Документ

Всего документов: 5844
Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена	15000UZS
Размер	38.0KB
Покупки	0
Дата загрузки	29 Декабрь 2024
Расширение	docx
Категория	Дошкольное и начальное образование

Gapning uyushiq boʻlaklari

II. BOB. AJRATILGAN BÒLAKLARNING TURLARI
2.1. Izohlash orqali bòlaklarga ajratish
Ajratilgan izohlovchi. Izohlovchilarda ajratilish ho-disasi aniqlovchining boshqa
tiplariga qaraganda ko’p uchraydi. Buning ayrim sabablari bor: izohlovchi-
izohlanmish munosabati-dagi so’zlarda (traktorchi Toshpo’lat) yosh yigit tipidagi
sifat-lovchi-sifatlanmishga nisbatan ancha tartib erkinligi bor (yosh yigit tipidagi
birikmada tartib erkinligi yo’q); izohlovchi aj-ratilganda moslashish hodisasini
ham ko’rish mumkin: Toshpo’lat-ga, traktorchiga, ...(Bu hol yosh yigit birikmasida
yo’q). Bu moslik elementlarning ayrimligini kuchaytiradi.
Ajratilgan izohlovchilarning asosiy xususiyatlari:
Ajratilgan izohlovchi izohlanmishdan keyin . kelib, uning ma’nosini
konkretlashtirishga, shunga qo’shimcha ma’no — izoh be-rishga, biror xarakterli
tomonini ko’rsatishga xizmat qiladi. Masalan: Bolalar bugungi yig’ilishda
Alvkseevga, konstruktorga, minnatdorchilik bildirdilar. («L. u.»)
Ajratilgan izohlovchi izohlanmish bilan son va kelishik formalari jihatidan
moslashadi: Karimni, akamni,...; Karimga, akamga,..; ularga, bolalarga,..; sizlarga,
akalarimga,...
Kishilik olmoshining aniqlovchisi bo’lib qo’llangan izohlovchi ajratilgan bo’ladi
(Bu olmoshlar bevosita odatdagi aniq-lovchilar bilan qo’llanmaydi): Biz,
terimchilar, va’damizning-ustidan chiqamiz! («S. Uzb.»)
Kishilik olmoshining aniqlovchisi bo’lib qo’llangan izohlovchi ajratilgan bo’ladi
(Bu olmoshlar bevosita odatdagi aniq-lovchilar bilan qo’llanmaydi): Biz,
terimchilar, va’damizning-ustidan chiqamiz! («S. Uzb.»)
Ajratilgan izohlovchi maxsus yordamchi (ya’ni so’zi) bilan qo’llanishi ham
mumkin: Difterit, bo’g’ma (difterit, ya’ni bo’g’ma),. bolalarda ko’p uchraydigan
kasallikdir. («S. Uzb.»)
14

3)Ajratilgan izohlovchi kishilik olmoshlari, ot va otlashgan so’zlar bilan
ifodalanib, o’zidan oldin kelgan bo’lakni izohlaydi: Biz, yoshlar, buni esdan
chiqarmasligimiz kerak.
3.Ajratilgan izoh hol gapda o’zidan oldingi holni izohlab keladi. Quyidagi hol
turlari ajratiladi:
1)O’rin: Uning qo’lidan ushlab ichkariga, mehmonxonaga, boshldi
2)Payt: Anjuman bugun, soat beshda, boshlanadi
3)Ravish (vaziyat): Qo’llar ishlar tez — mo’jizakor.
4)Maqsad: Shaharga borish uchun, ya’ni o’g’limni ko’rish uchun, ulov qidirdim.
5)Miqdor-daraja: Bugun sizni yana, ikkinchi marta kechirishdi.
. Masalan, Tursunali akaga, shunday katta olimga, kuyov bo ‘lish hazil gap
emas. Bu gapda birinchi axborot Tursunali akaga kuyov bo‘lish hazil gap emasligi
gapning asosiy qismi orqali, ikkinchi axborot esa Tursunali akaning katta olimligi
ajralilgan bo‘lak orqali ifodalanadi.
Yuqorida bayon qilinganidek, ajratilgan bo‘laklar ikki xil vazifani bajaradi:
a) ma’lum bir bo‘lak ma’nosini ta’kidlash, bo‘rttirish;
b) o‘zi ifodalagan mazmunning m a’nosini izohlash, konkretlashtirish,
tushunarsiz ma’nosini tushuntirish.
Ajratilgan sifatlovchi aniqlovchilar: Borlig‘imla farzandingman, sodiq,
mehribon, Ozarbayjon, Ozarbayjon!
b) ajratilgan ravishdosh qurilmalari: Ey Farg'ona! Tushkun kunlar bolasini
tishida tishlab, yuvib, tarab, sevib, о ‘pib, quchib, opichlab, ey baxtlarni balog
‘atga yetkazgan ona! Har ikki holatda ham ajratilgan bo‘lak boshqa gap
bo‘laklaridan o‘ziga xos (ko‘tariluvchi yoki pasayuvchi) ohang bilan ajralib turadi.
21

o‘quvchilarning og‘zaki va yozma nutqini o‘stirishga va ularda nutq madaniyatini
shakllantirishga qaratilgan mashq va topshiriqlar tizimini ishlab chiqishdan iborat.
Kurs ishining vazifalari . Kurs ishining bosh vazifasi sifatida ta’ lim bosqichlari
ona tili ta’ limi jarayonida morfologiya bo‘ limi mavzularini o‘ qitish
metodikasining o‘ ziga xos xususiyatlarini tadqiq qilish masalasi belgilandi.
Shunga ko‘ ra Kurs ishini yoritish davomida:
 Ta’lim bosqichlarida morfologiya bo‘limining alohida olingan so‘zlar
mavzularini o‘qitishga doir turli xil qarashlarni o‘rganish, uni o‘qitish bilan bog‘liq
ilmiy-nazariy va metodik adabiyotlarni tahlil qilish, mavzuning yoritilganlik
darajasini va mavjud muammolarni aniqlash;
 “Ona tili” o‘quv dasturi va darsliklarining morfologiya bo‘limining alohida
olingan so‘zlar mavzularini o‘tish jarayonida innovatsion texnologiyalarni qo‘llash
imkoniyatlarini o‘rganish, tahlil qilish va xulosalar chiqarish;
 ta’lim bosqichlarida o‘qituvchilar faoliyatida innovatsion texnologiyalardan
foydalana olishining hozirgi holatini yoritish va tegishli xulosalar chiqarish.
Kurs ishi obyekti . Ishda O‘zbekiston Respublikasining Birinchi Prezidenti
I.A.Karimovning va Prezident Sh.M.Mirziyoyevning nutqlari va asarlari,
O‘zbekiston Respublikasining “ Davlat tili haqida” , “ Ta’lim to‘g‘risida” gi
Qonunlari, o‘zbek maktablarida ona tili ta’ limi Konsepsiyasi, taniqli psixolog,
filolog, pedagog va metodist olimlarning ona tili ta’limining mazmunini yangilash,
uni o‘qitishning samaradorligini oshirish to‘g‘risidagi ilmiy-metodik asarlari
metodologik asos bo‘lib xizmat qildi.
Kurs ishi predmeti. Ta’lim bosqichlari ona tili darslarining undov va taqlid,
modal so‘zlarini o‘qitish jarayoni, shu jarayonga xos ta’lim shakli, vositalari,
mazmuni va metodlarining talqini.
Kurs ishining ilmiy va amaliy ahamiyati . Kurs ishining ilmiy ahamiyati ta’lim
bosqichlari ona tili ta’limida ajratilgan bòlaklarni o‘rganish holatini aniqlash
hamda uni o‘ qitishning qulayroq shakl va usullarini tavsiya etishda namoyon bo‘
4

