Geraldlar va ularning vazifalari - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	15000UZS
Hajmi	74.6KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	25 Yanvar 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

Abbosjon Yulchiev

Ro'yxatga olish sanasi 13 Dekabr 2024

44 Sotish

Geraldlar va ularning vazifalari

Sotib olish

Geraldlar va ularning vazifalari

Reja:
Kirish……………………………………………………..………3
Asosiy qism
I BOB. GERALDIKA HAQIDA UMUMIY MA’LUMOT
1.1. Geraldika yordamchi tarixiy fan sifatida…………….....….5
1.2. Geraldikaning tarixni o’rganishdagi ahamiyati………….…8
II BOB. GERALDLAR VA ULARNING AHAMIYATI
2.1.Geraldlar va ularning vazifalari……………………….…...…18
2.2.O’rta asrlarda gerblarning ahamiyati……………….……...…25
III. Xulosa…………………………………………………...……35
IV. Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati………………….…….....37
1

Kirish
Mavzuning dolzarbligi. O tgan asrning 80-yillari oxirlaridayoq geraldikaʻ
ijtimoiy hayot va siyosiy madaniyatning muhim elementiga aylanib borayotgani
yaqqol ko rinib
ʻ turardi.
Hozirgi zamon geraldikasi o zining ko rinishlariga ko ra xilma-xildir: davlat,
ʻ ʻ ʻ
hududiy (shahar, viloyat va yer), qabilaviy (shaxsiy) geraldika haqida gapirish
mumkin, ayrim tadqiqotchilar idoraviy geraldika bo limini ham ajratadilar
ʻ .
Muammoning ilmiy rivojlanish darajasi: geraldika va geraldika tarixiga ilmiy
va jamoatchilik qiziqishi sezilarli darajada oshganiga qaramay, Krasnoyarsk
o'lkasining hududiy geraldikasi aslida mintaqa tarixining rivojlanmagan sohasi
hisoblanadi.
18-asr - 20-asr boshlaridagi mahalliy geraldik asarlar, qoida tariqasida, butun
rus geraldikasiga bag'ishlangan . Biroq, bu asarlar rus geraldikasi tizimi haqida
umumiy tarixiy va nazariy ma'lumotlarni o'z ichiga oladi, bu rus hududiy
geraldikasining rivojlanish jarayonini to'g'ri tushunish uchun zarurdir.Shunday qilib,
V.A.Shapovalov asarlarida geraldikani o rganishning metodologik tamoyillari, ya ni
ʻ ʼ
faktik materiallar va manbalarga asoslangan tarixiy tadqiqotlarni geraldik belgilarni
geraldik tadqiq qilish bilan uyg unlashtirish ishlab chiqilgan.
ʻ 1
Mahalliy hududiy geraldika yo'nalishini ishlab chiqqan Sovet davri tarixchilari
orasida N.A. Sobolevni ta'kidlash kerak. Uning asarlarida ilgari o'rganilmagan arxiv
materiallariga asoslanib, 18-19-asrlar davridagi Rossiyaning hududiy geraldikasi eng
batafsil o'rganilib, mahalliy hududiy geraldikaning rivojlanish kontseptsiyasi
ko'rsatilgan. . Mahalliy hududiy geraldikani keyingi o'rganish XX asrning 90-
yillarida va so'nggi o'n yillikda nashr etilgan ko'plab asarlar bilan ifodalanadi.
Zamonaviy nashrlar - geraldik ma'lumotnomalar va albomlar, ilmiy-ommabop
nashrlar, to'plamlardagi ko'plab maqolalar, jamoaviy monografiyalar, davriy
1
Winkler P.P. fon. 1649 yildan 1900 yilgacha "Qonunlarning to'liq to'plami" ga kiritilgan Rossiya imperiyasining
shaharlari, viloyatlari, viloyatlari va shaharchalarining gerblari. SPb., 1990 yil.
2

nashrlar, shu jumladan Herboved jurnali, ilmiy maqolalar, gerb yaratish bo'yicha
qo'llanmalar va o'quv qo'llanmalar. Zamonaviy mahalliy geraldik tizimni
o'rganishga bag'ishlangan muhim nashrlar www.geraldika.ru veb-saytida
joylashtirilgan. Territorial geraldika muammosiga bag‘ishlangan ko‘plab yangi
asarlarda tarixiy va geraldik yondashuvlarning uyg‘unlashuvi geraldika sohasidagi
zamonaviy tadqiqotlarning ijobiy yutug‘i bo‘lgani shubhasiz.
Lavrinenko . M maqolalari zamonaviy hududiy geraldika masalalariga
bag'ishlangan bo'lib, unda yangi shahar gerblarini tayyorlash bo'yicha amaliy
tavsiyalar mavjud. Ular Rossiya Federatsiyasi Prezidenti huzuridagi Heraldik
Kengashning shahar geraldikasi sohasidagi amaliy ishlarini tahlil qilish asosida
tuzilgan. Biroq, mavjud asarlarning hech biri yuqori darajadagi umumlashtirish,
muammoni har tomonlama o'rganish va tahlil qilishni talab qilmaydi, bu ushbu
tadqiqot mavzusini tanlashni oldindan belgilab berdi.
Tadqiqot predmeti milliy mintaqaning tarixiy va zamonaviy hududiy
timsollarining o'ziga xos xususiyatlarini belgilaydigan hodisalarni o'z ichiga oladi.
Tadqiqotning xronologik asosini tanlash ob'ektiv tarixiy omillar bilan belgilanadi.
Tarixning keyingi Sovet davrini geraldik turg'unlik sifatida tavsiflash mumkin.
Ishning maqsadi tarixiy hududiy geraldikaning shakllanishi va evolyutsiyasi
tajribasini va zamonaviy hududiy geraldika yaratish va faoliyat yuritish amaliyotini
hisobga olgan holda, hududiy geraldiyasining xususiyatlarini aniqlashdir.
Kurs ishining tuzilishi. Kirish, 2bob, 4reja, xulosa va foydalanilgan
adabiyotlar ro’yxatisan iborat.
3

