hayvon bosh suyaklari, metall va suyaklardan ishlanganligi aniqlangan. Turar joylardagi ilk o’rta asr uy-joylariga xos bo’lgan ashyolarni Markaziy Osiyo manzilgohlarida, jumladan Qarshidagi Qal’ai Zaxxoki Maron, Buxorodagi Varaxsha, Toshkentdagi Mingo’rik, Yunusoboddagi Oqtepa yodgorliklarida ham ko’plab uchratish mumkin. 18 Hozirgi G’uzor shahridan 8-9 km shimolda joylashgan Xo’ja Buzruktepa qoldiqlari bizgacha yetib kelgan. G’uzor shahri xarobalari hisoblanadi. Qo’shtepa va Yorg’unchi qishloqlari o’rtasida 6-7 ga maydonni egallagan yirik arxeologik manzilgoh Yapaloqtepadagi shahar arablar istilosidan so’ng hozirgi G’uzor shahri o’rniga ko’chgan. Arxeologik qazishlar vaqtida Yalpoqtepadan o’rik, qovun, tarvuz urug’lari topildi 1 . Bular vohada dehqonchilik, hunarmandchilik va savdo-sotiq rivojlanganligidan dalolat beradi. So’nggi vaqtda ham qadimshunos olim A.Rayimqulov rahbarligidagi O’zRFA Ya.G’ulomov nomidagi Arxeologiya instituti ekspeditsiyasi Yalpoqtepada qazish ishlarini izchil davom ettirmoqda. Tadqiqotchilar ma’lumoticha Subaxtepa, bugungi kunda Sovbog’ qishlog’i yaqinidagi tepalik bo’lishi ehtimoldan holi emas. Sovbog’liklar bu tepalikni Yalpoqtepa deb atashadi. Sovbog’ qishlog’i Kerayit va G’armiston qishloqlari kesishadigan hududda joylashgan 2 . Shuningdek hozirgacha Batosh qishlog’i o’rnida Qo’rg’oncha arxeologik yodgorligida qazish ishlari olib borilgan va ellinizm davriga oid yarim yerto’lasimon turar-joylar ochib o’rganilgan 3 . XV asrga oid Samarqand hujjatlarida keltirilgan Xuzor (G’uzor) shahri hududida ilk makonning vujudga kelishi milodning dastlabki asrlariga borib taqalishi aniqlangan. Shahar Shahrisabz va Qarshini Termiz bilan bog’lovchi karvon yo’llari kesishgan hududda joylashgan. U qo’rg’on devorlari bilan o’ralgan bo’lib arkka, bir qancha guzarlarga va shahar darvozalariga ega bo’lgan hamda maydoni 12 ga ga yetgan. Ushbu belgilarga ko’ra G’uzorni karvon yo’llarida joylashgan uncha yirik bo’lmagan savdo, hunarmandchilik shaharlari sirasiga kiritish mumkin 4 . 1 Лунина С.Б. Города Южного Согда VIII-XII вв. Т., 1984. –С.71. 2 H.Nuriddinov. G‘uzornoma. T., 2011. B.135. 3 H.Nuriddinov. G‘uzornoma. T., 2011. B.10. 4 Kesh-Shahrisabz tarixidan lavhalar. T., 1998. B.391. 19 1 .2. Tuman aholisining joylash ishi G’uzor vohasi insonlar azaldan yashagan hududlardan biri sanaladi. Buyuk. tilshunos olim Mahmud Qo'shgariy (XI asr) Xuzorni turk shaharlaridan birining joy nomi sifatida qayd etgan. Turkystonda ham G ’uzor nomli joy mavjud ekanligini qayd etgan 1 . Professor T. Nafasovning yozishicha Xuzor (G’uzor) xazar tarzida V-VII asrlardagi qadimgi turkiy yodnomalarda bitilgan va turkiylar yashaydigan eng chekka hududlardagi shahar sifatida tilga olinadi 2 . Bulardan ko’rinib turibdiki, G'uzor vohasida qadimdan turkiy qavmlar yashashgan. G’uzor vohasidagi Novqad-Qurayshga VIII asrning birinchi yarmida arablarning quraysh qabilasi guruhi kelib o’rnashgan 3 . Mo’g’ollar xujumi davrtda vohaga ko’plab turkiy qavmlar kelib joylashishgan. Sohibqiron Amir Temur va temuriylar davrida G'uzor tayanch hudud sanalib, vohada qovchin, apardi, barlos kabi qavmlar yashashgan. Shayboniylar davrida vohaga Dashti Qipchoq o’zbeklari kelishib o’rnashgan va mahalliy aholi bilan aralashib ketishgan. G'uzor Buyuk Ipak yo’li chorrahasida joylashganligi sababli turli xalqlar va elatlarning manzilgohlaridan biriga aylangan. XIX asr boshlarida Buxoro amirligida 2 mln, shu asr o’rtalarida esa 2,5 mln kishi istiqomat qilgan. Amirlikda 50 ga yaqin o’zbek qavmlari yashashgan. Amirlik tasarrufidagi Qashqadaryo vohasiga Kitob, Shahrisabz, Yakkabog’, Chiroqchi, G'uzor, Qarshi bekliklari kirib, 500 ming kishi istiqomat qilgan. Rus olimi V.P. Semyonov-Tyanshanskiy XX asrning boshlarida G'uzor shahrida 20 ming kishi istiqomat qilganligini qayd etgan. XX asrning birinchi choragidagi statistik ma’lumotlarga ko’ra 1924 yilda Qashqadaryo oblastida 3 ta viloyat tuzilgan: G'uzor, Qarshi, Shahrisabz. G'uzor viloyatining maydoni 4978 kv.km, aholisi 37405 kishi bo’lib, 1 kv.kmga 7,5 kishi to’g’ri kelgan. G’uzor viloyatiga G’uzor, Tangixaram (Dehqonobod), Yangikent 1 Mahmud Qoshg ' ariy . Devonu lugotit turk . I - tom . T . , 1960. B .389 . 2 Nafasov T. Qashqadaryo qishloqnomasi. T., 2009. B .409. 3 Shoniyozov K . O ‘ zbek xalqining shakllanish jarayoni . T ., 2001. B .222 . 20 tumanlari kirgan. Viloyat qishloqlarida 36555 kishi ( 97,7 %), G’uzor shahrida esa 850 kishi (2,31) yashagan. Xo’jaliklarning soni esa 5913 kishini tashkil etgan. XX asrning 20 - yillari boshlarida, xususan 1924-1926 yillarda kelib ma’muriy- hududiy islohotlar o’tkazilganligi sababli ma’muriy chegaralar o’zgarib turgan. Shu boisdan ham mavjud statistik ma’lumotlarda ham farqlar va ba’zan noaniqliklar uchraydi. Lekin shunga qaramasdan bu joyda mazkur ma’lumotlar asl holicha keltirilmoqda. G'uzor vohasi aholisining aksariyat qismi o’zbeklar bo’lib, qishloqlarda 97 foizdan ziyod aholi yashagan. Qo’ng’irotlar Qirshak tumanida 7125 kishi, yuqori Kichik va Katta O’radaryolar bo’ylarida - 8875 kishi, G’uzordaryo vodiysida - 4570 kishi istiqomat qilishgan. Rossiya zobiti kapitan Arxipov ma’lumotlariga ko’ra, G'uzor bekligi aholisi 40.000 ga yaqin hovli va o’tovlarda istiqomat qilib, bir qismi ko’chmanchi qirg’iz - qo’ng’irotlar, bir qismi esa o’troq, o’zbek-qovchin, sart, xo’ja va tojiklardan iborat bo’lgan. Manbalarda G’'uzor shahrining o’zida 20.000 ga yaqin aholi istiqomat qilishi qayd etilgan. G’uzorda razvedka ishlarini olib borgan polkovnik Fedorov kapitan Arxipovning ma’lumotlarini tasdiqlagan holda, beklikda katta yoshdagi aholi soni 25.000 kishi, kichik yoshdagilar bilan birgalikda jami aholi soni 25.000 kishi, kichik yoshdagilar bilan birgalikda jami aholi soni 50.000 kishidan ortiq bo’lganligi haqida ma’lumot bergan. Shundan 20.000 atrofida, ya’ni jami aholining 80 foizga yaqini o’zbeklar, 5000 atrofida, yohud 20 foizga yaqin qismini tojiklar tashkil qilgan. Bundan tashqari G’uzor shahrida bir necha yahudiy oilalari; 50 nafarga yaqin hindlar, 5 nafar afg’on va 50 nafar lo’lilar istiqomat qilishgan. G’uzor bekligi aholisini turmush tarziga ko’ra o’troq va ko’chmanchi chorvador aholi guruhlariga ajratish mumkin. Beklik aholisining 15000 ga yaqin (60 foizi) o’troq aholi, 10.000 ga yaqini (40 foizi) ko’chmanchilardan iborat. bo’lgan. O’troq va ko’chmanchi aholi o’rtasida aniq chegara belgilanmagan. Chunki ko’chmanchilarining o’ziga to’q oilalari va oqsoqollari qishda shaharlarda va yirik bozorlari mavjud qishloqlarda yashashga harakat qilishib, yoz oylarida ko’chmanchi hayot tarzini yanada davom ettirganlar. Chorvasi qamroq bo’lgan 21 kambag’al ko’chmanchilar o’z qishloqlari yaqinidagi lalmi yerlarga boshoqli ekinlar ekishib, chorvaga qishlash uchun qo’ton va o’zlariga o’tov tikishib, ko’chmanchi hayot tarzini deyarli yo’qotmagan holda yashaganlar. G’uzor bekligida 6 ta amloklik bo’lib, 20.000 hovli va aholisi 60.000 ga ega bo’lgan qung’irotlar va quramalar istiqomat qilganlar. Qo’ng’irotlar G’uzor volostida 1 625 kishi, Tangiharam volostida 1645 kishi, Yangikent volostida 20 615 kishi yashashgan. Taniqli elshunos olima B.X.Karmishevaning yozishicha, qo’ng’irotlarning qoraqalpoq guruhi ajdodlari Orol va Sirdaryo bo’ylarida yashashgan. Ularning ozroq qismi Qo’qonga, ko’proq qismi esa Zarafshon vodiysiga (Jomboyga) joylashishgan. Ularning ajdodlari Shayboniyxon qo’shinlari bilan kelib qolgan bo’lishlari kerak. Bundan 250 yillar burun Zarafshon vodiysi qoraqalpoqlaridan Oltinbosh 3 (ayrim manbalarda 6) kishi bilan G’uzor cho’lining Pachkamar hududiga kelgan. G'uzor begi ularga yer-suv bergan, chorvachilik bilan shug’ullanishlari uchun imkoniyatlar yaratgan. XVIII asr oxirlarida qoraqalpoqlar Surxon vohasi tomoniga, ya’ni Xomkon va Qirshoqqa ko’chib o’tishgan. Dala etnografik ma’lumotlariga ko’ra, Xomkonlik qoraqalpoqlarning ajdodlari orqa yurt – Qoraqalpog’istondan kelishgan bo’lib, Buxoro amiri ularni Zarafshon votsiysidan G’uzorning Pachkamar mavzesiga ko’chirgan. Keyinchalik ular Surxon vohasi va Tojikiston Respublikasi (Kolxozobod, Shakartuz tumanlari) ga tarqalib ketishgan. G'uzor tog' yon bag'irlarida qo’ng’irotlarning Qonjig’ali shahobchasi ham yashashgan. Shimoliy Surxon vohasi Sariosiyo tumani Barlos qishlog’i barloslari ham G’uzordan borishgan 1 . Q ovchinlar bundan 300-400 yillar muqaddam Amudaryo bo ’ ylaridan Qarshi va G ' uzor hududlariga kelishgan . G ’ uzordan esa Yuqori Qashqadaryo tomonlarga o ’ tishgan . G ’ uzor tumanining Tugal , Sherali , Yangikent , Qovchin , Bo ’ zchi qishloqparida qovchinlar yashashgan . G ' uzor bekligini ham ko ’ pincha qovchinlar boshqarishgan . Akademik K . SHoniyozov ham qovchinlarni asosan G ’ uzor 1 Кармышева Б.Х. Очерки этнической истории южных районов Таджикистана и Узбекистана. –М., 1976. С.142, 213-214, 221. 22 vohasida yashaganliklarini qayd etgan 1 . Qashqadaryo vohasi aholisi o’rtasida G’uzor tumani, qovchinlarning "Arab Qovchini", "Do’ng Qovchin", Qarshi tumani qovchinlarini esa "Imom Mo’yin qovchini", "Dast Qovchin" deyishadi. Chunki, o’rta asr kalom ilmining yirik allomasi Abul Mu’yin an-Nasafiy (XI asr) Qarshi tumanidagi Qovchin qishlog’ida tavallud topgan va shu qishloqda dafn etilgan. Mang’itlar G’uzordaryoning bo’ylarida yashashgan. G’uzor uyezdining Tangiharam (Dehqonobod) volostida mang’itlardan 145 kishi ro’yxatga olingan 2 . Afg’onistonning Balx shahri atroflarida yashovchi saroylar G’uzor atrofidagi hududlarga kelib o’rnashishgan. Shuningdek, vohada turli boshqa etnik guruhlar ham yashashgan, uning janubi-g’arbida batoshlar, kerayitlar, mojarlar, qutchilar, apardilar (naymanlar tarmog’i) hamda arablar ham joylashgan. Dala etnografik izlanishlari davrida G’uzor tumanining yirik qishloqlarida quyidagi o’zbek etnik guruhlarning joylashuvi aniqlandi: Cho’michlida - qo’ng’irotlar, Kerayitda - kerayit va qovchinlar, Zangtepada - qovchinlar, Sovbog’da - qo’ng’irot va saroylar, Saroyda - saroylar, Qumcho’pda - saroy va mang’itlar, Siyroqda - saroylar, Qo’shtepada - qo’ng’irot va saroylar, Batoshda - batoshlar, Apardida saroy apardi va mang’itlar, Chaqarda qovchin va tojiklar, Afg’onbog’da qovchinlar, tojiklar, Mang’itda – mang’itlar, Vayronada qovchinlar, Zangiboboda qo’ng’irotlar, qutchilar,saroylar, Qoratikanda mojarlar, Qovchinda qovchinlar va tojiklar, Yorg’unchida saroy va qutchilar; Qorasuvda naymanlar, qutchilar va saroylar o’rnashishgan. G'uzor tarixining zukko bilimdoni K.Nuriddinovning yozishicha, tumanning shahar va qishloqlarida juda ko’p urug’lar istiqomat qilishadi. Masalan, qovchin urug’iga kiruvchilar tumanning bir nechta qishloqlarida ko’pchilik bo’lib yashashadi. Shuningdek, bu qishloqlarning nomi ham shu urug’ nomi bilan ataladi: Pastqovchin, Do’ngqovchin, Sheraliqovchin, Jo’lmonqovchin (Qumcho’p). Bulardan tashqari Kattaqishloq, Chugurtma, Cho’nag’ar, Xalqobod, Qayirma, Pachkamar va boshqa qishloqlarda ham qovchin urug’iga mansub kishilar 1 Shoniyozov K . O ‘ zbek xalqining shakllanish jarayoni . - T ., 2001. B . 