Gapning grammatik kategoriyalari haqida sintaktik nazariyalar - Maktabgacha va boshlang'ich ta'lim - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	12000UZS
Hajmi	74.8KB
Xaridlar	1
Yuklab olingan sana	19 Dekabr 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Maktabgacha va boshlang'ich ta'lim

Sotuvchi

Bahrom

Ro'yxatga olish sanasi 05 Dekabr 2024

66 Sotish

Gapning grammatik kategoriyalari haqida sintaktik nazariyalar

Sotib olish

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR
VAZIRLIGI
__UNIVERSITETI
Ro’yxatga olindi №__________ Ro’yxatga olindi №__________
“_____” ____________20 y. “_____” ____________20 y.
“___________________________ “ KAFEDRASI
“_____________________________ “ FANIDAN
KURS ISHI
Mavzu:________________
Bajardi:_________________________________
Tekshirdi:_______________________________
______________ - 20___
1

Mavzu: Gapning grammatik kategoriyalari haqida sintaktik nazariyalar
Mundarija
Kirish ............................................................................................................................................................ 2
Asosiy qism .................................................................................................................................................. 4
1.Sintaktik birliklar tarkibi. Gapning mazmuniy tuzilishi .............................................................................. 4
2.Sodda gapning predikat xarakteriga ko’ra turlari ..................................................................................... 8
3. Gapning modal va kommunikativ, presuppozitiv aspekti ...................................................................... 11
4. Sodda gaplarning murakkablashuvi ....................................................................................................... 18
5. Qo‘shma gap va uning tasnifi muammolari ........................................................................................... 23
6. Bog‘langan qo‘shma gaplar .................................................................................................................... 26
7. Ergash gapli qo‘shma gap va uning tasnifi muammolari ........................................................................ 30
Xulosa ........................................................................................................................................................ 38
Foydalanilgan adabiyotlar .......................................................................................................................... 40
Kirish
Mavzuning dolzarbligi: Milliy taraqqiyot milliy til mavqei va nufuzi
yuksalishida yaqqol ko‘zga tashlanadi. “O‘zbekiston taraqqiyotining bugungi
yangi bosqichi-milliy yuksalish davri talablaridan kelib chiqib, ona tilimizning
jamiyatdagi o‘rni va nufuzini oshirish bo‘yicha keng ko‘lamli ishlar amalga
oshirilmoqda”. Mamlakatimizdagi keng ko‘lamli islohotlar o‘zbek tilining ham
Davlat tili sifatidagi maqomini mustahkamlash, uning mavqeini ko‘tarish bo‘yicha
2

qabul qilingan qonun va qarorlar tilshunoslik sohasidagi ilmiy-tadqiqot ishlarining
yangi bosqichga ko‘tarilishiga sabab bo‘ldi. “Bugungi globallashuv davrida har bir
xalq, har qaysi mustaqil davlat o‘z milliy manfaatlarini ta‘minlash, bu borada
avvalo o‘z madaniyatini, azaliy qadriyatlarini, ona tilini asrabavaylash va
rivojlantirish masalasiga ustuvor ahamiyat qaratishi tabiiydir”. Shu ma‘noda
o‘zbek tilshunosligining zamonaviy fan yo‘nalishi darajasida shakllanishi va
rivojlanishining ilk sahifasi sifatida tarixda qolgan XX asr boshlaridagi
tilshunoslik merosini tadqiq etish milliy manfaatlarimizni ta‘minlash, ma‘naviy
qadriyatlarimizni tiklash ishlarida katta ahamiyat kasb etadi. O‘zbek
tilshunosligida bu davr tili va tilshunosligi keng ko‘lamda o‘rganilmoqda.
Turkogogiyada, jumladan, o‘zbek tilshunosligining rivojlanishiga xissa qo‘shgan
olimlarmiz, tilning barcha qirralarini ochib bergan, jahon tilshunosligi qatoriga
qo‘shishga muyassar bo‘lgan. Biroq tilshunoslik sohasi bilan shug‘ullangan
jonkuyarlarning ilmiy asarlarini o‘rganish masalasi tizimli yoritilgan emas.
Kurs ishining maqsad va vazifalari : Gapning grammatik kategoriyalari
haqida sintaktik nazariyalar haqidagi ma’lumotlarni umumlashtirish va qisqacha
tavsiflash. Sintaktik birliklar tarkibi. Gapning mazmuniy tuzilishi. Sodda gapning
predikat xarakteriga ko’ra turlari. Gapning modal va kommunikativ, presuppozitiv
aspekti
Kurs ishi ob’yekti va predmeti: Gapning grammatik kategoriyalari
haqida sintaktik nazariyalar. Sodda gaplarning murakkablashuvi. Qo‘shma gap va
uning tasnifi muammolari.Bog‘langan qo‘shma gaplar.Ergash gapli qo‘shma gap
va uning tasnifi muammolari. Bog‘lovchisiz qo‘shma gaplar.
Kurs ishning tadqiqot uslubi va uslubiyoti: Ilmiy ommabop manbalardan
to‘plangan ma’lumotlar tahlil qilib,xulosa va takliflar qilish.
Kurs ishi tuzilishi: Bajarilgan kurs ishi kirish qismi, Asosiy qism va
qilingan xulosalardan iborat. Ishda o‘rganilishi e’tiborga olingan ma’lumotlar
tushunarli ravishda ifodalash uchun chizma jadvallar va rasmlar berildi.Ishga
qo‘yilgan maqsadga erishishi uchun to‘plangan adabiyotlar manbalarning nomlari
va elektron manzillari keltirildi.
3

Asosiy qism
1.Sintaktik birliklar tarkibi. Gapning mazmuniy tuzilishi
Sintaksis - sintaktik qurilmalar va ularni hosil qiluvchi sintaktik aloqalarni
o‘rganuvchi bo‘limidir. Sintaktik qurilmalarning so‘z, so‘z birikmasi, gap va matn
ko‘rinishida namoyon bo‘lishini o‘rganadi.
Sintaksis (grekcha syntaxis so‘zidan olingan bo‘lib, yopishtirmoq,
birlashtirmoq demakdir) til tizimining yuqori sathi bo‘lgansintaktik sath hamda shu
sath haqidagi ta’limotdir. Sintaksis , bir tomondan, so‘z shakllarining bog‘lanish
qoidalarini, ikkinchi tomondan, tarkibida bu qoidalar ro‘yobga chiqadigan bir
butunlikni – gapni o‘rganadi.
Bog‘li nutqning axborot tashuvchi eng kichik birligi va shunday birliklarning
umumlashgan namunasi gapdir. Demak, sintaktik sathning asosiy birligi va
sintaksisning asosiy o‘rganish ob’ekti gap hisoblanadi.
Gap bir butunlik sifatida gap bo‘laklaridan va so‘z birikmalaridan iborat.
Demak, gapning ichki tuzilish birligi gap bo‘laklari va so‘z birikmalaridir.
Sintaksisning o‘rganish ob’ekti uchta va shunga ko‘ra, sintaksis uch turga
bo‘linadi:
1) so‘z birikmasi sintaksisi:
2) gap sintaksisi:
3) matn sintaksisi .
Sintaktik birliklar ham til birligi sifatida tizim tarkibida sintagmatik va
paradigmatik munosabatlar bo‘ladi.
Ma’lum bir sintaktik birlikning boshqa sintaktik birlik bilan ketma-ket
munosabati sintagmatik munosabatni hosil qiladi.
Sintaktik birlik til tizmasi tarkibida yuqori sath birligi sifatida shakl va
mazmun birligidan tashkil topgan bir butunlik ekan, sintaktik birliklar o‘rtasida
sintagmatik munosabat ham ikki tomonlama xususiyatga ega bo‘ladi: a) shakliy
sintagmatik munosabat, b) mazmuniy sintagmatik munosabat.
Ma’lum sintaktik shaklning (gap bo‘lagi shaklining) boshqa sintaktik shakl
bilan ketmaket munosabati shakliy sintagmatik munosabat sanaladi.
4

Shakliy sintagmatik munosabat ikki xil bo‘ladi: a) teng munosabat
(tenglanish): b) tobe munosabat (tobelanish).
Mazmuniy birliklarning ketma-ket munosabati mazmuniy sintagmatik
munosabatni hosil qiladi. Sintaktik birliklarning mazmuniy munosabati kishi
ongida aks etgan moddiy dunyodagi elemntlarning o‘zaro munosabatidir. Sintaktik
birliklar o‘rtasidagi mazmuniy sintagmatik munosabatni ham quyidagi turlarga
ajratish mumkin:
1.sub’ekt va predikat munosabati yoki predikativ va sub’ektli munosabat;
2.belgi va predmet o‘rtasidagi munosabat yoki atributiv munosabat;
3.belgi bilan harakat o‘rtasidagi munosabat yoki relyativ munosabat;
4.predmet (ob’ekt) va harakat o‘rtasidagi munosabat yoki ob’ektli
munosabat.
Sintaktik aloqa yo‘nalishiga ko‘ra ikkiga bo‘linadi: a) ikki tomonlama aloqa
(koordinatsiya), b) bir tomonlama aloqa (subordinatsiya).
Sintaktik birikmalarning makon va zamonga bog‘liq bo‘lmagan o‘zaro
assotsiativ munosabati paradigmatik munosabat hisoblanadi. Ma’lum bir asosda
o‘zaro assotsialashgan sintaktik birliklar paradigma a’zolari sanaladi. Paradigma
a’zolarining umumlashmasi esa ma’lum umumlashmani, kategoriyani hosil qiladi.
Gapning semantik qurilishini semantik sintaksis o‘rganadi. Traditsion
sintaktik nazariyalarda, asosan, gapning formal qurilishi o‘rganildi. Faqat ayrim
o‘rinlardagina) semantikasiga murojaat qilindi. Gapning ma’no xususiyati va
tarkibi ham, gapning semantik turlari, gapning formal va semantik
strukturalarining o‘zaro munosabati ham yaqin yillargacha maxsus o‘rganish
ob’ekti bo‘lmay keldi.
Hozirgi kunda sintaktik semantika deyarli hamma tilshunoslar tomonidan
e’tirof etilsa ham, ammo sintaktik semantika maqomi masalasida tilshunosliklar
o‘rtasida bir xillik yo‘q.
N.Yu.Shvedovaning fikricha, sintaktik semantikaning asosiy vazifasi formal-
sintaktik modellarning xususiy ma’nolarini aniqlashdan iborat bo‘lishi kerak.
Bunga ko‘ra gap struktur sxemasining umumlashtirilgan ma’nosi va ular
5

o‘rtasidagi munosabat gap sintaktik qurilishining asosi bo‘lib xizmat qiladi. U gap
mazmunini ekstralingvistik omillarsiz, sof til materiallariga tayangan holda
o‘rganishga harakat qiladi. Tilning har qanday sath birliklari, jumladan, gapning
qurilish modellari ham undagi kategorial va konkret ma’nolar munosabatlaridan
hosil bo‘lgan semantik o‘ziga xoslikka ega bo‘ladi.
Ikkinchi yo‘nalish tarafdorlari, asosan, gapning kommunikativ minimumi
komponentlarining leksik ma’nolariga asoslanadilar Bunga muvofiq gapning
semantik tuzilishi struktur sxemalar chegarasida emas, balki undan tashqarida
ajratiladi. Struktur sxema va semantik tuzilishlar bir-birini kesishmaydigan
parallel qatorlarga teriladi. Bunday qarash O.I.Moskalskaya ishlarida namoyon
bo‘ldi.
Sintaktik semantika bo‘yicha Ye.V.Paduchevaning ham izlanishlari o‘ziga
xosdir. Uning fikricha, gap ma’nosi leksema ma’nolaridan, so‘z shakllarining
grammatik ma’nolaridan va sintaktik qurilmalarning ma’nolaridan tashkil topadi.
Shuning uchun ham sintaktik semantika tavsifi leksik va morfologik semantikani
bir butun gap semantikasini tavsiflashga komponent bo‘lishi kerak. 1

Gapning denotativ konsepsiyasi V.G.Gak asarlarida izchillik bilan
rivojlantiriladi. U gapni to‘liq til belgisi hisoblab, gap referenti situatsiyadir, ya’ni
“gapirish” momentida ob’ektiv borliqdagi so‘zlovchi ongida mavjud bo‘lgan va
gapning o‘zini shakllantirish jarayonida til birliklarini tanlashga ma’lum darajada
sharoit yaratuvchi elementlar yig‘indisidir, deydi.
Simvolik mantiq klassik mantiqdan farqli ravishda, o‘zining tushunchalarini
inson ongida aks etishini chetlab o‘tgan holda bevosita ob’ektiv reallik
kategoriyalari bilan munosabatini belgilashga intiladi. Propozitsiya
tushunchaisning bu umumiy tendensiyasi natijasida keyinchalik u tafakkurdan
ob’ektiv reallikka, sub’ektiv omildan ob’ektiv omilga «berildi».Natijada u tafakkur
shakliga emas, balki uning mazmuniga, u orqali ifodalanadigan ob’ektiv reallikka
nisbatan qo‘llanila boshladi. Sub’ektiv modallik kategoriyasida ozod bo‘lib,
1
.Nurmonov A., Mahmudov N. va boshq. Ko’rsatilhan kitob. 29-bet.
6

situatsiyani ifodalashga o‘tdi. Propozitsiya xuddi shu ma’nosi bilan tilshunoslikka
kirib keldi.
Propozitsiya tushunchasi B.Fassel asarlarida yanada konkretlashdi. Uning
fikriga ko‘ra, propozitsiya real borliq bilan struktur analogiyaga ega bo‘lgan aktual
faktdir. Propozitsiya haqida Ch.Fillmor shunday deydi: “Gapning asosiy
tuzilishida”propozitsiya” deb nomlash mumkin bo‘lgan strukturani, ya’ni gapning
modal aspektidan ajralgan fe’l bilan ot o‘rtasida zamondan tashqaridagi
munosabatlar majmuasini kuzatamiz. Gapning modal aspekti uning butun
xarakteristikasini belgilaydigan inkor, zamon, mayl va tus kabi xususiyatlarini o‘z
ichiga oladi. 2