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘ YXATI
I. Rahbariy adabiyotlar:
1. Karimov I.A. ''Yuksak ma’ naviyat - yenilmas kuch''. T.: Ma’ naviyat, 2008,
87 b.
2. Karimov I.A. ''Tarixiy xotirasiz kelajak yo‘ q''. T.: Sharq, 1998.
3. O‘ zbekiston Respublikasining “ Ta’ lim to‘ g‘ risida” gi Qonun //
''Barkamol avlod O‘ zbekiston taraqqiyotining poydevori''//. Toshkent “ Sharq” 20-
29-betlar.
4. “ Kadrlar tayyorlash milliy dasturi” . Toshkent “ Sharq” 2001 yil.
5. Umumiy o‘ rta ta’ limning “ Davlat ta’ lim standarti va o‘ quv dasturi” .
Toshkent “ Sharq” 1999 yil 1-maxsus sahifasi.
6. ''Takomillashtirilgan yangi tahrirdagi umumiy o‘ rta ta’ limning Davlat ta’
lim standarti''. Toshkent 2010 yil
II. Ilmiy adabiyotlar:
7. Abdurahmonov G‘ . ''O‘ zbek tili grammatikasi''. T.: Fan, 1996.
8. Abdurahmonov G‘ . ''Qo‘ shma gap sintaksisi asoslari''. T.: 1958
9. Boltaboyeva H. ''O‘ zbek tilida murakkablashgan sodda gaplar''. T.: 1962.
10. Mahmudov N., Nurmonov A. ''O‘ zbek tilining nazariy grammatikasi''. T.:
1995.
11. Mahmudov N. ''Tilimizning tilla sandig‘ i'' T.: G‘ .G‘ ulom, 2012.
12. Nazarov K. ''O‘ zbek tili punktuatsiyasi''. T.: 1976.
13. Nurmonov A., Mahmudov N., Ahmedova A., Solixo‘ jayeva S. ''O‘ zbek
tilining mazmuniy sintaksisi''. T.: 1992
26

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
ALISHER NAVOIY NOMIDAGI TOSHKENT DAVLAT O ZBEK TILI VAʻ
ADABIYOTI UNIVERSITETI
O ZBEK TILI VA ADABIYOTI TA’LIM FAKULTETI
ʻ
“Tasdiqlayman”
O zbek tili va adabiyoti ta’lim fakulteti
ʻ
dekani M. Abdullayeva
“ ” 2024-yil
60111400 – O‘zbek tili va adabiyoti bakalavr yo‘nalishi II- kurs 202-guruh
talabasi Umirzoqova Ruxshonaning
Hozirgi o‘zbek adabiy tili fanidan “ Gapning uyushiq bo laklari
ʻ ;uyushishning
ifoda vositalari;sanash ohangi va teng bog lovchilar .uyushiq bo lakli gaplarda
ʻ ʻ
umumiy va umumlashtiruvchi birliklarning qo llanilishi” mavzusida yozgan
ʻ
KURS ISHI
Ilmiy rahbar:
M.Oripova
O‘zbek tili va adabiyoti
kafedrasi o‘qituvchisi
“Himoyaga tavsiya etilsin”
O‘zbek tili va adabiyoti ta’limi kafedrasi
mudiri: professor Q. Yo‘ldoshev
“ ” 2024-yil
Toshkent-2024
1

kelmoqda. Ajratilgan bo’laklar sohasidagi yangi yutuqlar shu progressiv ta’sirning
sintaksisdagi ko’rinish-laridan biridir.
Bob bo’yicha xulosa
Ajratilgan to‘ldiruvchio‘zidan oldin kelgan to‘ldiruvchining ma’nosini
izohlaydi, unga aniqlik kiritadi. Vositasiz to‘ldiruvchi ham, vositali to‘ldiruvchi
ham ajratilgan bo‘lak sifatida qo‘llanishi mumkin: Nasihatimni, otangning so‘zini,
esingda tut (vositasiz to‘ldiruvchi).Xatni uning o‘ziga, Muqaddasga, bering
(vositali to‘ldiruvchi).
Ajratilgan aniqlovchishaxs yoki narsaning belgisini, kimga yoki nimaga
qarashliligini ta’kidlab, ayirib ko‘rsatish uchun qo‘llanadi. Ikkinchi darajali
bo’laklarning hamma turi gapda aj-ratilishi mumkin: ajratilgan izohlovchilar,
ajratilgan qara-tuvchilar, ajratilgan sifatlovchi, ajratilgan hollar va ajra-tilgan
to’ldiruvchilar. Ikkinchi darajali bo’laklarning hamma turi gapda aj-ratilishi
mumkin: ajratilgan izohlovchilar, ajratilgan qara-tuvchilar, ajratilgan sifatlovchi,
ajratilgan hollar va ajra-tilgan to’ldiruvchilar. Ma’lumki, sintaksisning eng asosiy
va markaziy muammosi gapni tadqiq etishdan iboratdir. Gap kommunikativ
ahamiyat kasb etishi bilan birga o‘ziga xos strukturaga ham ega. Til o‘zining
kommunikativ vazifasini faqat gap orqali amalga oshiradi. Gapning tabiati,
mohiyati, uning konstruktiv-grammatik belgilari, gapning so‘z va so‘z
birikmalardan farqi, gapni bo‘laklarga ajratish masalasi, gapda grammatik va
semantik aspektlarning o‘zaro munosabati, gap muammosi bilan bog‘liq bo‘lgan
predikativlik va modallik kategoriyalarni o‘rganish faqatgina sintaksis uchun emas,
balki umumiy tilshunoslik uchun ham muhim ahamiyat kasb etadi.
12

Yuqoridagi tipda ayrimlikka ega bo’lgan ikkinchi darajali bo’laklar gapning
ajratilgan bo’laklari sanaladi.Anglashiladiki, biror bo’lakni ajratish hodisasi
mazmun, grammatik (sintaktik) va intonatsion jihatdan o’zgarish hosil qilish bilan
bog’langan. Demak, bunday vaqtlarda gapning struk-turasida ham o’zgarish
bo’ladi.
Yana quyidagi misollarni chog’ishtiraylik: Erkin ukam inje-ner bo’ldi.— Erkin,
ukam, injener bo’ldi. Birinchi gapda Erkin so’zi ukam so’ziga odatdagi aniqlovchi
(keng ma’noda) bo’lib kelgan: q a y s i ukam?— Erkin ukam (So’zlovchining bir
necha ukasi bor bo’lib, shulardan Erkin ismli ukasi...). Ikkinchi gapda ukam so’zi
maxsus intonatsiya bilan ajratilgan, qo’shimcha ottenkaga ega bo’lgan: Erkin
bulagining ma’nosini aniqlab, konkretlashtirib, ta’kidlab, izohlab kelgan. Yana
chog’ishtiring: Ukam, Erkin, in-jener bo’ldi
Yuqoridagi chog’ishtirishlardan yana shu narsa ko’rinadiki, bi-,-rinchi holatda
(onam, mehribonim...) ajratish ham intonatsiya, ham inversiya yordami bilan,
ikkinchi misolda esa faqat into-natsiya vositasi bilan bo’lgan.
Yuqoridagi chog’ishtirishlardan yana shu narsa ko’rinadiki, bi-,-rinchi holatda
(onam, mehribonim...) ajratish ham intonatsiya, ham inversiya yordami bilan,
ikkinchi misolda esa faqat into-natsiya vositasi bilan bo’lgan.
Yuqoridagi misollarga qarab, ikkinchi darajali bo’lak ishti-rok qilgan har qanday
konstruktsiyada ikki holat (ajratilgan-lik va ajratilmaganlik) bo’ladi, degan xulosa
chiqarish kerak emas: shunday ajratish hollari ham borki, ularni ajratilmagan
bo’lak holatiga o’tkazib bo’lmaydi. Masalan: Uni, onangni ham, .xatga solgan
ekansan. Demak, aniqlovchi-izohlovchi gapning kishi-lik olmosh bilan ifodalangak
bo’lagiga qarashli bo’lsa, u, odat-,da, ajratilgan bo’lak bo’lib keladi.
Aniqki, ajratish hodisasi tilning eng muhim, zarur vosita-.laridan biridir. Uzbek
tilida ajratilgan bo’laklarning taraq-qiyoti rus tilining samarali, progressiv ta’siri
bilan organik bog’liq. Milliy tillarning o’sishidagi eng boy manba — «ulug’ va
qudratli rus tili» (V. I. Lenin) o’zbek tilinint taraqqiyotida muhim rolь o’ynab
11