387 . 2 Материалы по районированию Средней Азии. С.265. 23 ko’pchilikni tashisil etadi. Saroy urug’iga kiruvchilar To’rtsari, Siyroq, Oqto’nli, Sovlig’or, Jonbuloq, Yomonsaroy, Sovbog’, Yorg’unchi kabi qishloqlarda istiqomat qilishadi. Qorako’l, Pachkamar qishloq fuqarolar yig’inlariga qarashli qishloqlarning kupchilik aholisi qo’ng’irotlardir. Yangikent, Qoratikan va boshqa qishloqlarida mang’itlar istiqomat qilishadi. Bu urug’larning vakillari boshqa qo’shni qishloqdarda turli uruglar' vakillari bilan birgalikda ham yashashadi 1 . G'uzordaryo havzasida hardurilar yashashib, ular vohada va tog’da yashovchi guruhlarga bo’lingan. Tog’larda yashovchilar yarim o’troq o’zbeklarga yaqin turgan. Lekin hardurilarning etnik tarixi o’rganilmagan. XX asr boshlarida hardurilar G'uzor volostida - 5.570 kishi, Tangiharam volostida - 2.220 kishi, G'uzor uyezdida jami 7790 kishi yashashgan. VIII asr boshlarida G’uzor (Xuzor) alohida boshqaruvga ega bo’lib, Sabukr ismli podsho idora qilgan. Muarrix at-Tabariy (VIII asr) Xuzor hukmdorlarini "Xuzor maliki", "Xuzor dehqoni" deb atagan. Xuzor dehqoni (xokimi) Sabukr ismli turk kishisi edi. Arablar hujumi davrida bu qal’ani zabt eta olmagach, tinchlik sulhi bilan qo’lga kiritgan. Xullas, G’uzor vohasida aholi o’troq va yarim o’troq yashashib, etnik tarkibi turli -tuman o’zbek qavmlaridan hamda boshqa xalqdardan (arablar, tojiklar, hardurilar) va h.k.dan iborat bo’lgan. 1 Nuriddinov X. G‘uzornoma. T., 2011. B.121. 24 II Bob. G’uzor tumani me’moriy yodgorliklari va ziyoratgohlarining voha tarixini o’rganishdagi ahamiyati. 2 .1. G’uzor tumani me’moriy yodgorliklari G’uzorning 3-4 km janubida Mardtepa qo’rg’oni qoldiqlari joylashgan. Mazkur qal’ada islomgacha bo’lgan davrda mahalliy hokimlar mardlar yashashgan. Ular nihoyatda dovyurak va jasur kishilar bo’lishgan. Mardlar hukmronligi miloddan avvalgi I asrdan to milodiy VII asrgacha hukm so’rgan. Arablar bosqinidan so’ng mardlar hokimiyati barxam topgan. Mazkur qal’a dastlab Baqtriya - Toxaristondan kelgan bosqinchilardan himoya qilish uchun bunyod etilgan. VIII asr boshlarida G’uzor viloyatining turk hukmdori Sabukr yashagan bu qal’a G’uzor viloyatining markazi bo’lib, arab bosqinchilariga qarshi kurashgan. Bosqinchilar Baqtriya - Toxariston - Temir Darvoza orqali kelishgan va G’uzor qal’asini egallagach, qal’a aholisi boshqa joyga ko’chishgan. Mardtepadan shimolda G’uzordaryoning chap qirg’ogida G’uzortepa qal’asi xarobalari joylashgan. Bu manzilda hayot o’rta asrlarda davom etgan. Arablar bosqinidan so’ng Xuzor aholisi shu manzilga ko’chib kelgan bo’lishi kerak. Muarrix Abdulkarim as-Sam’oniy (XII asr) Xuzor rustoqidagi Surxakat ("Qizil shahar") ni tilga olgan. Arablar bosqinidan so’ng Xuzor aholisi yangi manzil barpo etib, Surhakat deb nomlashgan. As-Sam’oniy bu manzilni qishloq sifatida ta’riflagan. Xuzor shahar sifatida ilk bor XIV asr manbalarida va XV-XVI asrlar vaqf hujjatlarida uchraydi. Muarrix Sharofuddin Ali Yazdiy (XIV asr) "Zafarnoma" asarida Xuzorni ko’p marta tilga olgan. Shoh va shoir Zahiriddin Muhammad Boburning “Boburnoma” asarida Xuzor haqida shunday iboralar keltirilgan: “Yana Xuzor viloyatidur” hamda “Xuzor va Qarshi ham o’zbak tasarrufidan chiqti” 1 . 1 Zahiriddin Muhammad Bobur. Boburnoma. T., 1989. B. 42, 77. 25 Muarrix Yoqut ma’lumoticha “Xuzor” atamasi arab so’zi “al-xazor”dan kelib chiqqan (daraning tor joyi). T.Nafasovning yozishicha, G’uzor - geografik atama bo’lib, daryoning kechuv joyi degan ma’noni anglatadi. “Shayboniynoma” da guzorim – o’tar – joyim, yo’lim deb izoh berilgan 1 . G’uzor shahri G’uzordaryoning tog’li hududdan tekislikka tushish joyida joylashgan. Bu kechuv (G’uzor) orqali Nasaf (Qarshi)dan Temir Darvozaga o’tadigan karvon yo’llari o’tganligi uchun ham G’uzor (Xuzor) deb nomlangan. Bu shahar hozirgi Mardtepa xarobalarida o’rnashgan bo’lishi kerak. Ibn Havqal ma’lumoticha, X asrda Kesh viloyatining rustoq deb atashlan 16 ta ma’muriy-hududiy tumanlariga Xuzor va Xuzorrud ham kirgan 2 . Lekin Xuzor rustog’i geografik jihatdan Nasafga yaqinroq edi. “Hudud ul- olam”da X asrning birinchi yarmida G’uzorni Nasaf viloyatiga qarashli ekanligi qayd etilgan. Buni As-Sam’oniy va Yoqut ham tasdiqlashadi. Chunki arablar istilosidan so’ng Keshning nufuzi pasaygach, G’uzor Nasaf viloyati tasarrufiga o’tgan bo’lishi kerak. Xuzor atrofida Subax va Iskifagn manzilgohlari joylashgan. Aftidan G’uzor Subax va Iskifagn oralig’ida VII asr oxirlarida vujudga kelgan 3 . Subax. Mazkur rustoq XII asr manbalarida Kesh viloyatidagi Xuzor rustoqi qayd etilgan, xolos. As-Sam’oniy bu rustoqni Nasafga qarashli ekanligini ta’kidlab, Xuzor rustoqi hududidagi Subax yonida Tuban qishlog’ini tilga olgan. Shuningdek, u Kamsara (Kamsar) qishlog’i haqida xam ma’lumot bergan. Bu ikkala qishloq Subax yaqinidagi Ulkantepa yaqinida joylashgan bo’lishi kerak. G’uzordan 12 km shimoli-g’arbdagi Ulkantepadan 4 km uzoqlikda Saubak qishlog’i yaqinida Sabuaktepa (Xo’ja Ramastepa) joylashgan. VI-VIII asrlarda bu hududda mahalliy hukmdorlarning qasri bo’lgan, so’ngra IX-XII asrlarda katta qishloq shakllangan. Ehtimol muarrix As-Sam’oniy tilga olgan Tuban yoki Kamsara qishloqlari shu yerda joylashgan bo’lishi lozim. Nasaf-Termiz yo’lida 1 Muhammad Solih. Shayboniynoma. T.; 1989. B.334. 2 Shahrisabz: Ming yillar merosi. T., 2002. B.27. 3 Ravshanov P. Qashqadaryo tarixi. T., 1995. B. 220. 26 Subaxdan so’ng Divaki, Kandak qishloqlari, G’uzordaryoning yuqori oqimida esa G’uzorrud rustoqi joylashgan. Arablar bosqinigacha bo’lgan davrda bu hududdagi eng yirik aholi manzillariga Xuzor, Subak va Iskifagn kirgan. Ibn Hovqal Subak va Iskifagn Xuzor rustoqida joylashganligini qayd etgan. “ Hudud ul-olam ” da (X asr) “ So’nax - Naxshabga qarashli shahar iborasi keltirilgan ” 1 . Muarrix Narshaxiy “ Buxoro tarixi ” asarida Kesh viloyati tasarrufidagi Subax qishlog’ini tilga olgan 2 . X-XII asrlardagi arab tilidagi manbalarda “So’bax” va “So’nax ” atamalari mavjud. Bu manzilning o’rni taxminan hozirgi G’uzor shahri yaqinidagi Ulug’tepa xarobalariga to’g’ri keladi. Ibn Havqal, Istahriylar Subaxni Sunaj deb talqin qilganlar. Rus sharqshunosi akademik V.V. Bartold Sunaj qishlog’i Subax bilan bir joy deb hisoblaydi. Subax hozirgi G’uzor shahri o’rnida bo’lgan 3 . Olimning yozishicha, Subax va Iskifagn (Iskifag’on) shaharlari joylashgan Xuzor viloyati muhim strategik ahamiyatga ega bo’lgan hududda edi. Istahriy fikricha, Subax Nasafdan Balxga boradigan yo’lda joylashgan bo’lib, bir manzillik masofada, Ibn Hovqal bo’yicha esa Keshdan 2 farsax (1 farsax - 7-8 km) uzoqlikdadir. As- Sam’oniy bo’yicha esa Subaxdan Nasafga qadar 6 farsaxdir. Yuqorida ta’kidlangan arxeologik ma’lumotlarning tasdig’icha, Subaxning o’rniga hozir G’uzordan 8 chaqirim shimoli-g’arbdagi Ulug’tepa manzili bo’lib, shahar ark, shahriston va rabotdan iborat bo’lgan. Mazkur manzilgohni arxeologik jihatdan bevosita yaqindan o’rgangan qadimshunos olim M.Ye.Massonning yozishicha, dastlab yirik 1 farsax 7-8 km qishloq, so’ngra shahar Subax (Saubax) hozirgi G’uzordan 8 km shimoli-g’arbdagi O’liktepa (Ulug’tepa) xarobalari joylashgan 4 . Bu manzilgohdan IX asrga oid ko’plab ashyoviy dalillar topilgan. Subax shahristoni 22,5 tanobga (1 tanob – tomonlari 60 ga bo’lgan maydon) tengdir. 1 Hudud ul-olam . T., 2008. B.13 . 2 Abu Bakr Muhammad ibn Ja‘far Narshaxiy. Buxoro tarixi, T., 1966. B. 62. 3 Бартольд В.В. Туркестан в эпохи монголского нашествия – Слч., в 9 томах. М., 1963. Т.1. С.189./Ханыков Н. Описание Бухарского ханства. СПб., 1843. С. 91 - 197 . 4 Массон М.Е. Столичныегорода в области низовьев Кашкадарьи с древнейших времен. Т ., 1973. С .33. 27 Subaxni mahalliy aholi Supa – qo’lda qilingan o’tirish joyi) ham deyishadi 1 . Subaxning maydoni 100 ga ni tashkil etadi. Iskifagn. Janubiy Sug’dda Nasaf (Qarshi) - Termiz yo’lida Iskifagn (Sakifagan) shahri joylashgan. Shahar nomi tarkibida sug’diycha “Fagn” so’zining mavjudligi bu yerda mahalliy ma’budlarga atalgan ibodatxona bo’lganligidan dalolat beradi. Shunga ko’ra, uni sug’diycha “juda baland ibodatxona” yoxud turkiycha “eski ibodatxona” deb atash mumkin. Arxeologik ma’lumotlarga ko’ra, shahar milodiy VI asrda vujudga kelgan va XIII asr boshlarida mo’g’ullar hujumi davrida vayron etilgan. “Hudud ul-olam”da qayd etilganidek: “Sakifag’n - shaharcha, ekinzorlari ko’p” 2 . Akademik V.V.Bartold Kesh viloyati hududlarida Iskifag (Iskifagan) qishlog’i haqidagi ma’lumotlar arab sayyohlari asarlarida uchrashini qayd qilgan va G’uzor shahri markazidagi Eskibog’ nomiga daxli borligini ta’kidlagan. Iskifagn Nasafdan narida Subaxdan bir-ikki farsaxlik yo’lda Eskibog’ qishlog’ida joylashgan bo’lishi kerak 3 . Iskifagn turkiycha eski, sug’dcha - fagn (qal’a) degan ma’nolarni anglatib, hozirgi G’uzor shahridagi Eskibog’ mavzesi hisoblanadi. Mazkur shaharning maydoni 60-70 tanobga teng bo’lgan. VI -VII asrlarga oid kulolchilik ashyolari topilgan. Shuningdek, G’uzordan 9 chaqirim olislikdagi Xo’ja Buzruktepa xarobalari Iskifagn vorisi degan fikrlar ham mavjud. Bu shahar Subaxdan 2-3 asr muqaddam bunyodga kelgan va keyingi davrlarda ham yashashni davom ettirgan 4 . Taniqli qadimshunos A.Sagdullaev fikricha, Kesh viloyati shaharlari - Subax va Iskifagn - r'uzor tumanidagiUliktepa va Xo’ja Buzruktepalar bilan kiyoslanadi. Ularning birinchisining shahristoni 22,5 ga, raboti esa.120 ga maydonni egallagan. T. Nafasov xam G’uzordagi Eskibog’ni sharhlaganda Iskifagnga to’xtalib, bu manzil Subax (G'uzor)ning yozgi qarorgoxi deb ta’riflaydi 5 . 1 Ravshanov P. Qashqadaryo tarixi. T., 1995. B.221. 2 Hudud ul-olam. T., 2008. B.13. 3 Бартольд В.В. Туркестан в эпохи монголского нашествия – Слч., в 9 томах. М., 1963. Т.1. С.189./Ханыков Н. Описание Бухарского ханства. СПб., 1843. С.189-190. 4 Ravshanov P. Qashqadaryo tarixy. T., 1995. B. 219, 221. 5 T. Nafasov Ko‘rsatilgan asar. B . 222 . 