Gaz fraksiyalarini ajratish jarayonini avtomatlashtirish - Texnika va texnologiya - Diplom ishlar

Dokument ma'lumotlari

Narxi	400000UZS
Hajmi	4.5MB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	26 Iyun 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Diplom ishlar
Fan	Texnika va texnologiya

Sotuvchi

Aslanbek

Ro'yxatga olish sanasi 23 May 2024

2 Sotish

Gaz fraksiyalarini ajratish jarayonini avtomatlashtirish

Sotib olish

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM , FAN VA
INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
TOSHKENT KIMY O – TEXNOLOGIY A INSTITUTI
“OZIQ – OVQAT MAHSULOTLARI TEXNOLOGIY A SI” FAKULTETI
“INFORMATIKA, AVTOMATLASHTIRISH VA BOSHQARUV”
KAFEDRASI
“Gaz fraksiyalarini ajratish jarayonini avtomatlashtirish ”
mavzu si dagi malakaviy bitiruv ishining
TUSHUNTIRISH XATI
« IAB» k afedra si mudiri : dots.Boboyorov
R.O.
Malakaviy bitiruv ishining
raxbari: katt o’qit. Yunusov B.I.
Malakaviy bitiruv i shini bajardi: Qodirqulov S.Sh
TOSHKENT – 202 4

Mundarija
1. Kirish...........................................................................................................
2. Texnologik jarayon tavsifi...........................................................................
3. Texnologik jarayonni avtomatlashtirishning funksional chizmasi va
bayoni..........................................................................................................
4. Avtomatlashtirish vositalarining buyurtma spetsifikatsiyasi......................
5. Prinsipial boshqarish va signallash tizimlarini loyihalash...........................
6. Elektr manba prinsipial chizmasining bayoni..............................................
7. Avtomatik rostlash tizimini hisobi...............................................................
8. Gazni fraksiyalarga ajratish jarayonini boshqarish tizim arxitektura
bayoni........................................................................................
9. Texnik – iqtisodiy xisob qismi....................................................................
10. Hayot faoliyati xavfsizligi qismi.................................................................
11. Xulosa.........................................................................................................
12. Foydalanilgan adabiyotlar...........................................................................

Kirish
Bugungi kunda O‘zbekiston neft-gaz sanoati nafaqat yer osti boyliklarini qazib
olish, balki xomashyoni qayta ishlash va mahsulot ishlab chiqaruvchi majmualar
tizimiga aylandi. Bu tarmoq yuksak rivojlangan sanoat ichki va tashqi bozorlarda talab
yuqori bo‘lgan mahsulotlar ishlab chiqarish va sotish bo‘yicha qator yirik korxonalarni
birlashtirdi.
Hozirgi bosqichda tarmoqning asosiy iqtisodiy yo‘nalishlaridan biri uglevodorod
xomashyosini chuqur qayta ishlash va undan qo‘shimcha qiymatga ega mahsulotlar
ishlab chiqarish, xorijiy investitsiyalarni jalb etish hamda eksport geografiyasini
kengaytirish hisoblanadi. Bu boradagi loyihalarni amalga oshirish uchun
mamlakatimizga neft va gazni qazib chiqarishda yetakchi qator yirik chet el
kompaniyalari jalb etilmoqda. Rossiyaning “Lukoyl” neft kompaniyasi bilan
hamkorlikda “Qandim-Xauzak-Shodi-Ko‘ng‘irot” mahsulot taqsimoti bitimi doirasida
bunyod etilgan Qandim gazni qayta ishlash majmuasi ulardan biridir.
Korxona foydalanishga topshirilgach, 2 mingdan ortiq doimiy ish o‘rni yaratildi.
Qandim gazkondensat konlari guruhi negizida bunyod etilgan mazkur sanoat korxonasi
O‘zbekiston – Rossiya hamkorligining yuksak namunasidir. Uning ishlab chiqarish
quvvati yiliga 8,1 milliard kub metr tabiiy gazni qayta ishlashga mo‘ljallangan.
Majmua to‘la quvvat bilan ishlaganda 212 ming tonna sof oltingugurt, 134 ming tonna
barqarorlashtirilgan gaz kondensati olinadi, tozalangan tabiiy gaz eksportga
yo‘naltiriladi.
Davlatimiz rahbari Harakatlar strategiyasiga muvofiq amalga oshirilayotgan ishlar
sanoatning yetakchi yo‘nalishlarini izchil rivojlantirishga xizmat qilayotganini
ta’kidladi. Yoqilg‘i-energetika tarmog‘iga to‘g‘ridan-to‘g‘ri xorijiy investitsiyalar jalb
etilayotgani, Qandim gazni qayta ishlash majmuasi O‘zbekiston bilan Rossiya
hamkorligi barcha sohada jadal rivojlanib borayotganining yorqin namunasi ekanini
qayd etdi.
Yangi korxona viloyat iqtisodiyoti uchun o‘ziga xos lokomotiv bo‘libgina
qolmasdan, butun mamlakatimizni uglevodorod mahsulotlari bilan ta’minlash tizimini
tubdan yaxshilash va eksport hajmini oshirish imkonini beradi. Davlatimiz rahbarining

2016 yil 28 sentabrdagi «2016 – 2020 yillarda uglevodorod xom ashyosini chuqur
qayta ishlash negizida eksportga yo‘naltirilgan tayyor mahsulotlar ishlab chiqarishni
ko‘paytirish chora-tadbirlari to‘g‘risida»gi qarori asosida bu boradagi ishlar izchil
rivojlantiriladi.
Umumiy qiymati 3 milliard dollardan ziyod ushbu ulkan loyihada Janubiy
Koreyaning "Xyunday injenering" kompaniyasi asosiy quruvchi-pudratchilardan bo‘ldi.
Hech shubhasiz, bu yangi sanoat kompleksi nafaqat O‘zbekiston, balki Markaziy Osiyo
mintaqasidagi noyob sanoat ob’ektlaridan biriga aylandi. Prezident Shavkat Mirziyoev
alohida ta’kidlaganidek, O‘zbekiston faqat tabiiy xomashyosi bilan cheklanmay, uni
chuqur qayta ishlashda Qandim majmuasi katta imkoniyat yaratadi.
Qandim gazni qayta ishlash majmuasining 19 aprel 2018 yilda ishga tushirilishi
O‘zbekistonda gaz konlarini o‘zlashtirishda yangi bosqichni boshlab berdi. O‘zbekiston
iqtisodiyotining yetakchi tarmoqlaridan biri bo‘lgan neft-gaz sohasi rivoji
mamlakatimiz iqtisodiy yuksalishi va xalqimiz farovonligi yanada oshishida muhim
omil bo‘ladi.
Energetika sohasini yanada rivojlantirishga qaratilgan chora-tadbirlarga muvofiq,
Jizzax viloyatida zamonaviy neftni qayta ishlash kompleksi barpo etiladi. Qiymati 2,2
milliard dollar bo‘lgan loyiha yiliga 5 million tonna neft xomashyosini qayta ishlash
imkonini beradi. Rejaga ko‘ra, yangi qurilayotgan zavod har yili 3,7 million tonna
motor moyi, 700 ming tonna aviatsiya kerosini va 300 ming tonna qushimcha neft
mahsulotlari ishlab chiqarish quvvatiga ega bo‘ladi. Zavod qurib bitkazilishi 2022 yilga
rejalashtirilgan. Umumiy qiymati 2,2 milliard dollar bo‘lgan neftni qayta ishlash zavodi
yiliga 5 million tonna neftni qayta ishlash quvvatiga ega bo‘ladi. Yangi zavodga xom
ashyo Rossiyadan, Qozog‘iston orqali olib kelinadi.
O‘zbekiston prezidentining Qozog‘iston va Rossiyaga davlat tashriflarida olib
borilgan samarali muzokaralar natijasida majmua uchun xomashyo yaqinda barpo
etiladigan neft quvuri orqali yetkazib kelinadi. Bu energiya resurslarini yetkazish
xarajatlarini keskin kamaytiradi va loyihaning iqtisodiy samaradorligini oshiradi.
Majmuaning geografik joylashuvi ishlab chiqarilgan mahsulotni mamlakatning barcha
hududlariga va eksportga minimal xarajatlar bilan yetkazish imkoniyatini ta’minlaydi.

Zavodda uglevodorod xomashyosini chuqur qayta ishlash bo‘yicha eng
zamonaviy, ekologik va energetik jihatdan samarador texnologiyalar o‘rnatiladi. Ular
asosida jahon standartlariga javob beradigan motor va aviatsiya yoqilg‘isi, benzol,
mazut, bitum va boshqa neft mahsulotlari ishlab chiqariladi. Majmuaning ishga
tushirilishi 2 mingdan ziyod, iqtisodiyotga aloqador va xizmat ko‘rsatish tarmoqlarida
qo‘shimcha 14 mingdan ortiq kishining bandligini ta’minlashga xizmat qiladi.
O‘zbekiston uzoq muddatli loyihalarni amalga oshirish imkonini beradigan
muhim uglevodorodli salohiyatga ega. Hisob-kitoblarga ko‘ra, Markaziy Osiyodagi
barcha mineral zaxiralarning uchdan bir qismi O‘zbekistonda joylashgan.
Mamlakatimiz gazni qazib chiqarish bo‘yicha dunyoning ilg‘or yigirmataligiga kiradi.
O‘zbekiston iqtisodiyotining lokomotivlaridan biri bo‘lgan Muborak gazni qayta
ishlash zavodida kelgusi yili qo‘shimcha ravishda 6 milliard kub metr tabiiy gazni
oltingugurtdan tozalaydigan bloklar to‘liq faoliyat boshlaydi.

Texnologik jarayon tavsifi
Gaz fraksiyalarini ajratish jarayoni tabiiy gazni turli fraksiyalarga ajratib olish
uchun ishlatiladigan muhim texnologik jarayondir. Bu jarayon gazlarni qayta ishlash
zavodlarida amalga oshiriladi va u gazning turli komponentlarini ajratib olishga
qaratilgan. Gaz fraksiyalarini ajratishning asosiy maqsadi yengil uglevodorodlarni,
masalan, metan, etan, propan va butan kabi gazlarni ajratib olishdir. Bu jarayonda
ko‘plab datchiklar va asboblar qo‘llaniladi, ular jarayonni nazorat qilish va
boshqarishda muhim rol o‘ynaydi.
Gaz fraksiyalarini ajratish jarayoni odatda bir necha bosqichda amalga
oshiriladi, har bir bosqichda turli komponentlar ajratib olinadi.
Birinchi bosqichda (C1-C5). Gaz fraksiyalash jarayoni tabiiy gazni tozalash va
tayyorlash bilan boshlanadi. Tabiiy gazni tozalash jarayonining asosiy maqsadi
uning tarkibidagi aralashmalarni, jumladan, oltingugurt birikmalari, suv bug'lari,
azot, va boshqa aralashmalarni olib tashlaydi. Birinchi bosqichda tabiiy gaz (C1-C5)
rektifikatsiya kolonnasiga (1-K-1) kiradi. 1-K-1 kolonna: Bu rektifikatsiya
kolonnasi bo‘lib, tabiiy gazning yengil va og'ir komponentlarini ajratadi. -PC Bu
datchik kolonna ichidagi bosimni o‘lchaydi va nazorat qiladi. -FC Bu datchik gaz
oqimini o‘lchaydi va nazorat qiladi. - LC Bu datchik suyuqlik darajasini o‘lchaydi
va nazorat qiladi. - TC Bu datchik haroratni o‘lchaydi va nazorat qiladi. Bu yerda
gazning yengil va og'ir komponentlari ajratiladi. Og'ir komponentlar kolonning
pastki qismida kondensatlanadi va ajratib olinadi, yengil komponentlar esa yuqori
qismda qoladi.
Ikkinchi bosqich. Tabiiy gazni qattiq zarrachalardan tozalash uchun birinchi
qadam gazni filtrlashdir. Bu bosqichda gaz maxsus filtrlardan o‘tkazilib, undagi
chang, qum va boshqa qattiq zarrachalar ajratib olinadi. Ikkinchi bosqichda birinchi
kolonnadan ajratilgan gaz ikkinchi rektifikatsiya kolonnasiga (1-K-2) kiradi. 1-K-2
kolonna: Bu rektifikatsiya kolonnasi bo‘lib, birinchi kolonnadan ajratilgan gazni
qayta ishlaydi. - XK-1 va XK-2: Bu issiqlik almashinuvchilari bo‘lib, gazni sovutish
yoki isitish uchun ishlatiladi. - PC, FC, LC, TC: Bu datchiklar yuqoridagi kabi

kolonna ichidagi bosim, oqim, sath va haroratni o‘lchash va nazorat qilish uchun
qo‘llaniladi.
Bu kolonnada yana bir bor ajratish jarayoni amalga oshiriladi, natijada turli
komponentlar ajratib olinadi.
Tabiiy gazni fraksiyalash jarayonida uning haroratini pasaytirish muhim
bosqich hisoblanadi. Gazni sovutish jarayoni gazni bosqichma-bosqich past
haroratga tushirish va turli komponentlarning suyuq holatga o‘tishini ta'minlash
uchun zarur hisoblanadi. Birlamchi sovutish: Birlamchi sovutish jarayonida gazning
harorati -30°C dan -40°C gacha pasaytiriladi. Bu bosqichda propan va boshqa yengil
uglevodorodlar suyuq holatga o‘tadi. Keyingi bosqichda gazning harorati -100°C
dan -150°C gacha pasaytiriladi. Bu bosqichda etan va metan suyuq holatga o‘tadi.
Tez harakatlanadigan distillatsiya. Bu usul gazni tez sovutish va turli
fraksiyalarga ajratish uchun ishlatiladi. Gaz fraksiyalash kolonasida qizdirilib, har
xil nuqtalarda kondensatsiyalanadi va suyuq fraksiyalar ajratiladi. Qaytarish sikllari
fraksiyalash jarayonida gaz va suyuqlik qayta-qayta kolona ichida aylanib, turli
komponentlar to‘liq ajratilgunga qadar davom etadi.
Uchinchi bosqich. Uchinchi bosqichda ikkinchi kolonnadan ajratilgan gaz
uchinchi rektifikatsiya kolonnasiga (1-K-3) kiradi. Bu yerda butan va boshqa
komponentlar ajratiladi. -1-K-3 kolonna: Bu rektifikatsiya kolonnasi bo‘lib, ikkinchi
kolonnadan ajratilgan gazni qayta ishlaydi va keyingi jarayonga yuboradi. - PC, FC,
LC, TC: Bu datchiklar kolonna ichidagi bosim, oqim, daraja va haroratni o‘lchash
va nazorat qilish uchun o’rnatiladi.