I BOB. GERALDIKA HAQIDA UMUMIY MA’LUMOT
1.1. Geraldika yordamchi tarixiy fan sifatida
Tarixiy tadqiqot bilan shug‘ullanayotgan har bir olim yoki ilmiy izlanuvchi
yordamchi tarix fanlarini chetlab o‘ta olmaydi. Yordamchi tarix fanlari tadqiqot
metodikasi va texnologiyasiga doir umumiy va xususiy masalalarni o'rganish, tahlil
qilish, ishlab chiqish bilan chegaralanadi. Yordamchi tarix fanlarining har biri
mustaqil tarix fani bo‘lib, o‘zining o‘z tarixi va metod va uslublari mavjud. Har biri
mustaqil fan sifatida shakllanish va rivojlanish yo‘lini bosib o‘tmoqda. Har bir
yordamchi tarix fani umumiy va maxsus tarix fanlarini chuqur va keng hamda
mufassal o‘rganishga yordam beradi.
Mustaqil fanlardan asosiy farqi shuki, yordamchi tarix fanlari nisbatan tor
doiradagi maqsad va vazifalarni ocrganish bilan shug‘ullanadi. Yordamchi tarix
fanlarining har bir bo‘limi alohida bir tarmoq bo‘lib tarix fani oldidagi
muammolami, kamchiliklarni to‘ldirish bilan birga o‘zining alohida tadqiqot usuli va
tadqiq ob’ekti, o‘z yo‘nalishlariga egadir. Masalan, yordamchi tarix fani
bo‘limlaridan «xronologiya»- vaqtni, tarixiy voqealami, jamiyat taraqqiyoti
bosqichlarini davrlarga bo‘lishini umumiy qoidalari va xususiyatlarini o‘rganadi.
Numizmatika - qadimgi tangalar orqali o‘sha davming siyosiy, ijtimoiy,
iqtisodiy va diniy tasawurlami o‘rganishga yordam beradi. Tarixiy geografiya- eng
qadimgi viloyatlar hududiy joy lashishi, davlatlaming hududlarini o‘rganadi. Tarixiy
metrologiya-uzunlik, vazn, maydon, hajm o‘lchovlarini davlatlararo savdo-sotiq,
mol ayirboshlash jarayonlarini o‘rganadi. Bundan tashqari, epigrafika, diplomatika,
genealogiya, tarixiy geografiya, onamastika, arxeografiya kabi bir necha yordamchi
tarix sohalari mavjud. Lekin, shuni alohida ta’kidlash kerakki, 0 ‘zbekistonda
numizmatika, paleografiya, tarixiy geografiya, genealogiya singari yordamchi fan
4

tarmoqlari jadal rivojlanmoqda, ammo geraldika, sfragistika, onamastika,
arxeografiya kabi tarmoqlar bo‘yicha alohida bir ilmiy tadqiqot yoki mashhur biror
olim nomini eslab o‘tish mushkul. Yordamchi tarix fanlari tadqiqot doirasi va usuli
qanday bo‘lishidan qat’iy nazar birinchi navbatda manbashunoslik fani bilan uzviy
va chambarchas bog‘liqdir. Chunki, yordamchi sohalarning hammasi manbadagi
ma’lumotlami har tomonlama o‘rganish va mazmunini ochib berish bilan
shug‘ullanadi. Manba qo‘lyozma, tanga, arxeologik topilma va boshqa
ko‘rinishlarda bo‘lishi mumkin. Bundan tashqari geografiya, psixologiya, tibbiyot,
ekologiya, O'zbekiston tarixi, jahon tarixi, arxeologiya va boshqa fanlar bilan
bog‘liq. Turli xil fan olimlari orasida yordamchi tarix sohalarining ayrimlarini
tarixiy deb atash to‘g‘risida bahs-munozaralar mavjud. Masalan, onomastika atoqli
shaxs otlarini aniqlash bilan shug‘ullanadi, ammo tilshunoslik fanining usul va
uslubiyatlaridan foydalanadi va tilshunoslik fanining boiimlaridan biri bo‘lib
hisoblanadi deb hisoblaguvchi olimlar bor. Yoki, tarixiy geografiyani-geografiya
fanining tarkibiy qismi deb hisoblashadi. Shuni e’tibordan qochirmaslik kerakki,
onomastika tilshunoslikning tadqiqot usullaridan foydalanib tarixiy voqealaming
mohiyatini tushunishda yordam bera oladigan tarixiy shaxsning ismini aniqlab
beradi. Tarixiy geografiya kerak bo‘lsa, geografiya fanining usullaridan foydalanib
tarixiy chegara masalalariga aniqlik kirita oladi. Tarix fani hatto polebotanika fani
usullaridan ham qo‘llashi mumkin. Tibbiyot xodimlari qadimiy ma’lumotlar va dori-
darmonlar haqida ulaming tarixiy ildizlari haqida tarix ma’lumotlaridan
foydalanishlari mumkin. Masalan, mashhur Gippokrat qasamining zardushtiylikning
«Avesto» kitobidan olinganligi, Ibn Sinoning «Tib qonunlari»ning o‘qilishi va fanga
kiritilishi bu manbashunos tarixchi olim laming ishi bo‘lganidek, ushbu sohalar
birbiri bilan uzviy bog‘liq va bir-birining tadqiqot usullaridan va tocplagan
ma’lumotlar bazasidan foydalanishi mumkin. Ushbu o‘quv qo‘Ilanmada bo'lajak
tarixchi olimlar uchun eng kerakli bo‘lgan paleografiya, epigrafika, numizmatika,
tarixiy toponomika, tarixiy onomastika, xronologiya, tarixiy metrologiya, sfragistika,
geraldika kabi an’anaviy yordamchi tarix fan tarmoqlari bilan birga yangi paydo
bo‘lgan sohalar yoritib berildi. Bu fan sohalarini o‘rganishda alohida ijobiy
5

xususiyat shuki, biz Markaziy Osiyo mintaqasi tarixiga jiddiy e’tibor qaratish va bu
sohadagi yutuq va kamchiliklami ham ko‘rsatib o‘tishga intildik. G‘arb olimlarining
yordamchi tarix sohalariga doir tadqiqotlarini ko‘rib chiqib shunday xulosa qilish
mumkin; ular Markaziy Osiyo tarixini umuman o‘rganishni yoki, bu hudud haqidagi
ma’lumotlami ilmiy adabiyot, tadqiqot mavzusiga kiritishni rejalashtirmagan. Yoki,
bu mintaqa tarixini umuman o‘rganishni xohlamagan va bilmaydi. Yordamchi tarix
fanini o‘qitishda qadimgi qo‘lyozmalar, tangalar, arxeologik qazishmalar jarayonida
topilgan ashyolardan, muzey eksponatlaridan, hujjatlarning asl nusxalaridan,
tarjimalaridan va imkon qadar zamonaviy texnik vositalardan foydalanish zarur.
Gerb (pol-nem meros) – Biron-bir mamlakat yoki hududning siyosiy va
tarixiy xarakteragi g’oyalari majmuasini, o’ziga xos tabiiy va xo’jalik
xususiyatlarini, tabaqaviy tafovutlarini, shaxs, urug’ va shajaralarini ifodalovchi
alohida ramziy belgi. Gerblar antik davrda paydo bo‘lgan.
Gerblar quyidagi tur va toifalarga bo’linadilar:
1. Davlat gerblari, shahar, viloyat gerblari.
2. Korporatsiya (o’rta asrdagi sex, gildiya va birodarlik) larning gerblari.
3. Urug’larning gerblari.
Gerblar rangi, shakli, rasmlari bilan o’zaro farqlanib, maxsus qoidalarga
binoan ishlanadi va maxsus terminlar bilan tavsiflanadi. Masalan, Shumer
davlatining gerbida sher boshli burgut, qadimgi Rim davlati gerbida burgut
tasvirlangan. Amir Temur davlatining ham gerbi bo‘lgan. Bu gerbda 3 ta halqa tasvir
etilgan bo’lib, bu Temurning 3 iqlimda ya‘ni shimol, janub va g’arbda hukmron
ekaniga ishoradir. O’rta asrlarda ko‘pgina shaharlar ham o’z gerbiga ega bo’lgan.
Venetsiya gerbida qanotli sher tasvirlangan. G’arbiy Yevropada gerblar urug‘,
merosxo‘rlik belgilari sifatida salb yurishlari davrida yuzaga kelgan. Keyinchalik
bayroqlar, qog’oz pullar, muhrlarga gerblarning tasviri tushirila boshlangan. Gerblar
va ularning tarixi bilan geraldika fani shug’ullanadi.
XIV asrdan boshlab Yevropa mamlakatlarida geroldin deb atalgan muassalar
mavjud bo’lgan.Bu yerda geraldikaning mualliflarining huquqini ro’yxatga oluvchi
davlat organiga aylangan.Gerblarning kimga ekanligi aniqlangan, ularni to’plagan va
6