28 Qashqadaryo vohasining markaziy shaharlaridan biri G’uzor shahri edi. Akademik V.V.Bartold Subax shahrini hozirgi G’uzor o’rnidagi shahar sifatida ta’riflaydi. Subax shahrining xarobalari G’uzordan 8 km, shimoli g’arbda joylashgan O’liktepa harobalariga mos keladi. Subax shahri ark, shahriston va rabotdan iborat bo’lgan, Shaharning umumiy yer maydoni 100 gektarga teng bo’lgan. Shahar X1X asrda o’rda va qo’rg’ondan iborat bo’lib, bekning qarorgohi G’uzor daryosining o’ng qirg’ogida, to’g’ri burchakli ko’rinishda joylashgan. O’rdaning janub tomonida bitta darvoza bo’lganpigi manbalarda qayd etilgan. O’rda atrofida katta shahar bozori, mahallalar joylashgan bo’lib, shahar paxsadan qilingan mudofaa devori bilan o’rab olingan 1 . Hozirgi G’uzor shahridan 9 km shimolda joylashgan Xo’ja Buzruk tepa bizgacha yetib kelgan G’uzor shahri xarobalaridir. Yuqorida ta’kidlanganidek Qo’shtepa va Yorg’unchi qishloqlari o’rtasida 6-7 gektar maydonni egallagan yirik arxeologik yodgorlik Yalpoqtepaning o’rnida shahar bo’lgan. VIII asrda Yalpoqtepadagi shahar arablar istilosidan so’ng hozirgi G’uzor shahri o’rniga ko’chgan. Hozirgi paytda bek o’rdasining xarobasi To’raqo’rg’on nomi bilan ataladi, shahar o’rtasida G’uzordaryo oqib o’tgan bo’lib, shaharning ikki qismi o’tasidagi aloqalar ikkita ko’prik orqali amalga oshirilgan. G’uzor qo’rg’oni va mudofaa devorining nihoyatda mustahkamligi haqida ko’plab ma’lumotlar keltirib o’tilgan. Qal’aning to’rt darvozasi bo’lib, ular ko’priklar bilan tutashgan hamda qal’a baland devor bilan o’ralgan holda atrofida chuqur handaq bo’lgan, uning eng baland qismi 50 m.ni tashkil etgan. Qal’a mudofaasida qo’shin uch safda tizilgan. Birinchi saf qal’a devori yonida turib, handaq va boshqa mudofaa istehkomlarini bosib o’tmoqchi bo’lgan dushmanni qarshi olar edi. Ikkinchi saf handaq yonida saf tizib turib, dushmanni iloji boricha handaqdan o’tkazmaslik vazifasini bajarar, uchinchi saf esa qal’adan chiqib va mudofaa hanqaqidan o’tib biror qulay joyda pistirmada turar va qal’aga hujum qilayotgan dushmanni yon tomondan o’qqa tutardi. 1 Советник Петров Рекогносцировка Бухарских владений Петрова 1884 и 1885 гг.// Сборник географических, топографических и статистических материалов по Азии. СПб., 1886. Вып.21. –С.75. 29 Shaharning asosiy qismi mudofaa devori va handaqlar bilan o’ralgan. O’rdada hukmdor va oila a’zolari yashashgan bo’lsa, shahristonda, asosan boy- badavlat dehqonlar va savdogarlar turishgan. Mudofaa tizimi davlat ahamiyatiga molik masalalardan biri bo’lib kelgan. Shu boisdan mudofaa inshootlari tez-tez ta’mirlangan, tashqi dushmanni kiritmaslik uchun asrlar davomida foydalanib kelingan eng oddiy usullar vaqt o’tishi bilan tobora zamonaviylashib borgan. O’rda yonidagi handaq doimiy suv bilan to’ldirilgan holda qattiq nazorat qilib turilgan. Yuqoridagi mavjud siyosiy vaziyat mudofaa inshootlarining yanada mustahkamlanishiga turtki bo’lgan. Rossiya imperiyasi bosqinidan so’ng o’z vaqtida harbiy ahamiyati va imkoniyati beqiyos bo’lgan mudofaa, inshootlarining harbiy mudofaa istehkomi sifatidagi ahamiyati ancha tushib ketgan bo’lsada, qal’a devorlariga bo’lgan e’tibor aslo susaymagan. Bek o’rdasining hozirgi joyidagi xarobasi To’raqo’rgon deb ataladi. Shahar o’rtasidan G’uzordaryo oqib o’tgan bo’lib, shaharning ikki qismi o’rtasidagi aloqalar ikkita ko’prik orqali amalga oshirilgan 1 . Shahar G’uzordaryoning chap qirg’og’ida joylashgan bo’lib, sharqiy darvozasi "Temir darvoza" deyilgan. Arablar hujumidan so’ng shahar daryoning o’ng qirg’ogiga o’tgan. Shaharning markazi 2 metr qalinlikdagi va 4-5 metr balandlikdagi paxsa devor bilan o’ralgan. Shaharda Qarshi, Qunchiqar va Charmgar darvozalari hamda Xo’jaguzar, Charmgar, Boyguzar, Toshqo’rg’on kabi mahallalar joylashgan. Bu yirik qal’a xarobalari XVIII asrgacha saqlanib qolgan. XIX asr boshlarida shahar xarobalari batamom yo’qolib, shahar hozirgi o’rnida shakllangan, ma’muriy va boshqa inshootlar bunyod etilgan 2 . O’z navbatida Qarshi shahrining G’uzor yo’li bilan tutashgan shimoliy- sharqdagi Tutak darvozasi G’uzor darvozasi deb ham atalgan 3 . Rivojlangan o’rta asrlarda G’uzordaryo vodiysidagi Xuzor (G’uzor) Kesh viloyatining katta ahamiyatga ega bo’lgan rustoqlaridan biri edi. Bu hududdagi Subax va Iskifagn Nasaf-Termiz savdo yo’lida joylashgandi: 1 Hasanov A . M . XVI - XIX asrlarda shaharsozlik va me ‘ morchilik . ( Qashqadaryo vohasi misolida ). Nomzodlik diss . avtoreferati . T ., 2008. B . 15-16 . 2 Choriev Z., Jo‘rayev A. G‘uzor tarixidan lavhalar. T., 1997. B.9. 3 Nasriddinov K. Qarshi qal‘asi. Q., 2006. B.39-40. 30 Arxeologik ma’lumotlarga ko’ra Subax maydoni 100 gektarni tashkil etib, G’uzordan 8 km shimoli-g’arbda Nasaf yo’lida joylashgan Ulug’tepa yodgorligi o’rnida bo’lganligi aniqlandi. Iskifagn esa Subaxdan 1 farsax uzoqlikdagi Kesh - Subax yo’lida o’rnashgan. Akademik K.Shoniyozov ham Subax va Iskifagn shaharlari G’uzor rustog’ida joylashganligini qayd etgan 1 . Ma’lumki, Muqanna harakati VIII asr uchinchi choragida oshkor tus olgan. U arablarga qarshi kurashda Marv yaqinidagi o’z qishlog’i Kozadan Kesh viloyatining Subax qishlog’iga 775-776 yillarda kelgan va kuch to’plab, Buxoroning Narshax qishlog’iga jo’naydi. Bu haqida muarrix Abu Bakr Muhammad Narshaxiy (899-959/960) yozadi: “Dastlab Muqanna diniga kirgan va uning dinini yuzaga chiqargan qishloq. Keshning Subax nomli qishlog’i bo’lib, u qishloq aholisining ulug’ kishisi Umar Subaxiy edi” 2 . Kesh viloyatining Subax qishlog’ida 778 yilda xalifa Maxdiga qarshi isyon ko’tarishgan edi. Bu haqda muarrix Tabariy ham xabar beradi. Mazkur harakatga Subax qishlog’i ulug’ kishisi Umar Subaxiy yetakchilik qilgan 3 . IX-XII asrlarda G’uzor shahriga o’rtacha 5 ming kishi yashab vohada dehqonchilik, chorvachilik, savdo-sotiq va madaniy hayot rivojlangan hamda, sopol idishlar yasash taraqqiy etgan. Navqad - Quraysh. Ibn Havqal Xuzor viloyatiga qarashli Navqad Quraysh shahrini tilga olgan. “Hudud ul-olam”da Navqad Quraysh ekinzorlari ko’p shaharcha deb yozilgan. Mazkur, asar izohida ko’rsatilishicha Navqad-Quraysh bu shaharchaning o’rni Kamaytepa yaqinida joylashgan. Bu shahar Kesh - Nasaf yo’lida joylashgan bo’lib, Istaxriy ma’lumoticha Keshdan 5, As-Sam’oniy bo’yicha Nasafdan 6 farsax olisda o’rnashgan. Akademik V.V.Bartold bu shahar hozirgi Qamashi tumanidagi Qorabog’ qishlog’I o’rnida deb qayd etgan. Qadimshunos M.Ye.Masson fikricha bu shahar o’rni Kamaytepadir. 1 Shoniyozov K. O‘zbek xalqining shakllanish jarayoni. T., 2001. B. 209. 2 Abu Bakr Muhammad Narshaxiy. Buxoro tarixi. T., 1966. B. 62. 3 Ravshanov P. Qashqadaryo tarixi. T., 1995. B. 281-282. 31 Qarshidan 45, Keshda 60 km olislikda joylashgan Navqad - Quraysh Xo’ja Ahror davriga oid XV-XVI asrlardagi vaqf hujjatlarida ham uchraydi. Shuningdek, Nasafdan 60, Keshdan 40 chaqirim olisda joylashgan. Oltintepa Navqad - Qurayshning o’rni bo’lishi uchun asoslar mavjud. Bu manzil VII-VIII asrlarda vujudga kelgan. X-XI asrlarda gullab yashnagan, XII asrlarda esa o’z mavqeini yo’qota boshlagan 1 . Navqad - Quraysh shahri Chim qishlog’i yaqinidagi Qamaytepa, ikkinchi bu fikr bo’yicha esa Qorabog’, qishlog’i yaqinidagi Oltintepa yodgorligi bilan solishtiriladi 2 . Akademik K.Shoniyozovning yozishicha, Navqad-Quraysh Kesh bilan Nasaf oralig’idagi shahar hisoblanib, VIII asrning birinchi yarmida arablarning Quraysh qabilasi guruhlari Navqadga kelib o’rnashishgan 3 . Muarrix Muqaddisiy bu qishloqni Keshga qarashli qishloqlardan deb ta’riflaydi. Uning ma’nosi “Quraysh(iy)larning yangi qishlog’I” demakdir. Navqad Quraysh qishlog’ining qadimiy o’rni hozirgi Qamashi tumanidagi Qorabog’ qishlog’iga to’g’ri keladi. Bu joydagi Oltintepa qadimiy Navqad - Qurayshning o’rni hisoblanadi 4 . Arab muarrixi Abdulkarim as-Sam’oniy (XII asr) Nasafda 2 oy, Keshda 12 kun yashab voha aholisi, qishloq shaharlari, ulamo fuzalolari haqida o’zining “Al- Ansob” (“Nasabnoma”) kitobida yozib qoldirgan. Quyida As-Sam’oniyning Xuzor nohiyasidan chiqqan allomalar haqidagi ma’lumotlar keltiriladi. Xuzor (hozirda G’uzor) - Nasafga yaqin nohiya. Bu yerdan ko’p olimlar chiqqanlar. Abu Xorun Muso ibn Ja’far al-Xuzoriy al-Keshiy Xuzor ahlidan ish o’rganish maqsadida Iroq, Hijozda bo’lib, keyinchalik Xurosonga qaytib, Ahmad ibn Solix al-Makkiy va Muhammad ibn Zanbur al-Makkiydan ta’lim olganlar. O’zlaridan esa Hammad Shokir an-Nasafiy va Muhammad ibn Zakariyo an- Nasafiy hadis rivoyat qilganlar. Abu Ajabar Hojiym ibn Shohid Ibr Borida al-G’uzoriy - solih odam bo’lgan. 1 Ravshanov P. Qashqadaryo tarixi. T., 1995. B.222. 2 Kesh-Shahrisabz tarixidan lavxalar. T., 1998. B.34-35. 3 Shoniyozov K. O‘zbek xalqining shakllanish jarayoni. T., 2001. B. 22. 4 Rajabov R. O‘rta Osiyo etnomadaniy jarayonlarida arablar. T., 2011. B. 33. 32 U ulamolardan, ulamolar esa undan hadis rivoyat qilganlar. Subax Nasafdan 6 farsax uzoqlikdagi Hiror qishloqlaridan Ali as-Subaxiy ismli shayx shu qishloqlik bo’lgan. Bu shayx Abu Bakr al-Baladiydan Imom al - Bujayriyning “Al- Jomi” kitobidan ta’lim olganlar. Imom Muhammad ibn Ali as-Subaxiy al-Keshiy - Keshda yashaganlar. Keshdagi madrasada dars berganlar. Bu kishidan ta’lim olish uchun Farg’ona va Movarounnahrdan kelganlar. Bu kishi qozi Abu Ali Husayn ibn Xizr an- Nasafiyning shogirdlaridan bo’lib, shu zotdan ta’lim olganlar. Imom Abdulxoliq ibn Muhammad ash-Shikoniy bu kishidan hadis rivoyat qilganlar. Samarqandda vafot etib, Chokardiza qabristonining “Bob al-Mashhur” degan joyida dafn qilinganlar. Qabrlari tabarruk ziyoratgohdir. Uni ziyorat qilganlar shifo topadi. U zot haqida: “U kishining og’izlarida payg’ambar alayhissalomning sochlari bor”, - deb aytilgan. Faqix Abu Bakr Muhammad ibn Ahmad as-Subaxiy ham shu qishloqdan bo’lib, “Al-lu’lu’iy" (Gavharcha) nomi bilan tanilgan edilar. Gavhar sotib tijorat qilib yurganlari uchun shu nisbat berilgan. Abu Bakr Muhammad ibn Ahmad al- Baladiydan hadis ilmidan ta’lim olganlar. Keyinchalik Buxoroda yashaganlar. Hovlilari “Tijoratchilar to’planadigan joy” (“Majmua at-tujjor”) edi. Buxoroda Al-Lu’luyidan hadis ilmidan ta’lim olganman va u kishidan bu nisbat haqida so’raganimda: “Bizning ota-bobolarimiz gavhar sotadilar”, - deb aytdilar. Hijriy 553/ milodiy 1159/ yoki 554 (milodiy 1160) yili Buxoroda vafot etganlar. Muhammad ibn Haydar as-Subaxiy al-Kashfiy-faqih, imom va zoxid bo’lgan. Movarounnahr shaharlarini kezgan. Qozi Abu Ali al-Hasan ibn al-Hazor an- Nasafiyning shogirdi bo’lgan. U ulamolardan, undan esa boshqalar rivoyat qilganlar 1 . Abul Fozil Abdulqodir ibn Abdulxoliq an-Novqadiy bu nisbat bilan mashhur bo’lib, fozil imom edilar. Buxoroda Abu Bakr Muhammad ibn Ali al-Ja’fariy va Makkada Abu Abdullox Husayn ibn Ali Tabariydan ta’lim olganlar. Hijriy 450 1 Abulkarim as-Sam‘oniy. Nasabnoma (Al-Ansob) Buxoro, 2003. B. 218-219, 232. 