Texnologik jarayonni avtomatlashtirishning
funksional chizmasi va bayoni
Gaz fraksiyalarini ajratish jarayoni tabiiy gazni turli fraksiyalarga ajratish
uchun ishlatiladigan muhim texnologik jarayonlardan biridir. Bu jarayon gazlarni
qayta ishlash zavodlarida amalga oshiriladi va gazning turli komponentlarini ajratib
olishga qaratilgan. Gaz fraksiyalarini ajratishning asosiy maqsadi yengil
uglevodorodlarni, masalan, metan, etan, propan va butan kabi gazlarni ajratib
olishdir. Bu jarayonda ko‘plab datchiklar va asboblar qo‘llaniladi, ular jarayonni
nazorat qilish va boshqarishda muhim rol o‘ynaydi.
Gaz fraksiyalarini ajratish jarayoni odatda bir nechta bosqichda o'tkaziladi, va
har bir bosqichda turli komponentlar ajratib olinadi.
Birinchi bosqichda. Gaz fraksiyalash jarayoni tabiiy gazni tozalash va
tayyorlash bilan boshlanadi Tabiiy gazni tozalash jarayonining asosiy maqsadi
uning tarkibidagi aralashmalarni, jumladan, oltingugurt birikmalari, suv bug'lari,
azot, va boshqa aralashmalarni olib tashlaydi. Birinchi bosqichda tabiiy gaz
rektifikatsiya kolonnasiga (1-K-1) kirishida sarfni nazorat qilishda pnevmаtik signаl
o‘zgаrtirgichli РАСК5100 (poz. 1-1) yordаmidа o‘lchаnib, sarfga proporsionаl
pnevmаtik signаlgа аylаntirilаdi vа shchitdа o‘rnаtilgаn pnevmаtik ikkilаmchi
o‘lchov аsbobi PV4-2E (poz. 1-2) yordаmidа o‘lchаnаdi. 1-K-1 kolonna: Bu
rektifikatsiya kolonnasi bo‘lib, tabiiy gazning yengil va og'ir komponentlarini
ajratadi. Bu yerda gazning yengil va og'ir komponentlari ajratiladi. Og'ir
komponentlar kolonning pastki qismida kondensatlanadi va ajratib olinadi, yengil
komponentlar esa yuqori qismda qoladi. 1-K-1 kolonnadan 1-T-1 ga kelgan
komponentda sathni pnevmаtik signаl o‘zgаrtirgichli buyokli (qаlqovuchli) sаtx
o‘lchаgich PIUP (poz. 2 -1) yordаmidа o‘lchаnib, sаtxgа proporsionаl bo‘lgаn
pnevmаtik signаl shchitdаgi pnevmаtik ikkilаmchi аsbobgа FK-0071 (PV10-1E
ning zаmonаviy аnаlogi) (poz. 2 -2) vа rostlаsh uchun pnevmаtik proporsionаl
integrаl rostlаgich FR-0091 (PR3-31 ning zаmonаviy аnаlogi) (poz. 2 -3) solishtirish
elementigа uzаtilаdi. 1-T-1 dan 1-K-1 kolonnaga qaytgan komponent temperаturаsi
pnevmаtik signаl o‘zgаrtirgichli gаzli mаnometrik termometr 13TD73 (poz. 3 -1)

yordаmidа o‘lchаnib, temperаturаgа proporsionаl pnevmаtik signаlgа аylаntirilаdi
vа shchitdа o‘rnаtilgаn pnevmаtik ikkilаmchi o‘lchov аsbobi PV4-2E (poz. 3 -2)
yordаmidа o‘lchаnаdi. 1-K-1 kolonnadagi bosimni nazorat qilishda Oddiy texnik
manometr OBM-100 (poz. 4-1), shkala 0-0.4Mpa yordamida o‘lchanadi. Pnevmatik
signal o‘zgartirgichli gazli manometr. O‘lchash diapazoni 0-150 0
S. Manba bosimi
0,14MPa, chiqish signali 0,02-0,1MPa ega TPG 189P (poz. 4-3) markali bosimni
rostlaydi.
1-K-1 kolonnadan yuqori chiqish qismidan AVG-1 ga kirish nuqtasida ham
bosimni nazorat qilishda Oddiy texnik manometr OBM-100 (poz. 5-1), shkala 0-
0.4Mpa yordamida o‘lchanadi. Pnevmatik signal o‘zgartirgichli gazli manometr.
O‘lchash diapazoni 0-150 0
S. Manba bosimi 0,14MPa, chiqish signali 0,02-0,1MPa
ega TPG 189P (poz. 5-3) markali bosimni rostlaydi. AVG-1 dan kirish nuqtasida
t emperаturаni rostlаsh uchun temperаturа pnevmаtik signаl o‘zgаrtirgichli gаzli
mаnometrik termometr 13TD73 (poz. 6-1 ) yordаmidа o‘lchаnib, temperаturаgа
proporsionаl pnevmаtik signаlgа аylаntirilib mаsofаgа, METRАN firmаsining
shchitdаgi ikkilаmchi pnevmаtik аsbob FK-0071 (PV10-1E ning zаmonаviy
аnаlogi) gа (poz. 6 -2) o’lchanadi. KX-1 dan chiqish nuqtasida t emperаturаni rostlаsh
uchun temperаturа pnevmаtik signаl o‘zgаrtirgichli gаzli mаnometrik termometr
13TD73 (poz. 7-1 ) yordаmidа o‘lchаnib, temperаturаgа proporsionаl pnevmаtik
signаlgа аylаntirilib mаsofаgа, METRАN firmаsining shchitdаgi ikkilаmchi
pnevmаtik аsbob FK-0071 (PV10-1E ning zаmonаviy аnаlogi) gа (poz. 7 -2) vа
pnevmаtik proporsionаl integrаl rostlаgich FR-0091 (PR3-31 ning zаmonаviy
аnаlogi) (poz. 7 -3) orqali rostlа nadi. 1-E-1 kalonnadagi sathni nazorat qilishda
pnevmаtik signаl o‘zgаrtirgichli buyokli (qаlqovuchli) sаtx o‘lchаgich PIUP (poz. 8 -
1) yordаmidа o‘lchаnib, sаtxgа proporsionаl bo‘lgаn pnevmаtik signаl shchitdаgi
pnevmаtik ikkilаmchi аsbobgа FK-0071 (PV10-1E ning zаmonаviy аnаlogi) (poz. 8 -
2) vа rostlаsh uchun pnevmаtik proporsionаl integrаl rostlаgich FR-0091 (PR3-31
ning zаmonаviy аnаlogi) (poz. 8 -3) solishtirish elementigа uzаtilаdi. keyingi
bosqichga gaz maxsus filtrlardan o‘tkazishda, undagi chang, qum va boshqa qattiq
zarrachalar ajratib olinmagan yoki talabga javob bermagan gazlar 1-K-1 kalonnasiga
qaytgan gazni sarfni nazorat qilishda pnevmаtik signаl o‘zgаrtirgichli РАСК5100

(poz. 9 -1) yordаmidа o‘lchаnib, sarfga proporsionаl pnevmаtik signаlgа аylаntirilаdi
vа shchitdа o‘rnаtilgаn pnevmаtik ikkilаmchi o‘lchov аsbobi PV4-2E (poz. 9 -2) vа
rostlаsh uchun pnevmаtik proporsionаl integrаl rostlаgich FR-0091 (PR3-31 ning
zаmonаviy аnаlogi) (poz. 9 -3) yordаmidа o‘lchаnаdi. 1-E-1 kalonnadagi yuqori
qismidan quruq gaz chiqib ketishida undagi sarf miqdorini nazorat qilishda
pnevmаtik signаl o‘zgаrtirgichli РАСК5100 (poz. 10 -1) yordаmidа o‘lchаnib, sarfga
proporsionаl pnevmаtik signаlgа аylаntirilаdi vа shchitdа o‘rnаtilgаn pnevmаtik
ikkilаmchi o‘lchov аsbobi PV4-2E (poz. 10 -2) vа rostlаsh uchun pnevmаtik
proporsionаl integrаl rostlаgich FR-0091 (PR3-31 ning zаmonаviy аnаlogi) (poz. 10 -
3) yordаmidа o‘lchаnаdi .
Ikkinchi bosqich. Tabiiy gazni qattiq zarrachalardan tozalash uchun birinchi
qadam gazni filtrlashdir. Bu bosqichda gaz maxsus filtrlardan o‘tkazilib, undagi
chang, qum va boshqa qattiq zarrachalar ajratib olinadi. Bu kolonnada yana bir bor
ajratish jarayoni amalga oshiriladi, natijada turli komponentlar ajratib olinadi.
Tabiiy gazni fraksiyalash jarayonida uning haroratini pasaytirish muhim
bosqich hisoblanadi. Gazni sovutish jarayoni gazni bosqichma-bosqich past
haroratga tushirish va turli komponentlarning suyuq holatga o‘tishini ta'minlash
uchun zarur hisoblanadi. Birlamchi sovutish: Birlamchi sovutish jarayonida gazning
harorati -30°C dan -40°C gacha pasaytiriladi. Bu bosqichda propan va boshqa yengil
uglevodorodlar suyuq holatga o‘tadi. Keyingi bosqichda gazning harorati -100°C
dan -150°C gacha pasaytiriladi. Bu bosqichda etan va metan suyuq holatga o‘tadi.
Tez harakatlanadigan distillatsiya. Bu usul gazni tez sovutish va turli
fraksiyalarga ajratish uchun ishlatiladi. Gaz fraksiyalash kolonasida qizdirilib, har
xil nuqtalarda kondensatsiyalanadi va suyuq fraksiyalar ajratiladi. Qaytarish sikllari
fraksiyalash jarayonida gaz va suyuqlik qayta-qayta kolona ichida aylanib, turli
komponentlar to‘liq ajratilgunga qadar davom etadi.
Ikkinchi bosqichda birinchi kolonnadan ajratilgan gaz ikkinchi rektifikatsiya
kolonnasiga nasos yordamida (1-K-2) kiradi. 1-K-2 kolonna bu rektifikatsiya
kolonnasi bo‘lib, birinchi kolonnadan ajratilgan gazni qayta ishlaydi. 1-K-2
kolonnadagi temperаturаsi pnevmаtik signаl o‘zgаrtirgichli gаzli mаnometrik
termometr 13TD73 (poz. 12 -1) yordаmidа o‘lchаnib, temperаturаgа proporsionаl

pnevmаtik signаlgа аylаntirilаdi vа shchitdа o‘rnаtilgаn pnevmаtik ikkilаmchi
o‘lchov аsbobi PV4-2E (poz. 12 -2) pnevmаtik proporsionаl integrаl rostlаgich FR-
0091 (PR3-31 ning zаmonаviy аnаlogi) (poz. 12 -3) orqali rostlа nadi. 1-K-2
kolonnadan 1-T-2 ga kelgan komponentda sathni pnevmаtik signаl o‘zgаrtirgichli
buyokli (qаlqovuchli) sаtx o‘lchаgich PIUP (poz. 13 -1) yordаmidа o‘lchаnib, sаtxgа
proporsionаl bo‘lgаn pnevmаtik signаl shchitdаgi pnevmаtik ikkilаmchi аsbobgа
FK-0071 (PV10-1E ning zаmonаviy аnаlogi) (poz. 13- 2) vа rostlаsh uchun
pnevmаtik proporsionаl integrаl rostlаgich FR-0091 (PR3-31 ning zаmonаviy
аnаlogi) (poz. 13 -3) solishtirish elementigа uzаtilаdi. 1-K-2 kolonnadagi bosimni
nazorat qilishda Oddiy texnik manometr OBM-100 (poz. 15-1), shkala 0-0.4Mpa
yordamida o‘lchanadi. Pnevmatik signal o‘zgartirgichli gazli manometr. O‘lchash
diapazoni 0-150 0
S. Manba bosimi 0,14MPa, chiqish signali 0,02-0,1MPa ega TPG
189P (poz. 15-3) markali bosimni rostlaydi. 1-E-2 kalonnadagi yuqori qismidan
quruq gaz chiqib ketishida undagi bosim miqdorini bosimni nazorat qilishda Oddiy
texnik manometr OBM-100 (poz. 16-1), shkala 0-0.4Mpa yordamida o‘lchanadi.
Pnevmatik signal o‘zgartirgichli gazli manometr. O‘lchash diapazoni 0-150 0
S.
Manba bosimi 0,14MPa, chiqish signali 0,02-0,1MPa ega TPG 189P (poz. 16-3)
markali bosimni rostlaydi. AVG-2 dan kirish nuqtasida t emperаturаni rostlаsh
uchun temperаturа pnevmаtik signаl o‘zgаrtirgichli gаzli mаnometrik termometr
13TD73 (poz. 17-1 ) yordаmidа o‘lchаnib, temperаturаgа proporsionаl pnevmаtik
signаlgа аylаntirilib mаsofаgа, METRАN firmаsining shchitdаgi ikkilаmchi
pnevmаtik аsbob FK-0071 (PV10-1E ning zаmonаviy аnаlogi) gа (poz. 17 -2)
o’lchanadi. KX-2 dan chiqish nuqtasida t emperаturаni rostlаsh uchun temperаturа
pnevmаtik signаl o‘zgаrtirgichli gаzli mаnometrik termometr 13TD73 (poz. 18-1 )
yordаmidа o‘lchаnib, temperаturаgа proporsionаl pnevmаtik signаlgа аylаntirilib
mаsofаgа, METRАN firmаsining shchitdаgi ikkilаmchi pnevmаtik аsbob FK-0071
(PV10-1E ning zаmonаviy аnаlogi) gа (poz. 18 -2) vа pnevmаtik proporsionаl
integrаl rostlаgich FR-0091 (PR3-31 ning zаmonаviy аnаlogi) (poz. 18 -3) orqali
rostlа nadi. 1-E-2 kalonnadagi sathni nazorat qilishda pnevmаtik signаl
o‘zgаrtirgichli buyokli (qаlqovuchli) sаtx o‘lchаgich PIUP (poz. 19 -1) yordаmidа
o‘lchаnib, sаtxgа proporsionаl bo‘lgаn pnevmаtik signаl shchitdаgi pnevmаtik

ikkilаmchi аsbobgа FK-0071 (PV10-1E ning zаmonаviy аnаlogi) (poz. 19 -2) vа
rostlаsh uchun pnevmаtik proporsionаl integrаl rostlаgich FR-0091 (PR3-31 ning
zаmonаviy аnаlogi) (poz. 19 -3) solishtirish elementigа uzаtilаdi.
Uchinchi bosqich. Uchinchi bosqichda ikkinchi kolonnadan ajratilgan gaz
uchinchi rektifikatsiya kolonnasiga (1-K-3) kiradi. Bu yerda butan va boshqa
komponentlar ajratiladi. -1-K-3 kolonna: Bu rektifikatsiya kolonnasi bo‘lib, ikkinchi
kolonnadan ajratilgan gazni qayta ishlaydi va keyingi jarayonga yuboradi.
1-K-2 kalonnasiga qaytgan gazni sarfni nazorat qilishda pnevmаtik signаl
o‘zgаrtirgichli РАСК5100 (poz. 20 -1) yordаmidа o‘lchаnib, sarfga proporsionаl
pnevmаtik signаlgа аylаntirilаdi vа shchitdа o‘rnаtilgаn pnevmаtik ikkilаmchi
o‘lchov аsbobi PV4-2E (poz. 20 -2) vа rostlаsh uchun pnevmаtik proporsionаl
integrаl rostlаgich FR-0091 (PR3-31 ning zаmonаviy аnаlogi) (poz. 20 -3) yordаmidа
o‘lchаnаdi. 1-K-3 kolonnadagi temperаturаsi pnevmаtik signаl o‘zgаrtirgichli gаzli
mаnometrik termometr 13TD73 (poz. 22 -1) yordаmidа o‘lchаnib, temperаturаgа
proporsionаl pnevmаtik signаlgа аylаntirilаdi vа shchitdа o‘rnаtilgаn pnevmаtik
ikkilаmchi o‘lchov аsbobi PV4-2E (poz. 22 -2) pnevmаtik proporsionаl integrаl
rostlаgich FR-0091 (PR3-31 ning zаmonаviy аnаlogi) (poz. 22 -3) orqali rostlа nadi.
1-K-3 kolonnadan 1-T-3 ga kelgan komponentda sathni pnevmаtik signаl
o‘zgаrtirgichli buyokli (qаlqovuchli) sаtx o‘lchаgich PIUP (poz. 23 -1) yordаmidа
o‘lchаnib, sаtxgа proporsionаl bo‘lgаn pnevmаtik signаl shchitdаgi pnevmаtik
ikkilаmchi аsbobgа FK-0071 (PV10-1E ning zаmonаviy аnаlogi) (poz. 23- 2) vа
rostlаsh uchun pnevmаtik proporsionаl integrаl rostlаgich FR-0091 (PR3-31 ning
zаmonаviy аnаlogi) (poz. 23 -3) solishtirish elementigа uzаtilаdi. 1-K-3 kolonnadagi
bosimni nazorat qilishda Oddiy texnik manometr OBM-100 (poz. 25-1), shkala 0-
0.4Mpa yordamida o‘lchanadi. Pnevmatik signal o‘zgartirgichli gazli manometr.
O‘lchash diapazoni 0-150 0
S. Manba bosimi 0,14MPa, chiqish signali 0,02-0,1MPa
ega TPG 189P (poz. 25-3) markali bosimni rostlaydi. 1-E-3 kalonnadagi yuqori
qismidan quruq gaz chiqib ketishida undagi bosim miqdorini bosimni nazorat
qilishda Oddiy texnik manometr OBM-100 (poz. 26-1), shkala 0-0.4Mpa yordamida
o‘lchanadi. Pnevmatik signal o‘zgartirgichli gazli manometr. O‘lchash diapazoni 0-
150 0
S. Manba bosimi 0,14MPa, chiqish signali 0,02-0,1MPa ega TPG 189P (poz.