Hozirgi kunda ko‘pchilik tilshunoslar propozitsiya termini ostida gapning
semantik yadrosi hisoblangan, ya’ni gapning semantikasida o‘z ifodasini topgan
ob’ektiv reallik, ob’ektiv mazmunni tushunadilar.
Propozitsiya faqat gaplar orqali ifodalanishi shart emas. U so‘z birikmasi va
so‘zlar orqali ham ifodalanishi mumkin. Masalan: Dars boshlandi / darsning
boshlanishi. Demak, ma’lum bir sintaktik tuzilma gap bo‘lishi uchun ma’lum
propozitsiyani ifodalashdan tashqari, yana boshqa belgilarga – kommunikativ
avtonomlik va modallik belgilariga ega bo‘lishi kerak. Shuning uchun ham har
qanday gap ot propozitsiyasida transpozitsiya qilinganda, uning kommunikativ
bo‘linishi (tema-rematik bo‘linish) va modal xususiyati yo‘qoladi, ammo
nominativ mazmuni eskicha saqlanib qoladi. Masalan: O‘quvchilar darsga
tayyorlanishdi – o‘quvchilarning darsga tayyorlanishi. Ko‘p yurish foydali – ko‘p
yurishning foydaliligi.
Har qanday gap semantikasida propozitiv mazmundan tashqari,
so‘zlovchining kommunikativ niyati va mumkin bo‘lgan modallikdan biri ishtirok
etishi kerak bo‘ladi. Boshqacha aytganda, propozitsiyadan real gap mazmuniga
o‘tish uchun propozitiv ramkadan tashqari, yana ikki ramkani – modallik va
kommunikativ ramkani qilish zarur bo‘ladi. Modallik va kommunikativlik har
qanday gap semantik tuzilishning zaruriy komponenti hisoblanadi
2
Общее языкознание . Внутреняя структура языка. М.: Nauka, 1972. с.298.
7

2.Sodda gapning predikat xarakteriga ko’ra turlari
Gap bilan fikr o‘zaro dialektik aloqadir. Gapda fikr ifodalanadi. Fikr doimo
gap orqali shakllanadi. Demak, gapni o‘rganar ekanmiz, uni fikr bilan bog‘lab
tekshirishimiz kerak.
Gap ma’lum fikrni ifodalash bilan birga, har xil his-tuyg‘ularni ham
ifodalaydi. Biroq bu emotsiyalar fikr bilan bog‘liq holda ro‘y beradi. Demak, gap
intellektual (aqliy) holatni ham ko‘rsatadi.
Gapning xarakterli belgilari predikativlik va intonatsiya ekanligi bizga ma’lum.
Bu belgilar gap tushunchasining asosi, gapning shakllantirish vositasidir.
Har bir gapning reallik bilan bog‘liqligi haqida biror fikr, xabar bayon qilish
gap mundarijasining voqelik bilan bog‘liq ekanligini ko‘rsatadi. Bu hodisa-gap
mundarijasining real voqelik bilan aloqadorlik hodisasi predikatsiya sanaladi.
Gapni predikatsiya shakllantiradi. Bu grammatik kategoriya-umuman gapga
xos xususiyat. Predikativlikni kesim ko‘rsatadi. (Bordi. Student edim): kesim
umumiy predikativlik ma’nosini konkret modallik, zamon, shaxs kategoriyalari
orqali ifodalaydi. Predikativlikni shakllantirishda intonatsiyaning ham ishtiroki
bor: intonatsiya gapga xos bo‘lgan universal vositadir. Anglashiladiki,
predikativlikni ifodalash gapning paradigmasi-predikativlikni bildiruvchi butun
formalari sistemasi bilan bog‘liq.
Gap fikrni ifodalaydi, ma’lum maqsadni bayon qiladi. Bu hodisa, birinchidan,
shu gapdagi fikrning borliqqa munosbaati, ikkinchidan, so‘zlovchining sub’ektiv
munosabati – modallik (reallik, gumon, taxmin, istak kabilar) bilan, zamon va
shaxs bilan bog‘lanadi.
Gapni shakllantiruvchi, gapning asosi bo‘lgan predikativlik hodisasi, odatda,
so‘zlarning predikativ qo‘shilishi bilan ifodalanadi. (Ega va kesimning o‘zaro
munosbati: Bola yugurdi. Bola yosh kabi) Lekin predikativlik tabiiy, bir so‘zdan
iborat bo‘lgan gaplarda ham mavjud. (Qor! Tun. kabi) Bir so‘zdan iborat gaplardan
konkret gap bo‘lagini topib bo‘lmaydi. Demak, predikativlik bunday gapga
butunicha xos bo‘ladi. Bularning hammasida, shubhasiz, intonatsion tugallik bor.
Bundan gapda predikativlik bilan intonatsion tugallikning birgalikda harakat
8

qilishi, bir-biriga moslashgan bo‘lishi anglashilib turadi. Intonatsiya predikatsiyani
ifodalash vositalaridan biridir, bu hol ham gapning eng asosiy belgisi predikativlik
ekanligini ko‘rsatadi.
So‘zlarning predikativ qo‘shilishi orqali gap hosil bo‘lishi (Suv tiniq kabi) bu
konstruksiya hamma vaqt tugal fikrni ifodalaydi, degan xulosaga olib kelmaydi.
Ba’zan bunday tugallik uchun boshqa elementlar ham talab qilinadi, lekin shunda
ham, baribir, gapning konstruktiv asosi predikativ qo‘shilmadir. Bu qo‘shilma
gapda hech qanday elementga tobe bo‘lmaydi, balki boshqa elementlarni o‘ziga
tobelaydi, demak, u absalyut xokimlikka egadir. Bu qo‘shilma – predikat birlik-
gapning hamma belgilarini: nutqning fikr anglatadigan, xabar bildiradigan eng
kichik, yaxlit birligi ekanligini, boshqa predikativ birliklar, shuningdek, sodda gap
va qo‘shma gap sostavidagi sodda gapga o‘xshash qismlar boshqacha
xususiyatlarga ega bo‘ladi. Misollarni chog‘ishtiring: Sohibjon-mashhur
paxtakorning o‘g‘li. Otasi pensiyaga chiqqan. – Otasi pensiyaga chiqqan Sohibjon
sodiq farzand ekanligini ko‘rsatish uchun ishga astoydil kirishdi. (Ikkinchi
misoldagi otasi pensiyaga chiqqan qo‘shilmasi Sohibjon bo‘lagiga tobe-uning
aniqlovchisidir)
Predikativlik hodisasi orqali gap so‘z birikmasidan, predikativ qo‘shilma
predikativ bo‘lmagan qo‘shilmadan aniq farqlanib turadi: yosh bola (voqelikka
munosabat: reallik, real emaslik, istak kabi ma’nolar, ma’lum maqsad, zamon
munosabati ko‘rsatilmagan; intonatsion tugallik yo‘q-bunda fikr ifodalanmaydi) –
Bola yosh (predikatsiya ifodalangan: voqelikka munosabat ko‘rsatilgan – tugallik,
zamon munosbaati, gapga xos intonatsiya). Yosh bola va bola yosh
qo‘shilmalarining analizi shuni ko‘rsatadiki, bularning har ikkalasida ham predmet
va belgi tasavvurlarining munosabati ifodalangan, lekin ikkinchisida predmetning
belgisi predikativlik yo‘li bilan ko‘rsatilgan, paytga munosabat ifodalangan.
Predikatsiyaning asosiy belgilaridan biri tasdiq – inkordir. Bu tasdiq – inkor
tilda turlicha ifodalanadi. Umuman, predikatsiya turli vositalar bilan: predikativ
formadagi fe’llar, kesimlilik affikslari orqali (Bording. Studentsan. To‘g‘ri, student
9

edi kabi), so‘zlar tartibi, intonatsiya, gapning har xil strukturasi bilan ifodalanadi
(Bahor! Bu – uchuvchi. Paxta oppoq kabi).
Gap predikativlik shakliga ega bo‘lgan eng kichik birlikdir. Predikat gapning
tuzilish va mazmuniy markazi sanaladi.
Tilshunoslar predikat tushunchasi haqida munozarali fikrlarning ilgari
surmoqdalar. Shuningdek, uning gap mazmuniy tuzilishi va markazidagi tutgan
o‘rni haqidagi mulohazalar ham turli xil. Ayrim tilshunoslar predikatga mantiqiy
tushuncha sifatida qarasalar, ba’zilari grammatik tushuncha sifatida qaraydilar.
Keyingi yillarda tilshunoslikda semantikaning yuqori pog‘onaga ko‘tarilishi
natijasida tilshunoslar predikatga mazmun nuqtai nazaridan qaray boshladilar.
Predikat ham semantik, ham mantiqiy, ham grammatik tushunchadir.
Semantik tushuncha sifatida predikat har qanday sintaktik qurilmaning nominativ
asosi, uning yadrosi. Grammatik tushuncha sifatida predikat o‘zi boshqarib
kelayotgan sintaktik elementlarning markazi. Logik tushuncha sifatida fikrning
sub’ekt belgisini bildiruvchi qism. 3

Mantiq shunoslikda sub’ekt va predikat tushunchasi keng qo‘llaniladi.
Mantiqshunoslikda mantiqiy ega sub’ekt, mantiqiy kesim – predikat deb yuritiladi.
Sub’ekt va predikat tushunchasi mantiqshunoslikda hukm bilan chambarchas
bog‘liq. Sub’ekt oldingi hukmlardan aniq bo‘lgan belgilarni, predikat esa yangi
belgilarni ifodalaydi. Har bir hukm uchun ega va kesimning zarur bo‘lishi uarning
alohida-alohida bo‘lgan ahamiyatini inkor etmaydi. 4

Demak, mantiqiy sub’ekt tushunchasi hukmning boshlang‘ich nuqtasi bo‘lsa,
predikat tushunchasi yangi ma’lumot beruvchi markazdir.
Mantiqshunoslikdan farqli ravishda tilshunoslikda predikat grammatik va
semantik tushunchadir. Sub’ekt predikat munosabatida predikat yetakchi o‘rinni
egallaydi. Predikat predikativlik shaklini olib, gapni grammatik jihatdan
shakllantiradi. Predikat gapda predmetning belgisini bildiruvchisi, muayyan
3
Нурмонов А. Гап ҳақидаги синтактик назариялар. Т.: Fan, 1984. 64-б.
4
Ҳайруллаев М., Ҳақбердиев М. Логика. Т.: Fan, 1984. 132-бет. 3
Ўзбек тили грамматикаси. Т. 1976, 2 том.
129-бет.
10

vaziyat haqidagi belgisini bildiruvchisi, muayyan vaziyat haqidagi tasdiq yoki
inkor kommunikatsiyasini beruvchi markaz vazifasini bajaradi.
Bu fikrdan shu narsa oydinlashadiki, predikativlik shaklini olgan predikat
sintaktik sathda kesim vazifasini bajaradi. Predikat vazifasida fe’l hamda ot (keng
ma’noda) kelishi mumkin.
Fe’l o‘zining leksik-grammatik xususiyatiga ko‘ra kesim vazifasida
qo‘llanishga juda mos so‘z turkumidir. 3
Chunki fe’l o‘zida zamon, modallik, shaxs
va kommunikativlik kategoriyalarini birlashtira oladi. Shuning uchun ham
tilshunoslar fe’lga predikat nuqtai nazaridan qaraydilar. Masalan, Salima
maktabga bordi gapida fe’l predikat kesim vazifasida qo‘llanib, sub’ektning
harakat belgisini ifodalamoqda. Bundan tashqari, kesim o‘tgan zamonni. 3 shaxsni,
tasdiq va xabarni ham anglatmoqda.
Fe’l predikat va ot predikatning o‘zaklari boshqa boshqa bo‘lsa ham, umumiy
holatda bir maqsadga xizmat qiladi. Ularning orasidagi farq unchalik katta
bo‘lmaydi.Ot predikat jarayonni yoki aniq vaziyatni ifodalasa, fe’l predikat aniq
harakatni ifodalaydi.
Demak, ot predikat ham fe’l predikat singari bo‘sh o‘rinlarini to‘ldirib yoyiq
gap hosil qila oladi. Ot predikatlar xuddi fe’l predikat kabi gapning mazmuniy
hamda grammatik markazini tashkil qila oladi.
3. Gapning modal va kommunikativ, presuppozitiv aspekti
Gapning denotativ ( nominativ) aspektini ifodalash uchun ko‘p hollarda
“propozitsiya” terminidan foydalaniladi. Bu termin tilshunoslikka mantiqdan –
falsafiy tadqiqotlar ta’sirida kirib keldi. Propozitsiyaga qiziqishning o‘sishi bilan
uning talqinida ham xilma-xillik orta bordi.
Simvolik mantiq klassik mantiqdan farqli ravishda, o‘zining tushunchalarini
inson ongida aks etishini chetlab o‘tgan holda bevosita ob’ektiv reallik
kategoriyalari bilan munosabatini belgilashga intiladi. Propozitsiya
tushunchaisning bu umumiy tendensiyasi natijasida keyinchalik u tafakkurdan
ob’ektiv reallikka, sub’ektiv omildan ob’ektiv omilga «berildi».Natijada u tafakkur
shakliga emas, balki uning mazmuniga, u orqali ifodalanadigan ob’ektiv reallikka
11