aniqlashtirish uchun uning yoniga konkretroq, aniqroq ma’no bildiruvchi so‘z
keltiriladi: Bog‘chadagi do‘stimni –Qodirni ko‘rib qoldim.Ayrim hollarda esa
ma’lum bir narsa boshqa narsaga o‘xshatilib, ularning nomi yonma-yon ishlatiladi:
Shu farzandimni – ko‘zim qorasini –elning ardog‘ida bo‘lishini
xohlayman.Natijada bir tushunchaning ikkita nomi vujudga keladi. Ikkita nom
bo‘lishi, har ikki nomning bir xil so‘roqqa javob bo‘lishi, har ikkisining ham bir xil
grammatik shaklda bo‘lishi bilan bunday ajratilgan bo‘laklar uyushgan bo‘laklarga
o‘xshaydi.Solishtiring: Unda, Halimning ukasida, qiziqarli kitoblar ko‘p. Bu
gapdagi unda, Halimning ukasida bo‘laklariikki kishini bildirsa va sanash ohangi
bilan talaffuz qilinsa, uyushgan bo‘lak, bir kishini bildirib, ikkinchisi birinchisidan
biroz to‘xtamdan so‘ng pastroq ohang bilan talaffuz qilinsa, ajratilgan bo‘lak
bo‘ladi.Gapning hamma bo‘laklari ajratilishi mumkin. Qaysi gap bo‘lagining
so‘rog‘iga javob bo‘lsa, ajratilgan bo‘lak o‘sha gap bo‘lagining nomi bilan
yuritiladi.Ular boshqa bo‘laklardan maxsus to‘xtam bilan ajralib, gap urg‘u
(mantiqiy urg‘u)sini oladi:Tursunali akaga, shunday katta olimga, kuyov bo‘lish
hazil gap emas. (Bu gapda birinchi axborot Tursunali akaga kuyov bo‘lish hazil
gap emasligi gapning asosiy qismi orqali, ikkinchi axborot esa Tursunali
akaningkatta olimligi ajratilgan bo‘lak orqali ifodalangan). Soraxon shuncha
kundan beri yetolmagan niyatga –Roziyani avvalgiday go‘zal, shod ko‘rish
niyatiga– Sattor bir lahzada yetdi.Sizga, o‘rta bo‘yli qizga, atlas juda
yarashibdi.Ajratilgan bo‘laklar tuzilishiga ko‘ra quyidagicha bo‘ladi: a) bir bo‘lak
holida: Boyagi yigitning, Avazning, qo‘li gul ekan.b) birikmali bo‘lak holida:Shu
kuni kechqurun, daladan qaytishda, qori Siddiqjonga hamroh bo‘lib
qoldi.Ajratilgan bo‘lak o‘zi izohlayotgan bo‘lakdan doimo keyin keladi va
yozuvda vergul, tire va ba’zan qavs bilan ajratiladi.Ajratilgan bo‘laklar, gapdagi
qaysi bo‘lakka oid ekanligiga ko‘ra, quyidagi turlarga bo‘linadi: ajratilgan hol,
ajratilgan aniqlovchi, ajratilgan izohlovchi (ega), ajratilgan to‘ldiruvchi, ajratilgan
kesim.Ajratilgan holo‘zidan oldin kelgan holning ma’nosiga aniqlik kiritadi,
izohlaydi Ajratilgan bo‘lak vazifasida ko‘pincha o‘rin, payt hollari keladi: Hu ana
7

ladi. Shuningdek, Kurs ishining xulosalari va tahlil materiallari undov va taqlid,
modal so‘zlarni o‘qitish masalalariga oydinlik kiritadi, uni o‘rganishda .tili
ta’limida undov, taqlid va modal so‘zlarni o‘qitishda ishlab chiqilgan mashqlar
tizimi amaliy material bo‘ lib xizmat qiladi
Kurs ishi obyekti. Ishda O‘zbekiston Respublikasining Birinchi Prezidenti
I.A.Karimovning va Prezident Sh.M.Mirziyoyevning nutqlari va asarlari,
O‘ zbekiston Respublikasining “ Davlat tili haqida” , “ Ta’lim tog‘risida” gi
Qonunlari, o‘zbek maktablarida ona tili ta’limi Konsepsiyasi, taniqli psixolog,
filolog, pedagog va metodist olimlarning ona tili ta’ limining mazmunini
yangilash, uni o‘qitishning samaradorligini oshirish to‘g‘risidagi ilmiy-metodik
asarlari metodologik asos bo‘lib xizmat qildi.
Kurs ishi predmeti . Ta’lim bosqichlari ona tili darslarining undov va taqlid,
modal so‘zlarini o‘qitish jarayoni, shu jarayonga xos ta’lim shakli, vositalari,
mazmuni va metodlarining talqini.
Kurs ishining ilmiy va amaliy ahamiyati. Kurs ishining ilmiy ahamiyati ta’lim
bosqichlari ona tili ta’ limida ajratilgan bòlaklar gaplarni o‘rganish holatini
aniqlash hamda uni o‘ qitishning qulayroq shakl va usullarini tavsiya etishda
namoyon bo‘ ladi. Shuningdek, Kurs ishining xulosalari va tahlil materiallari
undov va taqlid, modal so‘zlarni o‘qitish masalalariga oydinlik kiritadi, uni
o‘rganishda .tili ta’limida undov, taqlid va modal so‘zlarni o‘qitishda ishlab
chiqilgan mashqlar tizimi amaliy material bo‘ lib xizmat qiladi.
Kurs ishining tuzilishi . Kurs ishi kirish, 2 ta bob va 4 ta paragrfdan va xulosa
foydalanilgan adabiyotlar ro‘ yxatidan iborat.
5

14. Nurmonov A. ''Gap haqidagi sintaktik nazariyalar''. T.: 1988.
15. Omonturdiyev J.''Hozirgi o‘ zbek tilida gap bo‘ laklari tipalogiyasi''.T.:
1988.
16. Sayfullayeva A.R. ''Hozirgi o‘ zbek tilida gap bo‘ laklarining semantikasi va
grammatikasi''. T.: 2000.
17. Sayfullayeva A.R. ''Hozirgi o‘ zbek adabiy tilida kirish bo‘ lak''. T.: 1972.
18. Toshaliyev I. ''Kiritmalarning semantik – stilistik funksiyalari''. T.:, 1969.
19. Toshaliyev I. ''Hozirgi o‘ zbek adabiy tilida kiritma konstruksiyalar''. T.:
Fan, 1976.
20. O‘ rinboyev B. "Hozirgi o‘ zbek adabiy tili". Samarqand, 2006.
21. O‘ rinboyev B. "Hozirgi o‘ zbek adabiy tili". Sintaksis. T.: 2001.
22. “O‘zbek tili va adabiyoti” jurnalining keyingi o‘n yilda chiqarilgan sonlari
"O‘zbek tili grammatiksi". 2 qism. T.: Fan, 1976, 95 b.
24. G‘ulomov A., Asqarova M. "Hozirgi o‘zbek adabiy tili". T.: O‘qituvchi,
1965, 1978, 1987.
27