33 (milodiy 1059) yilning barot kechasida tavallud topib, hijriy 527 (milodiy 1134) yilda vafot etganlar. Muhammad ibn Mansur an Novqadiy imom, zohid, doimo ro’zador, mudarris va Samarqand muftisi edilar. Qozi Abul Yusr Muhammad ibn Husayn al- Bazdaviydan hadis rivoyat qilganlar. Hijriy 535 (milodiy 1141) yilning ramazon oyida Samarqandda vafot etganlar. Abu Bakr Muhammad ibn Sulaymon an-Novqadiy Nasaf nohiyasining Novqad Xurdoxun qishlog’idan. Kuchli va ishonchli muhaddislardan edilar. Abu Iso at-Termiziyning “Al-Jomi” kitoblarini Muhammad ibn Mahmud ibn Anbardan rivoyat qilganlar. Hijriy 407 (milodiy 1017) yilning jumadul avval oyida vafot etgandar 1 . G’uzor yaqinidagi Termiz yo’li atrofida katta bozor joylashgandi 2 . G’uzorda katta qoramol bozori ham mavjud edi. Xaftaning juma va shanba kunlari bozorlar faoliyat yuritgan. Shuningdek vohada hunarmandchilikning xumdonsozlar, tandirsozlar, g’isht pishiruvchilar, aravasozlar, beshiksozlar, bo’yrachilar, savat to’quvchilar, novvoylik, duradgorlik, nosvoylik va boshqa turlari ham rivojlangan edi. Qishloqlarda uy (xonaki) hunarmandchiligi, ziroatchilik xomashyolarni qayta ishlash bilan bog’liq kasb kir tarmoqlari ham mavjud edi. G’uzor tumani Eskibog’ qishlog’ining yarim aholisi uy-ro’zg’or ehtiyojlari uchun zarur temnr buyumlar yasash bilan mashg’ul bo’lishgan. Bu temir buyumlar amirlikda Qorategin pichoqlari singari nom qozonmagan bo’lsada, ichki ehtiyoj uchun yaxshi xizmat qilgan. G’uzor bekligida Eskibog’ qishlog’i temir buyumlar ishlab chiqaruvchi yagona qishloq hisoblanib, boshqa qo’shni qishloqlar aholisi uchun temirchilikning taqachilik turi eng asosiy mashg’ulot hisoblangan. Beklikda hunarmandchilik turlari orasida tegirmonsozlik ham keng tarqalgan. Bu soha bilan maxsus ustalar shug’ullanishgan. G’uzorda 20 ga yaqin suv, 40 ta un va 15 ta sholi tegirmonlari ishlab turgan. 1 Abulkarim as-Sam‘oniy. Nasabnoma (Al-Ansob) Buxoro, 2003. B. 256-257. 2 Kesh-Shaxrisabz tarixidan lavhalar. T., 1998. B. 43-44. 34 Shuningdek, G’uzorda dehqonchilik, hunarmandchilik, kiyim-kechak, bazzozlik, sandiqchilik, beda, somon, o’tin, baqqoklik, kashtachilik, chopon tikish, zargarlik, novvoylik, maxsido’zlik va etikdo’zlik, qandolatchilik, parrandachilik bozorchalari ham mavjud bo’lgan. Bozorlarda qoshg’arliklar, afg’onlar, eroniylar, hindlar, turklar xam savdo-sotiq bilan shug’ullanishgan va ular shahardagi karvonsaroylarda yashashgan. G’uzorda 20 dan ziyod choyxona va oshxona ishlab turgan. G’uzor vohasi savdo yo’llariga to’xtaladigan bo’lsak, qadimgi davrda (eneolit va bronza davrida - miloddan avvalgi II ming yillik o’rtalarida) Qashqadaryo vohasy - Zarafshon vodiysi - Shimoliy Tojikiston – Farg’ona vodiysi bo’ylab aloqa yo’llarinyng ahamixti ortib borgan 1 . Ilk antik davrda Baqtriya poytaxtini Sug’diyona bilan bog’lovchi yo’llardan biri O’radaryo va G’uzordaryo bo’ylab o’tib, quyi Qashqadaryoga o’tgan. Milodning boshlarida Yerqo’rg’ondan Qashqadaryoning o’ng qirg’ogi bo’ylab ko’plab manzilgohlar (Boshtepa, O’ratepa, Qo’ziboytepa, Qorabayirtepa, Payshanbatepa) orqali Nasaf (Shulluktepa), Kofirtepa, Qal’ai Zahokki Maron orqali G’uzor vohasiga yo’llar joylashgan. Ilk o’rta asrlarda, xususan janubiy Sug’dning nufuzi oshgan va Naxshab shahri Eftaliylar qarorgohiga aylangan. Kesh shahri ma’lum muddat Sug’diyonaning poytaxti hisoblangan. Bu davrda Samarqand va Buxorodan keluvchi yo’llar Naxshabda tutashib, bu yerdan Amudaryoning o’rta oqimidagi kechuvlarga (Kelif, Kerki - Burdalik), yoki Subax - Xuzor - Temir Darvoza - Termizga olib chiqqan. Shuningdek, Samarqand - Kesh- Subax hamda Buxoro Naxshab - Subax- Oqrabot - Temir Darvoza - Termiz yo’lida xam Xuzor muhim rol o’ynagan. Arxeologik izlanishlar olib borilgan Yalpoqtepa G’uzordaryoning o’ng qirg’ogida, Qashqadaryoga quyilish joyidan 7-8 km uzoqlikda bo’lib, Sug’diyoning muhim savdo yo’llari chorrahasida Keshdan Samarqand hamda Buxoro - Naxshab - Oqrabod - Temir Darvoza orqali chiqishib Baqtriyaga olib 1 Mavlonov U. Markaziy Osiyoning qadimgi yo‘llari. T.,: 2008. B. 48-49. 35 keluvchi yo’llar chorraxasida joylashgan edi. Sharqiy Buxoro bekliklarining Buxoro shahri bilan olib borilgan savdo aloqalari asosan Qarshi shahri orqali amalga oshirilgan. Malumotlarga ko’ra, Qarshi, G’uzor shaharlariga sharqiy Buxorodan yiliga 7-8 mingdan ortiq tuyalarda qishloq xo’jaligi mahsulotlari olib kelingan. Savdo-sotiq qilish uchun yuklar, asosan tuyalarda va qisman aravalarda tashilgan. Jumladan, G’uzorgacha bir tuyani 1-1 rubl 20 kopeykgacha yollash mumkin bo’lgan. G’uzor bekligi ham o’zining savdo markazi sifatidan aholisi bilan ajralib turgan. Buxoro va Qarshini hamda Samarqand va Shahrisabzni Surxon vohasi bilan bog’lovchi eng yaqin va qulay tog’ yo’li boshlanadigan joyda yuqoridagi savdo yo’llari kesishadigan chorrahada joylashgan tog’ va tog’ oldi qishloqlari uchun G’uzorning savdo shahri va chorvachilik mahsulotlari, turli quruq mevalarni G’uzor bozorida sotishgan. Bu yerdan, o’z navbatida, vohada hamda xonlikdagi boshqa shaharlarda yetishtirilgan va ishlab chiqarilgan hamda chet ellardan keltirilgan turli-tuman mahsulotlar xarid qilingan. G’uzorning savdo markazi sifatidagi ahamiyati, ayniqsa, uning chorvachilik mahsulotlari va chorva mollari savdosida ko’rinadi. Har xafta bu yerda bo’ladigan katta mol bozoriga Hisor, Kulob va hatto Afg’onistondan ham chorva mollari, jumladan qo’ylar olib kelingan. G’uzor bozorida 4000 tagacha qo’ylar sotilgan. Bu yerga Buxoro, Samarqanddan ham savdogarlar qo’y sotib olish uchun maxsus kelishgan. Savdo karvonlari tuyalar va eshaklarda G’uzor orqali Tangixaram va Darbandgacha, bu yerdan ikkiga bo’lingan holda, bir qismi Boysun shahri orqali sharqiy bekliklarga, boshqa bir qismi esa o’z harakatini davom ettirib, Sherobod shahrigacha va u yerdan Amudaryo qirg’oqlarigacha borganlar. G’uzor bekligi Buxoro amirligining sharqiy bekliklari, Afg’oniston va Hindiston bilan savdo aloqalarida to’g’ridan-to’g’ri ishtirok etmagan 1 . Miloddan avvalgi I asr - milodiy VIII asrlarda Subax rustog’i yirik ma’muriy va savdo markazi bo’lib, Sug’diyonaning ichki savdo va iqtisodiy aloqalarida katta 1 Polk. Fedorov‘. Ko‘rsatilgan asar. B . 171. 36 o’rin tutgan. Rivojlangan o’rta asrlarda Buxoro - Balx muhim tarmoq hisoblanib, Nasafdan Balxga ikki yo’l bilan: Nasaf - Subax - Kindik qishlog’i - Temir Darvoza - Termiz - Balx yoki Nasaf - Kelif - Balx yo’nalishlari orqali o’tgan 1 . Bu davrda Samarqand Buxorodan kelgan savdo yo’llari Nasafda tutashgan va tarmoqlanib, Subax, Kindik qishlog’i, Temir Darvoza orqali Termizgacha o’tgan 2 . Samarqanddan, shuningdek Jom yo’li - Chiroqchi - Xuzor (G’uzor) yo’nalishi orqali Temir Darvozaga va Chag’aniyonga (Surxon vohasiga) chiquvchi yo’l ham mavjud bo’lgan. Buxoro amirligidagi Ziyovuddin, Xatirchi, Kelif, Chorjo’y viloyatlari kabi G’uzor viloyati ham amlokliklarga bo’lingan edi 3 . Amlokliklarga bir qancha qishloqlar kirib, bek (hokim) tomonidan tayinlangan amlokdorlar boshqarishgan. Qishloqlarga esa aholi saylaydigan oqsoqollar rahbarlik qilishgan. 2 .2. Tuman ziyoratgohlari va qadamjolari Bugungi kunda G’uzor tumani hududida olib borilayotgan arxeologik 1 Лунина С.Б. Города Южного Согда VIII - XII вв. Т., 1984. –С.77. 2 V . V . Bartold Ko ‘ rsatilgan asar . B . 19 3 Населенные пункты Бухарского эмирата конец ХIX - нач ХХ вв. Т., 2002. С. 5. 37 qidiruv ishlari natijasida, bu vohadan yuzdan ortiq tarixiy yodgorliklar ro’yxatga olindi. Tuman hududining Batosh qishlog’ida olib borilgan ar xeologik qazilma ishlari natijasida aniqlangan Qo’rg’on chada ellinizm davriga (eramizdan avvalgi IV-III asrlar) oid qadimgi qishloq va shahriston xarobalari o’rganildi. Qadimgi yunon tarixchisi Kurtsiy Rufning yozishicha, Is kandar eramizdan avvalgi 327 yilda Nautakaga yurish qil ran. Nautakaga borish uchun esa G’uzor va Dehqonoboddan o’tiladi. G’uzor vohasi 3000 yillik tarixga ega bo’lgan “ Avesto ” kitobida Gazaba sifatida tilga olinganiga e’ti bor qaratadigan bo’lsak, bu zaminning milliy tariximizdagi qanchalik o’rni borligini bilib olgan bo’lamiz. “ G’ uzor qadim Turonning obod manzillaridan biridir ” , deb yozadi Herman Vamberi. XVIII asrning oxiriga kelib, mam lakatda osoyishtalikka erishilgani tufayli, qisman iqti sodiy siljishlarga erishildi. Sug’orish ishlari, ilm-ma’ rifat rivoj topdi. Masjid va madrasalarda hayot tik landi. Bir necha karvonsaroylar qurildi. Ayniqsa, G’u zorning ko’rki bo’lgan “Oqsaroy” deb atalgan karvonsa roy ikki qavatli aylanma imorat, pishiq va mustahkam qilib ishlangan darvozasi bo’lib, u qal’aning shimoliy darvozasi yonida joylashgan edi. G’uzorda o’ndan ortiq mas jid qurilgan, qal’a baland devor bilan o’ralgandi. Atro fidagi handaq suv bilan to’ldirilgan. Qal’aning to’rtta dar vozasi bo’lib, ko’priklardan ichkariga kirilgan. Hozirgi Pachkamar suv havzasidan yer osti quvuri orqali o’z bosimi bilan qal’aga suv keltirilgan. Qashqadaryo viloyati qadimdan aziz-avliyolar, olimu-ulamolar maskani. Bu yerda qanchadan-qancha ulug’larimizning ruhi-xoki qo’nim topib, xalqimizning muqaddas qadamjolariga aylangan. Ana shu yurtning bir bo’lagi hisoblanmish G’uzorda ham bunday muqaddas ziyoratgohlar, qadimiy qabristonlar talaygina. G’uzor Buyuk Ipak yo’lining chorrahasida joylashgan. Bu yerdan Osiyoning turli mamlakatlariga olib boruvchi karvon yo’li o’tgan bo’lib, G’uzorda qanchadan- qancha savdo karvonlari, harbiy qo’shinlar to’xtab o’tishgan. Ular orasida ko’plab olimlar, ulamolar, tarixchi-yu, shoirlar, davlat arboblari bo’lishib, ana shu buyuk zotlar bu ko’hna yurtda biroz dam olishgan, mehmon bo’lishgan, non-tuz 38 yeyishgan. Ularning ayrimlariga G’uzorning tabiiy sharoiti, ob-havosi, xalqi yoqib qolib bir umr shu yerda o’troqlashib qolishgan. O’zlarining eng yaxshi amallari, ishlari, pand-o’gitlari bilan elni to’g’ri yo’lga boshqarishgan, yurtda obodonchilik, farovonlik ishiga hissa qo’shganlar. Vaqt soati yetib umr manzili oxirlaganida ham omonatlarini Haqqa shu yerda topshirishib, G’uzor tuprog’ida mangu qo’nim topganlar. Ularning jismlari abadiy uyquga ketgan bo’lsada ammo ruhlari xalqni doimo quvvatlab turgan. Shu tufayli ham bunday ulamo va avliyolarning qabrlari xalqning eng aziz joylariga aylangan. El bunday joylarni ziyoratgohga aylantirib hokipoylariga doimo hurmat bilan qaragan, ruhiy ozuqa olgan. Tumanning Amir Temur MFY hududida joylashgan “Musofir ota” ziyoratgohi ham ana shunday muqaddas joylardan sanaladi. Bu yerda shu nom bilan ataluvchi qadamiy qabriston va ziyoratgoh mavjud. Maskanda Abdulla Xo’ja ibn Muhammad ismli zotning va u kishining singillari Xadicha bibining ruhlari mangu qo’nim topib, el orasida bu zot “Musofir ota” nomi bilan mashhur bo’lgan. Shu tufayli ziyoratgoh ham, qabriston ham “Musofir ota” nomi bilan ataladi. Qabriston hududida 1 ta maqbara, 4 ta sag’ana bor. (2 ta sag’ana deyarli ko’milib qolgan) 1 . “Ushbu ziyoratgohda 1965-1972 yillarda bobomiz Qahhor bobo mujovirlik qilib, qadamjoni qo’lidan kelganicha tartibga keltirib turgan. Keyinchalik, ya'ni 1972 yildan boshlab otam Zoyir bobo bu yerda qorovullik, bog’bonlik qilib obodonlashtirish ishlarini bajargan, ziyoratchilarga qulaylik yaratishni tashkillashtirigan”, deydi “Musofir ota” jome' masjidi imom xatibi Tilov Qahhorov. Avloddan-avlodga o’tgan og’zaki manbalarga qaraganda Abdulla xo’ja asli Xorazm tomonlardan bo’lib, taqdir taqozasi bilan bu yerga kelib, G’uzorda muqim yashab qolgan. Vaqt soati yetgach uning mayiti shu yerga qo’yilgan. Xalqning bu mo’tabar zotga ixlosi nihoyatda baland bo’lgani uchun u kishining qabrlari ustida hijriy 533 (melodiy 1130) yilda maqbara bunyod etilgan. Ko’plab yurtdoshlarimiz u zotning ruhlariga ixlos qilib, ma’naviy, ruhiy ozuqa olib kelgan. O’z navbatida ul zotning ruhi o’tgan davrlarda elni qancha balo-qazodan asragan, degan qarashlar 1 Choriev Z., Jo‘rayev A. G‘uzor tarixidan lavhalar. T., 1997. B58. 