nisbatan qo‘llanila boshladi. Sub’ektiv modallik kategoriyasida ozod bo‘lib,
situatsiyani ifodalashga o‘tdi. Propozitsiya xuddi shu ma’nosi bilan tilshunoslikka
kirib keldi.
Hozirgi kunda ko‘pchilik tilshunoslar propozitsiya termini ostida gapning
semantik yadrosi hisoblangan, ya’ni gapning semantikasida o‘z ifodasini topgan
ob’ektiv reallik, ob’ektiv mazmunni tushunadilar.
Propozitsiya faqat gaplar orqali ifodalanishi shart emas. U so‘z birikmasi va
so‘zlar orqali ham ifodalanishi mumkin. Masalan: Dars boshlandi / darsning
boshlanishi. Demak, ma’lum bir sintaktik tuzilma gap bo‘lishi uchun ma’lum
propozitsiyani ifodalashdan tashqari, yana boshqa belgilarga – kommunikativ
avtonomlik va modallik belgilariga ega bo‘lishi kerak. Shuning uchun ham har
qanday gap ot propozitsiyasida transpozitsiya qilinganda, uning kommunikativ
bo‘linishi (tema-rematik bo‘linish) va modal xususiyati yo‘qoladi, ammo
nominativ mazmuni eskicha saqlanib qoladi. Masalan:
O‘quvchilar darsga tayyorlanishdi – o‘quvchilarning darsga tayyorlanishi.
Ko‘p yurish foydali – ko‘p yurishning foydaliligi.
Har qanday gap semantikasida propozitiv mazmundan tashqari,
so‘zlovchining kommunikativ niyati va mumkin bo‘lgan modallikdan biri ishtirok
etishi kerak bo‘ladi. Boshqacha aytganda, propozitsiyadan real gap mazmuniga
o‘tish uchun propozitiv ramkadan tashqari, yana ikki ramkani – modallik va
kommunikativ ramkani qilish zarur bo‘ladi. Modallik va kommunikativlik har
qanday gap semantik tuzilishning zaruriy komponenti hisoblanadi. 5

Shunday qilib, har qanday semantik qurilishi murakkab, ko‘p qirrali
xarakterga ega bo‘lib, unda eng kamida uch komponent: propozitiv, modal,
kommunikativ komponentlar ishtirok etadi.
Gapning semantik qurilishini tashkil etgan yuqoridagi komponentlardan eng
asosiysi ob’ektiv borliqdagi ayrim situatsiya yoki voqealarni aks ettiruvchi
propozitiv strukturadir.
5
Маҳмудов Н. Ўзбек тилидаги содда гапларда семантик- синтактик асимметрия. Т.: Fan, 1984. 10-бет
12

Demak, har qanday gap mazmunida uch aspekt ishtirok etadi: propozitiv,
modal, kommunikativ (tema-rematik) aspektlar. Bulardan til birligi sifatidagi gap
semantikasida faqat propozitsiya va ob’ektiv modallik mavjud bo‘lsa, nutq birligi
sifatida gap semantikasida ulardan tashqari, albatta, kommunikativ aspekt va
ba’zan sub’ektiv modallik ham ishtirok etadi.
Ayrim tilshunoslar esa gap mazmunida ekstralingvistik faktorlarni rad
etmagan holda, til ifodasining ob’ektiv borliq, situatsiya bilan bevosita emas, balki
inson ongida mavjud bo‘lgan “ob’ektiv borliq obrazlari” orqali bog‘lanishiga
asoslanib, “situatsiya” termini psixik makon va psixik zamonda joylashgan psixik
situatsiyaga nisbatan qo‘llaydilar. Hozirgi sintaktik semantikasida denotativ aspekt
ko‘proq o‘rin olmoqda. Bunga ko‘ra situatsiya elementlari hisobga olinadi. Ammo
tilshunoslar ham shu situatsiya elementlari masalasi ham bir xil emas.
Semantik strukturaning original konsepsiyasi I.P.Susov tomonidan ilgari
surildi. Uning qarashicha, real haqidagi bir necha situatsiyalardan tashkil topadi.
Inson ongi konkret situatsiyalarni aks ettiradi, umumlashtiradi. Inson ongida
abstarkt situatsiyaga ichki til shakllari mos qo‘yiladi. Uni hosil qilish uch
bosqichda bo‘ladi: abstrakt situatsiyaga izomorf bo‘lgan strukturani hosil qiluvchi
relyatsion bosqich; relyatsion strukturaga sub’ekt – predikat munosabatni
qo‘shadigan predikatsion bosqich; predikatsion strukturaga temporollik, modallik
va boshqalarni yuklaydigan modifikatsion bosqich.
Ko‘rinib turibdiki, semantik tuzilish haqida hozirgi kunda tilshunoslar
o‘rtasida bir xillik yo‘q. Bu esa gapning semantik qurilishining nihoyatda
murakkabligi natijasidir.
Har bir gap anglatadigan fikrni, shu gapdan kuzatilgan maqsadni so‘zlovchi
va tinglovchi bir xil tushunadi. So‘zlovchining so‘zda tutgan maqsadiga,
emotsionalikka qarab. Gapning tuzilishi ham shunga mos shaklda bo‘ladi.
Masalan, so‘rashni bildiradigan gaplarning tarkibida kim, qaysi kabi olmoshlar
ishtirok etadi: Kim keldi? Bu – so‘roq gapning shunga moslangan tipik
shakllaridan biri. Demak. gap qurilishining so‘zlovchi tomonidan ko‘zda tutilgan
maqsadga (darak, so‘roq, buyruq mazmunlariga), emotsionallikka mos keladigan
13

tipik shakllari bor. Lekin, birinchidan, bir turning tipik shakli nutqda boshqa tur
uchun qo‘llanishi ham mumkin (masalan, so‘roq gapning muayyan o‘rinlarda
darak yoki buyruq mazmunini berish uchun qo‘llanishi), ikkinchidan, gap nutq
ichida, situatsiyaga qarab turlicha tushunilishi mumkin. Masalan, Kim gapirdi?
gapi ishlatilish o‘rniga, intonatsiyaga qarab, “Gapirgan odam kim?” mazmuniga
ham, “Hech kim gapirgani yo‘q-ku” mazmunida ham qo‘llana oladi.
Yuqoridagilardan shunday xulosa chiqadi: gap shakliy - grammatika
intonatsion jihatlaridan ham, mundarija jihatidan ham tugallikka ega. Ammo uning
fikriy tugalligi nisbiydir. Gap nutq ichida yashaydi. Nutqda uning mazmuni boshqa
gaplar bilan munosabatda bo‘lish orqali yana ham oydinlashadi.
Predikativlik gapning grammatik ma’nosi. U gapning shakllar tizimidagi
qismlarga ajralmaydigan grammatik ma’nodir.
Predikativlik shaxs (son), zamon, mayl, tasdiq-inkor ma’nolari va bu
ma’nolarni ifodalovchi shakllar yig‘indisidan iborat. Grammatik ma’noga va uni
ifodalovchi shakllar tizimiga ega bo‘lgan har qanday eng kichik sintaktik birlik gap
hisoblanadi.
Sintaktik qurilmaning o‘zgaruvchan unsurlari orqali ifodalanadigan,
modusga kiruvchi ma’no sintaktik qurilmaning grammatik ma’nosi, ana shu
ma’nolar va uni ifodalovchi shakllar tizimi gapning grammatik kategoriyalari
sanaladi. Gapning grammatik kategoriyalari ham grammatik ma’no (so‘roq,
buyruq, darak, inkor va boshqa) va grammatik shakl birligidan iborat. Predikativlik
bir butunlik sifatida bir necha uzvlardan tashkil topadi va bu uzvlarning har
qaysisi, o‘z navbatida, kichik kategoriyalarni hosil qiladi.
1. Gapning grammatik shaxs kategoriyasi.
2. Gapning grammatik zamon kategoriyasi.
3. Gapning grammatik tasdiq-inkor kategoriyasi.
4. Gapning modal kategoriyasi.
Modallik gapning asosiy belgisi, gap mazmunining eng muhim qismidir.
14

Modallik ostida gapning sub’ekt bilan bog‘lik bo‘lgan turli ma’nolari
tushuniladi. Shunga ko‘ra, bu ma’nolarni ikki guruhga ajratish mumkin: 1)
ob’ektiv va 2) sub’ektiv modallik.
Ob’ektiv modallik bilish akti yo‘naltirilgan ma’lum bir vaziyatdagi mavjud
ob’ektiv aloqalar xarakterini aks ettiradi (mumkinlik, haqiqiylik, zaruriylik).
Sub’ektiv modallik gapda ifodalangan ob’ektiv mazmunga so‘zlovchining
munosabaptini ifodalaydi va modusga kiradi.
Sub’ektiv modallik kirish so‘z vazifasida kelgan maxsus modal so‘z yoki modal
vazifasidagi boshqa so‘zlar yordamida ifodalanadi. Sub’ektiv modallik orqali, o‘z
navbatida, so‘zlovchining o‘z fikriga turli munosabatlari namoyon bo‘ladi:
ishonch, tasdiq, gumon, achinish va boshqalar. Obe’ktiv modallik gapni
shakllantiruvchi zaruriy belgilardan biri hisoblansa, sub’ektiv modallik ob’ektiv
modallik ustiga qo‘yiluvchi qo‘shimcha modallikdir.
Gapning kommunikativ kategoriyasi gapning ifoda maqsadiga ko‘ra turlarini
ham o‘z ichiga oladi. Gapning kommunikativ maqsadiga qo‘ra nutqiy aloqa turiga
asoslanadi. So‘zlovchi o‘zining maqsadiga muvofiq keladigan gap shakllarini
tanlaydi. Shunga ko‘ra, gaplar quyidagi turlarga bo‘linadi: 1) darak gaplar, 2)
so‘roq gaplar, 3) buyruq gaplar, 4) istak gaplar. Har qanday gapning uyushtiruvchi
markazi kesim bo‘lganligidan gapning ifoda maqsaliga ko‘ra modellar ham kesim
asosida ajratiladi.
Gapningifoda maqsadiga ko‘ra modellar tizimi kategoriyani hosil qiladi.
Invariant ma’no va invariant shakl asosidagi bu to‘rt xil gap uch belgi
asosida bir-biridan farq qiladi: a) I shaxs axboroti, II shaxsni harakatga qo‘zg‘ash,
III modallik.
So‘roq gap axborot bildirmaydi, lekin axborot ifodalash bilan aloqadorlik
so‘roq gapni darak va istak gaplar bilan yaqinlashtiradi.
Darak va so‘roq gaplar modeli modallik ifodalashga befarq bo‘lsa, buyruq va
istak gaplar modallik bilan bog‘langan. Buyruq gapning kesimi buyruq maylidagi
fe’llardan, istak gapning kesimi esa istak maylidagi fe’llardan ifodalanadi.
15

Har bir gap anglatadigan fikrni, shu gapdan kuzatilgan maqsadni so‘zlovchi
va tinglovchi bir xil tushunadi. So‘zlovchining so‘zda tutgan maqsadiga,
emotsionalikka qarab. Gapning tuzilishi ham shunga mos shaklda bo‘ladi.
Masalan, so‘rashni bildiradigan gaplarning tarkibida kim, qaysi kabi olmoshlar
ishtirok etadi: Kim keldi? Bu – so‘roq gapning shunga moslangan tipik
shakllaridan biri. Demak. gap qurilishining so‘zlovchi tomonidan ko‘zda tutilgan
maqsadga (darak, so‘roq, buyruq mazmunlariga), emotsionallikka mos keladigan
tipik shakllari bor. Lekin, birinchidan, bir turning tipik shakli nutqda boshqa tur
uchun qo‘llanishi ham mumkin (masalan, so‘roq gapning muayyan o‘rinlarda
darak yoki buyruq mazmunini berish uchun qo‘llanishi), ikkinchidan, gap nutq
ichida, situatsiyaga qarab turlicha tushunilishi mumkin. Masalan, Kim gapirdi?
gapi ishlatilish o‘rniga, intonatsiyaga qarab, “Gapirgan odam kim?” mazmuniga
ham,
“Hech kim gapirgani yo‘q-ku” mazmunida ham qo‘llana oladi.
Yuqoridagilardan shunday xulosa chiqadi: gap shakliy - rammatika
intonatsion jihatlaridan ham, mundarija jihatidan ham tugallikka ega. Ammo uning
fikriy tugalligi nisbiydir. Gap nutq ichida yashaydi. Nutqda uning mazmuni boshqa
gaplar bilan munosabatda bo‘lish orqali yana ham oydinlashadi.
Har bir gapda ma’lum ob’ektiv mazmun ma’lum moddiy vositalar –
sintaktik shakllar vositasida ifodalanadi. Gapning ana shu moddiy ifodalanish
tomoni uning sintaktik tuzilishi hisoblanadi.
Sintaktik birlik hisoblangan gapning shakliy tuzilishi jihatidan quyidagicha
bo‘linishi mumkin: 1) sintaktik aloqaga kirishadigan sintaktik shakllar; 2) sintaktik
aloqaga kirishmaydigan sintaktik shakllar.
Bularning birinchi guruhi an’anaviy gap bo‘laklari hisoblanadi. Gap
bo‘laklari o‘z shakliy, mazmuniy tuzilishiga ega bo‘lib, ular o‘rtasida doimiy
munosabat mavjud. Ana shu munosabat negizida gap bo‘laklarining darajalanishi
namoyon bo‘ladi.
Tobe aloqa tarkibida muayyan sintaktik vaziyatda keluvchi eng kichik
sintaktik shakl gap bo‘lagi sanaladi. Gap bo‘lagi gapning boshqa bo‘laklari bilan
16