yangi gerblarni yasagan, shuningdek, yasagan gerblarning to’g’ri tuzilishini
tekshiradigan maxsus kishilar- geroldlar deb atalgan.
Tarixni muayyan ijtimoiy, siyosiy manfaatlar talablariga bo‘ysindirishga
qaratilgan har qanday urinish bu fan oldidagi ob’ektivlik talabiga ziddir. Chunki,
2
o‘tmish tarixchi ixtiyoridan tashqaridagi, biroq, to‘g‘ri tushunihshi va tushuntirilishi
lozim bo‘lgan ob’ektivlikdir. Bu o‘rinda tarixchi o‘tmish voqealar karvonining
oxirida borayotgan sayyohdek. Karvon boshidagi, o‘rtasidagi voqealar uning uchun
ko‘rish imkoniyatidan tashqari va mutlaqo xolis haqiqatdir.
1.2. Geraldikaning tarixni o’rganishdagi ahamiyati.
“ Geraldika” atamasi bir nechta ma’nolarga ega, shulardan biri “ jarchi ” ,
Emblematikaning sohasi hisoblanadi. Gerb huquqiy asosga ega hodisa hisoblanadi.
Gerb yasovchilar lotincha “ armoristlar ” deyilgan. Soha XI asrda shakllangan 1 va 3-
salb yurishlari davrida paydo bo‘ldi. 1120-1150 yillar oralig‘ida ilk bora gerb
belgilari qo‘ilanilgan. Gerblar janglarda qo‘shinni ajratish uchun ishlatilgan. 1671
yilda “ Haqqoniy geraldika soni va gerblaming kelib chiqishi ” nomli kitob bitilgan.
“ Geraldika ” atamasi bir nechta ma’nolarga ega. Dastlab eng qisqa ta’rif bilan
cheklanamiz: geraldika - bu gerblar va ular haqidagi bilimlar tizimidir. Tarixchi,
xususan medievist, tadqiqotlar vaqtida doimo gerblaming tavsifi yoki tasvirlariga
duch keladi. Gerb yoki uning alohida unsuri arming tasviri moddiy madaniyatning
turli predmetlarida uchrashi mumkin: bu qoiyozmalar va kitoblar, tangalar va
muhrlar, qurol-aslahalar, asbob-anjomlar, kiyim-kechaklar, me’morchilik
yodgorliklari va boshqalardir. Biroq, gerb va geraldik materialga duch kelinganda,
yechimi ba’zida juda murakkab bo‘lgan masalalar paydo bo‘ladi. Geraldika bilan
tanish bo‘lmagan tarixchi uchun gerb topishmoqligicha qolmoqda. Hattoki gerb yoki
uning tavsifini to‘g6ri o‘qish qobiliyatiga ega Bo‘lgan holda, u ko‘pincha gerbdagi
butun ma’lumotni to‘g‘ri baholay olmaydi. Masalan, nima uchun gerb u yoki bu
predmetda joylashtirilgan, u boshqa gerblar bilan qanday mutanosiblikda, u o‘sha
davrda sodir bo‘lgan voqealarda qanday rol o‘ynagan va hokazo. Geraldik jihatdan
2
Adhamjon Ashirov . «Etnologiya» . Toshkent. «Yangi nashr» 2014.
Asqarov, A..O‘zbekiston xalqlari tarixi. «O‘qituvchi» nashriyoti.1993.
7

ifodalangan ko‘rsatmalar u uchun butunlay noma’lumligicha qolmoqda. Shunday
qilib, tarixchining geraldika bilan tanishish zaruriyati, eng avvalo, manbaning
ma’lumot berishini oshirishdagi ehtiyoj bilan bog‘liq. Moddiy madaniyat
yodgorliklari bilan bevosita ishlaydigan tarixchi uchun aytaylik, muzeyda
san’atshunos uchun geraldika materialning xronologik, mintaqaviy, ba’zida esa
shaxsiy atributsiyasiga ham beqiyos yordam berishi mumkin. Bu geraldika
bilimlarini qo‘llash sohasi to‘g‘risidagi ilk, an’anaviy tasavvurdir. Ammo bu
predmet diplomatik, sfragrastik, numizmatik va boshqa tadqiqotlarda nafaqat
yordamchi fan sifatida, balki boshqa geraldik ma’lumotlar hisobini talab qilgan, shu
darajada ixtisoslashgan, hattoki geraldik ma’lumotlar bilan ishlash mahoratiga ega
bo‘lmagan tadqiqotchi voz kechishi mumkin bo‘lgan mavzular ustidan ishlashda
zarurdir. Gap shundaki, gerblar tarixiy bilimlaming ko‘pgina bo‘limlari bo‘yicha
manba bo‘lib hisoblanadi (garchi, o‘ziga xos). Shunday qilib, geraldika ittifoqlar,
hududiy bahslar, sulola nikohlarini qayd etgan holda, siyosiy tarix, hukmron sinf
muhitidagi demografik jarayonlar va boshqalar bo‘yicha boy material beradi.
Nafaqat siyosiy va ijtimoiy tarix sohasida, balki ijtimoiy ong, ijtimoiy psixoiogiya
tarixi sohasida, davming psixologik atmosferasini tiklashda geraldik materiallar jalb
qilinishi mumkin. Masalan, yilnomalarda, siyosiy asarlarda, o‘rta asrlar adabiyotida
ko‘pincha gerblarning tavsiflari uchraydi. Ba’zida ular muhim mazmunli va badiiy
ahamiyatga ega. Biroq gerblarga, yoxud u yoki bu gerbga davr mentaliteti yoki turli
ijtimoiy qatlamlar mentaliteti uchun xos bo‘lgan jihat sifatida bo‘Igan munosabatlar
tahlili geraldika bilimlarisiz murakkabdir.
Rim imperiyasining qulashi bilan Yevropada madaniyat va iqtisodiyot
tanazzulga yuz tutgan qorong‘u davrda, feodalizm vujudga kelgan, xristian dini
qaror topib, nasroniy aristokratiya tizimi rivojlanib, yorqin va rang-barang geraldika
san’ati rivojlandi. Gerblarning paydo bo'lishiga bir nechta mezonlar yordam berdi.
Avvalo, bular feodalizm va salib yurishlari ya’nu urush paytida qo’shinni ajratish
uchun ishlatilgan. Gerblar X-asrda paydo bo'lgan deb qabul qilinadi, ammo aniq
sanani aniq emas. Tarixiy manbalarda tasvirlangan birinchi timsollar XI-asrga
tegishli. Bugungi kunga qadar ma'lum bo'lgan eng qadimgi muhrlardan 1000 yildagi
8