26-3) markali datchik bosimni rostlaydi.
AVG-3 dan kirish nuqtasida t emperаturаni rostlаsh uchun temperаturа
pnevmаtik signаl o‘zgаrtirgichli gаzli mаnometrik termometr 13TD73 (poz. 27-1 )
yordаmidа o‘lchаnib, temperаturаgа proporsionаl pnevmаtik signаlgа аylаntirilib
mаsofаgа, METRАN firmаsining shchitdаgi ikkilаmchi pnevmаtik аsbob FK-0071
(PV10-1E ning zаmonаviy аnаlogi) gа (poz. 27 -2) o’lchanadi. KX-3 dan chiqish
nuqtasida t emperаturаni rostlаsh uchun temperаturа pnevmаtik signаl o‘zgаrtirgichli
gаzli mаnometrik termometr 13TD73 (poz. 28-1 ) yordаmidа o‘lchаnib,
temperаturаgа proporsionаl pnevmаtik signаlgа аylаntirilib mаsofаgа, METRАN
firmаsining shchitdаgi ikkilаmchi pnevmаtik аsbob FK-0071 (PV10-1E ning
zаmonаviy аnаlogi) gа (poz. 28 -2) vа pnevmаtik proporsionаl integrаl rostlаgich FR-
0091 (PR3-31 ning zаmonаviy аnаlogi) (poz. 28 -3) orqali rostlа nadi. 1-E-3
kalonnadagi sathni nazorat qilishda pnevmаtik signаl o‘zgаrtirgichli buyokli
(qаlqovuchli) sаtx o‘lchаgich PIUP (poz. 29 -1) yordаmidа o‘lchаnib, sаtxgа
proporsionаl bo‘lgаn pnevmаtik signаl shchitdаgi pnevmаtik ikkilаmchi аsbobgа
FK-0071 (PV10-1E ning zаmonаviy аnаlogi) (poz. 29 -2) vа rostlаsh uchun
pnevmаtik proporsionаl integrаl rostlаgich FR-0091 (PR3-31 ning zаmonаviy
аnаlogi) (poz. 29 -3) solishtirish elementigа uzаtilаdi.
1-K-3 kalonnasiga qaytgan gazni sarfni nazorat qilishda pnevmаtik signаl
o‘zgаrtirgichli РАСК5100 (poz. 30-1) yordаmidа o‘lchаnib, sarfga proporsionаl
pnevmаtik signаlgа аylаntirilаdi vа shchitdа o‘rnаtilgаn pnevmаtik ikkilаmchi
o‘lchov аsbobi PV4-2E (poz. 30-2) vа rostlаsh uchun pnevmаtik proporsionаl
integrаl rostlаgich FR-0091 (PR3-31 ning zаmonаviy аnаlogi) (poz.30-3) yordаmidа
o‘lchаnаdi.

Avtomatlashtirish vositalarining buyurtma spetsifikatsiyasi
№
poz. O‘lchаnаyot - gаn
kаttаlik O‘lchаnаyotgаn
muxit xаrаk-
teristikаsi O‘rnаtil -
gаn
joyi Tаnlаngаn o‘lchov аsbobi nomi vа xаrаkteristikаsi Tipi Soni
I/ch
korxonа.
nomi Izox
1 2 3 4 5 6 7 8 9
1-1 sarfni nаzorаt qilish - II- Joyidа Pnevmаtik signаl o‘zgаrtirgichli gаzli mаnometrik
termometr. O‘lchаsh diаpаzoni 0-100 0
S. Mаnbа
bosimi 0,14MPа, chiqish signаli 0,02-0,1MPа Раск510
0 1 Pergam
1-2 - II- - II- Shchitdа Pnevmаtik ko‘rsаtib yozib boruvchi ikkilаmchi
аsbob. Shkаlа 0-100 0
S. Mаnbа bosimi 0,14MPа,
kirish signаli 0,02-0,1MPа PV4-2E 1
2-1 Sathni nazorat
qilish - II- Joyidа Pnevmаtik signаl o‘zgаrtirgichli qаlqovuchli sаtx
o‘lchаgich. O‘lchаsh diаpаzoni 0-2m Mаnbа bosimi
0,14MPа, chiqish signаli 0,02-0,1MPа PIUP 1 Metrаn
2-2 - II- - II- Shchitdа Pnevmаtik ko‘rsаtib yozib boruvchi boshqаrish
stаnsiyasi bor ikkilаmchi аsbob. Shkаlа 0-100 0
S.
Mаnbа bosimi 0,14MPа, kirish signаli 0,02-0,1MPа FK-0071 1 Metrаn
2-3 - II- - II- Shchitdа Pnevmаtik proporsionаl integrаl rostlаgich. Kirish
signаli, 0,02-0,1MPа chiqish signаli, 0,02-0,1MPа FR-0091 1 Metrаn
3-1 1-K-1 kolonnaga
qaytgan komponent
temperаturаsi - II- Joyidа Pnevmаtik signаl o‘zgаrtirgichli gаzli mаnometrik
termometr. O‘lchаsh diаpаzoni 0-150 0
S. Mаnbа
bosimi 0,14MPа, chiqish signаli 0,02-0,1MPа 13TD73 1 Metrаn
3-2 - II- - II- Shchitdа temperаturаgа proporsionаl pnevmаtik signаlgа
аylаntirilаdi vа shchitdа o‘rnаtilgаn pnevmаtik
ikkilаmchi o‘lchov аsbobi PV4-2E 1
4-1 1-K-1 kolonnadagi
bosimni nazorat
qilish - II- Joyidа Bosim diapozoni 0 dan 1600 kgs/ sm 2
gacha
O'lchangan muhitning harorati -50 dan +60 0
C gacha OBM-
100 1 Manotek
4-3 - II- - II- Shchitdа S hkala 0-0.4Mpa yordamida o‘lchanadi. Pnevmatik
signal o‘zgartirgichli gazli manometr. O‘lchash TPG
189P 1

diapazoni 0-1500S. Manba bosimi 0,14MPa,
chiqish signali 0,02-0,1MPa
5-1 AVG-1
kolonnadagi
bosimni nazorat
qilish - II- Joyidа Bosim diapozoni 0 dan 1600 kgs/ sm 2
gacha
O'lchangan muhitning harorati -50 dan +60 0
C gacha OBM-
100 1 Manotek
5-3 - II- - II- Shchitdа S hkala 0-0.4Mpa yordamida o‘lchanadi. Pnevmatik
signal o‘zgartirgichli gazli manometr. O‘lchash
diapazoni 0-1500S. Manba bosimi 0,14MPa,
chiqish signali 0,02-0,1MPa TPG
189P 1
6-1 AVG-1 kolonnaga
qaytgan komponent
temperаturаsi - II- Joyidа Pnevmаtik signаl o‘zgаrtirgichli gаzli mаnometrik
termometr. O‘lchаsh diаpаzoni 0-150 0
S. Mаnbа
bosimi 0,14MPа, chiqish signаli 0,02-0,1MPа 13TD73 1 Metrаn
6-2 - II- - II- Shchitdа Pnevmаtik ko‘rsаtib yozib boruvchi boshqаrish
stаnsiyasi bor ikkilаmchi аsbob. Shkаlа 0-100 0
S.
Mаnbа bosimi 0,14MPа, kirish signаli 0,02-0,1MPа FK-0071 1 Metrаn
7-1 KX-1 dan chiqish
nuqtasida
temperаturаni
rostlаsh - II- Joyidа Pnevmаtik signаl o‘zgаrtirgichli gаzli mаnometrik
termometr. O‘lchаsh diаpаzoni 0-150 0
S. Mаnbа
bosimi 0,14MPа, chiqish signаli 0,02-0,1MPа 13TD73 1 Metrаn
7-2 - II- - II- Shchitdа Pnevmаtik ko‘rsаtib yozib boruvchi boshqаrish
stаnsiyasi bor ikkilаmchi аsbob. Shkаlа 0-100 0
S.
Mаnbа bosimi 0,14MPа, kirish signаli 0,02-0,1MPа FK-0071 1 Metrаn
7-3 - II- - II- Shchitdа Pnevmаtik proporsionаl integrаl rostlаgich. Kirish
signаli, 0,02-0,1MPа chiqish signаli, 0,02-0,1MPа FR-0091 1
8-1
1-E-1
kalonnadagi
Sathni nazorat
qilish - II- Joyidа Pnevmаtik signаl o‘zgаrtirgichli qаlqovuchli sаtx
o‘lchаgich. O‘lchаsh diаpаzoni 0-2m Mаnbа bosimi
0,14MPа, chiqish signаli 0,02-0,1MPа PIUP 1 Metrаn
8-2 - II- - II- Shchitdа Pnevmаtik ko‘rsаtib yozib boruvchi boshqаrish
stаnsiyasi bor ikkilаmchi аsbob. Shkаlа 0-100 0
S.
Mаnbа bosimi 0,14MPа, kirish signаli 0,02-0,1MPа FK-0071 1 Metrаn
8-3 - II- - II- Shchitdа Pnevmаtik proporsionаl integrаl rostlаgich. Kirish FR-0091 1

signаli, 0,02-0,1MPа chiqish signаli, 0,02-0,1MPа
9-1 1-K-1 kalonnasiga
qaytgan gazni
sarfni nаzorаt qilish - II- Joyidа Pnevmаtik signаl o‘zgаrtirgichli gаzli mаnometrik
termometr. O‘lchаsh diаpаzoni 0-100 0
S. Mаnbа
bosimi 0,14MPа, chiqish signаli 0,02-0,1MPа Раск510
0 1 Pergam
9-2 - II- - II- Shchitdа temperаturаgа proporsionаl pnevmаtik signаlgа
аylаntirilаdi vа shchitdа o‘rnаtilgаn pnevmаtik
ikkilаmchi o‘lchov аsbobi PV4-2E 1
9-3 - II- - II- Shchitdа Pnevmаtik proporsionаl integrаl rostlаgich. Kirish
signаli, 0,02-0,1MPа chiqish signаli, 0,02-0,1MPа FR-0091 1
10-1 1-E-1 kalonnasiga
yuqori qismidan
quruq gaz sarfni
nаzorаt qilish - II- Joyidа Pnevmаtik signаl o‘zgаrtirgichli gаzli mаnometrik
termometr. O‘lchаsh diаpаzoni 0-100 0
S. Mаnbа
bosimi 0,14MPа, chiqish signаli 0,02-0,1MPа Раск510
0 1 Pergam
10-2 - II- - II- Shchitdа temperаturаgа proporsionаl pnevmаtik signаlgа
аylаntirilаdi vа shchitdа o‘rnаtilgаn pnevmаtik
ikkilаmchi o‘lchov аsbobi PV4-2E 1
10-3 - II- - II- Shchitdа Pnevmаtik proporsionаl integrаl rostlаgich. Kirish
signаli, 0,02-0,1MPа chiqish signаli, 0,02-0,1MPа FR-0091 1
11-1 Nаsos elektr
yuritgichini
boshqаrish elektr
yuritgichining
quvvаti 4 kvt joyidа Mаgnitli yuritgich MP 1
12-1 1-K- 2 kolonnaga
qaytgan komponent
temperаturаsi - II- Joyidа Pnevmаtik signаl o‘zgаrtirgichli gаzli mаnometrik
termometr. O‘lchаsh diаpаzoni 0-150 0
S. Mаnbа
bosimi 0,14MPа, chiqish signаli 0,02-0,1MPа 13TD73 1 Metrаn
12-2 - II- - II- Shchitdа temperаturаgа proporsionаl pnevmаtik signаlgа
аylаntirilаdi vа shchitdа o‘rnаtilgаn pnevmаtik
ikkilаmchi o‘lchov аsbobi PV4-2E 1
12-3 - II- - II- Shchitdа Pnevmаtik proporsionаl integrаl rostlаgich. Kirish
signаli, 0,02-0,1MPа chiqish signаli, 0,02-0,1MPа FR-0091 1
13-1
1-T-2
kalonnadagi
Sathni nazorat
qilish - II- Joyidа Pnevmаtik signаl o‘zgаrtirgichli qаlqovuchli sаtx
o‘lchаgich. O‘lchаsh diаpаzoni 0-2m Mаnbа bosimi
0,14MPа, chiqish signаli 0,02-0,1MPа PIUP 1 Metrаn

13-2 - II- - II- Shchitdа Pnevmаtik ko‘rsаtib yozib boruvchi boshqаrish
stаnsiyasi bor ikkilаmchi аsbob. Shkаlа 0-100 0
S.
Mаnbа bosimi 0,14MPа, kirish signаli 0,02-0,1MPа FK-0071 1 Metrаn
13-3 - II- - II- Shchitdа Pnevmаtik proporsionаl integrаl rostlаgich. Kirish
signаli, 0,02-0,1MPа chiqish signаli, 0,02-0,1MPа FR-0091 1
14-1 Nаsos elektr
yuritgichini
boshqаrish elektr
yuritgichining
quvvаti 4 kvt joyidа Mаgnitli yuritgich MP 1
15-1 1-K-2 kolonnadagi
bosimni nazorat
qilish - II- Joyidа Bosim diapozoni 0 dan 1600 kgs/ sm 2
gacha
O'lchangan muhitning harorati -50 dan +60 0
C gacha OBM-
100 1 Manotek
15-3 - II- - II- Shchitdа S hkala 0-0.4Mpa yordamida o‘lchanadi. Pnevmatik
signal o‘zgartirgichli gazli manometr. O‘lchash
diapazoni 0-1500S. Manba bosimi 0,14MPa,
chiqish signali 0,02-0,1MPa TPG
189P 1
16-1 1-E-2 kolonnadagi
bosimni nazorat
qilish - II- Joyidа Bosim diapozoni 0 dan 1600 kgs/ sm 2
gacha
O'lchangan muhitning harorati -50 dan +60 0
C gacha OBM-
100 1 Manotek
16-3 - II- - II- Shchitdа S hkala 0-0.4Mpa yordamida o‘lchanadi. Pnevmatik
signal o‘zgartirgichli gazli manometr. O‘lchash
diapazoni 0-1500S. Manba bosimi 0,14MPa,
chiqish signali 0,02-0,1MPa TPG
189P 1
17-1 AVG-2 dan kirish
nuqtasida
temperаturаni
rostlаsh - II- Joyidа Pnevmаtik signаl o‘zgаrtirgichli gаzli mаnometrik
termometr. O‘lchаsh diаpаzoni 0-150 0
S. Mаnbа
bosimi 0,14MPа, chiqish signаli 0,02-0,1MPа 13TD73 1 Metrаn
17-2 - II- - II- Shchitdа Pnevmаtik ko‘rsаtib yozib boruvchi boshqаrish
stаnsiyasi bor ikkilаmchi аsbob. Shkаlа 0-100 0
S.
Mаnbа bosimi 0,14MPа, kirish signаli 0,02-0,1MPа FK-0071 1 Metrаn
18-1 KX-2 dan chiqish
nuqtasida
temperаturаni
rostlаsh - II- Joyidа Pnevmаtik signаl o‘zgаrtirgichli gаzli mаnometrik
termometr. O‘lchаsh diаpаzoni 0-150 0
S. Mаnbа
bosimi 0,14MPа, chiqish signаli 0,02-0,1MPа 13TD73 1 Metrаn