o‘zaro grammatik bog‘langan, uzviy munosabatga kirishgan organiq qismdir. Gap
bo‘lagi bilan gap orasidagi munosabat qism bilan butun orasidagi munosabatdek
bo‘lib, dialektik xarakterga ega.
Har qanday gap bo‘lagi shakliy jihatdan moddiy asos (morfologik shakl) va
sintaktik vaziyat (sintaktik shakl) qarama-qarshiligi va birligidan iborat.
Morfologik shakl sintaktik shaklning vujudga kelishi uchun asos bo‘ladi.
Morfologik shakl moddiy asos bo‘lsa, sintaksis shakl uning vazifasidir. Morfologik
shakl ma’lum bir sintaktik shaklning ichki tomonini ko‘rsatadi. Sintaktik shakl
birlashtiruvchilik, morfologik shakl esa farqlovchilik xususiyatga ega. Ya’ni
ma’lum sintaktik shakl bir necha morfologik shakllarni birlashtirish asosida
maydonga keladi.
Gap bo‘lagi mazmuniy jihatdan ham bir necha unsurlardan tashkil topgan
butunlikdir: u, bir tomondan, borliqdagi narsa va hodisalar, harakat-holatlar va ular
o‘rtasidagi munosabatlarni aks ettiradi, ikkinchi tomondan, gap tarkibida ishtirok
etib, boshqa ma’noga munosabatda bo‘ladi.
Bugungi kunda gap mazmunini o‘rganuvchi mazmuniy sintaksis deyarli
hamma tilshunoslar tomonidan e’tirof etilgan bo‘lsa ham, ammo mazmuniy
sintaksis maqomi masalasida bir xillik yo‘q. Ular orasida ikki qarama-qarshi
yo‘nalish ajralib turadi.
Bu yo‘nalish tarafdorlari gapning zaruriy unsurlarining grammatik
ma’nosiga asoslanadilar.
Bu yo‘nalishda gapning har bir tuzilish tarxining umumiy grammatik
ma’nosini topishga harakat qilinadi va tuzilish tarxining umumiy grammatik
ma’nosi doirasida mazmuniy tuzilish aniqlanadi. Ularning fikriga ko‘ra, mazmun
grammatik shakllanmay, o‘z holicha mavjud bo‘lmaydi. Shuning uchun gapning
burcha sintaktik xususiyati gap mazmunining ifodasi bo‘lib xizmat qiladi.
Gap mazmunini tuzilish tarxlari asosida tahlil qilish N.Yu.Shvedova
asarlarida o‘z ifodasini topdi.
Ikkinchi yo‘nalish tarafdorlari gapning nominativ minimumi uzvlarining leksik
ma’nolariga asoslanadi. Bunga muvofiq, gapning mazmuniy tuzilishi tuzilish
17

tarxlari doirasida emas, balki undan tashqarida ajratiladi. Tuzilish tarxlari va
mazmuniy tuzilishi bir-biri bilan kesishmaydigan yonma-yon qatorlarga teriladi.
Bundan qarash O.I.Moskalskaya ishlarida namoyon bo‘ladi.
Mazmuniy sintaksisning keyingi yutuqlari gapga nominativ vazifa
bajaruvchi birlik deb qarashga olib keldi. N.D.Arutyunova gapga ob’ektiv
borliqdagi voqeaning nomini ifodalovchi birlik sifatida yondashadi. Voqea
propozitsiya atamasi bilan nomlanadi. Demak, gap propozitsiya nomi hisoblanadi
va u predmet nomi bo‘lgan so‘zga qarama-qarshi qo‘yiladi.
Predikat va voqea ishtirokchilari o‘rtasidagi munosabat gapning mazmunini
tashkil etadi
4. Sodda gaplarning murakkablashuvi
Sodda gapning tarkibida uyushiq bo‘laklar, undalmalar, kirish va kiritma
qurilmalar, ajratilgan bo‘laklar: sifatdosh, ravishdosh o‘ramlar, harakat nomili
tizimlar qatnashib, sodda gapni ham shakliy, ham mazmuniy jihatdan
murakkablashtiradi. Bunday gaplar murakkablashgan sodda gaplar deyiladi.
Prof. G‘.Abdurahmonov tomonidan ilmiy adabiyotlarga olib kirilgan
murakkablashgan sodda gaplar atamasi ostida sodda gaplar bilan qo‘shma gaplar
oralig‘idagi gaplar ekanligi ta’kidlanadi 6
.
Har qanday gap shakl va mazmun birligidan iborat bo‘lganligi sababli
murakkablashishda ham bu ikki tomonni hisobga olish lozim. Shunga ko‘ra,
murakkablashuvni ikki guruhga bo‘lish mumkin:
1) ham shakliy, ham mazmuniy murakkablashuv; 2) mazmuniy murakkablashuv.
Murakkablashgan gaplarning sodda va qo‘shma gaplardan farqli o‘ziga xos
xususiyatlari bor. Ular quyidagilardan iborat:
1. Murakkablashgan gaplar orqali birgina maqsad ifodalanmay,
murakkab fikr o‘z ifodasini topadi.
2. Murakkablashgan gapni tashkil etgan bo‘laklar gapning umumiy
mazmuni bilan izohlash munosabatida bo‘ladi.
6
Маҳмудоа Н., Нурмонов А. Ўзбек тилининг назарий грамматикаси. Тошкент, Ўқитувчи, 1995, 97-бет.
18

3. Murakkablashgan gapda ikki xil predikativ birlik, hukm bo‘ladi. Bu
predikativ birlikning biri asosiy bo‘lib, ikkinchisi to‘liq bo‘lmagan hukmdir.
Asosiy hukm gapning umumiy mazmunidan anglashilsa, to‘liq bo‘lmagan hukm
gapning uyushiq, ajratilgan bo‘laklari, undalma va kirish bo‘laklar orqali
ifodalanadi.
4. Murakkablashgan gapni tashkil etgan bo‘laklar asosiy gapning
umumiy mazmuni bilan munosabatga kirishadi.
5. Murakkablashgan gapni tashkil qiluvchi bo‘laklar o‘ziga xos
intonatsiya bilan talaffuz etiladi. Bu intonatsiya boshqa gap bo‘laklari
intonatsiyasiga o‘xshamaydi, ular gap bo‘laklaridan pauza bilan ajralib turadi.
6. Murakkablashgan gaplarda shakliy va mazmuniy murakkablashuv va
munosabat mavjud. Mazmuniy munosabatda ob’ektiv, sub’ektiv, vokativ va modal
munosabat o‘z ifodasini topadi.
7. Murakkablashgan gap o‘ziga xos sintaktik qurilmalar bo‘lib, shuning
uchun ular sodda va qo‘shma gaplardan farqlanadi.
Uyushiq bo‘lakli gap. Gap tarkibida bir turdagi bo‘laklar birdan ortiq holda
qator keladi. Bir turagi bo‘laklar gapning uyushiq bo‘laklarini tashkil qiladi.
Bunday bo‘laklar ishtirok etgan gap uyushiq bo‘lakli gap sanaladi: G‘ijjak, tanbur,
chang, ud, nay, daf va hokazo yangradi. (O.)
Uyushgan bo‘laklar bir xil so‘roqqa javob bo‘lib, bir xil sintaktik vazifani
bajarib, teng bog‘lovchilar yoki sanash intonatsiyasi yordamida birikadilar.
Uyushgan bo‘laklar o‘zaro tenglashish, boshqa gap bo‘laklari bilan
tobelanish asosida sintaktik aloqa kirishadilar.
Bir xil sintaktik qiymatga ega bo‘lgan va ular gapning boshqa bo‘lagiga
tegishli bo‘lib, shu bo‘lakka nisbatan birday sintaktik munosabatda bo‘lgan birdan
ortiq gap bo‘laklari uyushiq bo‘laklar sanaladi.
Hozirgi o‘zbek tilida gap uyushiq bo‘laklarining qo‘llanilishi tasodifiy
bo‘lmay, balki tarixan shakllangan sintaktik hodisalardir. U o‘zining quyidagi
xususiyatlari bilan xarakterlanadi:
Uyushgan bo‘lak gapda bir xil sintaktik vazifani bajaradi.
19

Uyushgan bo‘lak komponentlari o‘zaro teng aloqada bo‘ladi va teng
bog‘lovchilar yordamida bog‘lanadi.
Uyushiq bo‘lak o‘zi uchun umumiy hisoblangan bo‘lak bilan bir xil
munosabatda bo‘ladi.
Uyushiq bo‘laklar sanash intonatsiyasi orqali talaffuz qilinadi.
Uyushiq bo‘laklar, odatda, bir xil so‘z turkumlaridan ifodalanadi.
Uyushiq bo‘laklar gapda o‘zaro teng bog‘lovchilar bilan, pauza va sanash
intonatsiyasi bilan aloqaga kirishadi.
Gapning uyushiq bo‘laklari sanash intonatsiyasi va teng
bog‘lovchilar( biriktiruv, zidlov, ayiruv, inkor) vositasida bog‘lanadi.
Ajratilgan bo‘laklar. Intonatsion hamda fikran ajratilib, gapda ma’lum
mustaqillikka ega bo‘lgan bo‘laklar ajratilgan bo‘laklar sanaladi.
Ajratilgan bo‘laklar nutqda biror bo‘lakni ajratib, bo‘rttirib ko‘rsatish uchun
xizmat qilib, tinglovchi diqqatini shu bo‘lakka jalb qiladi. Bunday bo‘laklar
og‘zaki nutqda alohida intonatsiya bilan aytilib, muhim stilistik vosita hisoblanadi.
Ajratilgan bo‘laklar, qaysi gap bo‘lagiga tegishliligiga qarab, bir necha xil
bo‘ladilar. Ajratilgan ega, ajratilgan kesim, ajratilgan to‘ldiruvchi, ajratilgan
aniqlovchi, ajratilgan izohlovchi, ajratilgan hol.
Ikkinchi darajali bo‘laklarning ajratilishi izohlash, inversiya, gap
bo‘laklarining kengayib kelishi bilan bog‘liq.
Kirish va kiritma qurilmalar gapning biror bo‘lagi bilan sintaktik munosabatga
kirishmaydi. Ular gapning ayrim bo‘lagi yoki butun ifodaga so‘zlovchining
sub’ektiv munosabatini, emotsional tuyg‘usini ifodalaydi.
So‘z turkumidan ajralib chiqib, faqat modal ma’no ifodalovchi so‘zlar
( masalan, shekilli, demak, modomiki), ma’lum so‘z turkumidan ajralib chiqmagan
kirish va gap bo‘lagi vazifasida qo‘llanuvchi so‘zlar (qisqasi, rost, aftidan, oxiri)
kirish bo‘lak vazifasida keladi.
Kirish so‘zlar bir so‘zdan iborat bo‘lib, ma’lum so‘z turkumlari bilan
bog‘lanadilar.
20

Kiritma qurilmalar. Kiritma qurilmalar gap mazmuniga yoki uning ayrim
bo‘laklari ma’nosiga oid qo‘shimcha izoh, ma’lumotlar beradi. Bular gap tarkibiga
nutq jarayonida kiritilib, gap bilan mantiqiy-semantik jihatdan munosabatga
kirishadilar.
Kiritma qurilmalar intonatsion jihatdan mustaqillika ega bo‘ladilar. Ular
biror so‘roqqa javob bo‘lmaydilar, semantik vazifa bajarmaydilar, gap bo‘lagi yoki
qo‘shma gaplarning komponenti bo‘lib hisoblanmaydilar.
Kiritma qurilmalarning gap tarkibida qo‘llanish shakllari uch tipga bo‘linadi:
kiritma so‘z, kiritma birikmalar, kiritma gaplar.
Kiritma so‘z ayrim so‘z shaklida bo‘ladi: Ustozi (Vohidov) o‘z
shogirdlarining qobiliyatli yigit ekanligini maqtar edi. (Jurn.)
Kiritma birikmalar so‘z birikmasi shaklida bo‘ladi: U (safardan qaytgan
kishi)... juda mayda odatiy voqealarni ham qoldirmay so‘zlar edi.(G‘.G‘.)
Kiritma gaplar gap shaklida bo‘ladi: Shu payt dumi kalta chavkar ot mingan
qora soqolli keksa bir bek (yuzi ayollarniki singari tuksiz bo‘lganidan, jangchilar
o‘zaro uni ko‘sa dnb atashardi) Husaynning yoniga yugurib keldi. (Jurn.)
Kirish qurilmalar gap boshida kelsa, undan keyin, gap oxirida kelsa, undan oldin,
gap ichida kelsa, har ikki tomonidan vergul qo‘yiladi.
Kiritma qurilmalar, odatda, qavsga olinadi va tire bilan ajratiladi.
Undalmalar. So‘zlovchining nutq qaratilgan shaxs yoki predmetni ifoda
qiluvchi mustaqil so‘z yoki so‘z birikmasi undalma deyiladi. Undalma gapning
umumiy mazmuni bilan bog‘liq bo‘lib, gap bo‘laklari bilan grammatik aloqaga
kirishmaydi.
Undalma bosh kelishik shaklida keladi. Bu jihatdan u egaga o‘xshaydi.
Lekin undalma undosh intonatsiyasi, pauza bilan ajratilishiga ko‘ra hamda kesim
bilan bog‘lanmasligi jihatidan egadan farq qiladi. Undalma ko‘proq so‘zlovchi
nutqi qaratilgan shaxsni ifoda qiladi. Kechir meni, Onaxon, ishga ko‘milib ketdim.
(Yashin.)
Undalmalarda intonatsiya, gap xarakteriga ko‘ra, turlicha bo‘ladi: darak
gaplarda past ohang bilan aytiladi, so‘roq gaplarda alohida urg‘u olgan
21