39 ham bor. Shu tufayli har bir asrda ul zotga ixlos qiluvchilar soni ortib, uning qabri muqaddas ziyoratgohlardan biriga aylangan. Xalq kuchi bilan ziyoratgoh obodonlashtirilgan. Abdulla xo’ja qabrining atrofiga o’tgan asrlar davomida ko’plab elning fozil, obro’li, kayvoni insonlarining xoklari qo’yilgan. Buni qabristondagi ko’plab qadimiy, qimmatli qabr toshlari ham ko’rsatib turibdi. Mustabid tuzum davrida milliy qadriyatlarimiz, diniy rasm-rusumlarimiz, urf- odatlarimiz ancha toptaldi. Kishilarga ma'naviy ozuqa berib turgan, insonlarni to’g’rilikka, halollikka undovchi odatlar bir muncha chegaralab qo’yildi. Masjidu ziyoratgohlar eshiklari xalq uchun yopib qo’yilgani ham bor gap. Muqaddas joylarga ziyorat uchun keluvchilarga har xil sun'iy to’siqlar qo’yilib, ular tazyiq ostiga olindi. Bu kabi tazyiqlar “ Musofir ota ” ziyoratgohini ham chetlab o’tmadi. Ziyoratga keluvchilarni qadamjo eshigidan kiritmaslik, bu yerga kelganlarga avliyolarga ixlos qilishni eskilik sarqiti deb tushuntirish holatlari yuz berganini keksa va o’rta avlod vakillari yaxshi bilishadi. Mamlakatimiz mustaqillikka erishgach muhtaram Prezidentimiz tashabbusi bilan aziz-avliyolar qo’nim topgan maskanlarni keng xalq ommasi ixtiyoriga topshirib qo’yishga, masjidu madrasalarni, ulug’lar qadamjolarini obod etishga, ularni zamonaviy usulda ta'mirlashga katta e'tibor berilmoqda. Yurtboshimiz boshlab bergan ma'naviy ko’mak “ Musofir ota ” ziyoratgohiga bo’lgan sovuq munosabatlarni ham o’z harorati bilan eritib yubordi. Mustaqillikdan so’ng bu ulug’ manzilgoh eshiklari ziyoratchilar uchun keng ochib qo’yildi. Bu qulaylikdan kishilarimiz nihoyatda xursand bo’lishib, Prezidentimiz sha'niga, mustaqilligimizga ming bor rahmatlar aytishib, duo qilishmoqda. Ziyoratga kelgan qariyu-yoshning dili poklanib, aziz-avliyolar ruhlaridan madad olishayotir. Mustaqillikdan keyin “ Musofir ota ” ziyoratgohi va qabristoni ham butunlay o’zgacha chiroy ochdi. Ilgari qarovsiz holga tashlab qo’yilgan, haroba holga tushib qolgan bu muqaddas joy zamonaviy holda ta'mirlanib, kishilarning sevimli qadamjosiga aylantirildi. Ziyoratga keluvchilarning bu yerdan bahri-dili ochilib ketadi. 40 Ilgari ziyoratgoh va qabriston atrofi temir panjaralar bilan o’ralgan bo’lib, ta'mir talab bo’lib qolgandi. Hatto atrofdagi xonadonlarning mollari ziyoratgoh hovlisiga kirib bu yerni payhon etardi. Buning ustiga xom g’isht va pasxa loydan bunyod etilgan maqbara va gumbazi nuray deb qolgandi. Mamlakatimiz mustaqillikka erishgach fuqarolarimizga ko’plab erkinliklar xususan, vijdon erkinligi, diniy rasm-rusumlarni, urf-odatlarni emin-erkin ado etish imkoniyati yaratildi. Bundan iymoni butun, diyonatli, qalb ko’zi sof fuqarolar behad ruhlanishib, “ Musofir ota ” ziyoratgohini ta'mirlashga, unga chiroy ato etishga bel bog’lashib, sahovat ko’rsatishdi. 1994-1995 yillarda ziyoratgohda hashar yo’li bilan mukammal ta'mirlash ishlari amalga oshirildi. Ta'mirlash ishlariga Shahrisabz shahridan tarixiy yodgorliklarni ta'mirlash ustaxonasidan tajribali mutaxassislar taklif etildi. Shuningdek, xorazmlik naqqosh ustalar ham ziyoratgohni qayta jamol ochishiga o’z xissalarni qo’shishdi. Maqbara va uning gumbazi pishiq g’ishtdan qayta bunyod etildi. Ziyoratgoh va qabriston atrofi g’ishtin devorlar bilan o’raldi. Unga chiroyli darvozalar o’rnatildi. Yo’llarga beton va asfalt yotqizildi, ariqlar qazilib, manzarali daraxt va gul ko’chatlari o’tqazildi. 1996-1998 yillarda esa ziyoratgoh yonida hashar yo’li bilan “ Musofir ota ” jom'e masjidi qurib bitkazildi. Ta'mirlash ishlarida Amir Temur, Paxtazor, Baxmal, Tinchlik, Chanoq mahallalari va qishloqlari aholisi faol ishtirok etishdi. Shuningdek, ko’pgina sahovatpesha insonlar, rahbarlar bu ishga ham ma'naviy, ham moddiy ko’mak ko’rsatishdi. Sobiq tuman hokimi Yarash Nurillaev, “ Sho’rtanneftgaz ” UShKning sobiq rahbari Abdulla Abdinazarov, mehnat faxriylari Xaydar Daminov, Burxon Mavlonov tadbirkorlar Ali Xoldarbekov, Ziyod Norsaidov, To’xta Abdiyev, Ramazon To’xtayev, Usmon Xoliyorovlar 1 ning tashkilotchiliklari tufayli mukammal ta'mirlash ishlari ko’ngildagidek nihoyasiga yetkazildi. Ayni paytda qadamjo ziyoratchilar bilan gavjum. Xaftaning har chorshanba kuni bu yerga ko’plab mahallalardan ziyoratchilar kelib, Musofir otaning va u 1 H.Nuriddinov. G‘uzornoma. T., 2011. B 114. 41 kishining singillari Xadicha bibining qabrlarini ziyorat etishadi. Ishlarini, mushkullarini oson etishlarini so’rab iltijolar qilishadi. Qolaversa, ziyoratgoh yonida jom'e masjidining bunyod etilishi ko’plab mo’min-musulmonlarning dilini xushnud etdi. Ular mustaqillik tufayli yaratilgan bu imkoniyatga shukronalar bildirishmoqda. Masjid eshigi barcha fuqarolarimiz uchun doimo ochiq. Juma kunlari bu yerga jamoa bo’lib namoz o’qish uchun atrofdagi mahallalardan yuzlab kishilarning kelishining o’ziyoq mamlakatimizda fuqarolarga islom amallarini ado etishlariga barcha imkoniyat yaratib berilayotganidan darak berib turibdi. Hayit kunlarida esa namoz o’quvchilar soni bir necha barobar ortadi. Bir so’z bilan aytganda, “ Musofir ota ” ziyoratgohi mamlakatimizda qadrlanib, ulug’lanib kelinayotgan yuzlab muqaddas ziyoratgohlardan biri. Bu ziyoratgohlarda yotgan aziz-avliyolar ruhlari mamlakatimiz istiqbolini, fuqarolarini doimo har xil balo-qazolardan asrab kelgan va bundan keyin ham asraydi. Bizning burchimiz esa muhtaram Prezidentimiz I.A.Karimov boshlagan hayrli ishlardan ulgu olib, mo’tabar zotlar ruhiga hurmat ko’rsatib “ Musofir ota ” singari qadamjolarni obod etish. Rivoyatlarga qaraganda buyuk sarkarda Amir Temur hazratlari ham harbiy yurishlar davrida bu yerda to’xtab, Musofir ota ruhlaridan madad so’rarkan. Sohibqironning da’vatlari bilan o’z vaqtida bu yer ancha obod etilgan ekan. Albatta, “ Musofir ota ” ziyoratgohi G’uzor tumanining muhim tarixiy maskanlaridan biri. Qolaversa, bu joy arxeologik ahamiyati bilan ham zamondoshlarimiz va kelajak avlod uchun qadrlidir. Miri Janda ziyoratgohi haqida. Ko’hna va ibratlarga boy tarix, xilma-xil milliy va diniy qadriyatlarga ega yurtimizning turli go’shalarida saqlanib qolgan, istiqlolimiz sharofati tufayli xalqimizning ma’naviy boyligi bo’lgan bu tarixiy obida va yodgorliklarni ta’mirlash, ularni muhtasham va betakror ziyoratgohlarga aylantirish yo’lida ko’plab ishlar qilinmoqda. Qashqa vohasining qadimiy shaharlaridan biri bo’lgan G’uzor tumani hududida ham talay tariziy maskanlar mavjud. Mana shunday qadamjolardan biri tuman markaziga yaqin hududda 42 joylashgan Miri Janda ziyoratgohidir. Tumandagi diniy arboblar, fidoiy oqsoqollar va tadbirkor rahbarlar sa’y-harakatlari tufayli zamonlar o’tishi bilan ta’mirtalab holga kelib qolgan bu maskanni batamom qaytadan ta’mirlab zamonaviy, ko’rkam ziyoratgohga aylantirish boshlanib, shu kungacha talay ishlar amalga oshirildi. Bu xayrli va savob ishlar Muhtaram Predizentimiz Islom Karimovning “ Buyuk ajdodlarimizning bebaho merosini tiklash, qadr-qimmatini joyiga qo’yish, ularning qadamjo va ziyoratgohlarini obod qilishdek baxt siz bilan bizga nasib etganidan har birimiz haqli ravishda faxrlanamiz ” degan ko’rsatmalarining amaliy ifodasidir. Miri Janda ziyoratgohi, xususan, undagi azaldan tabarruk qadamjolardan biri sifatida musulmonlar hurmati va ehtiromida bo’lib kelgan maqbara haqida keng xalq ommasi orasida ham shuningdek, u haqda yozgan barcha olimlarning tadqiqotlarida ham uni aslida buyuk mutasavvuf, Suhravardiyya tasavvufiy tariqatining asoschisi Shayx Shahobuddin Abu Hafs Umar Suhravardiy nomi bilan bog’lab kelganlar. Binobarin, Islom dinida, xususan, tasavvufda yuksak maqomga ega bo’lib mustaqil tariqatga (suhravardiyyaga) asos solgan bu shaxsning hayoti va faoliyati haqida ma’lumot berish maqsadga muvofiqdir. Manbalarda keltirilishicha, Shahobuddin Abu Hafs Umar Suhravardiy hijriy 539 (milodiy 1144) yilda Xurosonning Suhravard degan shahrida tavallud topib, 632 hijriy (milodiy 1234) yilda, ulug’ 90 yoshda vafot etgan. U yoshligidan Bag’dodda yashab bu shahardagi mashhur Nozomiyya madrasasida o’z zamonasining taniqli olimlaridan ta’lim olgan. U diniy va dunyoviy ilmlarni puxta egallab, ulug’ so’fiy, faqih, usulchi olim sifatida shuhrat qozongan, ilm olish bilan bir qatorda o’rta asrning ko’plab allomalari singari biror kasb va hunarni egallash maqsadida tijorat ishlari bilan ham shug’ullanadi. U asos solgan suhravardiyya tasavvufiy ta’limotining asosiy g’oyasi odamlarning ruhi va qalbini poklashga qaratilgan bolib, boshqacha ibora bilan aytganda tasavvufiy ta’limot va tarbiyaning ustozi (shayx at-ta’lim vat-tarbiya) degan sharafli laqab bilan atalgan. O’zining yuksak ilmiy salohiyati va chuqur bilimi tufayli u deyarli qirq besh yil saltanat yuritgan mashhur abbosiy xalifa an-Nosir li-Din Ollohning (1180-1225 yillar) hurmati va e’tiborini qozonib, xalifaga yaqin olimlardan sanalgan. Xalifa an-Nosir 43 hukmronligi davrida hunarmandlar va allomalar tariqati bo’lgan futuvvat (javonmardlik) harakati rivoj topgan bo’lib, futuvvatga kirish maxsus libos kiyish marosimi bilan amalga oshirilgan. Xalifa tavsiya qilgan shaxslarga bu xos libosni, odatda uning ishonchli kishisi bo’lgan Shayx Shahobuddin Umar Suhravardiy kiydirar edi. Xalifaning mana shu e’tibori natijasida u Bag’dodda uning uchun maxsus barpo etilgan Marzbaniya nomli rabotda (Majmua, kompleks ma’nosida) mudarrislik faoliyati bilan ham shug’ullanib, ma’ruzalar o’qigan. U ta’lim bergan madrasada musulmon olamining turli tomonlaridan kelgan tolibi ilmlar tahsil olib, ular jumlasidan mashhur shoir Sa’diy Sheroziy (1208-1292) ham bo’lib,u o’zining "Bo’ston" nomli asarida Shahobuddin Umar Suhravardiyni o’z ustozi sifatida zikr qilgan. Uning Bag’dodda Xalifa an-Nosir li-Din Olloh huzuridagi faoliyati shu qadar keng ko’lamli va samarali bo’lganki, hatto xalifa uni “ Shayx ash-shuyux ” ( “ Barcha ustozlarning ustozi ” ) degan o’ta sharafli unvon bilan taqdirlagan. Bu degani Shahobuddin Umar Suhravardiy Bag’doddagi barcha shayx (ustoz)larning rasmiy rahbari sifatida faoliyat ko’rsatgan. Ba’zi manbalarda yozilishcha, Shahobuddin Umar Suhravardiy xalifa an-Nosir li-Din Ollohning aqidaviy masalalari bo’yicha maslahatchisi lavo zimida ham ishlagan. Ilmiy va pedagogik ishlar bilan bir qatorda Shahobuddin Umar Suhravardiy diplomat sifatida ham samarali faoliyat ko’rsatgan. Chunonchi, u Xalifa an-Nosirning topshi rig’iga binoan bir necha marta Saljuqiylar sultonligining Koneyadagi (Turkiya) hokimi Qayqubod (1219-1236 yillar hukmronlik qilgan), Ayubiylarning Qohiradagi hokimial-Molik al-Odil 1200-1218 yillar), shuningdek Buxoroga - Xorazmshoh Alouddin Muhammad (1200-1226 yillar sal tanat yuritgan) huzuriga diplomatik missiyalar bilan tashrif buyurib, bu mamlakatlar bilan do’s tona aloqalar o’rnatishda salmoqli hissasini qo’shgan. Shahobuddin Umar Suhravardiyning