nikoh shartnomasida topilgan, uni Kastiliyadan Infante Sancho Gaston II ning qizi
Vikont Bern Vilgelmina bilan tuzgan. Mulkni imzolash va belgilash uchun muhrdan
foydalanish, umuman savodsizlik davrida muhrlar shaxsni tasdiqlashning yagona
yo'li edi. Savodsiz odam uchun belgi ancha tushunarli edi. Ba'zi manbalarga ko'ra,
birinchi timsollar qurol va kiyimda emas, balki muhrlarga tushirilgan. Gerblar
mavjudligining salib yurishlaridan keyin, XII asrda paydo bo'ladi. Bunda birinchi
dalil 1151 yilda vafot etgan Jeffroy Plantagenet qabridan olingan fransuz emal
chizmasi bo'lib, graf Anju va Meyn o'zini tasvirlaydi.Shaxsiy gerbga ega bo'lgan
birinchi hukmdor ingliz qiroli Richard I Lionheart (1157-1199) edi. O'shandan beri
Angliyaning barcha qirollik sulolalari o’zlarining gerblari va muhrlariga ega
bo’lgan. Evropadan tashqari, XII-asrga kelib Yaponiya «mon» deb nomlangan
o'zining geraldik tizimini ishlab chiqdi. Ba'zi Yevropa tillarida bu tushuncha
noto'g'ri «gerb» deb tarjima qilingan, garchi bu so'zning Evropa ma'nosida bu gerb
emas. Misol sifatida, Yaponiya imperator oilasining gerbi - 16 bargli xrizantemani
hisoblangan. Xuddi shunday belgilar dubulg'alar, qalqonlar va zirhli ko'krak
nishonlariga ham qo'yilgan, ammo gerblardan farqli o'laroq, ular hech qachon
uzoqdan tanib olinadigan darajada katta tasvirlanmagan. Biroq, agar bunday belgi
hali ham talab qilinsa, bayroqlarda «mon » ko'rsatilgan. Xuddi Evropa gerbi singari,
«mon» ham san'atda - bezak, kiyim-kechak, mebel va interyerni bezash uchun
ishlatiladi. Yaponiya imperator oilasining yosh a'zolari, shuningdek, Evropa qirollik
oilalaridagi Xuddi Evropada bo'lgani kabi, Yaponiyada ham «mon» qonuniy davlat
ramzi edi. Ikkala geraldik tizimlar bir-biridan mustaqil ravishda paydo bo'lgan,
ammo ularning o'xshashligi ajablanarli emas, chunki feodal jamiyati bir xil sxema
bo'yicha rivojlangan. Yevropa singari, yapon geraldikasi bizning davrimizda keng
qo'llanildi.
Geraldikani tarixiy bilishning har qanday jarayoni sifatida o‘rganish
cheksizdir, biroq u o‘z asosi bilan geraldikaning rivojlanishi tarixi bilan; gerb
unsurlarining tahlili va tizimlashtirilishi bilan shug‘ullanadigan nazariy yoki rasmiy
geraldika bilan; geraldika atamashunosligi bilan; ayrim mamlakatlarda geraldikaning
ba’zi xususiyalari bilan majburiy tanishishni ko‘zda tutadi.
9

Geraldika bilan dastlabki tanishishning maqsadi - gerbni o‘qish imkoniyatiga
ega bo‘lish, uni tasniflash va uning biror-bir qiziqarli va muhim xususiyatlarini qayd
etish, uni xrologik jihatdan aniqlashdir. Gerbshunoslikning zamonaviy holati va
bizning kutubxonalarimizda geraldika bo‘yicha ma’lumot adabiyotining kamligi
holatida gerbni darhol va to‘liq belgilash mahorati geraldikaga ixtisoslashgan inson
uchun jiddiy, ba’zida bajarib bo‘lmaydigan va ehtimol, majburiy bo‘lmagan
vazifadan iboratdir. Fikrimizcha, geraldik axborotni tarixiy tadqiqot konteksti va
muvofiq ravishda o‘rganilayotgan tarixiy davr kontekstiga kiritish mahorati muhim
va qiziqarliroqdir. Shu munosabat bilan geraldik ma’lumotnomalarning faqat
almashtirilishini anglatgan aniq ma’lumotlaming boy materialini bayon etish emas,
balki o‘rta asrlar jamiyatida geraldika va uning faohyat yuritishi hamda gerbni
o‘qish uslubiyoti bo‘yicha umumiy mazmundagi ma’lumotlami bayon etish
geraldika bo‘yicha bo‘limning asosiy vazifasi bo‘lib hisoblanadi.
Geraldika mavjudligining dastlabki asrlari o‘z tadqiqotchilarini kutayotgan
topishmoq va hal etilmagan masalalarga to‘la bo‘lgan. Hozirgi vaqtga qadar gerb
genezisiga tegishli bo‘lgan ko‘plab muammolar bo'yicha yakuniy aniqlik mavjud
emas. Bu nimani gerb deb hisoblash mezonlariga, uning paydo bo‘lish vaqtiga,
gerbli qalqon shaklidagi o‘ziga xos timsollaming shakllanish mexanizmiga
taalluqlidir. Gerblaming paydo bo‘lish sabablari to‘g‘risida tamoman turli fikrlar
mavjud. Nihoyat, yaqindagina jamiyatda faoliyat yuritayotgan geraldik tizimning
ko‘p sonli alohida gerblardan shakllantirish muammosi qo‘yildi, biroq u o ‘z
yechimini topishiga hali ancha bor. Geraldikaning paydo bo‘lish vaqti haqida so‘z
yuritilganda, albatta quyidagilarni nazarda tutish lozim: birinchidan, biror-bir
tasvirga ega bo‘lgan qalqondan identifikatsiya vositasi sifatida foydalanish antik
davrdayoq o‘z an’anasiga ega bo‘lgan, ikkinchidan, gerblarga nasl-nasab,
feodalgacha bo'lgan timsolli emblemalaming aksariyat qismi kirgan. Bu ikkala holat
geraldikani juda qadimiy deb atash uchun asos bo‘lmaydi, chunki bu hodisalar
o'rtasida tashqi o‘xshashlikdan tashqari hech qanday aloqa kuzatilmaydi. Bunday
aloqani qidirib topishga bo‘lgan intilishlar gerbni rasmiy belgilar bo‘yicha
baholashning natijasi bo‘lib hisoblanadi. Biroq, bizning fikrimizcha, rasmga ega
10