undalmalardan keyin cho‘ziq pauza bo‘ladi: buyruq gaplarda gap mazmuniga
qarab, past hamda kuchliroq ohang bilan aytiladi; undov gaplarda kuchli ohang
bilan aytiladi.
Undalma intonatsiyasi uning gapda kelgan o‘rniga ham bog‘liq bo‘ladi.
Undalma gap boshida kelganda, undash, chaqirish intonatsiyasiga ega bo‘lib,
pauza bilan ajratiladi; gap o‘rtasida kelganda undalmadan oldingi pauza
keyingisidan qisqaroq bo‘ladi; undalma gap oxirida kelganda ham undalmadan
oldingi pauza uncha cho‘ziq bo‘lmaydi.
Sodda gap tarkibiga turli sifatdosh, ravishdosh, harakat nomi, shart
maylidagi fe’lli o‘ram (oborot)larni kiritish natijasida bu gap qurilishi
murakkablashishi (ham shakl, ham mazmun jihatidan) va bunday o‘ram
(oborot)lardagi ikkinchi darajali predikatsiyaga ko‘ra gapda predikativ jamlanish
yuzaga kelishi mumkin.
Ravishdoshlar o‘ziga oid so‘zlar bilan kengayib keladi va ular ravishdosh o‘rami
deb yuritiladi. Ravishdosh o‘ramlari, odatda, ajratilgan bo‘ladi. Botir, mehmonlar
bilan salomlashib, ayvon to‘ridagi uyga o‘tdi. (S.N.)
Ravishdosh o‘ramlar o‘zining alohida sub’ekt bo‘lagiga ega bo‘lmasligiga
ko‘ra ikki turga ajratiladi:
1.O‘zining alohida sub’ekt bo‘lagiga ega bo‘lmagan ravishdosh o‘ramlardagi
ikkinchi darajali predikatsiya ayni o‘ramlarni gapga aylantirmaydi. Bunday
ravishdosh o‘ramlar butunchasiga muayyan mazmunni ifodalab, gapda asosan, hol
vazifasini bajaradi. Aka-uka yaxshilab yuvinib bo‘lgach... dasturxonga kelishdi.
(S.A.)
2. O‘zining alohida sub’ekt bo‘lagiga ega bo‘lmagan ravishdosh o‘ramlar
ergash gaplar sifatida baholanadi.
Sifatdosh o‘ramlar bilan murakkablashgan sodda gaplar: Tabiat sehri elitgan
Qo‘ldoshali oyoq taglariga qaradi. (Y.S.)
Harakat nomli tizimlari bilan murakkablashgan sodda gaplar:
Qalandarovning mag‘rurlanishi Oyqizga yoqmasdi. (Sh.R.)
22

5. Qo‘shma gap va uning tasnifi muammolari
Qo‘shma gap sintaktik birlikning eng yuqori shaklidir. Qo‘shma gaplar
uchun sodda gaplar qurilish materiali sanaladi. Qo‘shma gaplar mustaqil sodda
gaplardan emas, balki mazmun va grammatik jihatdan bir-biriga bog‘liq
birliklardan tashkil topadi.
Mazmuni, grammatik tuzilishi hamda intonatsiyaga ko‘ra bir butunlikni
tashkil etgan, turli xil grammatik, leksik-grammmatik va leksik vositalar
yordamida birikkan tuzilmalar qo‘shma gap deyiladi.
Demak, qo‘shma gapni tashkil etuvchi sodda gaplar mazmun va
intonatsiyasi jihatidan yaxlitlikni, bir butunlikni tashkil etadi.
Qo‘shma gap muammosi o‘zbek tilida XX asrning 30-yillaridan keyin
ma’lum darajada o‘rganila boshlandi.
Qo‘shma gaplar dastlab ikki asosiy turga bo‘linib kelingan.
V.A.Bogorodskiy 7
ham qo‘shma gap gaplarni ergashgan va bog‘langan deb ikkiga
ajratish birmuncha sun’iy ekanligi, u tildagi jonli turli-tumanlik, xilma-xillikni
o‘zida aks ettira olmasligini aytgan.
I.A.Batmanov 8
o‘zbek tilidagi qo‘shma gaplarni uchga bo‘lib tekshiradi:
shart ergash gap, o‘zgalar gapi, bog‘langan qo‘shma gaplar.
A.K.Borovkov 9
qo‘shma gapning ikki asosiy turi mavjud ekanligini
ko‘rsatadi. Xuddi shu xildagi fikr A.N.Kononov 10 11 12
ishida ham ta’kidlangan.
M.Asqarova 5
qo‘shma gaplarni ikki guruhga bo‘lib qrganadi.
G‘.A.Abdurahmonov 6
esa qo‘shma gaplarni uch turga ( bog‘lovchisiz qo‘shma
gap, bog‘langan qo‘shma gap, ergashgan qo‘shma gaplarga) bo‘lib tekshirali.
7
Богородиский В.А. Общий курс русскрй грамматики. -М., 1935. -С.229.
8
Батманов И.А. Вильнер А.Н. Ўзбек тили ларслиги. Наҳв.-Т., 1933, 65-бет.
9
Боровков А.К. Краткий очерк грамматики узбекского языка // Узбекско-русский словарь. -М., 1959. –С.714.
10
Кононов А.Н. Грамматика современного узбекского литературного языка . –М.,Л. 1960. –С. 406.
11
Асқарова М. Ҳозирги замон ўзбек тилида қўшма гаплар. –Т., 1960, 6-7-бетлар.
12
Абдураҳмонов Ғ.А. Основы синтаксиса сложного предложения современного узбекского литературного
языка. АДД. -Т., 1960. –С.6
23

N.A.Baskakov 13
qo‘shma gaplarni uch guruhga bo‘lib tekshiradi:
bog‘langan qo‘shma gaplar, (bog‘lovchili, bog‘lovchisiz) ergashgan qo‘shma
gaplar (bog‘lovchili, bog‘lovchisiz) va ko‘chirma gaplar ergashgan qo‘shma gap.
Keyingi yillarda qo‘shma gaplar tarkibidagi sodda gaplarning qurilish
qolipiga ko‘ra tasniflash tavsiya etiladi.
Qo‘shma gaplarni tasniflaganda ularning tarkibidagi sintaktik aloqa va
munosabatlarni ham hisorbga olish lozim bo‘ladi.
Sintaktik aloqaning tenglashish aloqasi, tobelanish aloqa kabi
oppozitsiyalarini hosil qiluvchi qutblari mavjud.
Tenglashish aloqasining xarakteri uning birinchi bosqich paradigmasini
belgilashda oppozitsiya asosi vazifasini bajaradi. Tenglashish aloqa tarkibida ikki
ko‘rinishni farqlash mumkin: a) yopiq qatorli tenglashish; b) ochiq qatorli
tenglashish.
Yopiq qatorli tenglashishda ma’nosiga ko‘ra biriktiruv, zidlov aloqasi o‘z
aksini topadi, vazifaga ko‘ra qo‘shma gap hosil qiladi.
Ochiq qatorli tenglashishda ma’nosiga ko‘ra ayiruv-chegaralov, inkor aloqa
o‘z aksini topadi, vazifasiga ko‘ra qo‘shma gap hosil bo‘ladi. Qo‘shma gapni hosil
qiluvchi ayiruv, inkor bog‘lovchilari ishtirok etadi.
Tobelanish aloqasi tobelikning yo‘nalish xususiyatiga ikki xil aloqa hosil
qiladi: a) koordinativ aloqa; b) subordinativ aloqa.
Koordinativ aloqa vazifasiga ko‘ra nominativ va kommunikativ birlik hosil
qiladi. Tuzilishiga ko‘ra qo‘shma gaplar hosil qiladi.
Subordinativ aloqa qo‘shma gaplarni hosil qiladi, bu qo‘shma gaplar
tarkibidagi aloqa sodda gaplar tarkibidagi boshqaruv aloqasini eslatadi.
Qo‘shma gap tasnifida sntaktik aloqa mezonlarinigina emas, balki sintaktik
munosabat mezonlarini ham hisobga olish kerak. Sodda gaplar tarkibida
monopredikativ sintaktik munosabat mavjud bo‘lsa, qo‘shma gaplarda
polipredikativ sintaktik munosabatlar mavjud.
13
Баскаков Н.А. Сложные предложения в каракалпакском языке // Исследования по сравнительной
грамматики тюркских языков. Ч.3. –М., 1961. -222.
24

Polipredikativ sathda sintaktik munosabatlarning to‘rt xili vujudga keladi:
predikativ munosabat, atributiv munosabat, posessiv munosabat, situativ
munosabat.
Hozirgi o‘zbek tilida qo‘shma gaplar ma’lum mazmun munosabatlarini
ifodalashi, grammatik belgilari, tuzilishi, qurilish qolipi va intonatsiyasiga ko‘ra bir
necha ko‘rinishga ega. Ular quyidagilardan iborat:
1. Bog‘langan qo‘shma gaplar.
2. Ergash qo‘shma gaplar.
3. Bog‘lovchisiz qo‘shma gaplar.
4. Ko‘chirma qurilmali qo‘shma gaplar.
Qo‘shma gap qismlarining birikish usullari mavjud bo‘lib, ular parataksis va
gipotaksis sanaladi.
Parataksis so‘zi grekcha so‘z bo‘lib, bog‘lanish, qator tuzish degan mazmunni
ifodalaydi.
Parataktik qurilmalar qismlari orasida turli mazmun munosabatlarining
ifodalanishida shu qislar tarkibidagi gap bo‘laklarining ma’nosi va o‘rinlashishi,
ularning semantik va grammatik o‘zaro munosabati, ayrim leksik elementlarning
qo‘llanishi, gaplarning intonatsiyasi kabi omillar asosiy rol o‘ynaydi: Urushdan
faqat boylar manfaat topdi, ammo kambag‘allar xonavayron bo‘ldi. (Jurn.)
Gipotaksis so‘zi ham grekcha so‘z bo‘lib, gaplarning o‘zaro ergashtiruvchi
vositalar yordamida tobelashishini anglatadi.
Ergash gap bosh gapni izohlaydigan va mazmunan unga tobe bo‘lgan
qismdir. Ergash gap turli tobelashtiruvchi vositalar yordami bilan bosh gapga
bog‘lanadi: Shundan bilamizki, mushtumzo‘rlar tipirchilab qoldi. (A.Q.)
Qo‘shma gapning tarkibidagi qismlar o‘zaro bir-biriga intonatsiya va
yordamchi vositalar bilan bog‘lanadi.
Intonatsiya qo‘shma gapning hamma turida ishtirok qiladigan universal
vosita sanaladi. Qo‘shma gapning shakllanishidagi ishtirokiga ko‘ra, intonatsiya
bosh va yordamchi rolni o‘ynaydi. Intonatsiya bosh rolni o‘ynaganda sintaktik
25

aloqa faqat intonatsiya orqali ifodalangan bo‘ladi. Yordamchi rol o‘ynaganda
boshqa vositalar ishtirok etadi.
Yordamchi vositalar o‘z xarakteriga ko‘ra quyidagi turlarga bo‘linadi:
1. Grammatik vositalar . Qo‘shma gapni hosil qiluvchi grammatik vositalarga
bog‘lovchilar, ko‘makchilar, yuklamalar. Kelishik shakllari kiradi.
2. Leksik-grammatik vositalar . Qo‘shma gapni tuzishda xizmat qiluvchi leksik-
grammatik vositalarga sifatdosh, ravishdosh, harakat nomi, shart fe’li, buyruq
fe’li shakllari kiradi.
3. Leksik vositalar . Maxsus leksik vositalarning quyidagi ko‘rinishlari mavjud:
4. Qo‘shma gaplarni hosil qilishda kirish va kiritma konstruksiyalar ishtirok
etadi. Ular izohlash, qiyoslash munosabatini ifodalaydi: Lekin bu narsa
Qalandarovning taftini bosolmadi, aksincha, yuragiga o‘t yoqildi. (A.Q.)
5. Payt munosabati ifodalangan qo‘shma gaplarda shundan buyon, shundan
keyin, shu paytda, shunda, unda so‘zlari qo‘llanadi.
6. Qo‘shma gapni tuzishda olmoshlarning, asosan, ko‘rsatish va nisbiy
olmoshlarning roli bor. Shunday ayollar bo‘ladi: ular ishqni e’tiqod kabi
muqaddas tutadi.(O.)
7. Qo‘shma gapning har ikki qismida bir xil vazifa yoki har xil vazifadagi so‘z
takrorlanadi: Mening domlam yo‘q, domlam ikki ko‘zim .(A.Q.)
Qo‘shma gap tarkibidagi sodda gaplar ayrim olingan sodda gaplar bilan
o‘xshashlik va farqli tomonlarga ega. Ular o‘rtasidagi o‘xshashlik quyidagilardan
iborat: gap bo‘laklarining ishtirok etishi, so‘z birikmalarining mavjudligi, ega-
kesim munosabatlarining bo‘lishi. Farqli tomonlari shundaki, qo‘shma gap
tarkibidagi sodda gaplar ayrim olingan sodda gaplarga nisbatan mustaqilligini
yo‘qotgan bo‘ladi, fikriy, intonatsion tugallikni to‘liq ifodalamaydi.
Demak, gapni tashkil etgan sodda gaplar mazmuni, grammatik qurilishi va
intonatsiyasi bilan alohida qo‘llanuvchi mustaqil sodda gaplardan farq qiladi.
6. Bog‘langan qo‘shma gaplar
Teng bog‘lovchilar orqali birikkan biri ikkinchisiga grammatik jihatdan tobe
bo‘lmagan, teng huquqli predikativ qismlardan tashkil topgan shaklan mustaqil
26