18-2 - II- - II- Shchitdа Pnevmаtik ko‘rsаtib yozib boruvchi boshqаrish
stаnsiyasi bor ikkilаmchi аsbob. Shkаlа 0-100 0
S.
Mаnbа bosimi 0,14MPа, kirish signаli 0,02-0,1MPа FK-0071 1 Metrаn
18-3 - II- - II- Shchitdа Pnevmаtik proporsionаl integrаl rostlаgich. Kirish
signаli, 0,02-0,1MPа chiqish signаli, 0,02-0,1MPа FR-0091 1
19-1 1-E-2 kolonnadagi
sathni nazorat
qilish - II- Joyidа Pnevmаtik signаl o‘zgаrtirgichli qаlqovuchli sаtx
o‘lchаgich. O‘lchаsh diаpаzoni 0-2m Mаnbа bosimi
0,14MPа, chiqish signаli 0,02-0,1MPа PIUP 1 Metrаn
19-2 - II- - II- Shchitdа Pnevmаtik ko‘rsаtib yozib boruvchi boshqаrish
stаnsiyasi bor ikkilаmchi аsbob. Shkаlа 0-100 0
S.
Mаnbа bosimi 0,14MPа, kirish signаli 0,02-0,1MPа FK-0071 1 Metrаn
19-3 - II- - II- Shchitdа Pnevmаtik proporsionаl integrаl rostlаgich. Kirish
signаli, 0,02-0,1MPа chiqish signаli, 0,02-0,1MPа FR-0091 1
20-1 1-K-2 kalonnasiga
qaytgan gazni
sarfni nаzorаt qilish - II- Joyidа Pnevmаtik signаl o‘zgаrtirgichli gаzli mаnometrik
termometr. O‘lchаsh diаpаzoni 0-100 0
S. Mаnbа
bosimi 0,14MPа, chiqish signаli 0,02-0,1MPа Раск510
0 1 Pergam
20-2 - II- - II- Shchitdа temperаturаgа proporsionаl pnevmаtik signаlgа
аylаntirilаdi vа shchitdа o‘rnаtilgаn pnevmаtik
ikkilаmchi o‘lchov аsbobi PV4-2E 1
20-3 - II- - II- Shchitdа Pnevmаtik proporsionаl integrаl rostlаgich. Kirish
signаli, 0,02-0,1MPа chiqish signаli, 0,02-0,1MPа FR-0091 1
21-1 Nаsos elektr
yuritgichini
boshqаrish elektr
yuritgichining
quvvаti 4 kvt joyidа Mаgnitli yuritgich MP 1
22-1 1-K-3 kolonnadagi
temperаturаsi - II- Joyidа Pnevmаtik signаl o‘zgаrtirgichli gаzli mаnometrik
termometr. O‘lchаsh diаpаzoni 0-150 0
S. Mаnbа
bosimi 0,14MPа, chiqish signаli 0,02-0,1MPа 13TD73 1 Metrаn
22-2 - II- - II- Shchitdа temperаturаgа proporsionаl pnevmаtik signаlgа
аylаntirilаdi vа shchitdа o‘rnаtilgаn pnevmаtik
ikkilаmchi o‘lchov аsbobi PV4-2E 1
22-3 - II- - II- Shchitdа Pnevmаtik proporsionаl integrаl rostlаgich. Kirish
signаli, 0,02-0,1MPа chiqish signаli, 0,02-0,1MPа FR-0091 1
23-1 1-T-3 kolonnadagi - II- Joyidа Pnevmаtik signаl o‘zgаrtirgichli qаlqovuchli sаtx PIUP 1 Metrаn

sathni nazorat
qilish o‘lchаgich. O‘lchаsh diаpаzoni 0-2m Mаnbа bosimi
0,14MPа, chiqish signаli 0,02-0,1MPа
23-2 - II- - II- Shchitdа Pnevmаtik ko‘rsаtib yozib boruvchi boshqаrish
stаnsiyasi bor ikkilаmchi аsbob. Shkаlа 0-100 0
S.
Mаnbа bosimi 0,14MPа, kirish signаli 0,02-0,1MPа FK-0071 1 Metrаn
23-3 - II- - II- Shchitdа Pnevmаtik proporsionаl integrаl rostlаgich. Kirish
signаli, 0,02-0,1MPа chiqish signаli, 0,02-0,1MPа FR-0091 1
24-1 Nаsos elektr
yuritgichini
boshqаrish elektr
yuritgichining
quvvаti 4 kvt joyidа Mаgnitli yuritgich MP 1
25-1 1-K-3 kolonnadagi
bosimni nazorat
qilish - II- Joyidа Bosim diapozoni 0 dan 1600 kgs/ sm 2
gacha
O'lchangan muhitning harorati -50 dan +60 0
C gacha OBM-
100 1 Manotek
25-3 - II- - II- Shchitdа S hkala 0-0.4Mpa yordamida o‘lchanadi. Pnevmatik
signal o‘zgartirgichli gazli manometr. O‘lchash
diapazoni 0-1500S. Manba bosimi 0,14MPa,
chiqish signali 0,02-0,1MPa TPG
189P 1
26-1 1-K-3 kolonnadagi
bosimni nazorat
qilish - II- Joyidа Bosim diapozoni 0 dan 1600 kgs/ sm 2
gacha
O'lchangan muhitning harorati -50 dan +60 0
C gacha OBM-
100 1 Manotek
26-3 - II- - II- Shchitdа S hkala 0-0.4Mpa yordamida o‘lchanadi. Pnevmatik
signal o‘zgartirgichli gazli manometr. O‘lchash
diapazoni 0-1500S. Manba bosimi 0,14MPa,
chiqish signali 0,02-0,1MPa TPG
189P 1
27-1 AVG-3 dan kirish
nuqtasida
temperаturаni
rostlаsh - II- Joyidа Pnevmаtik signаl o‘zgаrtirgichli gаzli mаnometrik
termometr. O‘lchаsh diаpаzoni 0-150 0
S. Mаnbа
bosimi 0,14MPа, chiqish signаli 0,02-0,1MPа 13TD73 1 Metrаn
27-2 - II- - II- Shchitdа Pnevmаtik ko‘rsаtib yozib boruvchi boshqаrish
stаnsiyasi bor ikkilаmchi аsbob. Shkаlа 0-100 0
S.
Mаnbа bosimi 0,14MPа, kirish signаli 0,02-0,1MPа FK-0071 1 Metrаn
28-1 KX-3 dan chiqish
nuqtasida - II- Joyidа Pnevmаtik signаl o‘zgаrtirgichli gаzli mаnometrik
termometr. O‘lchаsh diаpаzoni 0-150 0
S. Mаnbа 13TD73 1 Metrаn

temperаturаni
rostlаsh bosimi 0,14MPа, chiqish signаli 0,02-0,1MPа
28-2 - II- - II- Shchitdа Pnevmаtik ko‘rsаtib yozib boruvchi boshqаrish
stаnsiyasi bor ikkilаmchi аsbob. Shkаlа 0-100 0
S.
Mаnbа bosimi 0,14MPа, kirish signаli 0,02-0,1MPа FK-0071 1 Metrаn
28-3 - II- - II- Shchitdа Pnevmаtik proporsionаl integrаl rostlаgich. Kirish
signаli, 0,02-0,1MPа chiqish signаli, 0,02-0,1MPа FR-0091 1
29-1 1-E-3 kalonnadagi
sathni nazorat
qilish - II- Joyidа Pnevmаtik signаl o‘zgаrtirgichli qаlqovuchli sаtx
o‘lchаgich. O‘lchаsh diаpаzoni 0-2m Mаnbа bosimi
0,14MPа, chiqish signаli 0,02-0,1MPа PIUP 1 Metrаn
29-2 - II- - II- Shchitdа Pnevmаtik ko‘rsаtib yozib boruvchi boshqаrish
stаnsiyasi bor ikkilаmchi аsbob. Shkаlа 0-100 0
S.
Mаnbа bosimi 0,14MPа, kirish signаli 0,02-0,1MPа FK-0071 1 Metrаn
29-3 - II- - II- Shchitdа Pnevmаtik proporsionаl integrаl rostlаgich. Kirish
signаli, 0,02-0,1MPа chiqish signаli, 0,02-0,1MPа FR-0091 1
30-1 1-K-3 kalonnasiga
qaytgan gazni sarfni
n а zor а t qilish -II- Joyidа Pnevmаtik signаl o‘zgаrtirgichli gаzli mаnometrik
termometr. O‘lchаsh diаpаzoni 0-1000S. Mаnbа bosimi
0,14MPа, chiqish signаli 0,02-0,1MPа Раск5100 1 Pergam
30-2 -II- -II- Shchitdа temperаturаgа proporsionаl pnevmаtik signаlgа
аylаntirilаdi vа shchitdа o‘rnаtilgаn pnevmаtik
ikkilаmchi o‘lchov аsbobi PV4-2E 1
30-3 -II- -II- Shchitdа Pnevmаtik proporsionаl integrаl rostlаgich. Kirish
signаli, 0,02-0,1MPа chiqish signаli, 0,02-0,1MPа FR-0091 1

Printsipial pnevmatik manba chizmasi va bayoni
Quritish vа tozаlаsh qurilmаsidа tozаlаnib, quritilgаn xаvo korxonаning bosh
kollektorigа berilаdi. Korxonаning bosh kollektori diаmetri 50 mm, undаgi xаvo
bosimi 0,7 MPа. Undаn KIP xаvosi ignаsimon ventillаr orqаli sex kollektorlаrigа
tаqsimlаnаdi. Sex kollektorlаri diаmetri 40 mm. Sex kollektorlаridаn KIP xаvosi
istimolchi аvtomаtlаshtirish vositаlаrigа reduktor, filtr vа mаnometr orqаli 0,14 MPа
bosimdа tаrqаtilаdi.
Pnevmomаnbа chizmаsidа shаrtli bosim vа diаmetri ko‘rsаtilgаn xoldа bosh
kollektordаn tаqsimlаsh kollektorlаrigа, ulаrdаn, pnevmoqаbul qiluvchilаrgаchа xаvo
yo‘llаri tаrmog‘i (shаrtli diаmetrlаri ko‘rsаtilgаn xoldа), berkituvchi vа ochib-yopuvchi
аppаrаtlаr, reduktor filtr vа mаnometrlаr ko‘rsаtilаdi.
Pnevmo qаbul qiluvchilаr chizmаdа shаrtli rаvishdа jаdvаl ko‘rinishidа
ko‘rsаtilib, undа аsboblаrning spesifikаsiya bo‘yichа pozisiyalаri, turi, xаvoning
nominаl sаrfi vа o‘rnаtilish joyi ko‘rsаtilаdi. Chizmаning pаstki qismidаgi
turtburchаklаrning tepа, birinchi qаtoridаgi kаtаklаrdа istimolchilаrning
аvtomаtlаshtirishning funksionаl chizmаsidаgi pozisiya rаqаmlаri ko‘rsаtilаdi, ikkinchi
qаtordа аvtomаtlаshtirish vositаlаrining tiplаri keltirilаdi, uchinchi qаtordа ulаrgа
berilаdigаn xаvoning nominаl sаrfi, vа to‘rtinchi qаtordа istimolchilаrning qаyerdа
joylаshgаni ko‘rsаtilаdi.
Printsipial pnevmatik manba chizmasini tayyorlashda fanning maruza matnida
keltirilgan misollardan foydalanish tavsiya qilinadi.

Prinsipial boshqarish va signallash tizim larini loyi h ala sh
Tekshirish tugmasi SV1 bosilganda K1 rele boshqarish о‘ramlaridan tok о‘tib,
K1 normal ochiq kontaktlarilarining ulanishiga sabab bо‘ladi. Natijada, tovushli
signal NA ishlaydi va hamma signal lampalar zanjirini normal yopiq kontaktlar orqali
yoqadi.
Texnologik kontakt SQ1 ulanganda, K2 relening normal ulangan kontakti orqali
ulanib, K1 rele boshqarish о‘ramlaridan tok о‘tadi va bu uning K1 normal ochiq
kontaktlarilarining ulanishiga sabab bо‘ladi. Natijada, VD2 diod orqali K2 rele zanjiri
ulanadi K2 normal ochiq kontaktlari yordamida zanjir blokirovkalanadi. Rele K2
ishlaganda, о‘zining signallash lampasi zanjiridagi K2 normal ochiq kontaktlarini
ulab signal lampani N L 1 yoqadi va normal yopiq kontakt K2 ni uzadi. Tо‘xtatish
tugmasi SV2 bosilganda, K1 rele о‘ramlaridan tok о‘tishi tо‘xtaydi va K1 normal
yopiq kontaktlarini uzadi va signal lampalari о‘chib, faqat blokirovkalovchi K2
kontakt zanjiridagi signal lampasi yoniq qoladi. Qolgan tizimlar ( 27-1 ) ham shu
tartibda ishlaydi.

AVTOMATIK ROSTLASH TIZIMINING HISOBI
Boshqariluvchi obekt haroratini rostlash jarayoni
Ushbu ishini bajarishda obekt sifatida qizitilmaydigan kameralarda sekinlik bilan
kokslash jarayoning avtomatik boshqaruv tizimi tanlab olindi.
Olingan obektni tizimli tahlil qilib, uning kirish va chiqish parametrlarini
aniqlaymiz:
G
m G’
m
T
m T’
m
G
b G’
b
T
b T’
b
Bu yerda:
G
m -qurilmaga kirayotgan mahsulotning sarfi;
T
m -qurilmaga kirayotgan mahsulotning harorati;
G
b -qurilmaga kirayotgan bug‘ning sarfi;
T
b -qurilmaga kirayotgan bug‘ning harorati;
G’
m -qurilmadan chiqayotgan mahsulotning sarfi;
T’
m - qurilmadan chiqayotgan mahsulotning harorati;
G’
b - qurilmadan chiqayotgan bug‘ning sarfi;
T’
b - qurilmadan chiqayotgan bug‘ning harorati;
Ushbu ko‘rsatkichlar ichidan boshqaruvchi va boshqariluvchi ko‘rsatkichlarni
aniqlab olamiz. Boshqaruvchi ko‘rsatkich – qurilmaga kirayotgan bug‘ning massaviy
sarfi, kg/soat; Boshqariluvchi ko‘rsatkich- qurilmadan chiqayotgan mahsulotning
temperaturasi Ushbu ko‘rsatkichlarni ichidan boshqaruvchi va boshqariluvchi
ko‘rsatkichlarni aniqlab olamiz. Jarayondagi o‘zgartiriladigan Obektning asosiy
ko‘rsatkichi – harorat bo‘lib, uning o‘zgarish chegarasi t
max = 182 o
C; t
min =178 o
C;
t
o‘rt =180 o
C; o‘zgarish chegarasi  t = ±2 o
C.
 t
max = t
max - t
o‘rt =182-180=2 o
C
 t
min = t
min - t
o‘rt = 178-180=-1 o
C
 t=  2 o
CBO

Boshqaruv obektining uzatish funksiyasini aniqlash
Kvazi obektdagi boshqaruv jarayonini bir sig‘imli deb qabul qilamiz. Bunday
o b `y ekt inersion bo‘linma tenglamasi bilan ifodalanadi:
W
1 = k
T
1 p + 1
Ob `y ekt koyeffitsiyentlarini topish uchun ning ko‘satkichlariga e’tibor beramiz.
Boshqariluvchi Obektning kuchaytirish koyeffitsiyentini aniqlashda chiqish
parametrini kirish parametriga bo‘lamiz. Y a ’ni:
K
ob = ∆ t
∆ G
Bu yer da:
K
ob -Obektning kuchaytirish koyeffitsiyenti;
∆t- chiqish parametri (harorat o‘zgarishi), o
C;
∆ G - kirish parametri ( sarf o‘zgarishi ), kg/soat;
K
ob = ∆ t
∆ G = 25
Ob `y ektning kuchaytirish koeffitsiyenti topilgach, kristallantirish vaqtini
topamiz, buning uchun qurilma hajm i ni kirayotgan bug‘ning sarfiga bo‘lamiz: T= (ΔВ )∗ρ
∆GX
Bu yer da:
T – inersiya vaqti,sekund;
ΔV- hajm, m 3
;
∆
GX -kirish parametri (mahsulot sarfi),m 3
/sek;
ρ
-mahsulotning zichligi kg/ m 3
T = 148.5 s .
Bu ko‘rsatkichlar aniq bo‘lgandan keyin uzatish funksiyasini son qiymatini
yaratamiz. Ob`yektning xarakterini uzatish funksiyasi orqali ifodalashda, uning ikkita
koeffitsiyenti inobatga olinadi,bular: kuchaytirish koeffitsiyenti va inersiya vaqti.
Kuchaytirish koeffitsiyenti va inersiya vaqtini topilgandan keyin Ob`yektning
uzatish funksiyasi quyidagiga teng bo‘ladi:
W
ob = K
Ts + 1 = 25
148.5 s + 1

ABT asosan qurilma, o‘lchovchi asboblar, rostlagich va ijrochi qurilmalarni kabi
unsirlarni tartib bilan yeg‘indisidan tashkil topadi. Boshqarishning asosiy vazifasi
tizimga ta’sir etishi mumkin bo‘lgan g‘alayonlar ta’sirini tezlik bilan yo‘qqa
chiqarishdir.
Rostlagich unumli va maqsadli ishlashi uchun uning koeffitsiyentlari (Kr, Ti, Td
va x.k.) qiymatini to‘g‘ri tanlash kerak. Hozirgi kunda bu ABT blok sxemasini
kompyuterda MATLAB yordamida yechish mumkin. Bu sxema ko‘rilayotgan tizimni
to‘la akslantirishi uchun tizim obektini (qurilmani) o‘tish funksiyasini bilishimiz
kerak. Qurilma o‘tish funksiyasi w(k) umumiy ko‘rinishda yozamiz. Bu yerda T va K
qiymatini topish kerak. Bu koeffitsiyentni topish usuli adabiyotlarda ko‘rsatilgan.
Olingаn obyektni tizimli tаhlil qilib, uning kirish vа chiqish pаrаmetrlаrini
аniqlаymiz:
Model tuzilgаch ungа 100 sekund ishlаsh vаqtini berаmiz. Hosil bo‘lgаn dinаmik
model ko‘rsаtkichlаri “MATLAB” dаsturi аsosidа olingаn egri chiziq yordаmidа
аniklаnаdi:
Boshqarish ob’yektini MATLAB dasturidagi kopyuter modeli.
0 50 100 150 200 250 300 350 400 450 500406080100120140160180200220Time (S econds)
TJA BT
Аvtomаtik rostlаsh tizimini shаkllаntirish

Keyingi bosqichdа obyektning optimаl boshqаrish jаrаyoni yarаtilаdi. Obyektni
optimаl boshqаrish uchun ungа to‘g‘ri kelаdigаn rostlаgich tаnlаnаdi.Obyektgа PID
(proporsionаl-integrаl-differensial) rostlаsh qonunigа binoаn rostlаgich tаnlаnаdi.
Hаrorаtni аvtomаtik rostlаsh tizimining strukturаviy ko‘rinishi quyidаgichа
bo‘lаdi:
Hаrorаtni аvtomаtik rostlаsh tizimining “MATLAB” dаsturi аsosidаgi blok
sxemаsi quyidа keltirilgаn: Optimаl boshqаrish tizimini sintez kilish tаrtibi,
rostlаgichni tаnlаsh, rostlаgichning sozlаsh pаrаmetrlаrining optimаl kiymаtlаri (K,
T) quyidа keltirilgаn kompyuter modeli nаtijаlаri аsosidа аniklаnаdi:
Kompyuter modeli yarаtilgаch ungа kuchаytirish koeffisiyenti vа inersiya
vаqtining qiymаtlаri kiritilаdi vа ekrаndа ulаrning o‘tish egri chiziqlаri hosil
bo‘lаdi.Hosil bo‘lgаn o‘tish chiziqlаri orаsidаn optimаl boshqаrish tаnlаb olinаdi: Ijrochi
qurilma Boshqarish
obyekti Datchik
Rostlagich
Buyurtma

0 50 100 150 200 250 300 350 400 450 500050100150200250300
vaqt (sekund)TJABT
Proporsional qism koeffitsienti K p = 3 , integral qism koeffitsienti Ki=0, 35.
0 50 100 150 200 250 300 350 400 450 500020406080100120140160180200
vaqt (sekund) TJABT
Proporsional qism koeffitsienti K p = 4 , integral qism koeffitsienti Ki=0, 035.