?????? gap bo’laklarining kеngayishi,
?????? bir bo’lakning o’zidan oldingi bo’lakni izohlashi,
?????? bir bo’lakni boshqalaridan ajratib bo’rttirib ko’rsatish zaruriyati kabilar sabab
bo’lishi mumkin. M: 1.Ko’chada borar, g’amgin va o’ychan.
2.Ukasi, ko’zlari chaqnagan, unga g’azab bilan qaradi.
3.Oldinda, muyulishda, bir qora ko’rindi.
4.U har kuni, quyosh tikka kеlganda, shaharga tushadi.
Ajratilgan bo‘lak oldin, ajratilgan izoh bo‘lak esa keyin keladiAjratilgan izoh
bo‘lak oldidan ‘ya‘ni‘ so‘zini qo‘yib bo‘ladi.M : Men - (ya‘ni) To‘laganov Otabek,
Sizlarga shuni ma‘lum qilaman. Ajratilgan izoh bo’lakli gap.
O’zidan oldingi bo’lakni izohlagan bo’lak ajratilgan izoh bo’lak deyiladi: Men
ishni mana shundan, ya’ni tushuntirishdan boshladim.
Quyidagi gap bo’laklari ajratiladi:
1.Ajratilgan izoh to’ldiruvchi o’zidan oldingi to’ldiruvchini izohlab keladi:
Oyimni, ya’n
Savriniso Madumarovani, ishga olishdi.
To’ldiruvchi tashqari, boshqa, o’rniga, bilan, birga kabi so’zli birikmalar bilan
ifodalanganda ham ajratiladi: Mendan tashqari, u ham bor.
2.Ajratilgan izoh aniqlovchi o’z navbatida quyidagi turlarga bo’linadi:
1)Ajratilgan izoh qaratqich aniqlovchi o’zidan oldingi qaratqich aniqlovchini
izohlaydi: Bir necha kishilarning, ayol va erkaklarning qorasi ko’rindi.
2)Ajratilgan sifatlovchi-aniqlovchi aifatlanmishdan keyin kelib uni izohlaydi:
G’ulomov yalang bosh, tollar tagida aylanib yuradi
20

Ajratilgan aniqlovchi bilan aniqlanmish distant holatda 'bo’lganda, ularning
aloqasi kuchsizlanib, aniqlovchining nisbiy mustaqillik holati, predikativlikka
intilishi kuchayadi: Ha-ligi yigit, tso’lida tuguni bor edi-ku, sartarosh, ertaga
otpuskaga chiqar ekan. Quyidagi gap bo’laklari ajratiladi:
1.Ajratilgan izoh to’ldiruvchi o’zidan oldingi to’ldiruvchini izohlab keladi:
Oyimni, ya’ni Savriniso Madumarovani, ishga olishdi.
To’ldiruvchi tashqari, boshqa, o’rniga, bilan, birga kabi so’zli birikmalar bilan
ifodalanganda ham ajratiladi: Mendan tashqari, u ham bor.
2.Ajratilgan izoh aniqlovchi o’z navbatida quyidagi turlarga bo’linadi:
1)Ajratilgan izoh qaratqich aniqlovchi o’zidan oldingi qaratqich aniqlovchini
izohlaydi: Bir necha kishilarning, ayol va erkaklarning qorasi ko’rindi.
2)Ajratilgan sifatlovchi-aniqlovchi aifatlanmishdan keyin kelib uni izohlaydi:
G’ulomov,
yalang bosh, tollar tagida aylanib yuradi.
3)Ajratilgan izohlovchi kishilik olmoshlari, ot va otlashgan so’zlar bilan
ifodalanib, o’zidan oldin kelgan bo’lakni izohlaydi: Biz, yoshlar, buni esdan
chiqarmasligimiz kerak.
3.Ajratilgan izoh hol gapda o’zidan oldingi holni izohlab keladi. Quyidagi hol
turlari ajratiladi:
1)O’rin: Uning qo’lidan ushlab ichkariga, mehmonxonaga, boshldi.
2)Payt: Anjuman bugun, soat beshda, boshlanadi.
3)Ravish (vaziyat): Qo’llar ishlar tez — mo’jizakor.
4)Maqsad: Shaharga borish uchun, ya’ni o’g’limni ko’rish uchun, ulov qidirdim.
5)Miqdor-daraja: Bugun sizni yana, ikkinchi marta kechirishdi.
17

‘ziga, Muqaddasga, bering. Ajratilgan aniqlovchi shaxs yoki narsaning belgisini,
kimga yoki nimaga qarashliligini ta’kidlab, ayirib ko‘rsatish uchun qo‘llanadi:
Qobil bobo, yalangbosh, yalangoyoq, eshikyonida dag'-dag' titraydi. (A. Q.)
Bizning, о‘quvchi yoshlarning, о ‘zimizga yarasha or-nomusimiz bor. Ajratilgan
izohlovchilar, asosan, izohlanmishdan keyin keladi va o‘ziga xos ohang bilan
aytiladi. Ajratilgan izohlovchilar ko‘pincha egaga taalluqli bo‘ladi: ‘glim, qo
‘zichog ‘im, orom olib uxlayapti, - dedi ona. Birozdan so ‘ng Hasan aka, fizika о
‘qituvchisi kirib keldi. A jratilgan bo‘laklarda tinish belgilarining qo‘llanishi 1.
Ajratilgan bo‘lak ikki tomondan vergul bilan ajratiladi. Bayroq, havo rang, mag
‘rur hilpirab turar. Ajratilgan aniqlovchilar aniqlanmishidan bevosita oldin kelgani
uchun undan so‘ng to‘xtalish boim aydi, vergul qo‘yilmaydi. Fe’l bilan yonma-yon
kelgan ravishdosh va ravishdosh qurilmalardan keyin ham tinish belgisi
qo‘yilmaydi: Kechagi, ya’ni urushdan oldingi hayotning naqadar maroqli ekanini...
bilgandir. Salim otaning, mashhur dehqonning bu tashabbusi keng quloch yoydi.
Kimdir mehmonlarni ancha yergacha kuzatib qo 'ydi. Ajratilgan bo‘lak y a ’ni,
masalan kabi so‘?lar bilan bog1 lanishi mumkin. Bunda vergul ana shu so‘zlardan
oldin qo‘yiladi.
2. Agar ajratilgan bo‘lak kengayib, uyushib gap oxirida kelsa, undan oldin tire
qo‘yiladi: Paxtakor о ‘zbekman - zabardast, mag ‘rur, Sharqning mayog 7 deb
atalur yurtim. (G ‘.G ‘.)
3. Ajratilgan bo‘lak gap orasida kengayib yoki uyushib kelsa ham har ikki yoki
bir tomoniga tire yoki vergul va tire qo‘yiladi: Ismi barlos - sodda, dilovar - ov va
qush ilminingpiridir. (O.)
4. Ajratilgan sifatlovchi aniqlovchilar yozuvda boshqa bo‘laklardan doimo
vergul bilan, agar sifatlovchi aniqlovchilarni o‘zi uyushgan bo‘lib, ichida vergul
bilan ajratilgan bo‘lsa, ajratilgan bo‘lak boshqa bo‘laklardan tire bilan ajratiladi.
Masalan: Boboq xo'roz — go ‘shtdor, kelishgan - xo ‘rozlarning eng sarasidir,
23