mazmunan o‘zaro bog‘langan gaplardan shakllangan qo‘shma gap bog‘langan
qo‘shma gap sanaladi. Bunday qo‘shma gap qismlarining bir-biriga bog‘liqligi
ularning tuzilishida, kesimlarining semantik va grammatik munosabatda, umumiy
gap bo‘laklarining mavjudligida ham ko‘rinadi. Shuning uchun ham bog‘langan
qo‘shma gap, qancha gaplardan tashkil topmasin, yaxlit yagona bir qurilmani
tashkil qiladi.
Bog‘langan qo‘shma gap tarkibidagi gaplar bir-biriga biriktiruv,
chog‘ishtiruv, ayiruv, zidlov munosabatlarini ifodalovchi teng bog‘lovchilar va
bog‘lovchi vazifasida keluvchi –da, -u (-yu) yuklamalari orqali birikadi.
Bog‘langan qo‘shma gaplarda birinchi gap, odatda, erkin holda tuzilgan
bo‘ladi, keyingi gap esa bog‘langan qo‘shma gap komponentlari orasidagi
munosabatga bog‘liq holda shakllanadi. Shuning uchun ham bog‘langan qo‘shma
gap bilan ergash gapli qo‘shma gaplar orasida grammatik, intonatsion farqlar
mavjud. Ular quyidagilardan iborat:
1. Bog‘langan qo‘shma gaplarda sodda gaplarni biriktirish uchun teng
bog‘lovchilar qo‘llanadi. Ergash gapli qo‘shma gaplarda esa tobe bog‘lovchi
va nisbiy so‘zlar (kim, nima, qanday, shunday) qo‘llanadi.
2. Bog‘langan qo‘shma gapni tashkil etgan sodda gaplarning kesimlari har vaqt
ma’lum shaxs, zamon ko‘rsatuvchi mustaqil shaklda bo‘ladi. Ergash gapli
qo‘shma gap kesimlari esa ravishdosh, sifatdosh, shart fe’li orqali ifodalangan
tobe shaklda bo‘ladi.
3. Bog‘langan qo‘shma gapda sanash, qiyoslash intonatsiyasi bo‘lsa, ergash
gapli qo‘shma gaplarda tobelantiruvchi yoki izoh intonatsiyasi bo‘ladi.
Bog‘langan qo‘shma gap qismlarining o‘zaro aloqasi quyidagi mazmun
munosabatlari ifodalanadi:
1. Qiyolash munosabati. 2. Biriktiruv munosabati. 3. Ayiruv munosabati. 4.
Sabab va natija munosabati. 5. Izohlash munosabati.
Har qanday grammatik shakl, shu jumladan bog‘langan qo‘shma gaplarning
grammatik shakli ikki xil ma’noga – umumiy va xususiy grammatik ma’noga ega.
27

Biriktiruvchi bog‘lovchilar umumiylik vazifasini, ergashtiruvchi
bog‘lovchilar xususiylik vazifasini bajaradi.
Biriktiruvchi, ayiruvchi bog‘lovchilari orqali shakllangan bog‘langan qo‘shma
gaplarda ochiq strukturali qo‘shma gaplardir.
Zidlov bog‘lovchilar, bo‘lsa, esa so‘zlari, faqat bog‘lovchisi, -u(-yu)
yuklamalari yordamida shakllangan bog‘langan qo‘shma gaplar yopiq strukturali
qo‘shma gaplardir.
Ba’zan bog‘langan qo‘shma gaplarda –b (-ib) ravishdosh va –sa shart fe’li
shakli grammatik shakl sifatida ishtirok etadi. Bunday qo‘shma gaplarning ham
strukturasi yopiq struktura hisoblanadi.
Qiyoslash munosabatini ifodalagan qo‘shma gapni tashkil etgan sodda
gaplarning intonatsiyasi bir xil bo‘lmaydi. Bunda qo‘shma gapning birinchi qismi
ko‘tarilgan intonatsiya bilan, ikkinchi qismi esa pasaygan intonatsiya bilan talaffuz
etiladi; har ikki qism o‘rtasida ancha sezilarli pauza bo‘ladi. Qo‘shma gap
tarkibidagi qiyoslanayotgan bo‘laklarga kuchli mantiqiy urg‘u tushadi. Bu urg‘u
bo‘lsa, esa fe’llari yordamida tuzilgan qo‘shma gaplarda kuchli bo‘ladi: Otabek
dahshatlanib yonidigagi Aliga qaradi, Ali esa labini tishlab turar edi. (A.Q.)
Qiyoslash mazmun munosabatini ifodalovchi bog‘langan qo‘shma gaplar zidlash,
qiyoslash, izohlash kabi turli ma’no ottenkalarini ro‘yobga chiqaradi.
Qo‘shma gap qismlarining umumiy mazmun yoki gaplar tarkibidagi ayrim
bo‘laklar biror tomondan bir-biriga zid qo‘yiladi. Zidlash munosabatini ifodalovchi
qo‘shma gap qimlari asosan ammo, lekin, biroq bog‘lovchilari orqali birikadi.
Kiyoslash orqali voqea, hodisa, predmet va ularning xususiyatlari o‘rtasidagi
farqlar ochiladi. Qiyoslash mazmuni asosan bo‘lsa, esa fe’lari, yuklamalar, zidlov
bog‘lovchilari vositasida ifodalanadi. Bu xil qo‘shma gap qismlarining tuzilishida
ma’lum parallelizm bo‘ladi. Qiyoslanayotgan bo‘laklarning xususiyatlaridagi
farqlar ochiladi.
Bog‘langan qo‘shma gap izohlash munosabatini ifodalaydi. Bunda
qismlarning tarkibidagi ayrim bo‘laklarning ma’nosi birinchi qismning umumiy
mazmuni izohlanishi mumkin. Izohlovchi gap ikkinchi o‘rinda kelib, birinchi
28

gapning har bir bo‘lagi izohlanishi mumkin. Bog‘langan qo‘shma gap qismlari
ma’lum bir paytda yoki ketma-ket ro‘y bergan voqea, hodisa, harakatlarni biriktirib
keladi va bu bilan uyushiq bo‘laklarni eslatadi. Bunday qo‘shma gaplarning
qismlari biriktiruv bog‘lovchilari: va, ham, hamda; bo‘lsa, esa yordamchilari;
yuklamalar yordami bilan bog‘lanadi.
Biriktiruv munosabatiga kirishgan qo‘shma gaplarning qismlari ko‘pincha
mazmunan o‘zaro jips bog‘lanadi, birining mazmuni ikkinchisiga bog‘liq bo‘ladi,
turli mazmun ottenkalari, emotsional ma’nolar ifodalanadi.
Biriktiruv munosabati ifodalangan qo‘shma gaplarda qanday qo‘shimacha
mazmun ottenkasi ifodalanmasin, qo‘shma gap qismlaridan anglashilgan harakat,
holat, xususiyat ma’lum bir paytda ro‘y beradi.
Bog‘langan qo‘shma gapning ayrim turlarida qismlaridan anglashilgan
mazmun, odatda, bir-biriga bog‘liq bo‘lmaydi., biri ikkinchisini izohlamaydi.
Ammo qo‘shma gap qismlari mazmunan bir-biriga yaqin bo‘lgan yoki bir turdagi
tushunchalarni ifodalaydi. Qo‘shma gap qismlari umumiy bir fikrni, tushunchani,
niyatni ifodalash uchun xizmat qiladi, shu bir tushunaning, niyatning elementlari
sanaladi. Bunday semantik aloqa ayiruv munosabati deyiladi.
Katta hovuzlardagi suvlarda ko‘lankalar va shu’lalar jim-jim o‘ynashadi,
goh ko‘lankalar yonib ketadi, goh shu’lalarni ko‘lankalar yutadi. (O.)
Ayiruv munosabatini ifodalagan bog‘langan qo‘shma gap qismlari o‘zaro
ayiruv bog‘lovchisi va ba’zan, hali, bir kabi ayrim leksik elementlar yordami bilan
bog‘lanadi.
Bog‘langan qo‘shma gap qismlarining biri ma’lum voqea, hodisa, holatning
ro‘y berishiga sabab bo‘lgan voqea, holatini ikkinchi qism esa shu sabab asosida
ro‘y bergan voqea, hodisa. Holatini ifodalaydi.
Sabab-natija munosabatini ifodalovchi bog‘langan qo‘shma gaplar o‘zaro
biriktiruv bog‘lovchisi yoki –u(-yu), -da yuklamalari yordamida bog‘lanadi.
Bundan tashqari, intonatsiya, mantiqiy urg‘u va modal so‘zlar orqali ham sabab-
natija munosabati ifodalanadi. Qiz yalt etib Jamolga qaradi-yu, yuragi hovliqib
ketdi. (O.)
29

Bog‘langan qo‘shma gapni tashkil etgan gaplarning so‘nggisi oldingi
aytilgan gaplarning mazmuniga qo‘shimcha umumiy izoh bo‘ladi, ular oldingi
gaplarning mazmuniga aloqador bo‘lgan yoki shu mazmundan kelib chiqadigan
biror qo‘shimcha xabarni ifodalaydilar.
Tarkibiy qismlarining o‘zaro semantik munosabatiga ko‘ra, bog‘langan
qo‘shma qo‘shma gapning bu tipii ikki turga bo‘linadi:
1. Izohlash munosabatini ifodalaydi.
2. Qo‘shimcha ma’lumot berish uchun xizmat qiladi.
Bog‘langan qo‘shma gapning izohlash munosabatini ifodalovchi guruhida
qo‘shma gapning ikkinchi qismi birinchi qismdan anglashilgan umumiy mazmunni
izohlaydi yoki so‘zlovchining birinchi qismning mazmuni haqidagi fikri, bahosi,
munosabatini ko‘rsatadi.
Izohlash munosabatini ifodalovchi bog‘langan qo‘shma gapning qismlari
o‘zaro biriktiruv bog‘lovchilari (va, ham, hamda), zidlov bog‘lovchilari (lekin,
ammo) bog‘lovchi vazifasidagi bo‘lsa, esa so‘zlari yordamida bog‘lanadi, bunda
har bir bog‘lovchi o‘z grammamatik ottenkasini saqlaydi.
Izoh munosabatini ifodalagan qo‘shma gaplarning tarkibida bu olmoshi
bo‘ladi. Bu olmoshi turli vazifada qo‘llanadi va har doim qo‘shma gapning
ikkinchi qismida bo‘ladi.
Bog‘langan qo‘shma gapning ikkinchi qismi qo‘shimcha ma’lumot
ifodalaydi. Qo‘shimcha ma’lumot qo‘shma gapning birinchi qismi bilan bevosita
bog‘lanishi, undan kelib chiqishi yoki birinchi qismning mazmuni bilan uzviy
bog‘lanishi mumkin. Bu xil bog‘langan qo‘shma gap qismlarini biriktirish uchun
ham, hamda bog‘lovchilari ishlatiladi.
7. Ergash gapli qo‘shma gap va uning tasnifi muammolari
O‘zbek tilidagi ergashg gaplarning tasnifi umuman boshqa tillardagi ergash
gaplarning tasnifiga yaqin turadi.
Ergash gaplarni sodda gap bo‘laklariga o‘xshatishga asoslangan tasnifga
ergash gapli qo‘shma gaplarni bosh va ergash qismlarning bog‘lanish vositalariga
ko‘ra shakliy tasniflash qarama-qarshi qo‘yiladi. Bunday tasniflash
30

A.M.Peshkovskiy, M.N.Peterson, L.A.Bulaxovskiy, A.B.Shapirolar tomonidan
ilgari surilgan va himoya qilingan... Ergash gapli qo‘shma gaplar orasida ikki asosi
tip farqlangan: bog‘lovchi vazifasidagi so‘zlar gaplar (nisbiy ergashish) va
bog‘lovchili gaplar (bog‘lovchili ergashish)...
Tarkibiy-mazmuniy tasnifning yaratilishida N.S.Paspelovning ishlari
muhim rol o‘ynaydi, u ergash gapli qo‘shma gaplarning ikki asosiy tipini ajratgan:
ikki a’zoli tip va bir a’zoli tip. Ikki a’zoli va bir a’zoli gaplar o‘rtasidagi farqni
N.S.Paspelov bosh va ergash qismlar o‘rtasidagi aloqadorlikning turli tabiati bilan
bog‘laydi: ikki a’zoli gaplarda ergashg qism bilan yaxlitligicha bog‘lanadi, bir
a’zoli gaplarda ergash qism bosh gapdagi bir so‘zga tegishli bo‘ladi.
Ergash gaplarning bosh gapni yaxlitligicha izohlashi yoki uning biror bo‘lagi
bilan aloqador bo‘lishi haqidagi qarash turkiyshunoslikda ham keng tarqalgan.
Masalan, M.Asqarova shunday ta’kidlaydi: “Ergash gap esa mazmun va
strukturasiga ko‘ra bosh gapdan ko‘ra boshqacharoq tuzilib, bosh gapning biror
bo‘lagini yoki bosh gapni yaxlitligicha izohlaydi” 14
. N.A.Baskakov hozirgi turk
tilidagi ergash gaplarni quyidagicha guruhlarga ajratadi:
1. Bosh gapdagi substantiv bo‘laklar bilan aloqalanadigan ergash gaplar. Bu
guruhga ega va to‘ldiruvchi ergash gaplar kiradi.
2. Bosh gapdagi atributiv bo‘laklar bilan aloqalanadigan ergash gaplar. Bu
guruhga kesim va aniqlovchilar kiradi.
3. Bosh gapdagi atributiv – hol bo‘laklar bilan aloqalanadigan ergash gaplar.
Bu guruhga sabab-natija, shart, to‘siqsiz, maqsad, payt, o‘xshatish va
chog‘ishtirish ergash gaplari kiradi. 15