ilmiy-ma’naviy merosi u asos solgan tasavvufiy ta’limotning butun mazmun-mohiyatini o’zida mujassam qiladi. Manbalarga ko’ra uning qalamiga mansub “ Avorif al-maorif ” ( “ Ma’rifat tuhfalari ” ) asari bo’lib, arab tilida yozilgan bu muhim asar tarkibiy jihatdan oltmish uch bobdan tashkil toptan. Mazkur asar Suhravardiya ta’limotining nazariy 44 va amaliy jihatlari, inson adob-axloqi va sog’lom turmush tarziga doir asosiy masalalar batafsll bayon qilinganligi bois o’ziga xos dasturiy qo’llanma sifatida azaldan barcha so’fiylar tomonidan chuqur o’rganilgan. Shuningdek, ushbu asarda tasavvufning tartib-qoidalari hamda isloln dinining aksar aqidaviy jihatlari ham ilmiy asosda sharhlangan. Nodir manba sifatida unga Sohibqiron Amir Temur saroyida faoliyat ko’rsatgan mashxur olim Sayyid Sharif Ali ibn-Jurjoniy (u 1413 yilda Samarqandda vafot etgan) tomonidan qimmatli sharh yozilgan. Dastlab olim al-Orifiy tomonidan turk tiliga va Zahirridin Abduraxmon ibn Ali ash-Sheroziy va shayx Iziddin Mahmud ibn Ali al-Koshiy an-Naztariy tomonidan ikki marta fors tiliga ham tarjima qilingan. Keyingi asarlarda “ Avorif al-maorif ” ning nemis va ingliz tillariga ham tarjima qilinganligi haqida ma’lumotlar bor. Bundan tashqari Shahobuddin Umar Suhravardiyning “ A’lom al-xudo va aqiydat arbob at-takiy ” ( “ Hidoyat alomatlari va taqvodorlar aqidasi ” ) nomli boshqa bir asari ham, nomidan ko’rinib turganidek, odamlarni to’g’ri, hidoyat yo’liga boshlab, ularni sog’lom aqida ruhida tarbiyalashga qaratilgan. Kalomiy (aqidaviy, e’tiqodiy) masalalarga bag’ishlangan ushbu asar o’nta bo’limdan iborat bo’lib, turk olimi Hoji Xalifaning yozishicha, asar muallif tomonidan Makkai Mukarramada yaratilgan. Shuningdek, ba’zi ada biyotlarda Shahobuddin Umar Suhravardiy qalamiga mansub boshqa ba’zi asarlar haqida ham zikr etilgan bo’lsa-da, lekin yozma manbalardan ular haqida aniq ma’lumotlar uchratmaganligimiz uchun hozircha bu asarlar xususida to’xtalmadik. Shahobuddin Umar Suhravardiyning ko’plab shogirdlari, izdoshlari bo’lib, ular orasida Nizomiddin (u 1257 yilda vafot etgan) yana bir o’g’li Muhammad otasi asos solgan tariqatning davomchisi sifatida faoliyat ko’rsatgani haqida manbalarda zikr etilgan. Allomaning to’ng’ich o’g’li Shayx Zayniddin (1164- 1259) diniy va jamoat arbobi sifatida Toshkentga kelganligi bir qancha manbalarda qayd etilgan. U Toshkent shahrining obodonchiligi, ravnaqi yo’lida ko’plab xayrli ishlarni amalga oshirgan. Shayx Zayniddin uzoq yillar Toshkentda yashab, shu joyda 95 yoshida vafot etgan. U abadiy qo’nim topgan Toshkentning hozirgi Ko’kcha dahasida joylashgan maqbarasi azaldan xalqimizning aziz qadamjolaridan 45 biri sifatida yuksak qadrlanib keladi. Bir qancha manbalarda Shahobuddin Umar Suhravardiyni Bag’dodda vafot etgan deb yozil sada, Qashqadaryo viloyatining G’uzor tumanida uning azaldan xalqimiz tomonidan alohida e’zozlanadigan ziyoratgohi mavjud. Bu joy hozirda Miri Janda nomi bilan mashhur. “ Janda ” so’zi tariqatga kirgan so’fiylar kiyadigan arabcha "hirqa"ning xalq orasida ishlatiladigan atamasi bo’lib, odatda u juldur, eski va quroq ma’nolarini bildirib, junli matodan tikilgan ustki libos. Bu libosni asosan so’fiylar kiyganligi bois pirdan shogirdga o’tgan, shuning uchun uzoq vaqt kiyilgan va aksar holda ohori uchgan libosga aylanib qolgan. Yuqorida aytilganidek, shayx Shahobuddin Umar Suhravardiy xalifa an-Nosir saroyida hirqa libosini kiygizuvchi mutasaddi bo’lgan. Binobarin, u “ Sohibi-l-hirqa ” , “ Sohibi Janda ” , “ Amiri-l-hirqa ” . “ Amiri Janda ” faxriy unvon bilan atalganligi haqiqatga to’g’ri keladi. Arab tilidagi “ Amiri Janda ” turkiy xalqlar tilida “ Miri Janda ” shaklida talaffuz qilinadi. Shahobuddin Umar Suhravardiy umrining oxirlarida Movaraunnahrda uzoq yillar yashaganligini e’tiborga olsak, uning vafoti shu mintaqada sodir bo’lib, G’uzor tumani hududida hozirgi Miri Janda G’uzor tumani hududida hozirgi Miri Janda jome’ masjidi yonida joylashgan maqbara aynan Shahobuddin Umar Suhravardiyga mansubligi ehtimoldan holi emas. Albatta, kelgusida olib boriladigai ilmiy tadqiqotlar va yo’nalishlar bu fikrimizni aniqlash imkonini beradi. Uzoq asrlardan buyon Miri Janda masjid va maqbara xalqiminnag tabarruk qadamjolaridan biri sifatida e’zozlanib kelganligi bejiz emas. Mustaqillik yillarida mamlakatimizning barcha shahar va viloyatlaridagi kabi Qashqadaryo viloyatida ham ko’hna tarixiy yodgorliklar va obidalarni ta’mirlab, mustahkam ziyoratgohlarga aylantirish borasida talay ishlar amalga oshirildi. G’uzor tumani oqsoqollari va diniy arboblarning tashabbusi bilan Miri Janda jome’ masjidi hududida joylashga Shahobuddin Umar Suhravardiy maqbarasi va ziyoratgoh atrofining batamom qaytadan ta’mirlanishi ham mustaqillik sharofati bilan amalga oshirilgan xayrli va savob ishlardan bir namunadir. 2.3. Tuman me’moriy yodgorliklari va ziyoratgohlarining viloyat tarixini o’rganishdagi ahamiyati 46 G’uzorda tarixiy jihatdan katta ahamiyatga molik bo'lgan ko'plab arxeologik tadqiq etiladigan maskanlar mavjud. Ularning ba’zilari hozirgi kunda obodonlashtirilmoqda, ayrimlarida esa olimlar tomonidan tadqiqot ishlari olib borilmoqda. Ta’kidlash joizki, G'uzor shahri va tumanini qadimdan rivojlanib, o'tmish voqealariga guvoh bo'lgan o'lkalar qatoriga qo'shish mumkin. G’uzor shahri shahar nomi bilan ataluvchi daryo - G’uzordaryo sohilida tepalik bo’lib, uning asosiy qismi daryoning o’ng tomonida joylashgan. Daryoning shundaygina q irg’og’iga kelib tutashuvchi te palikni Qo’rg’on, deb atashadi. Aytishlaricha, bu tepalik G’uzor to’rasining Qarorgohi bo’lib, 1920 yil 2 sentabrida Saidakromxon to’ra Buxoro amiri Said Olimxon bilan birgalikda o’z va - tanlarini tark etganda o’t qo’yib, yoqib yuborilgan va shundan buyon 6 gektar maydonni egallagan bu joy tepalikka aylanib qolgan 1 . Keksalarning hikoyalariga ko’ra, qo’rg’onda boshqaruv idoralari, to’raning yashash joyi, uning harami, zindon va boshqa davlat ishlari uchun zarur bo’lgan muassasalar joylashgan. Kultepadan boy lik qidirib uni kovlagan kishilar qo’rg’onning qoldiqlarini ham butunlay vayron qilishib, tuproq uyumiga aylantirishgan. Qo’rg’on vayronalarining G’uzordaryo qirg’oqlariga tutashgan joyida g’orga o’xshash, balandligi 2 metrlar chamasidagi ichkariga kirib boradigan chuqurlik bor. El orasida bu g’or mahfiy yero sti yo’li bo’lib, shahar atrofidagi tepaliklar bilan tutashgan, degan gaplar yuradi. Balki, haqiqatan qam, bu tepaliklar harbiy ahamiyatga ega bo’lib, atrofni kuzatish va himoya vositasida xiz mat qilgan bo’lishi mumkin. Vayrona qoldiqlarining nuragan joylarida g’isht devorlar ochilib qolganligi qo’rg’onning atrofi g’ishtin devorlar bilan o’rab olinganligidan barak beradi. Daryo sohili bo’ylab quyiroqda Oqsaroy qurilgan bo’lib, bu imorat ikki qavatli, keng hovlisining to’rt tarafi aylanasiga ayvonli bo’lgan. O’z davrining salobatli, ko’rkam binolaridan bo’lgan Oqsaroyda to’ra zamonasida barcha amaldorlar yashaganlar va shu joyda ishlaganlar. Sho’ro davriga kelib 1 H.Nuriddinov. G‘uzornoma. T., 2011. B 24-25. 47 Oqsaroyning old tomonidagi (ko’cha tarafdagi) xonalarni davlat idoralari egal ladi, daryo tomonidagi hovlining to’ridagi xonalarda esa boshqa shahar va viloyatlardan kelib ishlovchilar istiqomat qilishgan. Oqsaroyning hovlisiga kiraverishda katta darvozasi bo’lib, yog’ochdan o’ymakorlik usulida chiroyli naqshlar bilan bezatilgan edi. Tarixiy yodgorliklar sirasiga kiritish mumkin bo’lgan Oqsaroy 1972 yilga kelib G’uzor tuman ijroiya qo’mitasining qaroriga asosan buzib tashlandi. O’sha davrda tarixiy yodgorliklarni saqlash, avaylab-asrash hamda ta’mirlashga e’tibor berilmaganligi tufayli ellik yildan ko’proq vaqt ta’mirsiz foydalanilgan Oqsaroy bu vaqtga kelib eskira boshladi. O’zlari uchun yangi bino qurib olib ko’chib chiqayotgan davlat idoralari esa o’zlari foydalangan xonalarni kelajak avlod uchun yodgorlik sifatida ta’mirlab, yaxshi holatda birovga topshirib ketish imko nini topa olmadilar. Ko’rimsiz holga kelib qolgan ajoyib binoning mahalliy hokimiyat birdaniga bahridan o’tib qo’ya qolgan 1 . Qo’rg’on va Oqsaroy ro’parasida bitta mezana hamda gumbaz tomli g’ishtin imorat (hozirda savdo do’koni) saqlanib qolgan. Ay tishlaricha, bu binolar yonida katta masjid bo’lgan, u sobiq sovet tuzumi dav rida buzilib ketgan. Qo’rg’onning daryo bo’ylab yuqori sohilida ikki qavatli madrasa binosi va uning yonida bir qavatli g’ishtin imorat bor. Mamat Saidovning "G’uzor - tarix sarkadlarida" kitobida qayd qilinishicha, bu madrasa XIX asrning birinchi yar mida qurilgan. Hozirgi kunda G’uzordaryoning chap sohilida katta bozor joy lashgan bo’lib ilgari bu bozorning o’rtasidan yo’l o’tar edi. Yo’lning chap tomoni bozor, o’ng tomoni esa karvonsaroy bo’lgan. O’tgan asrning 85-yillari bozor va karvonsaroy qo’shilib rekon struktsiya qilingan, yo’l esa bozorni aylanib o’tadiran bo’ldi. Al - batta, bozordagi qurilish va ta’mirlash ishlaridan so’ng sharoit ancha yaxshilandi, lekin yo’l masalasi qiyin bo’lib qoldi. Shuni hisobga olib, daryo ustidan yangi ko’prik qurildi va qatnov ancha yaxshilandi. Bozor orqali janubga qarab o’tadigan yo’lning ikki tomonida Miri Janda va G’ulom Naqshband mozorlari joylashran. Miri Janda mozorining o’rtasida 1 H.Nuriddinov. G‘uzornoma. T., 2011. B 26. 48 Shahobuddin Umar hazratlarining maqbaralari va Miri Janda masjidi joylashgan. Bu tarixiy ar xeologik qurilish bo’lgan masjid binosi to’ralikning qo’rg’oniga yaqin bo’lib, to’ra va uning amaldorlari ham shu maskanda namoz o’qiran bo’lishlari mumkin. G’uzor shahri sharq tomondan Avg’onbog’, Oqbo’yin, Baxmal qishloqlari bilan, shimoldan Batosh, Mirishkor va Qo’rg’ontepa qishloqlari, g’arb tomondan G’armiston, Cho’nag’ar qishloqlari va, nihoyat, janubdan Gulshan, Martepa qishloqlariga tutashadi. G’uzor tumanidagi Zangibobo qishlog’i tuman markazidan 15 chaqirim shimolda joylashgan bo’lib, bu qishloqdagi ziyoratgohni ham mahalliy aholi Toshkent viloyati, Zangiota tumanida dafn qilingan av liyoga bog’laydilar. Tarixda o’tgan ulug’ insonlarning bir necha joyda qabrlari borligi haqidagi afsonalarning qay biri to’g’riligini aniqlash qiyin, ammo shunday bo’lsa-da, bu rivoyat lar haqiqatda bor gap. Mustaqillik yillarida Zangibobo qishlog’i mozorida avliyoning qabri obodonlashtirilib, 2009 yilda tadbirkor Jo’rayeva tomo nidan sag’ana barpo qilindi 1 . Unda saqlanayotgan bir gazcha kela digan tayoq aynan Zangiboboning tayog’i sifatida avaylab-asrab kelinmoqda. G’uzor shahridan shimoli-g’arb tomonga yo’l olgan kishi Keray it, Sovbog’ qishloqlaridan o’tsa, 20 chaqirimga yaqin yo’l bosib Qumcho’p qishlog’iga boradi. Qishloqning kunbotar tomonida uncha baland bo’lmagan tepalik mavjud bo’lib, shu atrofdagi aholi uni Qumcho’pota deb ulug’lashadi. Ushbu tepalikning quyoshga qaragan tomoni yumshoq qum bilan qoplangan bo’lib, yoz oylari oyoq va bel, boshqa tayanch-harakat a’zolari og’rigan bemorlar peshinda, ayni kum qizigan paytida unga kiradilar. Bu davolash usuli xalq tabobatining bir ko’rinishi bo’lishi mumkin va aynan qizigan qum inson tanasini darddan forig’ qilsa kerak. Atrofda bunday qumli joylar ko’p bo’la turib, odamlar aynan shu joyga kelish lari balki tepalikning quyoshga nisbatan joylashishi bo’lishi mumkin. Nomi Qumchp’pota bo’lganligi uchun sovetlar davrida bu maskan ham ateistlar nazorati 1 H.Nuriddinov. G‘uzornoma. T., 2011. B 31. 