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi . So‘z-gaplar yuzasidan o‘rta umumiy ta'limda olgan
bilimlarni mustahkamlash va uni amaliyotga tadbiq qilish, nazariy bilimlarni
kerakli o‘rinlarda metod, o‘yin-topshiriq va usullardan foydalangan holda
amaliyotda qo‘ llay olishni o‘quvchilarga o‘rgatish, shu orqali ma’ lumotlarni
xotiraga muhrlashdir. ajratilgan bòlaklar gaplardan nutqda o‘ rinli foydalanish
ko‘nikmasini hosil qilish, yozma nutqda foydalanayotganda imloviy va
punktuatsion belgilarga alohida e’ tibor berish lozim.
Mavzuni o‘rganilganlik darajasi . Mamlakatimiz o‘z mustaqilligini qo‘lga
kiritgandan keyin milliy qadriyatlarimizni, jumladan, uning eng muhim tarkibiy
qismi bo‘lgan ona tilimizni o‘rganish, ilmiy-nazariy va amaliy tomondan tadqiq
etishga bo’lgan e'tibor kuchayib bormoqda. Ona tili darslarini samarali tashkil etish
masalasi har doim ham yuksak ahamiyat kasb etgan va hozirgi kunda ham o‘z
ahamiyatini yo‘qotgani yo‘q. Ona tili darslarining samaradorligi masalasi tadqiq
etilgan ilmiy Kurs ishilardan biri bu – Sh.Yusupovaning “ Ona tili ta’limi
samaradorligini oshirishda ilg‘or pedagogik texnologiyalarni joriy etish (noan’
anaviy usullar va kompyuterdan foydalanish)” nomli nomzodlik dissertatsiyasi
hisoblanadi. Ishda “ Aqliy hujum” metodidan, shuningdek, axborot
texnologiyalaridan foydalanib o‘ tilgan darslardan namunalar va ularni tashkil
qilish yo‘ l-yo‘riqlari bayon qilingan. Shuningdek, ishda “ Bu bizniki” usulidan
foydalanish yo‘llari ko‘ rsatilgan.Sh.Yusupovaning “ Hozirgi o‘ zbek adabiy tili
darslarida o‘ quvchilar tafakkurini o‘stirishning ilmiy-metodik asoslari” nomli
doktorlik dissertatsiyasida ham dars samaradorligini oshirish masalasiga e’tibor
qaratilgan bo‘lib, unda zamonaviy pedagogik texnologiyaning mazmuni yoshlarni
falsafiy fikrlashga o‘rgatish, dolzarb vazifa ekanligini ta’kidlaydi.
Kurs ishining maqsadi. Kurs ishining maqsadi umumta’lim maktablarining
Ona tili va akademik litseylarning Hozirgi o‘ zbek adabiy tili darslarida
Morfologiya bo‘- limining alohida olingan so‘z turkumlari mavzularini
o‘qitishning mazmuni shakli, vositalari va metodlarini, shu jarayonda
3

Ko’pincha ravishdosh va sifatdosh bilan ifodalangan hollar ham kengaygan
holda ajratilishi mumkin (bular ayrim darsliklarda ravishdosh o’ram va sifatdosh
o’ram deb ataladi): O’zidan o’zi hadiksirab, atrofga olazarak boqadi. Otasi, ikki
qo’ltig’ida narsa ko’targan holda, yo’lga tushdi.
Ba’zan kesim ham ajratilishi mumkin:
1)Fe’l-kesim: Men unga yordamlashdim — supurdim, tozaladim
2)Ot-kesim: U shoir — inson ruhining bilimdoni.
Ajratilgan izoh bo’laklarda tinish belgilarining ishlatilishi.
Yozma nutqda izoh bo’laklar ko’pincha vergul va tire bilan ajratiladi:
1.Izoh bo’laklar ikki tomonidan vergul bilan ajratiladi: Kanal bo’yidagi
choyxonada, avtobus bekatida, A’zamjon uchradi.
2.Izoh bo’laklarning o’z ichida vergul bo’lsa, ikki tomoniga tire qo’yiladi: Endi
odamlar— otliq, piyoda, yoshqari — uchray boshladi.
3.Bosh kelishikdagi kishilik olmoshini izohlagan bo’laklardan avval tire, keyin
vergul
qo’yiladi: Men — Saidova Ra’no, VII sinfda o’qiyman.
Yozma nutqdagi Otam — Ilyos Samadov, zavodda ishlaydi kabi gaplarda ham
shunday.
Quyidagi gap bo’laklari ajratiladi:
1. Ajratilgan ega o’zidan oldin kishilik olmoshlari, ot va otlashgan so’zlar bilan
ifodalanib kеlgan egani izohlaydi: Biz, yoshlar, buni esdan chiqarmasligimiz kеrak
2. Ajratilgan kеsim o’zidan oldin kеlgan kеsimni izohlaydi: 1) fе'l-kеsim: Mеn
uni ko’ndirishga harakat qildim – yalindim, yolvordim, hatto tiz cho’kdim.
2) ot-kеsim: U shoir – inson ruhining bilimdoni.
18

I.BOB. AJRATILGAN BÒLAKLAR HAQIDA UMUMIY MA‘LUMOT.
1.1. Ajratilgan bòlaklar va ularning òrganilishi
Gapning ajratilgan bo‘laklari o‘zlari aloqada bo‘lgan bo‘laklarning
ma’nosinita’kidlab, bo‘rttirib yoki izohlab, aniqlashtirib(konkretlashtirib) keladi.
Ajratilgan bo‘laklaryuqoridagi vazifalarga muvofiq ikki xil yo‘l bilan ajraladi:
1) tartibni o‘zgartirish;
2) bir nomni boshqacha nomlash.Sifatlovchi aniqlovchi, odatda, aniqlanmishdan
oldin keladi.
Ba’zan tinglovchining diqqati sifatlovchiga tortilganda, so‘zlovchi uning
odatdagi tartibini o‘zgartirib, sifatlanmishdan keyin keltiradi Natijada sifatlovchi
gapning boshqa bo‘laklaridan boshqacha ohang bilan ajralib qoladi.
Sifatlovchining ma’nosi odatdagi tartib bo‘yicha qo‘llangan sifatlovchiga nisbatan
bo‘rttiriladi, alohida ta’kidlanadi. Gapdagi eng ahamiyatli, yangi axborot tashuvchi
qismga aylanadi.Tartibi o‘zgartirilgan, lekin sifatlovchilik xususiyatini saqlab
qolgan sifatlovchi aniqlovchilar ajratilgan bo‘lakka aylanadi: Bu o‘zbek yigiti –
tanti, mehribon.
Rangi o‘chgan, Umri kechgan kuz guli, Bir yoli pastroq egil gapida sifatlovchi
aniqlovchilar odatdagi tartibda qo‘llangan. – Kuz guli – Rangi o‘chgan, Umri
kechgan gapida esa ularning tartibi o‘zgartirilgan va ajratilgan bo‘lakka
aylangan.Ajratilgan sifatlovchi aniqlovchilar yozuvda boshqa bo‘laklardan doimo
vergul bilan, agar sifatlovchi aniqlovchilarni o‘zi uyushgan bo‘lib, ichida vergul
bilan ajratilgan bo‘lsa, ajratilgan bo‘lak boshqa bo‘laklardan tire bilan
ajratiladi.Nutq jarayonida ko‘pchilikka noma’lum bo‘lgan so‘zni tinglovchiga
tushunarli bo‘lish uchun uning yoniga ma’lum bo‘lgan so‘zni qo‘yib bayon qilish
mumkin. Bu esa bir nomni boshqacha nomlash sanaladi:Julqunboy – Abdulla
Qodiriy mening eng sevimli adibim. Lingvistika – tilshunoslik mening sevgan
fanim bo‘ladi.Ba’zan ma’nosi umumiyroq bo‘lgan so‘zning ma’nosini
6