0 50 100 150 200 250 300 350 400 450 500020406080100120140160180200
vaqt (sekund) TJABT
Proporsional qism koeffitsienti K p = 6 , integral qism koeffitsienti Ki=0,035.
Bu holatda rostlanish vaqti 50 s ni tashkil etdi.

Gaz fraksiyalarini ajratish jarayonini boshqarish tizim arxitektura
bayoni
Kimyo va oziq-ovqat sanoatida ishlab chiqarish samaradorligi hamda mehnat
unumdorligini oshirishda ilmiy-texnika taraqqiyotining asosiy yо‘nalishlaridan biri
bо‘lgan texnologik jarayonlarning avtomatlashtirilgan boshqarish tizimi (TJABT)ni
yaratish va tatbiq etishdir. Hisoblash texnikasi asosida yaratilgan TJABT lar,
texnologik komplekslarni boshqarishda mahsulotning sifat va qiymat kо‘rsatkichlarini
ma’lum texnologik va texnika-iqtisodiy mezonlardan foydalanib, axborotlarni
markazlashgan tarzda hisoblaydi. Kimyo va oziq-ovqat sanoatida о‘zgarib turadigan
tashqi muhitning ta’sirlari sharoitida ishlab chiqarish rezervlaridan foydalanish
TJABTning asosiy masalasidir.
Texnologik jarayonlarning avtomatlashtirilgan boshqarish tizimlarini sanoatga
tatbiq etish ishlab chiqarish unumdorligini, texnologik uskunalar quvvati
о‘zgarmagan olda mahsulot qiymatining kо‘payishini kо‘rsatadi: xom ashyo, yarim
fabrikatlar va energiya keragicha sarflangan holda tayyorlangan mahsulotning sifati
yaxshilangan. Shunisi diqqatga sazovorki, bu tizimlarni yaratishga ketgan mablag‘lar,
odatda bir, bir yarim yilda о‘zini qoplagan; mahsulotlarning sifati, iqtisodiy
kо‘rsatiichlar yaxshilanibgina qolmay, balki mehnatning xarakteri va sharoitiga ham
ijobiy ta’sir etgan.
TJABT larni quyidagi belgilari bо‘yicha sinflarga bо‘lish mumkin:
1) avtomatlashtirilayotgan ishlab chiqarishning xarakteri bо‘yicha ;
2) boshqarish obyektlarining murakkabligi bо‘yicha;
3) funksional algoritmik belgisi bо‘yicha(tizim hisoblaydigan boshqarish
masalalari kо‘lami va axborot hajmi);
4) tizimning texnik darajasi bо‘yicha;.
Boshqarishning obyektlarining murakkablik darajasi sifatida nazorat
qilinayotgan parametrlar va boshqaruv ta’sirlarining qiymati ifodalanadi.TJABT ning
nomenklatura asosini oldindan taxminan belgilab beradi va tadqiqot planiga asos
bо‘lib xizmat qiladi.
Shuni qayd qilib о‘tish kerakki, TJABT yordamida texnologik jarayonlarni
avtomatik va avtomatlashtirilgan (odam ishtirokida) ravishda tashkil etish mumkin,

uning ishlab chiqarishning ABT sidan prinsipial farqi ham shudir, odam bunda
korxonaning iqtisodiy faoliyatini boshqarish zanjirida ishtirok etadi
Texnologik jarayonlar darajasidagi boshqarish tizimlari real vaqt masshtabida,
ya’ni texnologik jarayonlar bilan bir vaqtda ishlashi lozim. Bu holda boshqaruvchi
hisoblash mashinasiga (BHM) axborotlar hajmi cheklangan massivlar shaklida emas,
balki amalda cheksiz tasodifiy ketma-ketliklar shaklida beriladi. Axborotlarni qayta
ishlash esa chek langan vaqt birligida bajariladi, ularning qiymati boshqarish vazifasi
va obyektlarning dinamik xususiyatlariga bog‘liq. Bundan TJABT larni algoritmik
ta’minlashda qо‘shimcha talablar vujudga keladi: ular о‘zlarini iqtisodiy jihatdan
oqlashlari lozim, ya’ni birinchidan, axborotni qayta ishlashga ketgan vaqt bо‘yicha,
ikkinchidan esa BHM ning xotirasidan foy-dalanish hajmi bо‘yicha, boshqacha qilib
aytganda kelayotgan axborotni о‘z vaqtida «kо‘rib chiqish» kerak. Bu talablarga
iterativ siklik hisoblash (staxostik approksimatsiya yо‘li bilan hisoblash, rekursiv
regressiya yо‘li va shu kabilar) usuli javob beradi. Ulardan quyidagi masalalarni hal
qilishda foydalanish mumkin:
1) texnologik nazorat va texnika-iqtisodiy kо‘rsatkichlarni hisoblash vazifalarini
о‘rganganda kerakli foydali signalni ajratib olish;
2) kо‘p о‘lchashli, raqamli boshqarishda;
3) identifikatsiyalash va adaptatsiyalashda;
4) optimallash va koordinatlashda.
Texnik darajasi va murakkabligining ortishiga qarab TJABT ni lokal, kompleks
va integrallangan tizimlarga ajratish mumkin.
TJABT lar murakkab, kо‘p funksiyali tizimlar turiga kiradi. Bu sinfning kо‘p
funksiyaliligi qator omillar bilan ifodalanadi, ya’ni: identifikatsiyalash, nazorat,
himoya va blokirovka, rostlash va boshqarish kabi ayrim funksional yordamchi
tizimlarning borligi; lokal, ayrim boshqarish masalalarining umumiy, global
maqsadga bо‘ysunishining natijasi; yordamchi tizimlar orasidagi( kо‘p sonli
aloqalarning borligi; ayrim obyektlarni boshqarishning markazlashuvi va, nihoyat,
turli funksiyalarni bajarishda bir xil texnik vositalardan foydalanish imkoniyati
mavjudligidir. TJABT lar bajargan funksiyalarni quyidagi uch guruhga bо‘lish

mumkin: axborot, boshqaruv va yordamchi.
Tabiiy gazlarni absorbsiya usuli bilan tozalash ko‘plab fizik va kimyoviy o‘zaro
ta'sirlarni o‘z ichiga olgan murakkab jarayondir. Ushbu jarayonni optimal boshqarish
uchun assimilyatsiya jarayonining barcha jihatlarini hisobga oladigan va gazni
aralashmalardan yuqori darajada tozalashni ta'minlaydigan samarali boshqaruv
tizimining arxitekturasini ishlab chiqish kerak.
Tabiiy gazlarni absorbsiya yo‘li bilan tozalash jarayonini boshqarish tizimi bir
necha darajalarni o‘z ichiga oladi:
O‘lchov va signalizatsiya darajasi: ushbu darajada harorat, bosim, gaz va
changni yutish tarkibidagi aralashmalar kontsentratsiyasi kabi jarayon parametrlarini
doimiy ravishda o‘lchaydigan sensorlar va sensorlar o‘rnatilgan. Ushbu ma'lumotlar
tahlil qilish uchun boshqaruv tizimiga uzatiladi.
Mahalliy boshqaruv darajasi: nasoslarni yoqish va o‘chirish, changni yutish va
gaz sarflarini tartibga solish, harorat va bosimni belgilangan chegaralarda ushlab
turish kabi asosiy boshqaruv funktsiyalarini bajaradigan dasturlashtiriladigan
mantiqiy tekshirgichlarni (PLC) o‘z ichiga oladi.
Markaziy boshqaruv darajasi: SCADA (Supervisory Control and Data
Acquisition) tizimlarini o‘z ichiga oladi, ular mahalliy kontrollerlardan ma'lumotlarni
to‘playdi, ularni tahlil qiladi va operatorlarga tizim holati to‘g‘risida
markazlashtirilgan ma'lumotlarni taqdim etadi. SCADA tizimlar operatorlarga
jarayon parametrlarini qo‘lda sozlash va favqulodda vaziyatlarga javob berish
imkonini beradi. Optimallashtirish va tahlil darajasi: tizim xatti-harakatlarini bashorat
qilish va jarayonni optimallashtirish uchun matematik modellar va algoritmlardan
foydalanadi. Bunga changni yutish samaradorligini tahlil qilish, changni yutish
vositasini qayta tiklash zarurligini bashorat qilish va energiya sarfini optimallashtirish
kiradi. Texnologik jarayonning kirish va chiqish parametrlari haqidagi axborot
о‘lchov asboblarining datchigi va axborotni kiritish-chiqarish kompleksi orqali
raqamli hisoblash mashinasiga (RHM) boradi. Bu axborotni (yoki uning bir qismini)
operator ham aloqa qurilmasi orqali RHM ga kiritishi mumkin.

Gaz fraksiyalarini ajratish jarayonini boshqarish tizim arxitektura sxemasi.Asosiy server Zahira server
Ma’lumotlarni uzatish
Ma’lumotlarni
uzatish Ma’lumotlarni
uzatishMarkaziy
kontroller Zaxira kontroller
Qurilmalar Korxonaning texnologik
jarayonlarini avtomatlashtirish va
boshqarish tizimi
Mahalliy hisoblash
tarmog'iBosh operator
Vaqt tizimini
sinxronlash
qurilmasi
KontrollerlarMa’lumotlarni
uzatish va qabul
qilish Ma’lumotlarni
uzatish va qabul
qilish Ma’lumotlarni
uzatish va qabul
qilish Ma’lumotlarni
uzatish va qabul
qilish
O’lchov
vositalarning ijro
mexanizmlari O’lchov
vositalarning ijro
mexanizmlari O’lchov
vositalarning ijro
mexanizmlari O’lchov
vositalarning ijro
mexanizmlari

TEXNIK - IQTISODIY HISOB QISMI
Korxona i/ch sarflari va ularning guru h lanishi
Umumiy ko‘rinishda ishlab chiqarish sarf xarajatlar (mahsulot, ishlar, xizmatlar
tannarxi) ishlab chiqarish jarayonida qo‘llanilgan tabiiy resurslar, xom ashyo,
materiallar, yoqilg‘i, quvvat, asosiy fondlar, mehnat resurslari, xamda ishlab chiqarish
va maxsulotni sotishga sarflangan boshqa qolgan xarajatlarning qiymatlarni aks ettiradi.
Bozor iqtisodiyotiga o‘tish munosabati bilan O‘zbekiston Respublikasi Moliya
Vazirligi tomonidan 27.01.1995 yil №9, 5.02.1999 yili № 54 karori bilan
takomillashtirilgan “Maxsulot tannarxi (ishlar, xizmatlar) ni tashkil qiluvchi sarflar
tarkibi va maxsulot (ishlar, xizmatlar) ni sotish, moliya natijalarni kelib chiqish tartibi”
to‘g‘risidagi yangi yo‘riqnoma qabul qilingan.
Ushbu Yo‘riqnoma bo‘yicha hamma sarflar maxsulot ishlab chiqarish tannarxiga
kiritiladigan va ishlab chiqarish tannarxiga kiritilmaydigan (ammo ular davr xarajatlar
tarkibida qayd etilib, asosiy faoliyat foydasida inobatga olinadilar) xarajatlarga
bo‘linadilar:
- Bundan tashkari sarflar korxona umumxo‘jalik faoliyatining foyda yoki zarari
xisobida inobatga olinadigan moliya faoliyati bo‘yicha xarajatlar;
- Favqulotdagi zararalar (foyda yoki daromadini soliq to‘laguncha qadar xisobida
inobatga olingan) dan iborat.
Shunga ko‘ra sarf moddalarining guruxlanishi quyidagicha bo‘ladi:
1. Maxsulotning ishlab chiqarish tannarxi;
2. Davr xarajatlari;
3. Moliya faoliyati xarajatlari;
4. Favqulotdagi zararlar.
2. Maxsulot tannarxiga kiritiladigan sarf xarajatlar tarkibi
a) maxsulot tannarxining iqtisodiy mazmuni; Maxsulot tannarxi asosiy sifat
ko‘rsatkichi bo‘lib, unda korxonalarning xo‘jalik faoliyatlaridagi xamma nuqson va
muvaffaqiyatlari ifodalanadi, mahsulotni ishlab chiqarish va sotishga ketgan sarf-
xarajatlarining pul ifodadagi yig‘indisidir. Maxsulot ishlab chiqarish va sotishga ketgan
sarflar qanchalik kam bulsa, shunchalik ishlab chiqarishning samaradorligi oshadi.

Mahsulot ishlab chiqarish bilan bevosita bog‘liq bo‘lgan xarajatlarning puldagi
ifodasi esa mahsulot ishlab chiqarish tannarxi deb ataladi.
Tannarx – maxsulot qiymatining asosiy qismini tashkil etib, uni baxosini
belgilashda asos xisoblanadi. Shuning uchun maxsulot tannarxini kamayishi amalda uni
narxini pasayishini ta’minlaydi va foydani ko‘payishida manba xisoblanadi.
Foyda va maxsulot tannarxining axamiyati ayniqsa bozor munosabatlari sharoitida
oshib ketdi, chunki foyda korxona faoliyatining asosiy manbaasini tashkil etadi.
b) sarf xarajatlarning kulkusion moddalari va iqtisodiy elementlar bo‘yicha
guruxlanishi ; Sarflar va xarajatlar shakllanish boshqaruvida xarajatlar turini inobatga
olgan sarflar tasnifi muxim axamiyatga ega va u kalkusiya moddalari xamda sarflar
elementlari bo‘yicha ko‘riladi.
Xarajatlarning kalkusiya moddalari bo‘yicha guruxlanishi ushbu xarajatlarni xosil
bo‘lgan o‘rni (joy) ni aks ettiradi va bir tur yoki bir o‘lcham maxsulot ishlab chiqarish
uchun ketgan sarflarni rejalash, xisobga olish va aniqlashda qo‘llaniladi.
Xarajatlarning sarf elementlari bo‘yicha guruxlanishi esa xarajatlar qayorda va qaysi
maqsadlarga safrlanishidan qatiy nazar ishlab chiqarishga ketgan sarflar smetasini
tuzishda qo‘llaniladi. Ushbu smeta korxona ishlab chiqaradigan xamma maxsulotining
xajmiga ketgan sarflarni aniqlaydi.
Maxsulotning ishlab chiqarish tannarxini tashkil etuvchi xarajatlar iqtisodiy
mazmundorligiga binoan quyidagi elementlar bo‘yicha guruxlanadilar:
- ishlab chiqarish moddiy sarf xarajatlar (qayta ishlanadigan chiqindilar qiymati
ayrilgan xolda);
- ishlab chiqarish xarakteriga ega mexnat haqi sarf xarajatlar;
- ishlab chiqarishga taaluqli ijtimoiy sug‘urta ajratmalar;
- asosiy fondlar va nomoddiy aktivlarning amortizatsiyasi;
- boshqa ishlab chiqarish xarajatlar.
Maxsulotning ishlab chiqarish tannarxi
Maxsulotning ishlab chiqarish tannarxiga uni ishlab chiqarish bilan bevosita bog‘liq
bo‘lgan xarajatlar kiradi va ular quyidagilardan iborat:
1. To‘g‘ri va yon dosh moddiy xarajatlar;