bo‘lgan qalqon tasvirining o‘zi - bu hali so‘zning to‘liq ma’nosidagi gerb emas.
Zamondoshning ongida uning ortida ular orqali ifodalanadigan muayyan
ijtimoiy, huquqiy munosabatlar tizimi turganligi natijasidagina bunday holatga
aylanadi. Agarda bu bo‘lmasa, u holda gerb oddiy timsol bo'lib qolaveradi. O'rta
asrdagi geraldistlar gerb manbalarni qadimgi davrdan izlashgan. Gerbovniklarda ular
tomonidan yaratilgan Odam ato va Gerakl, Aleksandr Makedoniyalik va qirol Artur,
Iso Navin va sehrgarlar va boshqalaming gerblarini uchratish mumkin. Mazkur
gerblaming kashf etilishi o‘rta asrlardagi fikr yuritishning ikkita mashhur o‘ziga xos
xususiyatlari bilan bog‘liq: birinchisi - vaqtni idrok etishning tarixiy emasligi va
ikkinchisi, birinchisidan kelib chiqqan hoida, mazkur davr munosabati va
tushunchalar tizimining awalgi davrlarga nisbatan qo‘llanilishi. Shu bilan birga
bunday gerblami mavjudligi geraldikaning o‘rta asrlar ongidagi ulkan roli, biror-bir
obro‘li insonning gerbsiz bo‘la olmasligi to‘gcrisidagi tasawurlaming keng
tarqalganligi haqida dalolat beradi.
Gerblaming paydo bo‘lishining u yoki bu darajadagi aniq sanasi haqidagi masala
uning mohiyati va paydo bo‘lish sabablarini aniqlash bilan bog‘liqdir. Agarda
tasviriy tomondan ketadigan bo‘lsak, gerbni aniqlash mezoni sifatida unda (yoki
emblemada) qalqonning mavjudligini olsak, u holda gerbni qalqonni eslatuvchi
rasmga ega bo‘lgan dastlabki muhrlarda ko‘rishimiz mumkin. So‘zsiz, sfragistik
yodgorliklar geraldika bilan nafaqat kechki paytda, ya’ni muhrda egasining gerbi
ko‘rsatilgan paytda emas, balki geraldika paydo bo‘lish davridayoq bog‘liq bo‘gan.
Ammo yagona va tarqoq yodgorliklar asosida shaxsiy muhrda qalqonni paydo
bo‘lish davri gerbning paydo bo‘lish yoki shakllanish davri sifatida baholanishi
haqida gapirish uchun imkoniyat bermaydi, albatta, alohida holatlarda bu bir
paytning o‘zida xam bo‘lishi mumkin. Bundan o‘laroq ularning shakllanish yo ' llari
har doim ham bir xil bo‘lmaydi. Ba’zida biz muhrlar keyinchalik gerb bo‘lganini
kuzatishimiz mumkin, ba’zida esa bu jarayon kuzatilmaydi. Muhrda ma’lum tasvir
bo’lganida uning egasi umuman boshqa turdagi gerbdan foydalanishi mumkin edi.
Masalan, sfragistikada Yevropa qirol va senyorlaming muhrida otda ketayotgan riser
ma’lum, shu bilan birga qirol va senyorlaming gerbida uni kuzatmaymiz. An’anaviy
11

ravishda geraldika XI asrning oxirida paydo bo‘ladi deb hisoblanadi, ammo bu
haqda ma’lum darajadagi ehtiyotkorlik bilan gapirish lozim, chunki shu davming
guvohliklari juda kam va aniq emas. Ingliz gerbshunosligida Angliyaga gerblami
Vilgelm Bosqinchi tomonidan olib kirilganligi haqidagi afsona XX asming birinchi
choragidayoq rad etilgan. Gastingsdagi 1066 yildagi jangda biron-bir raqibda gerblar
bo‘lmagan. 1080 yildagi Bayening mashhur gilamida gerblarga o‘xshash qalqondagi
tasvirlar ma’lum. Ammo ulardan biron-biri Angliya zabt etilganidan so‘ng normand
risarlari ajdodlarining gerbida kuzatilmaydi; bundan tashqari tadqiqotchilar flkricha
qalqondagi turli rasmlarda, gilamda bitta askar tasviri berilgan. Keyinroq, ХП asrda,
Anna Komnina Iskandariyaga kelgan fransuz risarlarini tasvirlaganida ular tekis bir
xil rangdagi qalqonga ega ekanliklarini yozgan. Shunday qilib XI asmi geraldika
rivojlanishining yopiq davri sifatida baholash mumkin, chunki aynan shu paytda
uchragan gerb yodgorliklari asosan muhrlarda namoyon etilgan. Geraldikani
rivojlanishi va uni tizim sifatida shakllanishi haqida faqatgina XII asrdan boshlab
fikr yuritish mumkin. Bu sfragistik material, maqbaralarda gerblami mavjudligi
bilan tasdiqlanadi; gerblarning izchilligi / vorisligi ham aynan shu davrdan
kuzatiladi. Masalanr Jolfrua d’Anju va ingliz qiroli Genrix 1 qizining nikohi paytida
qirol o‘z kuyovining bo‘yniga oltin sherli qalqonni osib qo‘yadi. Xuddi shu qalqonni
biz Joffrua maqbarasidagi 1151 yilga mansub bo‘lgan emaida ham ko‘ramiz. Uning
3
katta bastardi, Vilyam Uzun qilich ham xuddi shu gerbdan foydalangan, uning
tasviri Solsberidagi maqbarasida saqlanib qolgan. XII asming o‘rtasiga Djilbert,
Xertford grafining muhri ham mansubdir, u 3 shevrondan iborat bo‘lib, uni
keyinchalik avlodlarining gerbi sifatida ko'rish mumkin.
Emblemalar - xronologik va xududiy jihatdan kengroq tarqalgan hodisadir.
Bu hodisani - o‘rganish tarix, san’atshunoslik, psixologiya fanlari tutashgan joyida
vujudga kelgan maxsus emblematika fanining predmetidir.
Х III asming boshidan bizga ma’lum bo‘lgan gerblarning soni ahamiyatli
darajada oshadi. Ular barcha yirik zodagon uylar tomonidan ishlatila boshlaydi.
3
A.Madraimov, G. Fuzailova. Manbashunoslik.Darslik. 2008
D.J.Makov. R.N.Tursunov va boshqalar.Jahon tarixi. 2020
12