3. Ajratilgan izoh to’ldiruvchi o’zidan oldingi to’ldiruvchini izohlab kеladi:
Menga–oddiy ishchiga shunchalik hurmat ko’rsatishdi.
To’ldiruvchi tashqari, boshqa, o’rniga, bilan, birga kabi so’zli birikmalar bilan
ifodalanganda ham ajratiladi: Mеndan tashqari, sinfimizdagi barcha o’g’il bolalar
ishtirok etishibdi.4. Ajratilgan izoh aniqlovchi o’z navbatida quyidagi turlarga
bo’linadi:
1) ajratilgan izoh qaratqich-aniqlovchi o’zidan oldingi qaratqich-aniqlovchini
izohlaydi: Bir nеcha kishilarning, ayol va erkaklarning qorasi ko’rindi.
2) ajratilgan sifatlovchi-aniqlovchi sifatlanmishdan kеyin kеlib uni izohlaydi
(ba'zi darsliklarda bu tеrs sifatlovchi-aniqlovchi dеb ataladi.
5. Ajratilgan izoh hol gapda o’zidan oldingi holni izohlab kеladi. Quyidagi hol
turlari ajratiladi:
1) o’rin: Uning qo’lidan ushlab ichkariga, mеhmonxonaga, boshladi.
2) payt: Anjuman bugun, soat bеshda, boshlanadi.
3) ravish(vaziyat): Qo’llar ishlar tеz – mo’'jizakor.
4) maqsad: Shaharga borish uchun, ya'ni o’g’lini ko’rish uchun, ulov qidirdi
5) miqdor-daraja: Bugun sizni yana, ikkinchi marta kеchirishdi.jratilgan izoh
bo’lakli gaplar O’zidan oldingi bo’lakni izohlagan bo’lak ajratilgan izoh bo’lak
dеyiladi: Mеn ishni mana shundan, ya'ni tushuntirishdan boshladim.Ajratilgan
bo’laklarning uyushiq bo’laklardan farqi shundaki, ular bir tushunchaning ikkita
nomidir, ya'ni bir shaxs yoki bir narsa ikki marta nomlanadi, uyushiq bo’laklar esa
bir nеcha shaxs yoki narsani ifodalaydi.
Gap bo’laklarining ajratilishida:
?????? gapda so’z tartibining o’zgarishi,
19

Ajratilgan bo'lak o‘zi izohlayotgan bo'lakdan doimo keyin keladi va yozuvda
vergul, tire va ba’zan qavs bilan ajratiladi.
Bob bo’yicha xulosa
Xulosa qilib aytganda ajratilgan bo’laklarning uyushiq bo’laklardan farqi
shundaki, ular bir tushunchaning ikkita nomidir, ya’ni bir shaxs yoki bir narsa ikki
marta nomlanadi, uyushiq bo’laklar esa bir necha shaxs yoki narsani ifodalaydi.
Gap tarkibidagi ma’lum bo‘lakning ma’nosini ta’kidlab, izohlab keluvchi,
boshqa bo‘laklardan to‘xtam va ohang jihatidan ajralib turuvchi boiaklarga
ajratilgan bo‘laklar, shunday boiakli gaplarga esa ajratilgan bo‘lakli gaplar
deyiladi. Bunday gaplar gap urg‘u (mantiqiy urg‘u)sini oladi. Ajratilgan bo‘laklar
ishtirok etgan gaplar mazmunan murakkablashadi. Gapning asosiy qismi
ifodalagan axborotga ajratilgan boiakdan anglashilgan qo‘shimcha axborot
qo‘shiladi
Gap bo’laklarining ajratilishida gapda so’z tartibining o’zgarishi, gap
bo’laklarining kengayishi, bir bo’lakning o’zidan oldingi bo’lakni izohlashi bir
bo’lakni boshqalardan ajratib bo’rttirib ko’rsatish zaruriyati kabilar sabab bo’lishi
mumkin, Ko’chada borar, g’amgin va o’ychan. Ukasi, ko’zlari chqnagan, unga
g’azab bilan qaradi. Oldinda, muyulishda, bir qora ko’rindi. U har kuni, quyosh
tikka kelganda, shaharga tushadi. Ma’lumki, sintaksisning eng asosiy va markaziy
muammosi gapni tadqiq etishdan iboratdir. Gap kommunikativ ahamiyat kasb
etishi bilan birga o‘ziga xos strukturaga ham ega. Til o‘zining kommunikativ
vazifasini faqat gap orqali amalga oshiradi. Gapning tabiati, mohiyati, uning
konstruktiv-grammatik belgilari, gapning so‘z va so‘z birikmalardan farqi, gapni
bo‘laklarga ajratish masalasi, gapda grammatik va semantik aspektlarning o‘zaro
munosabati, gap muammosi bilan bog‘liq bo‘lgan predikativlik va modallik
kategoriyalarni o‘rganish faqatgina sintaksis uchun emas, balki umumiy
tilshunoslik uchun ham muhim ahamiyat kasb etadi.
24

UMUMIY XULOSALAR
O’zbek tiliga davlat tili maqomining berilishi, uning hamma sohalarda
mustaqilligining ta‘minlanishi bilan o’zbek tiliga qiziqqan barcha kishilarning
tilning ichki tomoni – fonetik, leksik, frazeologik, grammatik xususiyatlarini
o’rganish bilan birgalikda, uning amaliy tomoni, til birliklaridan qanday
foydalanish masalasini o’rganish ham muhim ahamiyatga egaligi o’z isbotini
ko’rsatmoqda. Tilda so’zlovchining tinglovchiga bo’lgan ekspressiv munosabatini
ifoda etuvchi bir talay vositalar mavjud. Frazeologizmlar nominativ va qo’shimcha
(kesatish, jirkanish, nafrat, so’kish, qarg’ish singari salbiy; erkalash, hazil,
rag’batlantirish kabi ijobiy) ma‘no – munosabat aks ettiruvchi nutqiy birliklardir.
Ushbu kurs ishini yozish jarayonida quyidagi xulosalarga kelindi:
1.Grammatika – til sathlari ichida eng turg’un bo’lim hisoblanadi. Grammatik
taraqqiyot bu tilning sifatiy rivojlanishini aks ettiradi, chunki tildagi
qatlam(math)lararo miqdoriy o’zgarishlar grammatikada umumlashadi hamda
grammatik kategoriyalarning, grammatik ma’no ifodalovchi vositalarning
taraqqiyotiga ichki omil bo’lib xizmat qiladi.
2.Grammatik ma’ no, grammatik shakl va grammatik kategoriya grammatikaning
eng muhim tushunchalaridir va bular o`zaro uzviy bog`langan. Grammatik ma’no
tilda rang-barang usullar bilan ifodalanadi.
3.Fe’l zamonlari ham grammatik ma’ no ifodalaydi. Bu zamonlar faqat nutqdagi,
matndagi so`zlarning qaysi zamonga oid ekanligini ko`rsatish bilan
chegaralanmay, balki tashqi dunyoda sodir bo`ladigan voqea va hodisalarning
qachon bo`lib o`tganini, ya'ni aynan gapirilayotgan vaqtda yoki gapirilayotgan
vaqtdan oldin yo keyin sodir bo`layotganligini ifodalash uchun ham xizmat qiladi.
4. Tilimizda juda ko`p holatlarda ayni bir grammatik ma’no sintetik shakl bilan
ham, analitik shakl bilan ham ifodalanishi mumkin.
5. Barcha grammatik vositalar tilning barqarorligi, ta’ sirchanligi va ohangning
to‘g‘ri qo‘llanilishini ta’ minlaydi .