49 ostiga tushib qolgan edi, dardga chalingan odamlar shifo izlab qumga kirish uchun kelganla rida mafkuraviy kurash faollari ularni bu joydan ketkazish bilan ovora bo’lardilar. Chugurtma qishlog’ida joylashgan katta mozor Xo’jabosh ota nomi biln ataladi. Xalq orasidagi rivoyatlarda aytilishi cha, mahalliy xo’ja avlodlarining boshlig’i bo’lgan Abulayz shu atrofdagi qishloqlarni suv bilan ta’minlashga katta xissa qo’shgan. G’uzordaryoning yuqori qismidan ariq qazdirib, dalalar da dehqonchilik va chorvachilikni yo’lga qo’yishga asos solgan bu tabarruk zotning qabrini el Xo’jabosh ota deb e’zozlab keladi. U kishi bunyod etgan ariq Abulayz arig’i deb atalib, asrlar davo mida dalalarga hayot ato etdi. Chovka qishlog’ini ba’zi keksalar Qo’rg’oshim qishlog’i deb ham atashadi. Bu qishloq janubida joylashgan tepalik qabristonga aylantirilgan bo’lib, Qo’rg’oshimtepa qabristoni nomi bi lan yuritiladi. Aytishlaricha, bu tepalik, aslida, Muqanna barpo qilgan qo’rg’on bo’lgan va Qo’rg’oni Hoshim nomi bora-bo ra Qo’rg’oshim tepa atalib ketgan. Chunki o’z yurtining ozodligi yo’lida kurash olib borgan Muqannaning ismi Hoshim bo’lganligi bunga dalil qilib ko’rsatiladi. Mahalliy aholi shu tepalikka yaqin joylashgan Oqto’nli qishlog’ining barpo etilishini ham yaynan Muqanna nomi bilan bog’lashadi, chunki ularning fikricha, Muqannaning qo’shinlari oq kiyim kiyishib yurishgan. Yalpoqtepa hozirgi G ’ uzor tumanidagi Qo ’ shtepa qishlog ’ idan 2 km shimolda va Yorg ’ unchi qishlog ’ idan 2.5 km janubda hamda hozirgi G ’ uzor shahridan 8-9 km shimolda joylashgan . Bu manzilgohdan topilgan kulolchilik ashyolari miloddan avvalgi II - I milodiy VIII asrlarga oidligi aniqlandi 1 . Dunyo tamaddunida Buyuk Ipak yo ' lining ahamiyati qanchalik kata bo ' lganligi haqida juda ko’p manbalar mavjud . Osiyo va Yevropani bir-biri bilan bog'lagan, iqtisodiy va madaniy aloqalarni har tomonlama rivojlantirishda muhim omil bo'lgan Buyuk Ipak yo'lida alohida o'rin tutadigan manzillar ko'p bo'lgan. G'uzor tumani ham anna shunday manzillardan biri sifatida e’tirof etib kelinadi. 1 Раимкуло в А., Чешмели И., Эгамбердиев Ф. Распоки городишща Ялпактепа в Гузарском районе Кашкадарбинской области (2006-2008) – Археологическая исследования в Узбекистане 2006-2007 года. Т ., 2009. С .174-185. 50 Ayniqsa, Qo'shtepa qishlog'idagi Yalpoqtepa yodgorligi so'nggi yillarda nafaqat Vatanimizdagi, hatto xorijiy qadimshunos olimlarning ham e’tiborini tortib kelmoqda. Bugungi kunda anna shu yodgorlik G'uzorning qadimgi o'rni sifatida e’tirof etilmoqda. Ularning fikriga ko'ra, G'uzorning Buyuk Ipak yo'lidagi roli hali juda ko'p tadqiqotlarni talab qiladi. G’uzor shahri yaqinidagi Yalpoqtepada arxeologik tadqiqotlar olib borgan qadimshunos olimlar fikrlariga ko’ra, miloddan avvalgi IV asrda, ya’ni Makedoniyalik Iskandar bosqini davrida bu tepalikda joylashgan qal’a va shahar G’uzorning markazi bo’lgan. Yalpoqtepa mahobatli mudofaa devorlari bilan o’rab olingan 6 ga maydonga ega bo’lgan kvadrat shaklidagi shahar-qal’a qoldiqlaridir. 250x250 m o’lchamdagi bu yodgorlik relyefidan ham mudofaa tizimi murakkab tarx asosida ishlab chiqilganligi yaqqol ko’zga tashlanadi. Qal ’ aning janubiy devorining sharqiy va g ’ arbiy qismlarida ikkita darvoza qurilgan , janubiy tomoni uning ikki burchagida oldinga turtib chiqqan ikkita mudofaa burjlari , ya ’ ni minoralar bilan mudofaa qilingan . Qal’aning ichida, uning shimoliy-g’arbiy burchagida tomonlarining uzunligy 70x70 metr, hozirgi kunda ham baliandligi 13-14 metr bo’lgan ulkan arkning qoldiqlari mavjud. Qadimshunos olim A.Rayimqulovning fikricha, Yalpoqtepadan olingan bu ma’lumotlar G’uzorning uzoq o’tmishi haqida juda boy manba bo’la oladi. XULOSA G’uzor tumani me’moriy yodgorliklari, ziyoratgohlari va ularning voha 51 tarixini o’rganishdagi ahamiyati mavzusini o’rganish quyidagi xulosalarga kelish imkonini beradi: O ’ rta asrlarda Qashqadaryo vohasining eng salohiyatli viloyatlaridan biri Xuzor ( G ’ uzor ) viloyati ( bekligi ) bo ’ lib , markazi - Xuzor shahri hisoblangan . Mazkur viloyat tog ’ va dasht hududlaridan iborat bo ’ lib , G ’ uzor shahri Buxoro - Nasaf ( Qarshi ) - Termiz magistral ( bosh ) savdo yo ’ lida joylashgan . Bu davrda Qashqadaryo vohasi ikki yirik viloyatdan iborat bo’lgan: Kesh (Shahrisabz) viloyati va Naxshab (Nasaf, Qarshi) viloyati. Bu ikkala viloyat Sug’d konfederatsiyasi (ittifoqi) tarkibiga kirib, hududlari Janubiy Sug’d (Qashqadaryo Sug’di) deyilgan. Ana shu janubiy Sug’dning Kesh viloyatidagi salohiyatli manzillardan biri Xuzor manbalarda rustoq, tuman, shahar, viloyat sifatida tilga olingan. Qarshidan 45 verst (1verst - 1,06 km) janubiy sharqda G’uzor bekligining markazi G’uzor shahri joylashgan bo’lib, uning geografik o’rni Hisor tog’ tizmasining g’arbiy yon bag’ridagi adirlarga to’g’ri keladi 1 . G’uzor bekligi shimoldan Katta O’radaryoning yuqori oqimi, sharqdan Katta O’radaryo va Qirshaktog’ning sharqiy qismi bilan hamda g’arbdan 35-40 kenglikda chegaralangan. XX asrning birinchi choragidagi statistik ma’lumotlarga ko’ra 1924 yilda Qashqadaryo oblastida 3 ta viloyat tuzilgan: G'uzor, Qarshi, Shahrisabz. G'uzor viloyatining maydoni 4978 kv.km, aholisi 37405 kishi bo’lib, 1 kv.kmga 7,5 kishi to’g’ri kelgan. G’uzor viloyatiga G’uzor, Tangixaram (Dehqonobod), Yangikent tumanlari kirgan. Viloyat qishloqlarida 36555 kishi ( 97,7 %), G’uzor shahrida esa 850 kishi (2,31) yashagan. Xo’jaliklarning soni esa 5913 kishini tashkil etgan. XX asrning 20 - yillari boshlarida, xususan 1924-1926 yillarda kelib ma’muriy- hududiy islohotlar o’tkazilganligi sababli ma’muriy chegaralar o’zgarib turgan. Shu boisdan ham mavjud statistik ma’lumotlarda ham farqlar va ba’zan noaniqliklar uchraydi. Lekin shunga qaramasdan bu joyda mazkur ma’lumotlar asl holicha keltirilmoqda. 1 Семёнов – Тянь-Шанский В.П. Россия: Полное географическое описание Туркестанский край. изд-во А.Н.Девриена. СПб., 1913. Т.19. – С.663. 52 G'uzor vohasi aholisining aksariyat qismi o’zbeklar bo’lib, qishloqlarda 97 foizdan ziyod aholi yashagan. Qo’ng’irotlar Qirshak tumanida 7125 kishi, yuqori Kichik va Katta O’radaryolar bo’ylarida - 8875 kishi, G’uzordaryo vodiysida - 4570 kishi istiqomat qilishgan. Rossiya zobiti kapitan Arxipov ma’lumotlariga ko’ra, G'uzor bekligi aholisi 40.000 ga yaqin hovli va o’tovlarda istiqomat qilib, bir qismi ko’chmanchi qirg’iz - qo’ng’irotlar, bir qismi esa o’troq, o’zbek-qovchin, sart, xo’ja va tojiklardan iborat bo’lgan. Manbalarda G’'uzor shahrining o’zida 20.000 ga yaqin aholi istiqomat qilishi qayd etilgan. G’uzorda razvedka ishlarini olib borgan polkovnik Fedorov kapitan Arxipovning ma’lumotlarini tasdiqlagan holda, beklikda katta yoshdagi aholi soni 25.000 kishi, kichik yoshdagilar bilan birgalikda jami aholi soni 25.000 kishi, kichik yoshdagilar bilan birgalikda jami aholi soni 50.000 kishidan ortiq bo’lganligi haqida ma’lumot bergan. Shundan 20.000 atrofida, ya’ni jami aholining 80 foizga yaqini o’zbeklar, 5000 atrofida, yohud 20 foizga yaqin qismini tojiklar tashkil qilgan. Bundan tashqari G’uzor shahrida bir necha yahudiy oilalari; 50 nafarga yaqin hindlar, 5 nafar afg’on va 50 nafar lo’lilar istiqomat qilishgan. G’uzor bekligi aholisini turmush tarziga ko’ra o’troq va ko’chmanchi chorvador aholi guruhlariga ajratish mumkin. Beklik aholisining 15000 ga yaqin (60 foizi) o’troq aholi, 10.000 ga yaqini (40 foizi) ko’chmanchilardan iborat. bo’lgan. O’troq va ko’chmanchi aholi o’rtasida aniq chegara belgilanmagan. Chunki ko’chmanchilarining o’ziga to’q oilalari va oqsoqollari qishda shaharlarda va yirik bozorlari mavjud qishloqlarda yashashga harakat qilishib, yoz oylarida ko’chmanchi hayot tarzini yanada davom ettirganlar. Chorvasi qamroq bo’lgan kambag’al ko’chmanchilar o’z qishloqlari yaqinidagi lalmi yerlarga boshoqli ekinlar ekishib, chorvaga qishlash uchun qo’ton va o’zlariga o’tov tikishib, ko’chmanchi hayot tarzini deyarli yo’qotmagan holda yashaganlar. G’uzor bekligida 6 ta amloklik bo’lib, 20.000 hovli va aholisi 60.000 ga ega bo’lgan qung’irotlar va quramalar istiqomat qilganlar. Qo’ng’irotlar G’uzor volostida 1 625 kishi, Tangiharam volostida 1645 kishi, Yangikent volostida 20 615 kishi yashashgan. Taniqli elshunos olima 53 B.X.Karmishevaning yozishicha, qo’ng’irotlarning qoraqalpoq guruhi ajdodlari Orol va Sirdaryo bo’ylarida yashashgan. Ularning ozroq qismi Qo’qonga, ko’proq qismi esa Zarafshon vodiysiga (Jomboyga) joylashishgan. Ularning ajdodlari Shayboniyxon qo’shinlari bilan kelib qolgan bo’lishlari kerak. Bundan 250 yillar burun Zarafshon vodiysi qoraqalpoqlaridan Oltinbosh 3 (ayrim manbalarda 6) kishi bilan G’uzor cho’lining Pachkamar hududiga kelgan. G'uzor begi ularga yer-suv bergan, chorvachilik bilan shug’ullanishlari uchun imkoniyatlar yaratgan. XVIII asr oxirlarida qoraqalpoqlar Surxon vohasi tomoniga, ya’ni Xomkon va Qirshoqqa ko’chib o’tishgan. Tumanning Amir Temur MFY hududida joylashgan “Musofir ota” ziyoratgohi ham ana shunday muqaddas joylardan sanaladi. Bu yerda shu nom bilan ataluvchi qadamiy qabriston va ziyoratgoh mavjud. Maskanda Abdulla Xo’ja ibn Muhammad ismli zotning va u kishining singillari Xadicha bibining ruhlari mangu qo’nim topib, el orasida bu zot “Musofir ota” nomi bilan mashhur bo’lgan. Shu tufayli ziyoratgoh ham, qabriston ham “Musofir ota” nomi bilan ataladi. Qabriston hududida 1 ta maqbara, 4 ta sag’ana bor. (2 ta sag’ana deyarli ko’milib qolgan) 1 . “Ushbu ziyoratgohda 1965-1972 yillarda bobomiz Qahhor bobo mujovirlik qilib, qadamjoni qo’lidan kelganicha tartibga keltirib turgan. Keyinchalik, ya'ni 1972 yildan boshlab otam Zoyir bobo bu yerda qorovullik, bog’bonlik qilib obodonlashtirish ishlarini bajargan, ziyoratchilarga qulaylik yaratishni tashkillashtirigan”, deydi “Musofir ota” jome' masjidi imom xatibi Tilov Qahhorov. Miri Janda ziyoratgohi haqida. Ko’hna va ibratlarga boy tarix, xilma-xil milliy va diniy qadriyatlarga ega yurtimizning turli go’shalarida saqlanib qolgan, istiqlolimiz sharofati tufayli xalqimizning ma’naviy boyligi bo’lgan bu tarixiy obida va yodgorliklarni ta’mirlash, ularni muhtasham va betakror ziyoratgohlarga aylantirish yo’lida ko’plab ishlar qilinmoqda. Qashqa vohasining qadimiy shaharlaridan biri bo’lgan G’uzor tumani hududida ham talay tariziy maskanlar mavjud. Mana shunday qadamjolardan biri tuman markaziga yaqin hududda 1 Choriev Z., Jo‘rayev A. G‘uzor tarixidan lavhalar. T., 1997. B58. 