Aftidan awaliga faqatgina qalqonda bo‘lgan gerblar tasviri keyinchalik risarlaming
ustki kiyimi, otlaming julida (yopinchiq) paydo bo‘ldi. Uzoq vaqt davomida
geraldika tarqalishining yopiq pardali risarlik dubulg‘asining hamma yerda joriy
etilishi bilan bevosita aloqasi haqida fikr mavjud edi. Bu esa jangda raqiblami
farqlab olishga to‘sqinlik qilishi lozim edi. Aynan shu jangchi shaxsini belgilab
beruvchi bir narsani qalqonga qo‘shilishiga sabab bo‘ldi. Bu nazariyaning varianti
sifatida Yevropada risarlik tumirlar keng tarqalganligi sababli, gerblami keng
qo‘llanilganligi to‘g‘risida taxmin mavjud. Gerblami arablardan salib yurishlari
paytda O‘zlashtirilganligi haqida fikr ham mavjud. Gerblarning paydo boiishini
XXI asrda Yevropa tamadduni rivojlanishining umumiy xarakteri bilan bog‘lashga
bo‘ lgan harakatlar sermahsuldir.
Darhaqiqat, geraldika jangchini jangda va tumirda tanib olishga bo’lgan
haqiqiy talabni qondirishi mumkin edi. U qo‘shinlami boshqarishda ko‘mak sifatida
xizmat qilishi mumkin edi, chunki bayroqdagi rasmlar ko‘pincha gerblar bilan bir xil
edi, undan raqib qo‘shinlari haqida ma’lumot olishda foydalanilgan. Biroq, bunday
tor va xususiy vazifalar geraldika kabi murakkab tizimning paydo bo‘lishiga sabab
bo‘lmagan bo’lsa kerak, chunki dastlabki normann dubulg‘alarida ham jangchini
tanish qiyin bo’lgan. Risarlaming shaxsiy emblemalari bu bilan bog‘liq edi, biroq
gerbni emblema bilan bog‘lash mutlaqo noto‘g‘ri. Gerbning yopiq dubulg‘a paydo
bo‘lishi natijasida vujudga kelganligi haqidagi fikmi geraldika jamiyatda gerbning
ko‘plab unsurlari chiqqan harbiy, risar doirasidan kengroq doirada foydalanganligi
inkor etadi. Ulaming xarakterini o‘rganib chiqamiz. Dastlab gerb tasvirlarini tanlash,
birinchidan, erkin, ikkinchidan bir xil bo‘lmagan. Aftidan biror-bir asl emblema,
an’anaviy yoki sevimli tasvir mavjud bo‘lgan hollarda, u mazkur avlod vakil lari
tomonidan ulaming gerb qalqoniga joylashtirilgan. Bunday emblemaga ega
bo‘lmaganlarda, gerbda ramziy ma’noni topish qiyin bo ' lgan gorizontal yoki vertikal
chiziqlar kabi oddiy belgilar ishlatilganligiga zid bo‘lmaydi. Va nihoyat, ba’zi bir
jismlar jangovar qalqon ishlanmasining naqshinkor xususiyatlari bilan bog‘liq. Gerb
turli ma’nolar qatorida bo‘lgan unsurlami yagona kontekstda qayta ishlab, o‘zida
mujassamlashtira oldi va birlashtirdi: bir tomondan, eski nasl-nasab yoki butun o‘rta
13

asrlar uchun umumiy bo‘lgan emblema va timsollar; boshqa tomondan, shakl nuqtai
nazaridan ularni birlashtirgan risarlik va harbiy hayot va ong unsurlari; uchinchi
tomondan, geraldika mavjudligining dastlabki bosqichi uchun katta qiyinchilik bilan
rekonstruksiya qilinadigan, biroq uni aynan gerb qiladigan,
mazmun va ma’noga to‘yintiradigan jamiyatda mavjud bo‘lgan ijtimoiyhuquqiy
tasavvurlardir. Aftidan, XI asrdagi hukmron sinfiiing birlashishi va ierarxiyalanishi
bilan kuzatilgan o‘rta asr jamiyatidagi ijtimoiy jarayonlarini rivojlanishi
geraldikaning paydo bo‘lishi va uning tizim sifatida shakllanishining asosiy
sabablaridan biriga aylandi. Gerblar egasining o‘rnini - qatlami, nasl-nasabi, kasb-
hunari, yerga egalik qilish huquqini ta’minlovchi, himoya vazifasi bilan hayotiy
bog‘liq bo ' lgan tomonlarini - jamiyatning, keyinchalik esa hukmron sinf ichidagi
ijtimoiy stratifikatsiyadagi o‘mini aniq belgilab berishga qaratilgan edi. 4
Shunday qilib, amaliy ehtiyojlardan kelib chiqqan gerb tasvir – timsol
o‘zining keyingi rivojlanishida shakllanayotgan feodal sinfning ijtimoiy
xarakterining boshqa, yanada keng talablariga javob bera boshladi. Geraldika
muayyan jihatdan feodalizmning ushbu bosqichiga o4xshash bo‘lgan, o‘z navbatida,
yer munosabatlari tizimiga yaqin bo4 lgan qaram aloqalar tizimining ifodasiga
aylandi. Aftidan, gerbga egalik qilish dastlab jamiyatda muayyan funksiyalarni
bajarish huquqining belgisi bo4 lgan. Shu bilan birga geraldika o’rta asrlarda fikr
yuritishning haqiqiy munosabatlami bilvosita ifodalash va ulami timsoliy shaklda
namoyon qilishga intilish bilan o‘ziga xosligining ifodasi bo’lib hisoblangan.
Gerbning o‘rta asrlardagi voqelikning turli jihatlarini o‘z ichiga olish va jonli tarzda
tasvirlash qobiliyati gerbni ijtimoiy identifikatsiyalashning haddan tashqari oddiy va
qo'llaniladigan vositasiga, geraldika tizimini esa — ijtimoiy munosabatlarni ifoda
etish, baholash va qaysidir jihatdar tartibga solishmng umversal va deyarli qulay
vositasiga aylantirdi.
O‘rta asrlar geraldikasining aniqligi va oddiyligi uning deyarli butun G‘arbiy
Yevropaning feodallari orasida tezda tarqalishiga imkon berdi. Feodal senor gerbi
4
Durov V. A. XVIII rus davlat ramzlari - erta. 20-asr M .: Rus. Paritet, 2003 yil.
14