25

MUNDARIJA
KIRISH....................................................................................................................3
I.BOB. AJRATILGAN BÒLAKLAR HAQIDA UMUMIY MA‘LUMOT .
1.1. Ajratilgan bòlaklar va ularning òrganilishi........................................................6
1. 2. Ajratilgan bòlaklar sodda gaplarni kengaytiruvchi birliklarida biridir.............8
II. BOB. AJRATILGAN BÒLAKLARNING TURLARI
2.1. Izohlash orqali bòlaklarga ajratish...................................................................13
2.2. Tartibni òzgartirish orqali bòlaklarga ajratish..................................................21
XULOSA................................................................................................................24
FYDALANILGAN ADABIYOTLAR.................................................................25
2

Ajratilgan bo‘lakning bu ikki xil vazifasi uning ajratish usuli orqali ham bilinib
turadi. Esda saqlang.
2.2. Tartibni òzgartirish orqali bòlaklarga ajratish
Ajratilgan bo‘laklar yuqoridagi vazifaga muvofiq ikki xil yo‘l bilan ajratiladi:
a) tartibni o‘zgartirish;
b) bir nomni boshqacha nomlash. Tartibini o‘zgartirish orqali gap bo‘laklarini
ajratish Sifatlovchi aniqlovchi, odatda, aniqlanmishdan oldin keladi. Ba’zan
tinglovchining diqqati sifatlovchiga tonilganda, so‘zlovchi uning odatdagi tartibini
o‘zgartirib, sifatlanmishdan keyin keltiradi. Natijada sifatlovchi gapning boshqa
bo‘laklaridan boshqacha ohang bilan ajralib qoladi. Sifatlovchining m a’nosi
odatdagi tartib bo‘yicha qo‘llangan sifatlovchiga nisbatan bo‘rttiriladi, alohida ta
’kidlanadi. Gapdagi eng ahamiyatli, yangi axborot tashuvchi qismga aylanadi.
Esda saqlang. Tartibi o‘zgartirilgan, lekin sifatlovchilik xususiyatini saqlab qolgan
sifatlovchi aniqlovchilar ajratilgan bo‘lakka aylanadi. Masalan, Bu о‘zbek yigiti -
tanti, mehribon. Ajratilgan bo‘laklar: a)bir bo‘lak holida keladi: Boyagi
yigitning,Avazning, qo'li gul ekan;
b) birikmali bo‘lak holida keladi. Shu kuni kechqurun, daladan qaytishda, qori
Siddiqjonga hamroh bo 'lib qoldi. Ajratilgan bo‘laklar, gapdagi qaysi bo‘lakka oid
ekanligiga ko‘ra, quyidagi turlarga bo‘linadi: ajratilgan hollar, ajratilgan
aniqlovchilar, ajratilgan izohlovchilar, ajratilgan to‘ldiruvchilar. Ajratilgan hol.
Yuqoridagi mashqdan ma’lum bo‘ladiki, hollar ham, to‘ldiruvchilar ham,
aniqlovchilar ham ajratilgan holda qo‘llanishi mumkin. Ajratilgan hoi o‘zidan
oldin kelgan holning ma’nosiga aniqlik kiritadi, izohlaydi. Ajratilgan boMak
vazifasida ko‘pincha o ‘rin, payt hollari keladi
Vositasiz to‘ldiruvchi ham, vositali to‘ldiruvchi ham ajratilgan bo‘lak sifatida
qo‘llanishi mumkin: Nasihatimni, otangning so ‘zini, esingda tut. Xatni uning о
22

Ajratilgan hol. Bunda gapning bo’lagi ma’nosi juda ham konkret bo’lmagan,
umumiy bo’lgan so’z bilan ifodalanadi^ shu so’zga ajratilgan bo’lak keltirilib,
ma’no avvalgiga nisba-tan konkretlashtiriladi: Yezda, tsovun pishig’ida, havo
kechasi xash dim bo’ladi. («L. u.»)
Ravishdosh ko’pincha maxsus bo’laklar bilan kslib, yoyiq tusga kiradi. Masalan:
Militsiya kapitani Solomonov, bu firibgar-larni tsanday tutish yo’lini o’ylab, Oloy
bozoriga qarab ketmoq-da edi. (Gazetadan.) Ko’rinadiki, bunday vaqtlarda
ravishdopv oborot hosil bo’ladi. Bunday oborotlar ko’pincha ajratilgan bo’-ladi.
Ajratilishning bu tipi mazmun tomoni va boshqa ayrim. jihatlari bilan ergash
gaplarga yaqin turadi.
Bular asosiy harakatga qo’shimcha bo’lgan boshqa bir harakatning bajarilganli-
tini bildiradi.
Bular asosiy harakatga qo’shimcha bo’lgan boshqa bir harakatning bajarilganli-
tini bildiradi.
Ajratilgan to’ldiruvchi: 1. Bunday ajratish olmosh bi-dan ifodalangan
to’ldiruvchining ma’nosini konkretlashtirishda, shuning qo’shimcha belgilarini
ko’rsatishda uchraydi. Masalan: Kecha-kunduz seni, vafodorimni, o’ylayman. 2.
Ajratilgan to’ldi-ruvchi ot bilan ifodalangan to’ldiruvchini ham izohlashi mumkin:
Nasixatimni, otangning so’zini, esingda tut. 3. Ajratilgan to’l-diruvchi o’z oldidagi
ajratilmagan to’ldiruvchi bilan bir xil •formada bo’ladi.
Gapning ajratilgan bo’laklarini analiz qilish yana quyidagi hollarni ko’rsatadi:
Uyushiq bo’laklar umumlashtiruvchi so’zga ega bo’lganda, uyushiq bo’laklar
ajratilgan izohlovchi hisoblanadi: Ikkalamiz — To-lib va men — bugun navbatchi
bo’ldik.
U tsizinikiga, kolxozga, ketdi.— Kolxozga, kizinikiga, Ker en formasidagi tartib
o’zgarishi ajratilgan bo’lakning qaysi element ekanligini ham o’zgartiradi.
16

shu joyda, taxta ko‘prikning ostida, kichik bir buloq bor. Bundan o‘n yil oldin,
1988-yilda, o‘qishni tamomlagan edim.
Ajratilgan to‘ldiruvchio‘zidan oldin kelgan to‘ldiruvchining ma’nosini
izohlaydi, unga aniqlik kiritadi. Vositasiz to‘ldiruvchi ham, vositali to‘ldiruvchi
ham ajratilgan bo‘lak sifatida qo‘llanishi mumkin: Nasihatimni, otangning so‘zini,
esingda tut (vositasiz to‘ldiruvchi).Xatni uning o‘ziga, Muqaddasga, bering
(vositali to‘ldiruvchi).
Ajratilgan aniqlovchishaxs yoki narsaning belgisini, kimga yoki nimaga
qarashliligini ta’kidlab, ayirib ko‘rsatish uchun qo‘llanadi: Qobil bobo,
yalangbosh, yalangoyoq, eshik yonida dag‘-dag‘ qaltirardi. Bizning, o‘quvchi
yoshlarning,o‘zimizga yarasha or-nomusimiz bor.Ajratilgan izohlovchilar, asosan,
izohlanmishdan keyin keladi va o‘ziga xos ohang bilan aytiladi.Ajratilgan
izohlovchilar ko‘pincha egaga taalluqli bo‘ladi: O‘g‘lim, qo‘zichog‘im, orom olib
uxlayapti, – dedi ona. Birozdan so‘ng Hasan aka,fizika o‘qituvchisi, kirib
keldi.Ajratilgan kesim: Uyda ko‘p ish qildi – supurdi, kir yuvdi, tozaladi.
1.2. Ajratilgan bo’laklar sodda gaplarni kengaytiruvchi birliklarida biridir
Gap bo‘laklarining ajratilishida gapda so‘z tartibining o‘zgarishi, gap
bo‘laklarining kengayishi, bir bo‘lakning o‘zidan oldingi bo‘lakni izohlashi bir
bo‘lakni boshqalaridan ajratib bo‘rttirib ko‘rsatish zaruriyati kabilar sabab bo‘lishi
mumkin. M: Ko‘chada borar, g‘amgin va o‘ychan. Ukasi, ko‘zlari chaqnagan, unga
g‘azab bilan qaradi. Oldinda, muyulishda, bir qora ko‘rindi. U har kuni
quyoshtikka kelganda, shaharga tushadi.
Ko‘pincha ravishdosh va sifatdosh bilan ifodalangan hollar ham kengaygan
holda ajratilishi mumkin:O‘zidan-o‘zi hadiksirab, atrofga ola-zarak boqadi. Otasi,
ikki qo‘ltig‘ida narsa ko‘targan holda yo‘lga tushdi.
Quyidagi gap bo‘laklari ajratiladi:
8