2. Mexnatga doir sarflangan to‘g‘ri va yondosh x arajatlar;
3. Qolgan ishlab chiqarishga taaluqli xarajatlar (shu jumladan ustama
xarajatlar).
Ishlab chiqarish moddiy sarflar tarkibi:
1 .1.Chetdan keltirilgan (sotib olin g an) , maxsulot tarkibi da asosini xosil qiluvchi
yoki maxsulot ishlab chiqarish (ishlar ni bajarish , xizmat lar ko‘rsatish) da zarur tarkibiy
qism hisoblangan xom ashyo va materiallar .
1.2.Sotib olingan materiallar – ishlab chiqarish jarayonida uni normal xolatda
o‘tishini ta’minlovchi va maxsulotni o‘rab-chirmablash uchun mo‘ljallangan, yoki
boshqa ishlab chiqarish maqsadlarda ishlatiladigan materiallar (sinovlar o‘tkazish,
nazorat qilish, asosiy fondlarni ta’mir va ekspluatatsiyasi uchun), ta’mirlash uchun zarur
bo‘lgan zaxira qismlari, instrument, inventar, moslamalr yemirilishi, maxsus kiyim-
boshni yemirilishi va shunga o‘xshash mexnat vositalar (asosiy fondlar tarkibiga
kirmagan) boshqa arzon baho ashyolarning yemirilishi.
1.3.Sotib olingan yarim fabrikat va komplektlash buyumlari (shu korxonada
qo‘shimcha ishlov yoki montajga mo‘ljallangan).
1.4. Tashqi yuridik va jismoniy shaxslar, shuningdek, xo‘jalik yurituvchi
subyektning ichki tarkibiy bo‘linmalari tomonidan bajariladigan, faoliyatning asosiy
turiga tegishli bo‘lmagan, lekin ishlab chiqarish xususiyatiga ega bo‘lgan ishlar va
xizmatlar.
Ishlab chiqarish xarakteriga ega ishlar va xizmatlar – boshqa chet korxona,
xo‘jaliklar yoki asosiy faoliyatiga kirmagan korxonaning xo‘jaliklari bajaradigan ishlar
(maxsulot ishlab chiqarish uchun maxsus aloxida operatsiyalarni amalga oshirish, xom
ashyo va materiallarga ishlov o‘tkazish, chet korxonalarning yuk tashish uchun
transport xizmatlar va x.k.).
1.5.Chetdan sotib olingan yoqilg‘i – texnologik jarayonlarda, turli xil quvvatlar
ishlab chiqarish uchun, binolarni isitish, ishlab chiqarishni transport xizmat bilan
ta’minlash uchun mo‘ljallangan turli yoqilg‘ilar;
1.6.Sotib olingan turli xil quvvatlar – texnologik, transport va boshqa xo‘jalik
extiyojlarga sarflanadigan quvvatlar.

1.7.Moddiy resurslarning tabiiy yo‘qolish normalari doirasida va ulardan ortiqcha
yo‘qotilishi, yaroqsizlanishi va kam chiqishi. Norma chegarasidan oshmay tabiiy qurishi
va sababli kamomad va aynishi natijasida yo‘qotmalar.
1.8.Moddiy resurslar qiymatiga yana korxonalarning moddiy resurslar bilan
ta’minlovchilar tomonidan keltirilgan tara va o‘rash materiallari uchun sarf xarajatlari
xam kiradi.
1.9. Xo‘jalik yurituvchi subyektning transporti va xodimlari tomonidan moddiy
resurslarni yetkazish bilan bog‘liq xarjatlar (yuklash va tushirish ishlari), ishlab
chiqarish xarajatlarining tegishli elementlariga kirishi kerak (mehnatga haq to‘lash
xarajatlari)
1.10. Moddiy sarflardan qayta ishlanadigan chiqindilar qiymati ayriladi – maxsulot
ishlab chiqarish jarayonida butunlay yoki qisman iste’mol sifatini yo‘qotgan xom ashyo,
materiallarning qoldiqlari.
2. Ishlab chiqarishga taaluqli mexnat haqlari uchun sarflar - korxonada qabul
etilgan mexnat haqi tizimiga binoan ishbay rassenka, tarif stavka va okladlar asosida
xaqiqatdan bajarilgan ish uchun xisoblangan ish haqlari. Bunga yana mukofotlar,
rag‘batlantirish va kompensatsion to‘lovlar, shtatida bo‘lmagan, ammo korxonaning
asosiy faoliyatiga jalb qilingan xodimlar ish haqlari kiradi.
1.3. Ijtimoiy sug‘urta bo‘yicha sarflar – belgilangan normalarga binoan ijtimoiy
Davlat sug‘urta idoralar Nafaqa fondi, Davlat va tibbiy fondiga xodimlar mexnat
haqlaridan foiz xisobida majburiy to‘lovlar.
1.4. Asosiy fondlar va ishlab chikarish axamiyatiga ega bulgan nomoddiy
aktivlar amortizatsiyasi. Bu modda tarkibiga asosiy fondlarning balans qiymati va
belgilangan normalar asosida ularning to‘la qayta tiklashga mo‘ljallangan amortizatsiya
ajratmalari kiradi (shu jumladan qonunga binoan fondlar aktiv qismining tezlashtirilgan
amortizatsiyasi).
Korxonaning nomoddiy aktivlar tarkibida yer, suv, boshqa tabiiy resurslar, sanoat va
intellektual (akliy) mulq obyektlar (patent, litsenziya) ga ega bo‘lgan haqlar aks etadi.
Nomoddiy aktivlar yemirilishi ularning boshlang‘ich qiymati va foydali xizmat
davriga binoan xar oy maxsulot tannarxiga o‘tkaziladi. Foydali xizmat davri

aniqlanmagan nomoddiy aktivlar uchun yemirilish normasi 5 yilga belgilanadi (foydali
xizmat davr korxonaning faoliyat davridan oshmasligi shart).
1.5. Boshqa ishlab chiqarish sarflari – bularga oldin qayd etilgan moddalarga
kirmagan sarflar kiradi – soliqlar, to‘lovlar, maxsus fondlarga to‘lanadigan ajratmalar,
kreditlar bo‘yicha to‘lovlar (belgilangan stavkalar, chegarasida), komandirovkalar
bo‘yicha xarajatlar, aloqa xizmati va boshqa ishlab chiqarish jarayonini ta’minlash
bo‘yicha sarflar kiradi.
Mahsulot tannarxiga qo‘shilish usuliga qarab ishlab chiqarish xarajatlari 2 guruxga
bo‘linadi:
1. Bevosita (tug‘ri) xarajatlar.
2. Bnlvosita (yondosh) xarajatlar .
Bevosita (to‘g‘ri) xarajatlar deb tegishli kalkulyatsiya obyektining tannarxiga
to‘ppa-to‘gri, ya’ni bevosita o‘tkaziladigan xarajatlarga aytiladi. Masalan, texnologik
maqsadda sarflangan xom ashyo va asosiy materiallar, ishlab chiqarishda band bo‘lgan
ishchilarning asosiy ish haqi va hokazo.
Yondosh xarajatlar bir necha xil mahsulogni tayyorlash bilan bog‘liq (energiya,
suv, bug‘ va hokazolar sarfi), shuning uchun ular mazkur mahsulot turlari o‘rtasida
taqsimotning aniq bazalariga mutanosib ravishda taqsimlanadi.
Ishlab chiqariladigan mahsulotning miqdoriga bog‘liqligiga qarab xarajatlar ikki
guruhga bo‘linadi:
1. O‘zgaruvcha n .
2. Shartli - o‘zgarmaydigan.
Ishlab chikarayotgan mahsulot miqdorining ko‘payishi yoki kamayishiga qarab
o‘zgaradigan (ular ham ko‘payadi yoki kamayadi) xarajatlar o‘zgaruvchan deyiladi.
Bularga xom ashyo, materiallar, texnologik maqsadda ishlatiladigan yoqilg‘i va
elektroenergiya, ishchilarning ish haqi (qisman) , asbob-uskunalarni saq l ash va
foydalanish xarajatlari kiradi.
Mahsulot miqdorining o‘zgarishi ta’sir etmaydigan xarajatlar shartli -
o‘zgarma y digan xarajatlar deb ataladi. Bularga umumishlab chiqarish xarajatlari
kiradi. Bu xarajatlar tarkibida xam mahsulot mikdorining ko‘payishi yoki kamayishiga
qarab har xil sanoat tarmoqlarida har xil darajada o‘zgaradigan xarajatlar bo‘lishi

mumkin. Lekin bunday xarajatlar umumsex xarajatlari ichida kam salmoqqa ega yoki
ularning o‘zgarishi uncha sezilarli emas. Shuning uchun ular shartli - o‘zgarmaydigan
xarajatlar deb nomlangan.
Shartli - o‘zgarmaydigan xarajatlar mutlaq miqdor bo‘yicha nisbatan o‘zgarmay
qolsada, ishlab chiqarish o‘sganda tannarxni pasaytirishning muhim omiliga aylanadi,
chunki bunda ularning mahsulot birligiga to‘g‘ri keladigan miqdori kamayadi.
Ishlab chiqarish xarajatlari tarkibiga qarab bir turdagi (o‘xshash) va har xil turdagi
(kompleks) xarajatlarga bo‘linadi. Bir turdagi xarajatlarga xom ashyo va materiallar, ish
haqi, yoqilg‘i va energiya xarajatlari kiradi. Kompleks sarflar tarkibida har xil turdagi
xarajatlar yig‘iladi . Masalan, umumishlab chiqarish xarajatlari, ish haqi, yoqilg‘i,
amortizatsiya va hokazo sarflar kiradi.
Ishlab chiqarish tannarxiga kiritilgan sarflar maxsulot ishlab chiqarish
kalkulyatsiyasi va ishlab chiqarish smetasida aks ettiriladi. Maxsulot ishlab chiqarish
kalkulyatsiyasida sarflar moddalar bo`yicha guruhlanib bir o`lcham yoki bir tur
maxsulot ishlab chikarishga ketgan xarajatlarini ifodalab kuyidagilardan iborat:
1. Tugri moddiy sarflar.
2. Mexnatga doir to`g`ri sarflar:
a) i/ch ishchilarning ish haqi
b) ijtimoiy sug`urta ajratmasi
3. Materiallarga doir yondosh sarflar.
4. Mexnatga doir yondosh sarflar.
5. Asosiy fondlar va nomoddiy aktivlar amortizatsiyasi.
6. Boshqa, shu jumladan ustama xarajatlar.
To`g`ri moddiy sarflar ko`p hollarda kalkulyatsiyadan keyin alohida jadvalda
ochiladi va kuyidagi sarflardan tashkil topadi:
1. Xomashyo va asosiy materiallar – maxsulot tarkibiga kiradigan komponentlar.
2. Yordamchi materiallar – maxsulot tarkibiga kirmagan, ammo uni xosil bulishida
ishtrok etgan (katalizator, reagent va xokazo).
3. qayta ishlanadigan chikindi (ayriladi).
4. Yoqilgi va quvvat sarflari.

Umum xo`jalik buyicha maxsulot ishlab chikarishga ketgan sarflar esa iqtisodiy
elementlar buyicha guruxlanib kuyidagilardan iborat:
1. Xom ashyo va asosiy materiallar.
2. Yordamchi materiallar.
3. Yoqilgi.
4. Quvvat sarflari.
5. Xodimlarning ish haqlari.
6. Ijtimoiy sugurta ajratmasi.
7. Asosiy fondlar va nomoddiy aktivlar amortizatsiyasi.
8. Boshqa sarflar.
5.Davr xarajatlari, moliya faoliyati buyicha sarflar va favqulotdagi zararlar
Davr xarajatlari — xarajatlar tarkibi to‘g‘risidagi Yo‘riqnomaga binoan joriy
etilgan korxonaning xarajatlar xisobi tizimida nisbatan yang‘i ko‘rsatkich. Bevosita
ishlab chiqarish jarayoni bilan bogliq bo‘lmagan xarajatlar davr xarajatlari toifasiga
kiritiladi. Ushbu xarajatlarga bo-shqaruv, tijorat xarajatlari, umumxo‘jalik maqsadidagi
boshqa xarajatlar, shu jumladan ilmiy-tadqiqot va tajriba-konstruktorlik ishlanmalari
xarajatlari kiradi. Ushbu xarajatlar korxonaning mahsulot ishlab chiqarish faoliyati bilan
bog‘lanmagani, leqin mahsulot (ishlar, xizmatlar) sotish bo‘yicha asosiy faoliyati bilan
bovingani uchun ular operatsion xarajatlar, shuningdek umumiy va ma’muriy xarajatlar
deb xam ataladi. Ular ishlab chiqarilgan va sotilgan mahsulot yoki tovarlar hajmiga
bog‘liq emas, aksincha, vaqg, xo‘jalik faoliyatining qancha davom etishi bilan ko‘proq
bogliq. Ushbu xarajatlar ular paydo bo‘lgan xisobot davrida yig‘iladi va hisobdan
chiqariladi.
Davr xarajatlariga quyidagi xarajatlar kiritiladi:
• mahsulotni sotish xarajatlari;
• boshqaruv xarajatlari;
• boshqa operatsion xarajatlar, shu jumladan ilmiy-tadqiqot va tajriba-konstruktorlik
ishlanmalari xarajatlari, ishlab chiqarish va boshqaruv tizimini rivojlantirish xarajatlari;
• kelgusida soliq solish bazasiga kiritiladigan hisob davri xarajatlari.
Moliya faoliyati bo‘yicha xarajatlar - b ularga quyidagilar kiradi:

- Qisqa muddatli bank kreditlari (O‘zbekiston Markaziy banki belgi-langan xisob
stavkalar chegarasida yoki undan yuqori) bo‘yicha to‘lovlar va ta’mi-notchilar kreditlari
uchun % to‘lovlari.
- u zoq muddatli kreditlar bo‘yicha to‘lovlar;
- u zoq muddatli ijara bo‘yicha % to‘lovlari ;
- chet el valyutalari bilan bog‘liq operatsiyalar bo‘yicha zarar (ubitok) va salbiy kurs
(raznitsa).
- qi m matli qog‘ozlar chiqarish va tarqatish bo‘yicha xarajatlar.
- m oliyaviy faoliyat bo‘yicha xarajatlar.
Favqulotdagi zararlar - Korxona faoliyatida ko‘zda tutilmagan xodisa va
operatsiyalar natijasida kelib chiqqan gayri tabiiy, kutilmagan xarajatlar.
MAHSULOT ISHLAB CHIQARISH TANNARXNING (J-2)
KALKULATSIYASI
№ Sarf moddalar Sarflar qiymati
1o‘lcham maxsulot
uchun sum Yillik hajmi m
so‘m
1 2 3 4
1 Materiallarga doir to‘g‘ri sarflar 120000 54 000000
2 Mexnatga doir to‘g‘ri sarflar
Shu jumladan: 20000 8000000
A)I/CH Ishchilarning ish xaqi 15200 6080000
B) Ijt. Sug‘urta ajratmalari 4800 1920000
3 Materiallarga doir yondosh sarflar 10000 4000000
4 Mexnatga doir yondosh sarflar 5000 6000000
5 Asosiy fondlar amortizatsiyasi 25000 10000000
6 Boshqa (shu jumladan ustama) sarflar 5000 2000000
I/ch tannarxi 185000 74000000
7 Davr xarajatlari 20000 8000000
Umumiy sarflar 205000 82000000
Foyda 45000 18000000

Mahsulot rentabelligi 22
Korxonaning ulgurji baxosi 250000 100000000
Aksiz
Kelishilgan (erkin sotish) baxosi 20% 300000 120000000
ASOSIY IQTISODIY KO‘RSATKICHLARI HISOBI
№ Ko‘rsatkichlar O‘lcham Loyixa
bo‘yicha
1 2 3 4
Yillik i/ch mahsulot xajmi a)natural
ifoda
B) tovar maxsulotining qiymati t
M.so‘m 400000
100000000
2 1 o‘lcham maxsulotining tannarxi
(ishlab chiqarish sarflari) So‘m/M 3
185000
3 Yillik maxsulot tannarxi M.so‘m 74000000
4 Maxsulotni erkin sotish bahosi
(QQS-siz) So‘m/ M 3
250000
5 Yillik foyda M.so‘m 18000000
6 Maxsulot rentabelligi % 22
7 1 ishlovchining o‘rtacha oylik ish
xaqqi So‘m 1000000
8 1 ishchining o‘rtacha oylik ish xaqi So‘m 800000
9 Moddiy sarflarning i/ch
tannarxdagi ulushi % 65