o‘zida aks ettirgan ma’no-mazmun ijtimoiy jihatdan shunday nufuzga ega ediki,
gerblar tez muddat ichida feodal jamiyatda o‘z maqeiga ko‘ra biror-bir suverenitet,
feodal erkinlikning biror-bir ulushiga da’vogarlik qilgan yoki da’vogarlik qilishi
mumkin bo4lganlarga havas qilish predmetiga aylandi. Bu jarayon, ayniqsa, ham
dunyoviy, ham ma’naviy bilimlar, cherkov tashkilotlar va boshqa shaxslar kabi
gerblaming mo‘l-ko‘lligi mavjud bo‘lgan ХШ —XIV asrlarda kuchaydi. Bu vaqtda
shaharlar va alohida shahar korporatsiyalarining gerblari paydo bo4 la boshladi.
Gerb o‘rta asrlar jamiyatida, shak-shubhasiz, faoliyat yuritish va idrok qilishning
muhim huquqiy jihatiga ega bo‘lgan. U ham huquqiy amaliyot ob’ekti, yuridik
nizolami hal qilishdagi dalil-isbot bo‘lishi miunkin edi. Yevropada mashhur bo'lgan
italiyalik huquqshunos Brtolo di Sassoferratoning gerblarga bo4lgan qiziqishi ham
buni yaqqol isbotlaydi, gerblar uning amaliyotida egalik qilish belgilari sifatida
ishirok etadi; gerbning egasi da’volik qilgan yerlaming geraldik belgilari,
timsollarining qo’shilishi; va o’xshash gerblarga nisbatan nizolar ham buni
isbotlaydi..
Ta’kidlash joizki, bunday (nizoli) holatlar umuman olganda kam qayd etilgan.
Ulardan biri - 1300 yilda germaniyalik va italiyalik risarlar o’rtasidagi nizo bo‘lib,
bu haqda Bartolo traktatida so‘z yuritiladi. Nisbatan mashhur hodisa, birdaniga ucb
nafar ingliz risarlari — Skroup, Grosvenor va Karminou — bitta gerb: oltin tasmali
ko‘k rangdagi qalqonga da’vogarlik qilgan. XIV asr shunga o‘xshash boshqa
dalillarni ham biladi, biroq ish sudgacha yetib bormagan. Gerblarning mos tushishi
sabablari bo‘yicha yuzaga keladigan nizolaming kamligi hayratlanarli holat emas.
O‘rta asr odamlari gerblarga nisbatan a’lo darajadagi xotiraga ega, biroq o‘xshash
jismlar tez-tez uchrab turadi. Qayd etish joizki, garchi ehtimoli bo‘lsada, gerblardagi
tasvirlaming bir-biriga juda ham o‘xshash bo‘lishi kamdan- kam hollarda kuzatilgan.
Biroq asosli sabab shundaki, ushbu feudal davlatchilik tuzumining tashqarisida
o‘xshash gerbning pay do bo‘lishi ahamiyatga ega bo‘lmagan, yoki o‘rta asrlarda
gerblarning kodifikatsiyasi, u ham har doim to‘liq bo‘lmagan, bir davlat doirasida
sodir bo‘lgan. KocpinCha bular muayyan bir hodisaga, masalan, yirik tumirga
bag‘ishiab yaratilgan gerbli mulozimlar yoki gerbovniklardir. Turnir marosimi juda
15

mashhurdir. “ Gerblar yarmarkasi ” deb nomlanadigan gerb ekspertizasi uning muhim
qismini tashkiJ qilgan. Rus gerbshunosi Yu.V.Arsenev uni qalqonlar ko‘rgazmasi
sifatida yoritgan, biroq, afsuski, bu na ikonografik material, na narrativ manbalar
bilan tasdiqlangan. XIV-XV asrlardagi nemis va fransuz miniatyuralarini muhokama
qilgan holda, aytish mumkinki, gerb ekspertizasiga qurolbardorlar tomonidan risarlik
turniri dubulg‘alari taqdim etilgan bo‘lib, bu dubulg‘alar dubulg‘a timsollari va
dublg‘aning pastki qismida g‘erbli qalqonning kichik tasviri bilan bezatilgan.
Ekspertiza dubulg‘alar va ulaming tumir qoidalariga muvofiqligi, shuningdek turnir
ishtirokchilarining shaxsiy identifikatsiyasi va qalloblar, xususan bayramga
noqonuniy kirib olgan shaharliklami aniqlash maqsadida o‘tkazilgan. Bu holatda
aybi fosh qilinganlaming qurol-aslahasi majburiyatiga ham qurolbardorlar
tomonidan taqdim etiladigan dubulg‘alami tekshirish, ham gerblami identifikatsiya
qilish hisoblangan gerb sudlari foydasiga musodara qilingan. Ritsar geraldik tasvimi
faqat dubulg‘asi va qalqonida olib yurmagan. Asta-sekin ular qurol-yarog‘lar va
boshqa harbiy aslaha-anjomlari va unga tegishli bo‘lgan mulklarga joylashtirila
boshlandi. Kiyim-kechaklar, to‘shaklardagi choyshablar, pardalar, idish-tovoqlar va
qadahlardagi gerblar saqlanib qolgan. Gerblar bosma naqsh tushirilgan g‘ilof!ar va
muqovalar, o‘choqlar, devorlar, mebellami bezatib turgan. Shisha-oynalarning
tarqalishi bilan ular vitraj texnikasidagi derazalar va shisha-oyna naqshlarida paydo
bo‘ldi. Gerb dafn etish marosimining majburiy atributi bo‘lgan: oblim to‘shagi
atrofida marhumning kiQhik gerbli qalqonlari bilan bezatilgan shamlar qo‘yilgan; u
ko‘pincha gerbli kotta bilan kiyingan yoki uning geraldik jismlari solib tikilgan
matoda dafh qilingan; motam marosimida gerb bilan bezatilgan katafalk gerbli
qalqonga biriktirilgan sharalami tutib olgan rohiblar tomonidan kuzatilgan; toshli
sarkofag devoridagi gerbning tasviri ko‘pgina hollarda ХШ-XTV asrlarda
oqsuyaklarning qabrlarida uchraydi. Gerblar o‘rta aslardagi inson hayotidan
holatdan holatga paydo bo‘lmagan. Aksincha, ular doimiylik matosiga kiritilgan.
Gerblaming doimiy uchrab turishi o‘ziga xoslik, noodatiylikning tez-tez
takrorlanishini emas, balki gerbning ijtimoiy amaliyotda foydalanishning almashtirib
bo‘lmasligi va majburiyligini, ijtimoiy muomala jarayonining «geraldizatsiya»sini
16

ifodalaydi. Gerbsiz vassal qasamyod qilish tartiboti aql bovar qilmaydigan holdir;
koronatsiya marosimi - bu taxt vassallari gerblarining ko‘p!igi va birligini namoyish
etishdir. Gerb so‘zsiz shaxsdan awal bo‘lib, ma’lum vaziyatlarda shaxsni to4iq
osmini egallaydi. Bu afzallik shu bilan bog‘liqki, o‘rta asr ongida korporativlik,
shak-shubhasiz, individuallikdan qadrliroqdir, va ushbu holatda, gerb avloddan-
avlodga o‘tadigan va ijtimoiy mansublikning ifodasi bo‘lib hisoblansa, geraldika
umumiylikning qisman namoyon bo‘lishidir. XIV asrda Angliya va Fransiya
o‘rtasidagi nizo vaqtida fransuz qirolining vassallari syuzerenlarga ulaming
oldilarida gerb kottalarida hisoblangan holda, o‘zlarining vafodorliklari va o‘z
yerlariga bo4gan sodiqliklarini namoyish etadilar. 1381 yilda lissabonliklaming bu
vaqtda Portugaliya poytaxtida boigan ingliz qo‘shinlarining zulmiga qarshi
shikoyatlariga javoban, graf Kembridj uylarga uning gerbini - alvon maydondagi oq
lochinni osib qo‘yishga buyruq berdi; biroq, bu shaharliklaming noroziligiga sabab
bo‘ldi, chunki, himoyaning kafolatlanganligiga qaramasdan, bu o‘rta asrlardagi
lissabonliklar tomonidan grafhing ulami bo‘ysunishga talab qilishi sifatida
baholangan.
Yaqqol va namunali misol sifatida «gerb jazosi» deb nomlangan holatni
keltiramiz. Tegishli jazoga loyiq bo‘lgan nojo‘ya hatti-harakatlar yoki jinoyatlami
sodir etgan risar qarshisidagi ustunga boshi bilan pastga aylanib qolgan gerbli
qalqoni osilgan joyda taxtasupaga chiqdi. Gerb qiroli jazoga hukm etilgan kishiga
hukmni o‘qidi. Xor unga jo ‘r bo‘ldi. Har bir Psalomdan key in gerold risarning
5
qurol-yarog‘lari va aslaha-anjoralarini badnom qildi: dastlab dubulg‘asi, keyin
gerbli kattasi, keyin tasmasi, qilichi, shporlari va, nihoyat, hukm etilgan kishining
gerold bolg‘a bilan parchalagan gerbi (qalqoni).
II BOB. GERALDLAR VA ULARNING AHAMIYATI
2.1 . Geraldlar va ularning vazifalari.
Gerblardan foydalanishning ommaviyligi hayotda geraldika bilan maxsus
shug‘ullanadigan shaxslarga bo‘lgan ehtiyojni keltirib chiqardi. Ular turnir
5
Is’hoqov, I. Xudaynazarov.«Yordamchi tarixiy fanlar» 2019.Toshkent. “Noshir”
O.Bozorov, R. Ahmedov va boshqalar. «Yordamchi tarix fanlari». «Farg‘ona» nashriyoti.2015
17