Ajratilgan izoh hol gapda o‘zidan oldingi holni izohlab keladi. Quyidagi hol
turlari ajratiladi: 1) O‘rin: Uning qo‘lidan ushlab ichkariga, mehmonxonaga
boshladi. 2) Payt: Anjuman bugun, soat beshda boshlanadi. 3) Ravish (vaziyat):
Qo‘llar ishlar tez – mo‘jizakor. 4) Maqsad: Shaharga borish uchun, ya’ni o‘g’lini
ko‘rish uchun, ulov qidirdi. 5) Miqdor-daraja: Bugun sizni yana, ikkinchi marta
kechirishdi.
Ajratilgan izoh aniqlovchi o‘z navbatida quyidagi turlarga bo‘linadi:ajratilgan
izoh qaratqich-aniqlovchi o‘zidan oldingi qaratqich-aniqlovchini izohlaydi: Bir
necha kishilarning, ayol va erkaklarning qorasi ko‘rindi;ajratilgan sifatlovchi-
aniqlovchi sifatlanmishdan keyin kelib uni izohlaydi (ba’zi darsliklarda bu ters
sifatlovchi-aniqlovchi deb ataladi): Gullar terdim, chiroyli.
Ajratilgan izoh to‘ldiruvchi o‘zidan oldingi to‘ldiruvchini izohlab keladi:
Menga, ya’ni universitet talabasiga, shunday ishonch bildirishyaptimi, demak, men
bor kuchimni ishga solishim kerak. To‘ldiruvchi tashqari, boshqa, o‘rniga, bilan,
birga kabi so‘zli birikmalar bilan ifodalanganda ham ajratiladi: Mendan tashqari, u
ham bor.
Ajratilgan kesim o‘zidan oldin kelgan kesimni izohlaydi: 1) fe’l-kesim: Men uni
ko‘ndirishga harakat qildim, yalindim, yolvordim, hatto tiz cho‘kdim. 2) ot-kesim:
U shoir – inson ruhining bilimdoni.
Ajratilgan ega o‘zakdan oldin kishilik olmoshlari, ot va otlashgan so‘zlar bilan
ifodalanib kelgan egani izohlaydi: Biz, yoshlar, buni esdan chiqarmasligimiz
kerak.
Ajratilgan izoh bo‘laklarda tinish belgilarining ishlatilishi
Yozma nutqda izoh bo‘laklar ko‘pincha vergul va tire bilan ajratiladi:
1) Izoh bo‘laklarning o‘z ichida vergul bo‘lsa, ikki tomoniga tire qo‘yiladi: Endi
odamlar –otliq, piyoda, yosh-qari – uchray boshladi.
9

Ajratilgan izohlovchi bilan izohlanmishning o’zaro sin-taktik aloqasi
tenglanishdir (Bular shu tomoni bilan uyushi^ bo’lakka o’xshasa ham, lekin
uyushiq bo’lakdan tamoman boshqa ho-disadir, ularning o’ziga xos belgilari ko’p.
Masalan, uyushiq, bo’laklardagi sanash intonatsiyasi bularda yo’q).
Izohlovchi-ieohlanmish munosabatining bu ko’rinishi mate-rial (qanday so’z
bilan ifodalanishi) jihatidan bir qancha ko’-rinishlarga ega: kishilik olmoshi+ot
(turdosh yo atoqli ot yokv otlashgan so’z: Ukam, tso’zichog’im, orom olib
uxlayapti), turdosh ot+turdosh ot (Duradgor, amakim, kecha mukofot oldi),
turdosh ot+atoqli ot (Xirurg, Umarov, bu kasalning tuzalishiga ishon-di), atoqli
ot+turdosh ot (Solovьyov, master, delegatlarga har-xil izoxlar berib turdi), atoqli
ot+atoqli ot(Vasilьev, Ser-gey Ivanovich, dunyoga mashxur fiziklardan edi), atoqli
ot+ta-xallus (yoki aksi): Mitingda yozuvchilardan Uyg’un, Otaqo’ziev^ so’zga
chiqdi. (...Otatso’ziev, Uyg’un...)
Yoyiq izohlovchilarda ajralish xususiyati ancha kuchli. Masalan: Ochilov,
zavodimizda nom chitsargan smena masteri, xamma-ga namuna bo’ldi. («S. Uzb.»)
Akang, hammaga tanilgan moxir-uchuvchi,....
Ajratilgan qaratuvchi. Qaratuvchining ot yoki ot vazi-fasidagi so’zdan bo’lishi,
odatda, ajratilgan qaratuvchisining ham shu turda bo’lishini talab qiladi: har ikkisi
qaratqich ke-lishigida bo’ladi. Asli bunda ajratilgan izohlovchining bir ko’-rinishi
kelib chiqadi: Oshpazning, Mamattsulovning, qo’li gul ekan. («S. Uzb.»)
Ajratilgan qaratuvchi. Qaratuvchining ot yoki ot vazi-fasidagi so’zdan bo’lishi,
odatda, ajratilgan qaratuvchisining ham shu turda bo’lishini talab qiladi: har ikkisi
qaratqich ke-lishigida bo’ladi. Asli bunda ajratilgan izohlovchining bir ko’-rinishi
kelib chiqadi: Oshpazning, Mamattsulovning, qo’li gul ekan. («S. Uzb.»)
Ajratilgaya sifatlovchi boshqa bo’laklarga qaraganda juda o* bo’lib, she’riyatda
(ran bo’laklarini odatdagidan boshqacha tar-tibda joylash natijasida) uchraydi.
Misol: Bir tsiz tug’ildig ninni. (0.) CHog’ishtiring: ninni qiz. Kamzul kiydim,
tirinka^ seni sevdim surunka (Qo’shitsdan. CHog’ishtiring: tirinka kamzul).
15

2) Ajratilgan bo‘lak kengayib, uyushib, gap oxirida kelsa, undan oldin tire
qo‘yiladi: Mening o‘z muhabbatim bor – toza va musaffo!
3) Bosh kelishikdagi kishilik olmoshini izohlagan bo‘laklardan avval tire, keyin
vergul qo‘yiladi: Men – Fozilova Fotima, VII sinfda o‘qiyman.
4) Yozma nutqdagi: Otam – Ilyos Tohirov, zavodda ishlaydi, kabi gaplarda ham
shunday.
Gapning ikkinchi darajali bo’laklari fikrni odat-dagiga qaraganda kuchli, ifodali,
ta’sirli qilib berish, bu bo’-lakni mazmun jihatidan kuchaytirish, grammatik
jihatdan mus-taqil holga qo’yish (nisbiy mustaqillik) uchun maxsus intonatsiya
bilan, pauzalar bilan ajratiladi. Masalan: Onam, mehribonim, keldi.
Bu misoldagi mehribonim bo’lagi onam bo’lagining aniqlovchi-sidir: mehribon
onam. Bu aniqlovchini aniqlanmishdan keyin keltirib, uni ikki tomondan maxsus
pauza bilan, maxsus intonatsiya orqali ajratib aytish natijasida shunday
o’zgarishlar hosil bo’ldi:
Bu bo’lakning mazmun ahamiyati avvalgiga nisbatan kuchay-di: uning mazmuni
ta’kid bilan berildi, unga diqqat kuchayii-rildi.
Buning natijasida u bo’lak avvalgi holatdagiga nisbatan (mehribon ona)
kuchaygan ayrimlik va mustaqillikka (nisbiy mustaqillikka) ega bo’ldi: mehribon
ona birikmasida birinchi so’z ikkinchi (bosh — hokim) so’zga tobe, qaram, u bilan
zich bog’-langan: onam, mehribonim konstruktsiyasida esa keyingi so’zning o’zi
ayrim tasdiqni bildirish darajasiga borib qolgan. CHog’ish-tiring: Mehribon onam
keldi — Onam, mehribonim, keldi.— Onam keldi, u mehribon. Demak, bu
aniqlovchi predikativlik elementi-ga — yarim predikativlikka ega.
Aniqlovchining ajratilishy fikrni emoshyunallik bilan, ifodali, ta’sirli qilib
berishga xizmat qiladi.
10

Gapning uyushiq boʻlaklari

Купить