HAYOT FAOLIYATI XAVFSIZLIGI QISMI.
Xavfsizlikka qo‘yiladigan umumiy talablar
Fabrikalar, zavodlar, sexlar va boshqa ishlab chiqarish birliklarining keyinchalik –
fabrika) qurilishi, rekonstruksiyasi va foydalanilishi Ushbu qoidalar va O‘zbekiston
Respublikasining boshqa qonunchilik hujjatlari talablarini hisobga olgan holda
bajarilgan loyihalarga muvofiq amalga oshirilishi lozim.
Fabrikaning har bir uchastkasi( ob’ekti, bo‘linmasi) uchun yong‘in va portlash
xavfi kategoriyasi belgilangan bo‘lishi va shunga muvofiq xavfsizlik choralari ko‘zda
tutilshi lozim. Yangi va rekonstruksiya qilinadigan fabrikalarni, shuningdek ishlab
turgan fabrikalardagi ob’ektlarni foydalanish uchun qabul qilish SHNK 3.01.04.04-04
“Qurilishi tugallangan ob’ektlarni foydalanish uchun qabul qilish” talablariga muvofiq
amalga oshirilishi lozim.
-Mehnat muhofazasi, xavfsizlik texnikasi sanoat sanitariyasi va atrof muhitga
salbiy ta’sir etuvchi kamchiliklari bo‘lgan ob’ektlarni ishga tushirish ta’qiqlanadi .
-Baxtsiz hodisalar, kasbiy zaharlanish va elektr tokidan zararlanishlar vaqtida
jabrlanganlarga hakimgacha ko‘rsatiladigan yordam bo‘yicha barcha ishchi va MTXlar
o‘qitilgan bo‘lishlari lozim.
Zararli yoki toksik moddalari bo‘lgan sex va bo‘linmalarda ishlovchi ishchilar
zaharli moddalar bilan muomala qoidalari bo‘yicha o‘qish kursidan o‘tishlari va fabrika
komissiyasida imtihon topshirishlari shart
-Xonalarda va fabrika hududida joylashgan barcha montaj o‘yiqlari, priyamkalar,
zumpflar, quduqlar va ariqchalar va hokazolar to‘siqlarning pastki qismida balandligi
0,14m bo‘lgan sidirg‘a qoplamali balandligi 1m lik to‘siqlar bilan to‘silgan yoki hamma
yuzasi bo‘ylab to‘shama (panjara) lar to‘shalgan, zarur joylarda esa eni 1m dan kam
bo‘lmagan o‘tish ko‘priklari bilan ta’minlangan bo‘lishi lozim.
-Yangi oltin ajratib olish fabrikalarini loyihalashda, mavjudlarini rekonstruksiya
qilishda va ishlab turgan fabrikalarda amalgamatsiya jarayonlarini qo‘llash ruxsat
etilmaydi.
-Yuqori toksinli reagentlar (sianidlar va boshqalar) qo‘llaniladigan oltin ajratib
olish fabrikalar sex va bo‘linmalarining pol, devor, ship va qurilish konstruksiyalari

zich, silliq va eritmalarni shimimaydigan va engil yuviladigan gidrofob qoplamalarga
ega bo‘lishi lozim. Yaxlit bo‘lmagan qavatlararo tomlarning ochiq chekkalari
suyanchiqlardan tashqari balandligi 2m dan kam bo‘lmagan nam o‘tkazmaydigan
to‘siqlarga ega bo‘lishi lozim.
Quyidagi joylarda mahalliy havo so‘rish ko‘zda tutilgan bo‘lishi lozim:
a) fabrikaning yanchish bo‘linmalarida sianli muhitda maydalash bajariladigan
tegirmonlarning yuk kirish va chiqish joylaridan;
b) konsentratni quritish bo‘linmasida – quritish pech (baraban)larining yuk kirish
va chiqish teshiklaridan;
v) rux cho‘kmalarini quritish bo‘linmasida – quritish shkaf(pech)larining yuklash
lyuklaridan;
g) reagent bo‘linmalarida – toksik reagentlar solingan idishlarni ochish va
bo‘shatish kameralaridan, reagent berib turgichlardan, mutilo va yig‘ish chanlaridan;
d) sanoat oqavalarini zararsizlantirish bo‘linmalarida – zarasizlantirish
apparaturalaridan;
e) sorbsiyayalash bo‘linmalarida – smola ajratish pachuk va groxotlaridan;
j) regeneratsiya bo‘linmalarida – regeneratsiya kolonkalari va reagent
sig‘imlaridan;
z) elektroliz bo‘linmasida – elektrolizerlar va grafitlashtirilgan vatin kuydirish
pechlaridan.
-Yuqori konsentratsiyali portlash va yong‘in xavfi bo‘lgan moddalar(vodorod,
uglerod sulfati, sianli vodorod va h.k.)ning ajralib chiqishi mumkin bo‘lgan
apparatlarning so‘ruvchi ventilyasiya tizimlari portlash xavfisiz qilib bajarilishi lozim.
Ishlab chiqarish hududida joylashgan xavfli ishlabchiqarish ob’ektlariga
qo‘yiladigan talablar.
Fabrika hududida joylashgan barcha xavfli ishlab chiqarish ob’ektlari O‘zbekiston
Respublikasining “Xavfli ishlab chiqarish ob’ektlarining sanoat xavfsizligi haqida” gi
Qonuni talablarini qanoatlantirishi lozim, ish beruvchi esa bu ob’ektlarni ushbu Qonun
talablariga mos keltirishi shart.

Fabrikadagi xavfli ishlab chiqarish ob’ektlarini loyihalash, qurish va foydalanishga
qabul qilish ishlarini amalga oshiruvchi tashkilotlar yuqoridagi Qonun talablariga rioya
etishlari shart.
Xavfli ishlab chiqarish ob’ektidan foydalanuvchi fabrika uchun quyidagilar shart:
O‘zbekiston Respublikasining “Xavfli ishlab chiqarish ob’ektlarining sanoat
xavfsizligi haqida” gi Qonuni moddalari, shuningdek sanoat xavfsizligi sohasidagi
me’yoriy texnikaviy hujjatlar talablariga amal qilish;
xavfli ishlab chiqarish ob’ektlari xodimlar shtatini belgilangan tartibda butlanishini
ta’minlash;
xavfli ishlab chiqarish ob’ektlarida ishlash uchun tegishli malakaviy talablarga mos
keladigan va ko‘rsatilgan ishga tibbiy jihatdan nomunosibligi bo‘lmagan shaxslarga
ruxsat etish;
xavfli ishlab chiqarish ob’ekti xodimlarini tayyorgarlikdan va attestatsiyadan
o‘tkazilishini ta’minlash;
belgilangan talablarga mos holda ishlab chiqarish jarayonini nazoratlovchi zarur
asboblar va tizimlarning mavjudligi hamda ishlashini ta’minlash;
xavfli ishlab chiqarish ob’ektiga ruxsat etilmagan chet kishilarning kirishiga yo‘l
qo‘ymaslik;
xavfli moddalar saqlanishiga qo‘yiladigan sanoat xavfsizligi talablarining
bajarilishini ta’minlash;
maxsus tarzda vakolatlangan organ va qonunchilikka muvofiq sanoat xavfsizligi
sohasida alohida vakolatlarga ega bo‘lgan boshqa davlat organlarining buyruqlari,
qarorlari va amrnomalarini bajarish;
avariya va mojaro holatlarida, shuningdek sanoat xavfsizligiga salbiy ta’sir
ko‘rsatuvchi boshqa holatlar aniqlanganda xavfli ishlab chiqarish ob’ektini ishlatishdan
to‘xtatish;
xavfli i/ch ob’ektidagi avariya sabablarini texnikaviy tekshirishda ishtirok etish,
avriyaga olib kelgan sabablarni bartaraf etish va ularning profilaktikasiga doir choralar
ko‘rish;
xavfli i/ch ob’ektida mojaro kelib chiqish sabablarini tahlil qilish, ularni bartaraf
etish va profilaktikasiga doir choralar ko‘rish;

maxsus vakolatli davlat organini, qonunchilikka muvofiq sanoat xavfsizligi
sohasida alohida vakolatlarga ega bo‘lgan boshqa davlat organlarini, joylardagi davlat
hokimiyati organlarini, shuningdek fuqarolarning o‘zini-o‘zi boshqarish organlari va
aholini xavfli i/ch ob’ektidagi avariya to‘g‘risida o‘z vaqtida xabardor qilish;
avariya sodir bo‘lganda xavfli i/ch ob’ektlari xodimlarining hayoti va sog‘ligini
himoya qilishga doir choralar ko‘rish;
xavfli i/ch ob’ektlaridagi avariyalar va mojarolarning hisobini olib borish;
Xavfli i/ch ob’ektlari xodimlarining majburiyatlari:
1. sanoat xavfsizligi sohasidagi qonunchilik hujjatlari hamda me’yoriy texnik
hujjatlarning talablariga amal qilish;
2. sanoat xavfsizligi sohasida tayyorgarlik va attestatsiyadan o‘tish;
3. xavfli i/ch ob’ektlaridagi avariya yoki mojaro haqida tegishli kishilarga zudlik
bilan xabar berish;
4. xavfli i/ch ob’ektlarida avariya yoki mojaro sodir bo‘lganda belgilangan tartibda
ishlarni to‘xtatish;
5. xavfli i/ch ob’ektlarida avariyani cheklash va uning oqibatlarini bartaraf etishga
doir ishlarni o‘tkazishda belgilangan tartibda ishtirok etish.
Absorbsiya jarayonida ishlatiladigan qurilmalar va moddalarning asosiy
xavflilik xususiyatlarini bartaraf etish.
-Yuqori toksinli moddalarning ish xonalarining atmosferasiga tushishini oldini
olish uchun bo‘linma jihozlari (pachukalar, kolonkalar, goroxotlar) to‘liq
germetiklangan bo‘lishi, gazlarni so‘rib olish bevosita panagoh ostidan amalga
oshirilishi lozim.
-Desorbsiya va regeneratsiya jarayonlarining nazorati va boshqarilishi
avtomatlashgan bo‘lishi kerak.
-Sorbsiyalash reagentlarni saqlash va tayyorlash xonalari havo muhiti nazoratining
uzluksiz ishlovchi avtomatik asboblar bilan jihozlanishi kerak, bunda bu asboblar ish
joylarida sinil kislota bug‘larining REEKKdan oshib ketganligi haqida xabar beruvchi
sinalizatsiya tizimi (tovushli, yorug‘lik) bilan blokirovkalangan bo‘lishi lozim.

-Desorbsiya xonalarida ishlash faqat umumalmashuv ventilyasiyasi uzluksiz
ishlab turgandagina ruxsat etiladi.Ventilyasiya tizimlari ishdan chiqqan holda xizmat
ko‘rsatish xodimlari zudlik bilan xonani tark etmoqlari zarur. Xonaga kirish
umumalmashuv ventilyasiyasi qayta ishga tushirilgandan va xona atmosferasidagi
zararli aralashmalar (sinil kislotasi va boshqa) miqdori REEKK ga qadar tushirilgandan
keyin ruxsat etiladi.
-Smola kolonkalar bo‘ylab harakatlanganda qarash darchalari va kolonka
qopqoqlari zichlab yopilgan bo‘lishi lozim.
-Muhitning boshqa tarkibdagi kolonkasiga smolani tashish jarayonida (ishqorlidan
nordonga va teskari) qorishmalar to‘liq ajratilishi lozim. Qorishmalarni smola bilan
birgalikda tashish ta’qiqlanadi.
-Kolonkalardan smola va qorishmalar namunalarini olish faqatgina qopqoqlardagi
kichik lyuklarchalar yoki kolonka yonidagi darchalar orqali ruxsat etiladi. Namunalar
olish uchun kolonka qopqoqlarini ochish man qilinadi.
-Tovar regenerati elektrolizi xonasi umumalmashuv va avariya ventilyasiyasi
tizimlari bilan jihozlangan va havoda kislota bug‘lari va vodorodning REEKK
miqdoridan oshib ketganligi haqida xabardor qiladigan asboblar bilan butlangan bo‘lishi
lozim.
Ishni boshlashdan oldingi xavfsizlik talablari
Ish boshlanguncha ish o‘rnining xavfsizligiga ishonch hosil qilib, quyidagilarni
tekshirish kerak:
 ish uchun zarur bo‘lgan asboblar, mexanizmlar va moslamalarning
saqlagich (predoxranitel) qurilmalarining sozligini;
 himoya to‘siqlari, himoya g‘iloflari, zaminlagich, ventilyasiya, ishga
tushiruvchi, tormozlovchi va blokirovka qiluvchi qurilmalarning, aloqa vositalarining va
signalizatsiyaning bor-yo‘qligi va sozligini;
 ish o‘rnining yoritilish darajasini;
 o‘tish joylarining holatini;
 shaxsiy himoya vositalarining bor-yo‘qligi va sozligini.
O‘tkazilayotgan yoki o‘tkazilishi kerak bo‘lgan ta’mirlaj-montaj ishlari bilan

tanishish, texnologik jarayon holati bilan tanishish.
Ish o‘rnida o‘z kuchi bilan bartaraf etilmaydigan kamchiliklar borligi
aniqlanganda, ishni boshlamasdanoq brigadirga yoki smena ustasiga aytish kerak.
To‘xtovsiz ish borayotganda smenani qabul qiluvchi smenani topshiruvchi bilan
birgalikda xizmat ko‘rsatilayotgan jihozlarni, ish o‘rnini, o‘tish joylarini ko‘zdan
kechrishi, texnologik jarayonning olib borilishi bilan tanishishi kerak. Smena
topshiruvchidan topilgan nosozliklarni bartaraf etishini talab qilishi va bartaraf
etilmagan nosozliklar haqida brigadirga, smena ustasiga xabar berishi va ularning
ko‘rsatmasisiz ishni boshlamasligi kerak.
Ish vaqtida xavfsizlik talablari
-Apparatchi-gidrometallurg ish vaqtida jihozlarni texnik jihatdan oqilona
ishlatishi, texnologik tartibotga rioya qilishi kerak.
-Jihozlar soz holatda bo‘lgandagina, xavfli zonada kishilarning, ishga aloqasi
bo‘lmagan predmetlarning, asboblarning bor-yo‘qligini tekshirgandan so‘ng, radio
orqali xabar berib va tovushli yoki chiroqli signal bergandan so‘ng ularni ishga
tushirishi lozim. 3.3.Jihoz ishlayotganda uning ustida begona narsalarning bo‘lishiga
yo‘l qo‘ymaslik kerak
-Agar jihozlarda ventilyasiya tizimi bo‘lsa ularni yurituvchi (privodnoy) dvigatelni
ishga tushirishdan oldin ishga tushirish kerak.
-Ish vaqtida apparatchi-gidrometallurg jihozlar, moylash tizimi moslamalar,
uskunalari ishini kuzatib borishi, aniqlangan nosozliklar haqida darhol brigadirga va
smena ustasiga xabar berishi kerak. Iloji boricha engil nosozliklarni o‘zi mustaqil
ravishda bartaraf etishi lozim.
-Mashinalarga va mexanizmlarga xizmat ko‘rsatganda quyidagilar taqiqlanadi:
 ish borayotganida yig‘ishtirish, tozalash, va ta’mirlash ishlarini olib borish
 ishlab turgan bo‘limlarni va detallarni maxsus moslamalarsiz qo‘lda moylash
 to‘siqlarsiz ishlash, hamda ish vaqtida to‘siqlarni o‘rnatish va
mustahkamlash
-Jihozni Elektr sxemaga ajratgandan so‘ng, ishga tushiruvchi apparaturaga "Ishga
tushirmang! Odamlar ishlayapti!" plakatini ilib qo‘ygandan so‘nggina nasoslar
moytutqichlari (salniklari) tiqinlanadi (nabivka salnikov) va ta’mirlash ishlari olib