54 joylashgan Miri Janda ziyoratgohidir. Tumandagi diniy arboblar, fidoiy oqsoqollar va tadbirkor rahbarlar sa’y-harakatlari tufayli zamonlar o’tishi bilan ta’mirtalab holga kelib qolgan bu maskanni batamom qaytadan ta’mirlab zamonaviy, ko’rkam ziyoratgohga aylantirish boshlanib, shu kungacha talay ishlar amalga oshirildi. Bu xayrli va savob ishlar Muhtaram Predizentimiz Islom Karimovning “ Buyuk ajdodlarimizning bebaho merosini tiklash, qadr-qimmatini joyiga qo’yish, ularning qadamjo va ziyoratgohlarini obod qilishdek baxt siz bilan bizga nasib etganidan har birimiz haqli ravishda faxrlanamiz ” degan ko’rsatmalarining amaliy ifodasidir. Miri Janda ziyoratgohi, xususan, undagi azaldan tabarruk qadamjolardan biri sifatida musulmonlar hurmati va ehtiromida bo’lib kelgan maqbara haqida keng xalq ommasi orasida ham shuningdek, u haqda yozgan barcha olimlarning tadqiqotlarida ham uni aslida buyuk mutasavvuf, Suhravardiyya tasavvufiy tariqatining asoschisi Shayx Shahobuddin Abu Hafs Umar Suhravardiy nomi bilan bog’lab kelganlar. Binobarin, Islom dinida, xususan, tasavvufda yuksak maqomga ega bo’lib mustaqil tariqatga (suhravardiyyaga) asos solgan bu shaxsning hayoti va faoliyati haqida ma’lumot berish maqsadga muvofiqdir. Shahobuddin Umar Suhravardiyning ilmiy-ma’naviy merosi u asos solgan tasavvufiy ta’limotning butun mazmun-mohiyatini o’zida mujassam qiladi. Manbalarga ko’ra uning qalamiga mansub “ Avorif al-maorif ” ( “ Ma’rifat tuhfalari ” ) asari bo’lib, arab tilida yozilgan bu muhim asar tarkibiy jihatdan oltmish uch bobdan tashkil toptan. Mazkur asar Suhravardiya ta’limotining nazariy va amaliy jihatlari, inson adob-axloqi va sog’lom turmush tarziga doir asosiy masalalar batafsll bayon qilinganligi bois o’ziga xos dasturiy qo’llanma sifatida azaldan barcha so’fiylar tomonidan chuqur o’rganilgan. Shuningdek, ushbu asarda tasavvufning tartib-qoidalari hamda isloln dinining aksar aqidaviy jihatlari ham ilmiy asosda sharhlangan. Nodir manba sifatida unga Sohibqiron Amir Temur saroyida faoliyat ko’rsatgan mashxur olim Sayyid Sharif Ali ibn-Jurjoniy (u 1413 yilda Samarqandda vafot etgan) tomonidan qimmatli sharh yozilgan. Dastlab olim al-Orifiy tomonidan turk tiliga va Zahirridin Abduraxmon ibn Ali ash-Sheroziy va shayx Iziddin Mahmud ibn Ali al-Koshiy an-Naztariy tomonidan ikki marta fors 55 tiliga ham tarjima qilingan. Keyingi asarlarda “ Avorif al-maorif ” ning nemis va ingliz tillariga ham tarjima qilinganligi haqida ma’lumotlar bor. Bundan tashqari Shahobuddin Umar Suhravardiyning “ A’lom al-xudo va aqiydat arbob at-takiy ” ( “ Hidoyat alomatlari va taqvodorlar aqidasi ” ) nomli boshqa bir asari ham, nomidan ko’rinib turganidek, odamlarni to’g’ri, hidoyat yo’liga boshlab, ularni sog’lom aqida ruhida tarbiyalashga qaratilgan. Bir qancha manbalarda Shahobuddin Umar Suhravardiyni Bag’dodda vafot etgan deb yozil sada, Qashqadaryo viloyatining G’uzor tumanida uning azaldan xalqimiz tomonidan alohida e’zozlanadigan ziyoratgohi mavjud. Bu joy hozirda Miri Janda nomi bilan mashhur. “ Janda ” so’zi tariqatga kirgan so’fiylar kiyadigan arabcha "hirqa"ning xalq orasida ishlatiladigan atamasi bo’lib, odatda u juldur, eski va quroq ma’nolarini bildirib, junli matodan tikilgan ustki libos. Bu libosni asosan so’fiylar kiyganligi bois pirdan shogirdga o’tgan, shuning uchun uzoq vaqt kiyilgan va aksar holda ohori uchgan libosga aylanib qolgan. Yuqorida aytilganidek, shayx Shahobuddin Umar Suhravardiy xalifa an-Nosir saroyida hirqa libosini kiygizuvchi mutasaddi bo’lgan. Dunyo tamaddunida Buyuk Ipak yo'lining ahamiyati qanchalik kata bo'lganligi haqida juda ko’p manbalar mavjud. Osiyo va Yevropani bir-biri bilan bog'lagan, iqtisodiy va madaniy aloqalarni har tomonlama rivojlantirishda muhim omil bo'lgan Buyuk Ipak yo'lida alohida o'rin tutadigan manzillar ko'p bo'lgan. G'uzor tumani ham anna shunday manzillardan biri sifatida e’tirof etib kelinadi. Ayniqsa, Qo'shtepa qishlog'idagi Yalpoqtepa yodgorligi so'nggi yillarda nafaqat Vatanimizdagi, hatto xorijiy qadimshunos olimlarning ham e’tiborini tortib kelmoqda. Bugungi kunda anna shu yodgorlik G'uzorning qadimgi o'rni sifatida e’tirof etilmoqda. Ularning fikriga ko'ra, G'uzorning Buyuk Ipak yo'lidagi roli hali juda ko'p tadqiqotlarni talab qiladi. G’uzor shahri yaqinidagi Yalpoqtepada arxeologik tadqiqotlar olib borgan qadimshunos olimlar fikrlariga ko’ra, miloddan avvalgi IV asrda, ya’ni Makedoniyalik Iskandar bosqini davrida bu tepalikda joylashgan qal’a va shahar G’uzorning markazi bo’lgan. Yalpoqtepa mahobatli mudofaa devorlari bilan o’rab 56 olingan 6 ga maydonga ega bo’lgan kvadrat shaklidagi shahar-qal’a qoldiqlaridir. 250x250 m o’lchamdagi bu yodgorlik relyefidan ham mudofaa tizimi murakkab tarx asosida ishlab chiqilganligi yaqqol ko’zga tashlanadi. Qal’aning janubiy devorining sharqiy va g’arbiy qismlarida ikkita darvoza qurilgan, janubiy tomoni uning ikki burchagida oldinga turtib chiqqan ikkita mudofaa burjlari, ya’ni minoralar bilan mudofaa qilingan. Qal’aning ichida, uning shimoliy-g’arbiy burchagida tomonlarining uzunligy 70x70 metr, hozirgi kunda ham baliandligi 13-14 metr bo’lgan ulkan arkning qoldiqlari mavjud. Qadimshunos olim A.Rayimqulovning fikricha, Yalpoqtepadan olingan bu ma’lumotlar G’uzorning uzoq o’tmishi haqida juda boy manba bo’la oladi. 1 Tumanda mavjud va bizning davrimizgacha yetib kelgan yuksak madaniy meros obidalarining ma’naviyatimizdagi o`rnini ochib berish; Yalpoqtepaning o’rnida katta shahar mavjud bo’lganini tasdiqlaydi. G’uzor tumani me’moriy yodgorliklari, ziyoratgohlari va ularning voha tarixini o’rganishdagi ahamiyati mavzusini o’rganish quyidagi xulosalarga kelish imkonini beradi: 2 G’uzor tumanining geografik o’rni va aholi joylashuvi tarixiy asoslari tadqiq etildi; 3 G’uzor tumani me’moriy yodgorliklari, ularning qurilishi va tarixiy ahamiyatini ilmiy manbalarda gi yoritilishini tahlil qilindi; 4 G’uzor tumanida mavjud ziyoratgohlar, muqaddas qadamjolar tarixini yoriti ldi ; 5 Qashqadaryo vohasi tarixini o’rganishda G’uzor tumani me’moriy yodgorliklarining muhim omil ekanligi tadqiq etildi; 57 Tavsiyalar: - Sharq va g’arb olamida muhim o’rinda turgan Buyuk Ipak yo’li chorrahasida joylashgan Xuzor – G’uzor shahri va viloyatining qadimdan to XX asr boshlarigacha bo’lgan davri tarix-etnografiya ma’lumotlarini o’rganish; - O’zbekiston tarixida salmoqli o’rinda turgan bu voha tarixi yuzasidan yanada teranroq, keng qamrovli ilmiy izlanishlarni tashkillashtirish; - Yangi qo’lga kiritilgan ma’lumotlarni OAV larda e’lon qilib borish. 58 Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati: 1. Karimov I.A. Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat-yengilmas kuch. T.: Ma’naviyat, 2008. 2. Karimov I.A. O’zbekiston mustaqillikka erishish ostonasida.  T.: O’zbekiston, 2011. 3. Karimov I.A. Ona yurtimiz baxtu iqboli va buyuk kelajagi yo’lida xizmat qilish – eng oliy saoatdir. Toshkent, “O’zbekiston”, 2015. 4. Karimov I.A. Tarixiy xotirasiz kelajak yo’q, T.: O’zbekiston, 1998. 5. Abu Bakr Muhammad ibn Ja’far Narshaxiy. Buxoro tarixi , T ., 1966. 6. Choriev Z., Jo’rayev A. G’uzor tarixidan lavhalar. T., 1997. 7. Eshov B. Qadimgi O’rta Osiyo shaharlari tarixi. T ., 2006. 8. H.Nuriddinov. G’uzornoma. T., 2011. 9. Hasanov A. M. XVI-XIX asrlarda shaharsozlik va me’morchilik. (Qashqadaryo vohasi misolida). Nomzodlik diss. avtoreferati. T., 2008. 10. Hofiz Tanish al-Buxoriy. Abdullanoma ("Sharafnomayi shohiy") 1-kitob. T ., 1999. 11. Hudud ul-olam . T., 2008. 12. Karimov I.A. Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat-yengilmas kuch. T.: Ma’naviyat, 2008. 13. Karimov I.A. O’zbekiston mustaqillikka erishish ostonasida.  T.: O’zbekiston, 2011. 59 14. Karimov I.A. Ona yurtimiz baxtu iqboli va buyuk kelajagi yo’lida xizmat qilish – eng oliy saoatdir. Toshkent, “O’zbekiston”, 2015. 15. Karimov I.A. Tarixiy xotirasiz kelajak yo’q, T.: O’zbekiston, 1998. 16. Kesh-Shahrisabz tarixidan lavhalar. T., 1998. 17. Mahmud Qoshg’ariy. Devonu lug’otit turk. ("Turkiy so’zlar devoni") I-tom. T ., 1960. 18. Muhammad Solih. Shayboniynoma. T.; 1989. 19. Nafasov T. O’zbek toponimlarining izohli lug’ati. T., 1998. 20. Nafasov T. Qashqadaryo qishloqnomasi. T., 2009. 21. Nasriddinov K. Qarshi qal’asi. Q., 2006. 22. O ’ zbekiston Milliy ensiklopediyasi , 10- jild . T ., 2005. – B .622. 23. Rajabov R . O ’ rta Osiyo etnomadaniy jarayonlarida arablar . T., 2011. 24. Ravshanov P. Qashqadaryo tarixi. T., 1995. 25. Shahrisabz: Ming yillar merosi. T., 2002. 26. Sharofuddin Ali Yazdiy. Zafarnoma. T., 1996. B .29-52.. 27. Shoniyozov K. O’zbek xalqining shakllanish jarayoni. - T., 2001. 28. Zahiriddin Muhammad Bobur. Boburnoma. T., 1989. 29. Бартольд В.В. Туркестан в эпохи монголского нашествия – Слч., в 9 томах. М., 1963. Т.1. С.189./Ханыков Н. Описание Бухарского ханства. СПб., 1843. 30. Бартольд В.В. Туркестан в эпохи монголского нашествия – Слч., в 9 томах. М., 1963. Т.1. 31. Кармышева Б.Х. Очерки этнической истории южных районов Таджикистана и Узбекистана. –М., 1976. 32. Лунина С.Б. Города Южного Согда VIII-XII вв. Т., 1984. 33. Массон М.Е. Столичныегорода в области низовьев Кашкадарьи с древнейших времен. Т., 1973. 34. Мурзаев Э.М. Средняя Азия. Физико географический очерк. М., 1957. 35. Полк. Галкин. Краткий военный-статистический очерк района полевой поездки офицеров Генерального Штаба Туркестанского военного 60 округа в 1889 году Бухарском ханстве и в южной части Самаркандской области. Сб. геогр. .топограф. и стат. мат.ов по Азии. СПб., 1894. Вп. 57. 36. Полк. Федоров. Статистический очерк Гузарского и Куйтангского амлякдарств Келифского бекства // Сборник географических, топографических и статистических материалов по Азии. – СПб., Военная типография, 1894. –Вып.57. 37. Раимкуло в А., Чешмели И., Эгамбердиев Ф. Распоки городишща Ялпактепа в Гузарском районе Кашкадарбинской области (2006-2008) – Археологическая исследования в Узбекистане 2006-2007 года. Т., 2009. 38. Семёнов – Тянь-Шанский В.П. Россия: Полное географическое описание Туркестанский край. изд-во А.Н.Девриена. СПб., 1913. Т.19. – С.663. 39. Советник Петров Рекогносцировка Бухарских владений Петрова 1884 и 1885 гг.// Сборник географических, топографических и статистических материалов по Азии. СПб., 1886. Вып.21. 40. Сулейманов Р.Х. Древний Нахщаб. Т-С., 2000. 41. Туркестанский сборник. Т., 288. –СПб., 1882. –С.34. 42. Ханыков Н. Описание Бухарского ханства. СПб., 1843. Internet ma’lumotlari 1. www . ziyonet . uz 2. www.wikipedia.ru 3. www.histori.uz 4. www.denemtr.com 61 ILOVALAR G’uzor tumani Miri Janda masjidi 62 Masjidning ichki ko’rinishi G’uzor tumani Miri Janda masjidi (ichki ko’rinish) 63 “Musofir ota” ziyoratgohi 64 65

G’uzor tumani me’moriy yodgorliklari, ziyoratgohlari va ularning voha tarixini o’rganishdagi ahamiyati

Sotib olish