O‘zbek tilshunosligida ergash gaplar mazmuniy-shakliy jihatdan 14 turga
ajratiladi: 1) ega, 2) kesim, 3) to‘ldiruvchi, 4) aniqlovchi, 5)ravish, 6) o‘lchov-
daraja, 7) chog‘ishtirish-o‘xshatish, 8) sabab, 9) maqsad, 10) payt, 11) o‘rin, 12)
shart, 13) to‘siqsiz, 14) natija ergash gaplar 3
.
14
Ғуломов А., Асқарова м. Ҳозирги ўзбек адабий тили. Синтаксис. 3-нашри, Тошкент, Ўқитувчи, 1987,
187бет.
15
Баскаков А.Н. Предложение в современном турецком языке. –М., Наука, 1984, -С.157. 3
Ғуломов А..
Асқарова М. Кўрсатилган асар, 187-бет..
31

Ega ergash gapli qo‘shma gaplar . Ega ergash gap bosh gapdan ayrim olmoshlar
bilan ifodalangan egani izohlab, konkretlashtirib keladi.
Ega ergash gap bosh gapga ko‘pincha fe’lning shart mayli shakli bilan
birikadi: Kim birovga chuqur qazisa, unga o‘zi yiqiladi. (Maqol)
Kesim ergash gapli qo‘shma gap . Kesim ergashg gap bosh gapdagi olmosh
bilan ifodalangan kesimning ma’nosini izohlab, aniqlashtirib keladi. Kesim ergash
gap ko‘pincha bosh gapda kesim vazifasida kelgan shu , shunday, shundan iborat
kabi so‘zlarning ma’nosini konkretlashtirib keladi. Kesim ergash gap bosh gap
bilan –ki yordamchisi orqali birikadi: O‘zbek mushtumining mahkamligi shundaki,
bu mushtda juda ko‘p halqlarning kuchi birlashgan. (O.)
To‘ldiruvchi ergash gapli qo‘shma gap . To‘ldiruvchi ergash gap bosh
gapdagi olmosh bilan ifodalangan to‘ldiruvchining ma’nosini izohlab,
konkretlashtirib keladi.
To‘ldiruvchi ergash gap ko‘pincha bosh gapdan keyin keladi va bosh gapga
–ki, -mi yordamchilari orqali birikadi. Bu yordamchilar bosh gapning kesimiga
qo‘shilib keladi:
Bilasizki, xo‘jayinning Nuri degan qizlari bor. (O.)
Aniqlovchi ergash gapli qo‘shma gaplar. Aniqlovchi ergash gap bosh
gapdagi aniqlovchi vazifasida qo‘llangan so‘zlarning ma’nosini izohlab,
konkretlashtirib keladi.
Aniqlovchi ergash gap bosh gapda aniqlovchi vazifasida kelgan ayrim,
shunday, ba’zi, bir kabi so‘zlarning ma’nosini to‘laroq ochib beradi.
Aniqlovchi ergash gap bosh gapga –ki yordamchisi orqali birikadi va ergash
gap bosh gapdan keyin keladi: Biz shunday kutubxona bino qilaylikki, butun el
oldida manzur va mo‘’tabar bo‘lsin.(O.)
Ravish ergash gapli qo‘shma gap. Ravish ergash gap bosh gap kesimidan
anglashilgan harakatning yoki bosh gapdagi butun voqeaning qay tarzda, qanday
vaziyatda yuzaga kelishini ko‘rsatadi.
Ravish ergash gaplarning kesimi –b(-ib), -may (-masdan) qo‘shimchali
ravishdosh bilan ifodalanib bosh gapga bog‘lanadi.
32

Ravish ergash gaplar bosh gapdan oldin, bosh gapning o‘rtasida yoki bosh
gapdan keyin keladi: Yuragida hislar to‘lib-toshib, O‘ktam haykal tevaragida
ancha vaqt asta-sekin yurdi. (O.)
O‘lchov-daraja ergash gapli qo‘shma gaplar. O‘lchov-daraja ergash gaplar
bosh gapdagi voqeani o‘lchash hamda bosh gapning darajasini aniqlash uchun
xizmat qiladi. Bu xil ergash gap bosh gapdagi voqeani chegaralab ko‘rsatadi.
O‘lchov-daraja ergash gaplarning kesimi shart mayli shaklida bo‘ladi. Bunda
ergash gapdagi qancha, qanchalik, nechog‘lik olmoshlari bosh gap tarkibida
kelgan shuncha, shunchalik, shu chog‘li, shu qadar kabi so‘zlarga mos keladi.
Bosh gap tarkibida kelgan bunday so‘z kesimga bog‘langan bo‘lsa,. ergash gap
bosh gapdagi ish-harakat, holatning qanday darajada, qancha miqdorda
bajarilishini bildiradi: Qiladigan ishingiz qanchalik ulug‘vor bo‘lsa, g‘ayratingiz
shuncha qaynay beradi . (R.F.)
Ergash gapning kesimi sifatdoshdan so‘ng sari, sayin ko‘makchilarini
keltirish orqali ifodalanadi. Bunda ergash gapda qanchalik, bosh gapda shunchalik
nisbiy so‘zlari ishtirok etadi:
Yoshing ulg‘aygan sari, tajribang ham orta borar ekan. (Jurn.)
Chog‘ishtirish va o‘xshatish ergash gapli qo‘shma gaplar. Chog‘ishtirish
ergash gapi bir harakat bilan ikkinchi harakatni, bir voqea bilan ikkinchi voqeani,
bir shaxs bilan ikkinchi shaxsni chog‘ishtiradi.
Chog‘ishtirish ergash gapi bosh gapga shart fe’l shakli, sifatdosh va
ravishdosh shakllari hamda –ki bog‘lovchisi orqali bog‘lanadi.
Ergash gapning tarkibida –guncha, -gandan ko‘ra, -ishdan ko‘ra, qanday,
qanday qilib, shunday, o‘shanday, shunday qilib, o‘shanday qilib kabi nisbiy
so‘zlar ishtirok qiladi: Qul bo‘lib yashaguncha, mard bo‘lib o‘lgan yaxshi.
(Maqol)
Ergash gapning kesimi sifatdoshdan so‘ng –day. –gani. –ganiday
qo‘shimchalarini yoki kabi, singari, sari, go‘yo yordamchilaridan birini keltirish
bilan ifodalanib, ergash gap bosh gapdagi harakatning bajarilishini boshqa predmet
harakatiga o‘xshashtish orqali bildiradi:
33

U qimir etmadi, go‘yo asabi ham, sezgilari ham o‘lgan edi. (A.M.)
Sabab ergash gapli qo‘shma gaplar . Sabab ergash gap bosh gapdagi voqea-
hodisaning yuzaga kelish sababini bildiradi.
Sabab ergash gap bosh gapga chunki, shu sababli, shu tufayli, sababki,
negaki, shekilli, shuning uchun, -gani uchun, -gani tufayli, -ganidan, -i(b). –may
kabi yordamchilar orqali birikadi: G‘ulomjon uzoq o‘y surib ketgani sababli,
suhbat uzilib qoldi. (M.Is.)
Maqsad ergash gapli qo‘shma gaplar . Maqsad ergash gap bosh gapdagi
harakat yoki voqeaning qanday maqsad bilan yuzaga kelishini bildiradi. Bunday
qo‘shma gapning qismlari o‘zaro deb (deya), uchun yordamchilari vositasida
birikadi.
Maqsad mazmunini yanada bo‘rttirib ko‘rsatish uchun ergash gap oldida
zora, shoyad kabi so‘zlar ishlatiladi. Maqsad ergash gap bosh gapdan oldin yoki
keyin keladi: Zora, xo‘jayinning ko‘ngli bir oz yozilsa deb, mehmon gaplashadi,
hasratlashadi. (A.M.)
Payt ergash gapli qo‘shma gaplar. Payt ergash gap bosh gapdagi ish-
harakatning yuzaga kelish vaqtini bildiradi.
Payt ergash gap bosh gapga –ganidan keyin (so‘ng, avval), -ganda, -gan
vaqtda (paytda), -masdan, -masdan oldin (burun, keyin), -mas, -i(b), -gach, -
guncha, -may, -(i) shi, bilan yordamchilari birikadi. Payt ergash gap, asosan, bosh
gapdan oldin keladi. Oradan ko‘p vaqt o‘tmay, idoraga chollar kirishdi. (A.Q.)
O‘rin ergash gapli qo‘shma gaplar . O‘rin ergash gapli qo‘shma gapdagi voqea-
hodisaning yuzaga kelish, bajarilish o‘rnini bildiradi. Ko‘z qaerda bo‘lsa, mehr
ham o‘sha yerda bo‘ladi. (Maqol)
O‘rin ergash gap bosh gapga ko‘pincha fe’lning shart mayli shakli orqali
birikadi. Bundan tashqari, o‘rin ergash gapli qo‘shma gaplarda bosh va ergash gap
tarkibida qaerda-shu yerda, qaerdan-shu yerdan, qaerga-shu yerga kabi so‘zlar
qo‘llanadi. Katta kema qayoqqa yursa, kichik kema ham shu yoqqa yuradi.(Maqol)
Shart ergash gapli qo‘shma gaplar . Shart ergash gap bosh gapdagi
voqeaning qanday shart bilan yuzaga chiqishini bildiradi.
34

Shart ergash gap bosh gapga fe’lning shart mayli shakli yoki –ganda, -ganda
edi yordamchisi, shuningdek, -(a)r+ekan shakllari orqali bog‘lanadi: Ilg‘orlarni
har ishda yetakchi qila bilsangiz, mara sizniki.(O.)
Ba’zan shart mazmunini yanada kuchliroq ifodalash uchun ergash gapning
boshida agar, bordi-yu, mabodo, basharti kabi so‘zlar keladi: Agar mamlakatda
jabr-zulm benihoyat avj olmasa edi, ishqingiz qora kiymas edi. (O.)
To‘siqsiz ergash gapli qo‘shma gaplar . To‘siqsiz ergash gapli qo‘shma
gaplarda bosh gap va ergash gapdagi mazmun bir-biriga zid bo‘lsa ham, shu
zidlikka, to‘siqqa qaramay, bosh gapdagi voqea-hodisaning yuzaga kelishi
ifodalanadi.
To‘siqsiz ergash gap bosh gapga –sa ham. –sa-da, -ganda ham, qaramay
kabi yordamchilar orqali bog‘lanadi: Quyosh yashiriningan bo‘lsa ham,
kunduzning yorug‘ligi hali tamom so‘nmagan edi. (O.)
Natija ergash gapli qo‘shma gaplar. Natija ergash gapli qo‘shma gap bosh
gapdagi voqeahodisaning yuzaga kelishidagi natijani bildiradi.
Natija ergash gap –ki yordamchisi orqali birikadi. Bunday ergash gaplar
ko‘pincha bosh gapdagi harakat belgisini ko‘rsatadigan shunday (shunaqangi),
chunon(chunonam ) kabi so‘zlarning ma’nosini konkretlashtirib keladi: Asrorqul
chilimni shunday qattiq tortdiki, sarxonasidan alanga ko‘tarildi. (A.Q.)
8. Bog‘lovchisiz qo‘shma gaplar
Qo‘shma gap qismlari bog‘lovchi yoki bog‘lovchi vazifasidagi grammatik
vositalar va nisbiy so‘zlarsiz intonatsiya orqali bir-biri bilan aloqaga kirishib
sintaktik butunlikni – bog‘lovchisiz qo‘shma gapni tashkil etadi.
Ikki va undan ortiq sodda gaplarning grammatik bog‘lovchilar yordamisiz
birikuvidan tuzilgan qo‘shma gaplar bog‘lovchisiz qo‘shma gaplar hisoblanadi.
Bog‘lovchisiz qo‘shma gapni tashkil etgan sodda gaplar mazmunan va
ohangda kirishib ketadi. Bog‘lovchisiz qo‘shma gap tarkibidagi sodda gaplar
mazmun va intonatsion tugallikka ega bo‘lmaydi. Ular ma’lum bir fikrni
ifodalaydi, intonatsion tugallik bunday gaplarning oxirida bo‘ladi. Shu sababli
bog‘lovchisiz qo‘shma gap tarkibidagi sodda gaplar, bog‘langan va ergash gapli
35