boriladi.
-Jihozlarda, quvurlarda(truboprovodlarda) ta’mirlash ishlari olib borilganda
kislotalardan, texnologik eritmalardan, bug‘dan, qaynoq suvdan va h.k., kimyoviy,
termik kuyishlarni oldini olish choralari ko‘rilgan bo‘lishi kerak.
-"O‘ta xavfli ishlarga topshiriq-ruxsat (naryad-dopusk)" bo‘lgandagina
balandliklarda (1.3 metr va ko‘proq), sig‘imlar va apparatlar ichida, kislota, ammiak
suvi, tez alangalanadigan suyuqliklar quvurlarini (truboprovodlarini) ta’mirlash
ishlarini olib borish lozim.
-Ichki tekshirish, tozalash,ta’mirlash ishlarini olib borish va h.k. uchun
to‘xtatilgan agregatni qismlarga ajratish yoki ochish faqatgina uni mahsulotlardan
bo‘shatgandan so‘ng va uni bosim manbalari yoki boshqa agregatlar bilan bog‘layotgan
barcha truboprovodlardan uzgandan so‘ng zapornaya armaturani yopgandan so‘ng yoki
zaglushka qo‘ygandan so‘ng amalga oshiriladi. Zapor armaturasida “Ochilmasin.
Odamlar ishlayapti” plakati ilingan bo‘lishi kerak.
-Nosoz jihozlarda, himoya to‘siqlari bo‘lmagan jihozlarda, apparatlarning
qopqoqlari ochiq holda bo‘lsa, emiruvchi va zaharli vositalari bo‘lgan
truboprovodlarning flanetsli birikmalarida himoyalovchi qoplamalari (g‘iloflari)
bo‘lmaganda, ventilyasiya bo‘lmaganda va zarur darajada yoritilmagan joyda ishlash
ta’qiqlanadi.
-Tiqin (qopqoqni-zaglushkani) o‘rnatganda yoki echib olganda maxsus jurnalga
shu ishni amalga oshirgan shaxs imzosi bilan qayd qilinadi.
-Texnologik apparatlar va inshootlarni (qurilmalarni) ko‘zdan kechirganda va
ta’mirlaganda ichini yoritish uchun kuchlanishi 12V bo‘lgan portlashdan himoyalanib
yasalgan ko‘chma qo‘l chiroqlarini ishlatishga ruxsat beriladi. CHiroqlarda metall
himoya to‘ri (setkasi) bo‘lishi kerak.
-Ta’mirlash ishlarini olib borganda faqatgina soz asbob-uskunalardan foydalanish
zarur Zarba beruvchi asbob bilan ishlaganda himoyalovchi ko‘zoynakni taqish kerak.
-Boltli birlashmalarni tortish va bo‘shatishda faqatgina uzatgichsiz standart gayka
kalitlarini ishlatishga ruxsat beriladi. Gayka kalitlari gayka o‘lchamiga mos kelishi
kerak.
-Surilma qopqoq (zadvijka) va (ventillar) jo‘mraklarni ochish va yopish uchun

qandaydir richaglarni qo‘llash taqiqlanadi.
-Mahalliy yoritish uchun kuchlanishi 42Vgacha bo‘lgan ko‘chma dastaki
chiroqlardan foydalnishga ruxsat etiladi. Sig‘imlar (idishlar) ichida ishlaganda ko‘chma
chiroqlarni ta’minlash uchun 12Vdan ko‘p bo‘lmagan kuchlanishdan foydalaniladi.
CHiroqlar himoya to‘riga ega bo‘lishi kerak. Sig‘imlar (idishlar) ichiga ko‘chma
pasaytiruvchi transformator olib kirish taqiqlanadi.
-Tashqollash (podmashivanie) vositalari sifatida to‘g‘ri kelgan narsalarni qo‘llash
taqiqlanadi
-Elektr jihozlariga, ishga tushiruvchi apparaturaga suv tushishiga yo‘l qo‘ymaslik
kerak.
-Himoya ko‘zoynaklarisiz proba olish, aeroliftlarni va eritma quvur ustun
(stoyak)larini urib teshishga (probivka) ruxsat etilmaydi.
-Elektr simlarida, ishga tushirish apparaturasida, himoyalovchi zaminlagichda
nosozliklar yuzaga kelsa, navbatchi elektrikni nosozlikni bartaraf etish uchun chaqirish
va smenaning usta-texnologiga va brigadirga xabar berish kerak.
-Elektr energiyasini uzatish to‘xtatilganda yoki biror bir sababga ko‘ra jihoz
to‘xtab qolganda boshqarish shchit(щit)dagi kalitni neytral holatga qo‘yish.
-Ish o‘rinlari va o‘tish joylari ozoda va batartib saqlanishi kerak. Asbob-
uskuna,latta-putta,zichlash materiallari maxsus ajratilgan joylarda saqlanishi zarur.
-Agarda bexosdan mahsulot – kislota, ishqor,texnologik eritma va h.k. to‘kilib
ketsa, darhol uni yig‘ib olish chorasini ko‘rish kerak.
-Begona shaxslarning ish o‘rnida bo‘lishiga yo‘l qo‘ymaslik kerak.
-Zavod, sex hududida yurish uchun maxsus ajratilgan o‘tish joylarida, zinalarda va
maydonchalarda harakatlanishga ruxsat etiladi. Quvurlardan, tarnovlardan (jeloba),
to‘siqlardan va boshqa moslamalardan oshib o‘tishga ruxsat etilmaydi.
-Apparatchi-gidrometallurg berilgan maxsus kiyim, poyafzal va boshqa yakka
tartibdagi himoya vositalaridan foydalanishi va ularni asrashi kerak. Maxsus kiyim
butun va ixcham bo‘lishi kerak, jihozning harakatlanayotgan yoki aylanayotgan qismi
ilib ketishi (chaynashi) ehtimoliga yo‘l qo‘ymaydigan holatda bo‘lishi kerak.
-Sex hududida va ish o‘rnida kaska kiyib yurish lozim.
-Zararli kimyoviy vositalar, suyuqliklar bilan ishlaganda maxsus

kiyimda,himoyalovchi ko‘zoynak taqish yoki ko‘zoynakli maxsus niqob, respirator,
rezina qo‘lqop,etik va peshband (fartuk) kiyish kerak. Ish zonasi havosi tarkibida zararli
moddalar ruxsat etilgan konsentratsiya chegarasidan yuqori bo‘lsa tegishli markali
protivogazlardan foydalanish.
- Kuchli ta’sir etuvchi zaharli moddalar bilan ish olib borish alohida ishlab
chiqilgan yo‘riqnomga asosan olib boriladi.
Ish tugagandan keyin xavfsizlik talablari
-Ish o‘rnini toza holda, xizmat ko‘rsatayotgan jihozlarni va ishlab turgan
kommunikatsiyalarni soz holatda barcha to‘siqlar va g‘iloflar bilan birga topshirish.
- O‘t o‘chirishning birlamchi vositalari, asboblar, protivogazlarning avariya holati
uchun zahirasini yig‘ma va soz holatda topshirish.
- Smenani qabul qiluvchiga xizmat ko‘rsatuvchi jihozlar holati, ish vaqtida
aniqlangan nosozliklar, ularni bartaraf etish uchun qo‘llanilgan choralar va jarayonning
texnologik tartiboti holati haqida xabar berish kerak.
- Brigadirga, usta-texnologga smena topshirilganligi to‘g‘risida ma’lum qilish va
uning ruxsati bilan ishni to‘xtatish.
- Maxsus kiyim, maxsus poyabzal, shaxsiy himoya vositalarini changdan va kirdan
tozalash, sanpropusknikda dush qabul qilish.
Avariya holatlarida xavfsizlik talablari.
- Avariyalarni bartaraf etish rejasi bilan tanishmagan va uning ish o‘rniga taaluqli
qismini bilmagan shaxslarga ishlashga ruxsat berish taqiqlanadi.
- Avariya to‘g‘risida bilgach, rahbarlik punktiga etib kelib,shaxsan yoki bevosita
boshliq orqali avariyani bartaraf etish ishlarining mas’ul rahbariga etib kelganingiz
haqida xabar berish kerak.
- Avariya holatida yoki avariya sodir bo‘lganda jihozni ishlashdan
to‘xtatib,jihozning ishdan chiqishini davom etishini oldini olish choralarini ko‘rish,
agarda avariya yaqin atrofda bo‘lgan odamlarning sog‘lig‘iga yoki hayotiga xavf
solayotgan bo‘lsa ularni bu haqda ogohlantirish. Darhol avariya haqida brigadirga,
smena ustasiga xabar qilish.
Quyidagi hollarda darhol (avariya holatida) jihozning elektr simini o‘chirish:

 elektrodvigateldan yoki uning ishga tushirib-boshqaruvchi
(puskoreguliruyushiy) apparaturasidan dud yoki olov chiqqanida.
 inson bilan baxtsiz hodisa ro‘y berib, elektr jihozini darhol o‘chirish kerak
bo‘lsa.
 jihoz butunligiga xavf solayotgan ko‘rsatilgan me’yordan yuqori tebranishda
(vibratsiya)
 yuritma (privodnoy) mexanizm ishdan chiqqanda
 ruxsat etilgandan yuqori darajada podshipniklar qizib ketganda
 elektrodvigatelning qizishiga olib keluvchi aylanishlar (oborotlar) sonining juda
pasayishi
Yong‘in va o‘t olish boshlanayotganini ko‘rib qolganda zarur:
 bu haqda darhol smena boshlig‘iga yoki yong‘in xavfsizligi xizmatiga xabar
berish kerak
 bor bo‘lgan o‘t o‘chirish vositalari yordamida yong‘inni o‘chirishga kirishish
 yong‘in sodir bo‘lgan joyga smena ustasi, bo‘lim, sex boshlig‘ini chaqirish
Jarohatlangan kishiga birinchi tibbiy yordam ko‘rsatishda quyidagilarni amalga
oshirish kerak:
 shikastlangan kishini jarohatlovchi omildan xalos etish (elektr toki ta’siridan
qutqarish, zaharlangan atmosferadan toza havoga olib chiqish, yonayotgan kiyimni
o‘chirish va h.k.)
 shikastlangan kishinig holatiga to‘g‘ri baho berish
 shikastlangan kishining hayotiga katta xavf solayotgan jarohatning toifasiga
qarab shifokorgacha yordam ko‘rsatish harakatlarining ketma-ketligini aniqlab olish
 tezda shikastlanganni qutqarish bo‘yicha zarur choralarni amalga oshirish
(nafas olish yo‘llaridan havo o‘tishini ta’minlash,sun’iy nafas oldirish, yurakni tashqi
uqalash, qon ketishini to‘xtatish, singan joyni qimirlamaydigan qilib qo‘yish, bog‘ich
boylash va h.k.) ibbiyot xodimlari etib kelgungua qadar shikastlangan kishining asosiy
hayotiy funksiyalarini tutib turishiga ko‘maklashish.
 zavod sog‘lomlashtirish punktidan tibbiyot xodimini chaqirish, tungi vaqtda esa
– smena boshlig‘i orqali tez yordamni chaqirish.

XULOSA
Menning bitiruv malakaviy ishim “gaz fraksiyalarini ajratish jarayonini
avtomatlashtirish” mavzusida bo‘lib bunda men gazlarni fraksiyalarga ajratish
texnologik jarayonin tahlil qildim Bitiruv ishi quyidagicha tarkibga ega: Kirish - bunda
men Bugungi kunda O‘zbekiston neft-gaz sanoati nafaqat yer osti boyliklarini qazib
olish, balki xomashyoni qayta ishlash va mahsulot ishlab chiqaruvchi majmualar
tizimiga aylandi. Bu tarmoq yuksak rivojlangan sanoat ichki va tashqi bozorlarda talab
yuqori bo‘lgan mahsulotlar ishlab chiqarish va sotish bo‘yicha qator yirik korxonalarni
birlashtirdi.
Hozirgi bosqichda tarmoqning asosiy iqtisodiy yo‘nalishlaridan biri uglevodorod
xomashyosini chuqur qayta ishlash va undan qo‘shimcha qiymatga ega mahsulotlar
ishlab chiqarish, xorijiy investitsiyalarni jalb etish hamda eksport geografiyasini
kengaytirish hisoblanadi. Bu boradagi loyihalarni amalga oshirish uchun
mamlakatimizga neft va gazni qazib chiqarishda yetakchi qator yirik chet el
kompaniyalari jalb etilmoqda. Rossiyaning “Lukoyl” neft kompaniyasi bilan
hamkorlikda “Qandim-Xauzak-Shodi-Ko‘ng‘irot” mahsulot taqsimoti bitimi doirasida
bunyod etilgan Qandim gazni qayta ishlash majmuasi ulardan biridir.
Hozirda mamlakatimizda ishlab chiqarishning asosiy sohalaridan xisoblangan
neft va gaz sanoatiga katta etibor qaratilmoqda. Bu borada prezidentimiz Sh.M.
Mirziyoevning neft va gaz sohasini rivojlantirish to‘g‘risidagi qaror va farmonlari soha
bo‘yicha qilinishi kerak bo‘lgan ishlar ko‘lami aniqlab olingan hamda neft va gazni
qayta ishlash zavodlarida hozirgi kunda yuqori sifatli mahsulotlar olish to‘g‘risida va
O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha Harakatlar strategiyasi
mazmuni bo‘yicha ma’lumotlarga ega bo‘ldim.
Texnologik qism - bu qism ishning asosiy qismi bo‘lib, unda men asosan.
Uglevodorod gazlarini ajrateshning texnologik jarayonlari, Gazlarni fraksiyalash
qurilmalarining sxemalari, SHGKM da og’ir gazlarni fraksiyalab propan va butanni
ajratish texnologiyasi, Effuzion usul yordamida gazlarni zichligini aniqlash tajriba
ishlarini yozdim.
Hisoblash qismi - bu qismda men. Asosiy jarayonda qo‘llaniladigan jihozning
texnologik hisoblashda: Optimal ish rejimini ta’minlaydigan asosiy o‘lchamlarini

aniqlash. Buning uchun qayta ishlanadigan materiallarning modda oqimlari, energiya
sarfi aniqlash va mexanik hisoblashda: Jarayonlar borishi uchun loyihalanadigan joxoz
unga ta’sir qiluvchi parametrlar, temperatura, bosim va muhitning fizik-kimyoviy
xossalari asosiy ishchi parametrlarini hisoblash ishlarini bajardim.
Hayot faoliyati xavfsizligi qismi - bu yerda esa men texnologik tizimdan
foydalanishda rioya qilinishi kerak bo‘lgan barcha texnika xavfsizligi qoidalarini,
yong‘in xavfsizligi chora-tadbirlari, shuningdek ishchi-xodimlarning mehnati
muxofazasi to‘g‘risidagi barcha tegishli chora-tadbirlar to‘g‘risida ma’lumotlar
yozdim.
Bu ish yuqorida keltirilgan qismlardan iborat bo‘lib, jarayoni to‘g‘risidagi deyarli
barcha ma’lumot va yangiliklar to‘liq yoritilgan. Bu ishni bajarish mobaynida men
ko‘pgina o‘zbek va chet el adabiyotlari bilan tanishib mavzuga tegishli bilim va
ko‘nikmalarga ega bo‘ldim va bu olgan bilimlarim kelajakda amaliyotda tadbiq
qilishimga eng asosiy omil bo‘ladi deb hisoblayman.
.

Foydalanilgan adabiyotlar
1. Звонарев, С.В. З-42 Основы математического моделирования: учебное
пособие / С.В. Звонарев. - Екатеринбург : Изд-во Урал. ун-та, 2019. - 112 с. ISBN
978-5-7996-2576-4;
2. Рябов В. Д. Химия нефти и газа: учебное пособие. - М.: ИД «ФОРУМ», 2009. -
336 с.: ил. - (Высшее образование);
3. Новый справочник химика и технолога. Сырье и продукты промышленности
органических и неорганических веществ. Ч. 1. - С.-Пб.: АНО НПО "Мир и семья",
АНО НПО "Профессионал", 2012;
4. Кузнецов А.А., Судаков Е.Н. Расчеты основных процессов и аппаратов
переработки углеводородных газов: Справочное пособие. - М.: Химия, 2003;
5. Хачатурян О.А., Вартанов К.С. Пути снижения энергозатрат на мини НПЗ. Мир
нефтепродуктов. -Вестник нефтяных компаний. -2017.-№ 4.-С. 29-31;
6. Luyben W. Practical distillation control / W. Luyben. - N.Y : Van Nostrand Reihold,
1992. - 864 p;
7. Muhammad D. Modeling and Nonlinearity Studies of Industrial i-Butane/n-Butane
Distillation Column / D. 2013. - № 8. - C. 345-348 ;
8. Muhammad, Z. Ahmad, N. Aziz // Journal of Applied Sciences. - 2011. - № 3.
-С. 494-502 ;
9. Szabó, L. Three-Level Control of a Distillation Column / L. Szabó // Engineering. -
2012. - №10. - C. 675 681

	Kirish...........................................................................................................
	Texnologik jarayon tavsifi...........................................................................
	Texnologik jarayonni avtomatlashtirishning funksional chizmasi va bayoni..........................................................................................................
	Avtomatlashtirish vositalarining buyurtma spetsifikatsiyasi......................
	Prinsipial boshqarish va signallash tizimlarini loyihalash...........................
	Elektr manba prinsipial chizmasining bayoni..............................................
	Avtomatik rostlash tizimini hisobi...............................................................
	Gazni fraksiyalarga ajratish jarayonini boshqarish tizim arxitektura bayoni........................................................................................
	Texnik – iqtisodiy xisob qismi....................................................................
	Hayot faoliyati xavfsizligi qismi.................................................................
	Xulosa.........................................................................................................
	Foydalanilgan adabiyotlar...........................................................................

Sotib olish