qo‘shma gaplardagidek, o‘zaro teng aloqaga ham, tobe aloqaga ham kirisha
olmaydi. Bog‘lovchisiz va borlangan qo‘shma gap mazmunan va
intonatsiya jihatidan bir-biriga teng bo‘lmaydi. Qiyoslang: Sen kelasan – ish
boshlaymiz. Sen kelasan va ish boshlaymiz.
Bog‘lovchisiz qo‘shma gap ayiruv bog‘lovchili bog‘langan qo‘shma gap
ma’no munosabatini ifodalaydi.
Nisbiy olmoshlar yordami bilan bosh gapga bog‘langan ergash gapdagi
ma’no munosabatlarini bog‘lovchisiz qo‘shma gap ifodalamaydi.
Izoh ma’nosidagi bog‘lovchisiz qo‘shma gapga o‘xshash qurilmalar
bog‘langan yoki ergash gapli qo‘shma gaplarda qo‘llanmaydi.
Ba’zi bir bog‘lovchisiz qo‘shma gaplarni ergash gaplar bilan almashtirish
mumkin bo‘lsa-da, ularni ergash gapning biror aniq turiga kiritish mumkin emas:
Yurt tinch - sen tinch. (Maqol)
Bog‘lovchisiz qo‘shma gaplarning ayrim turlari ko‘p ma’noli bo‘lib,
bog‘langan qo‘shma gapning ham, ergash gapli qo‘shma gapning ham
xususiyatlarini o‘zida ifodalashi mumkin: Kanal qazigan edik, suv chiqmadi.
(A.Q.) Kanal qazigan edik, lekin suv chiqmadi (bog‘lovchisiz qo‘shma gap).
Har qanday bog‘lovchisiz qo‘shma gapni tashkil etgan sodda gaplar o‘zaro
ma’lum bir vositalar yordami bilan birlashadi va qo‘shma gapni hosil qiladi. Bu
vositalar quyidagilardan iborat:
Lekink elementlar: shundan buyon, shundan keyin, unda, shunda, shu paytda ,
olmoshlar, sinonim va antonim so‘lar, kirish so‘zlar, yuklamalar.
Ayrim gap bo‘laklarining takrorlanishi . Bir xil so‘zning ikki gapda
takrorlanishi har ikki gapni bir-biriga yaqinlashtiradi, qo‘shma gapni hosil qiladi.
Umumiy gap bo‘laklari har ikki gapda bir xil vazifada bo‘lishi yoki turli vazifada
bo‘lishi mumkin: Mening domlam yo‘q, domlam- ikki ko‘zim. (A.Q.)
Umumiy ikkinchi darajali bo‘laklar. Bog‘lovchisiz qo‘shma gapning
tarkibidagi ikkinchi darajali bo‘lak qo‘shma gap tarkibidagi gaplar uchun umumiy
bo‘ladi. Umumiy ikkinchi darajali bo‘lak faqat birinchi gap tarkibida qo‘llanib,
36

ikkinchi gapda ifodalanmaydi. Ammo umumiy kontektdan sezilib turadi:
Boyvachchaning rangi biroz oqardi, ko‘zlari asabiy ravishda qisildi. (O.)
Struktura. Bog‘lovchisiz qo‘shma gapni tashkil etgan sodda gaplarning bir
struktura jihatidan shunday tuziladiki, uni qo‘shma gapning boshqa gapidan
tashqari tushunish mumkin emas. Qo‘shma gap tarkibidagi sodda gaplar struktura
jihatidan bir-birlariga bog‘liq bo‘lib qoladilar: Qaysi Inomjon bo‘lar edi,
tog‘angizni o‘g‘li! (A.Q.)
Intonatsiya va o‘rin . Intonatsiya sodda gaplarni biriktirib, bog‘lovchisiz
qo‘shma gap hosil qilishda muhim rol o‘ynaydi. Jodi yo‘q-sigirlarga poya bugun
tashlanadi. (A.Q.)
Bog‘lovchisiz qo‘shma gapni tashkil etgan sodda gaplarning o‘z o‘rni bor, shu
o‘ringa ko‘ra boshqa sodda gap bilan birikadi, ma’lum maqsadni, fikrni ifodalaydi.
Gap o‘rinlarining o‘zgarishi bilan mazmun buziladi va kuzatilgan fikrni
bildirmaydi: Sen kelding – yasandi dunyo. (U.)
Zamon munosabati. Bog‘lovchisiz qo‘shma gap tarkibidagi bir sodda gap
kesimining bir xil zamon shakli va mazmunida bo‘lishi shu qo‘shma gap
tarkibidagi ikkinchi gap kesimining unga muvofiq bo‘lishini talab etadi: Va’daga
vafo mardning ishi, va’dasiz- subutsiz kishi. (Maqol)Bog‘lovchisiz qo‘shma gapni
tashkil etgan sodda gaplarning o‘zaro ma’no munosabati va utslarning
intonatsiyasi ham turlicha bo‘ladi. Bog‘lovchisiz qo‘shma gapni tashkil etgan
sodda gaplarning o‘zaro ma’no va intonatsion munosabatlariga ko‘ra, qo‘shma
gapning ifodalagan umumiy mazmuniga ko‘ra, bog‘lovchisiz qo‘shma gaplar ikki
turga bo‘linadi:
Bir gapli tiplardan tashkil topgan bog‘lovchisiz qo‘shma gaplar.
Turli tipli gaplardan tashkil topgan bog‘lovchisiz qo‘shma gaplar. Bir tipli
gaplardan tashkil topgan qo‘shma gaplarning tarkibidagi sodda gaplarning tipi
ham, ularning ohangi ham bir xil bo‘ladi. Ularda ma’lum bir vaqtda yoki ketma-ket
ro‘y beradigan voqea, hodisalar ifodalanadi yoki voqea, hodisalar bir-biriga
qiyoslanadi.
37

Bir turdagi gaplardan tashkil topib, umumiy bir fikrni ifodalovchi qo‘shma
gaplar bir tipli gaplardan tashkil topgan bog‘lovchisiz qo‘shma gaplar hisoblanadi:
Jismimiz yo‘qolur, o‘chmas nomimiz (H.O.)
Turli tipli gaplardan tarkib topgan bog‘lovchisiz qo‘shma gaplar odatda ikki
sodda gapning birikuvidan tuziladi. Ammo ayrim hollarda bog‘lovchisiz qo‘shma
gaplarning tarkibi murakkab bo‘lishi, ikkidan ortiq sodda gaplardan tuzilishi
mumkin. Bu holat qo‘shma gapning birinchi qismini turli tomondan, keng
izohlashi zarur topilgan o‘rinlarda ro‘y beradi:
Halqqa ayting men aslo o‘lganim yo‘q, Yov qo‘liga taslim ham bo‘lganim
yo‘q,
Xulosa
Demak,grammatikda so’z shakli, grammatik ma’no, grammatik shakl,
grammatik kategoriya,gap va uning kategoriyalari haqidagi tushunchalar markaziy
o’rinni egallaydi.
Tilda o’zining doimiy ifodalovchisiga ega bo’lgan ,so’z shakli va gapga xos
umumlashgan ma’no grammatik ma’no sanaladi.Ma’lum grammatik ma’noni
ifodalsh uchun xizmat qiladigan moddiy vosita Grammatik shakl
hisoblanadi.Grammatik shakllarni grammatik kategoriyani tashkil etgan unsurlar
deyish mumkin .Aslida grammatik shakl deganda, ma’lum grammatik ma’noning
moddiy tomoni tushuniladi.
Grammatik shakl grammatik kategoriyani tashkil etgan qismlarning bir
tomonini –shakliy tomonini ifodalaydi. Shu bois, grammatik kategoriyalar
Grammatik shakllarning munosabatidan yuzaga kelgan umumiylik,deyilsa
mantiqan to’g’ri bo’lmaydi.Chunki grammatik kategoriya tarkibiga tarkibiga
kirgan har bir qism ham,o’z navbatida ,shakl va mazmun munosabatidan tashkil
topgan yaxlitlikdir.Shu sababli ayrim mualliflar grammatik kategoriya tarkibiy
qismlari uchun grammema atamasidan foydalanmoqdalar.
Grammatik kategoriya-maxsus ko’rsatkichlar yordamida so’zlarning
o’zgarishi,birikish va gap hosil qilish qoidalariga asoslangan umumgrammatik
tushuncha.
38

Grammatik kategoriya grammatikaning qaysi sohasiga olinganligiga ko’ra
morfologik va sintaktik kategoriyaga bo’linadi.Sintaktik kategoriyalar morfologik
kategoriyaga teng bo’lmaydi.Masalan:bizningoila–to’q oila .Bu jumlada
morfologik jihatdan to’rt so’z ,uch xil so’z turkumi bor(olmosh, ot,
sifat,ot),sintaktik jihatdan esa faqat ikki bo’lak –ega va kesim mavjud. Fe’lda 3ta
gramatik kategoriya bor. Mayl,zamon,shaxs-son kategoriyasi.
Grammatik shakl-grammatik vosita bildruvchi , grammatik ma’no
ifodalovchi til shakli. Masalan: o’zbek tilida ‘’yaxshi-yaxshi’’deb ‘’yaxshi’’ sifati
takrorlansa,bu so’z o’z ma’nosini kuchaytrish uchun xizmat qiladi. Xuddi shu
grammatik vosita ba’zi tillarda, mas, Malaya, yoki indonez tilda ko’plikni bildradi.
Muayyan bir tilda turli Grammatik shakl bir ma’noda qo’llanishi ham
mumkin :yotir,yapti,moqda kabi o’zbek tilidagi Grammatik shakl fe’lning hozirgi
zamon shaklidir.Aksincha,ayni bir Grammatik shakl birdan ortiq grammatik
ma’noni bildira oladi.Masalan,’’lar ‘’shakli ‘’ishlar’’so’zida ham fe’l ,ham
sifatdosh, ham ko’plik hisoblanadi.
Grammatik birliklarni grammatik kategoriyalarga birlashtrishda shu
kategoriyalarga birlashtrishda shu kategoriyaga xos umumlashgan ma’no mazkur
kategoriyaga birlashgan har bir grammemada takrorlanadi.Shu bilan birgalikda
kategoriya doirasidagi har bir grammemaning boshqasidan farq qiladigan ma’nosi
ham bor.Ana shu ma’nolar katego’riya unsurlarining o’zaro zidlanishida asos
bo’lib xizmat qiladi.Shunday qilib , kategoriya tarkibidagi grammema ma’nosi
o’rtasida tur-jins munosabati mavjud .
Grammatika ma’lum til qurilishini qanday o’rganishiga ko’ra ,amaliy
grammatika va nazariy gramamtikaga bo’linadi .Amaliy grammatika muayyan bir
tilda gapning tog’ri qurilishi uchun zarur bo’lgan grammatik qoidalarni
tafsiflaydi.U o’z navbatida 2 turga bo’linadi: tavsifiy va me’yoriy grammatika.
Tavsifiy grammatika til grammatik qurilishini tavsiflash,bayon qilish bilan
cheklanadi.Me’yoriy grammatika esa til faktlarining til faktlarning til me’yoriga
munosabatini ,malum bir lisoniy birlik yoki qurilmaning to’g’ri yoki noto’g’ri
qo’llanganini o’rganadi. Amaliy grammatikadan farqli ravishda, nazariy
39

Grammatik til qurilishini tavsiflash bilan birga, til qurilishidagi birlliklarning
o’zaro munosabatini o’rganadi.Grammatik birliklar tadqiqotchi tomonidan qaysi
tomonidan o’rganilishiga ko’ra ,Grammatik faol, nofaol turlarga
bo’linadi.Shakldan ma’noga qarab tadqiq qilish usuli –semasiologiya usulidir.
Bu usulda ma’lum grammatik birliklarni o’rganish nofaol grammatika
sanaladi. Aksincha, mazmundan shaklga tamoyili bilan ish ko’ruvchi Grammatik
faol grammatika hisoblanadi. Faol grammatikada u yoki bu mazmun qanday
yo’llar bilan moddiylashishi mumkinligi aniqlanadi.
Foydalanilgan adabiyotlar
Asosiy adabiyotlar:
1. Jamolxonov H. Hozirgi o‘zbek adabiy tili. Oliy o‘quv yurtlari uchun darslik. –
Toshkent: O‘zME, 2013.
2. Sayfullayeva R., Mengliyev B., Boqiyeva G. va b. Hozirgi o‘zbek adabiy tili.
Darslik. – Toshkent: Fan va texnologiyalar, 2010.
3. Rahimov S., Umurqulov B. Hozirgi o‘zbek adabiy tili. Darslik. – Toshkent:
O‘qituvchi, 2003.
Qo‘shimcha adabiyotlar
1. Абдуазизов А. Ўзбек тили фонологияси ва морфонологияси. –Т., 1994.
2. Jamolxonov H. O‘zbek tilining nazariy fonetikasi. O‘quv qo‘llanma. –
Toshkent: Fan, 2009.
3. Mirtojiyev M. O‘zbek tili fonetikasi. – Toshkent: Fan, 2013.
4. Ne’matov H, Bozorov O. Til va nutq. – Toshkent: O‘qituvchi, 1989.
5. Ne’matov H, Rasulov R. O‘zbek tili sistem leksikologiyasi asoslari. –
Toshkent: O‘qituvchi, 1995.
6. R а hm а tull а y е v Sh. H о zirgi а d а biy o‘zb е k tili. –T. 2006.
40

7. Hojiyev A. O‘zbek tili morfologiyasi, morfemikasi va so‘z yasalishining
nazariy masalalari. O‘zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi «Fan»
nashriyoti Toshkent-2010.
8. Irisqulov M. Tilshunoslikka kirish. Darslik. – Toshkent: Yangi asr avlodi, 2009.
9. Нурмонов А. Ўзбек тили фонологияси ва морфологияси. –T., 1992
41

Gapning grammatik kategoriyalari haqida sintaktik nazariyalar

Kirish. 2

Asosiy qism.. 3

1. Sintaktik birliklar tarkibi. Gapning mazmuniy tuzilishi 3

2. Sodda gapning predikat xarakteriga ko’ra turlari 7

3. Gapning modal va kommunikativ, presuppozitiv aspekti 10

4. Sodda gaplarning murakkablashuvi 17

5. Qo‘shma gap va uning tasnifi muammolari 21

6. Bog‘langan qo‘shma gaplar 25

7. Ergash gapli qo‘shma gap va uning tasnifi muammolari 29

Foydalanilgan adabiyotlar 39

Sotib olish