marosimlari, diplomatik munosabatlardan xabardor bo‘lgan, senorlaming vakillari
bo‘lib ishtirok etgan geroldlar bo‘lgan. Geroldlar institutining tashkil topishi,
ehtimol, XII asrga to‘g‘ri keladi; uning paydo bo’lgan vaqti tolg‘risidagi aniq
ma’lumotlar bizda hozircha mavjud emas. Ulaming risarlik tumirlarini o‘tkazish
bilan bog‘liq bo‘lgan faoliyati nisbatan ma’lum bo‘lib, bu haqda yuqorida so‘z
yuritilgan edi.
Gerb ekspertizasidan tashqari, gerold majburiyatiga gerbni blazonirlash, ya’ni
turnir oldidan uning e’lon qilishi va qisqacha yoritilishi kirgan. Shuningdek,
geroldlar tumirlaming reglamentidan xabardor bo‘lganlar, ulaming yordamchilari
musobaqalar vaqtida barcha zarur signallami berib turishgan. Shunday qilib,
gerolddan xotiraning professional jihatidan yaxshiligi holatida uning
majburiyatlarini bajarish uchun geraldika, genealogiyani tushunishi, avloddan-
avlodga o‘tadigan o‘zaro munosabatlaridagi o‘zgarishlar to‘g‘risida bilishi talab
qilinadi. Ulaming faoliyatining bu tomoni ko‘p jihatdan geraldikaga bog‘liqdir.
Biroq, bundan tashqari kundalik harbiy amaliyotda jang kunini e’lon qilish; jang
maydonidagi halok bo‘lganlar va yaralanganlarni tanish; asirlami ayirboshlash
tartibini qat’iy belgilash vazifalari geroldning majburiyatiga kirgan; biz uning
jinoyatchiga jazo berishdagi rolini ko‘rib chiqqan edik. Ushbu funksiyalaming
barchasi turli martabadagi geroldlar o‘rtasida taqsimlangan.
Geroldlar asta-sekin parlamentyorlarning ham vazifalarini o‘z zimmalariga ola
boshladilar. Shu munosabat bilan ular daxlsizlikdan foydalanishgan, garchi ulaming
diplomatic amaliyotida mustasnolar ham bo‘lgan. Masalan, 1429 yilda Janna d’Ark
Parijni qamal qilgan inglizlarga o‘zining ikki nafar geroldini yuborgan vaqtda,
ulardan biri qonun va urf-odatlarga qaramasdan qo‘lga olingan edi va faqat bir oy
o‘tgach barcha asirdagi inglizlami yer bilan yakson qilish xavfi ostida ozod etilgan.
Diplomatik qoidalaming shak-shubhasiz buzilishi, boshqa tomondan, 1475 yilda
fransuz qiroli Lyudovik XI ingliz qo‘shinlari Fransiyaga o‘tkazilgan vaqtda Eduard
IV ga gerold sifatida opining xizmatchisini yuborgan holatda sodir bo‘lgan. Gerold
katta vakolatlar va katta imtiyozlarga ega bo‘lgan. Biroq, bundan tashqari, u ham
gerbning timsoli va hatto uning egasining o‘rinbosari timsoli bo‘lgan. Shuning
18

uchun geroldni haqorat qilish uning senorini haqorat qilish sifatida baholangan.
Gerold bo‘lish oson bo‘lmagan. Masalan, Fransiyada gerold unvoniga ega bo‘lish
uchun «Nomzodlik muddati» 7 yilni tashkil etgan, bu esa hunarmandchilik
sohasidagi yordamchi ishchi yoki risarlik muhitidagi qurolbardoming maqomiga
butunlay nrtos tushadi. 6
Nomzod ushbu muddat davomida geroldning yordamchisi bo’lib kelgan va
senor uning boshiga vino quyadigan va u qasamyod qabul qilgan, «geroldni
cho‘qintirish» deb nomlangan maxsus marosimdan so‘nggina geroldga aylangan.
Fransiyada qirol geroldlarining soni 30 tani tashkil etgan. Ulardan birinchisi,
tantanali assambleyada bosh geroldlar tomonidan saylanadigan gerold Monjua-San-
Deni deb atalgan va gerb qiroli bo‘lib hisoblangan. U qirol saroyiga yaqin bo‘lgan.
Qolganlari nominal ravishda ma’muriy bo‘linmalardan xabardor bo‘lganlar.
Geroldlar instituti G‘arbiy Yevropada har joyda tarqalgan. Angliyada geroldlar
funksiyasi ulaming fransuz hamkasblarining funksiyalariga o‘xshash bo’lgan.
Dastlabki gerb qirollari bu yerda XIII asrda qayd etilgan.
Richard III qirolligi davrida hozirgi vaqtda Gerblar kollegiyasi sifatida
ma’lum bo‘lgan qirollikdagi gerbga oid vakolatli shaxslaming korporatsiyasi
yaratilgan. Uni gerb qiroli boshqargan, qolgan geroldlar ingliz qirolligining turli
hududlariga aloqador bo‘lganlar. Feodal separatizm davrida xususiy shaxslar
geroldlari ham mavjud bo‘lgan. Ular kiyimlarida o‘z lavozimining belgisi sifatida
senorlarining gerblarini olib yurishgan. Genrix VII hukmronligi davrida Angliyada
xususiy geroldlaming amal qilishi yo‘qqa chiqa boshladi va Tyudorlar davrida
ulaming eng so‘nggilari yo‘q bo‘lib ketdi. Shotlandiya geraldikasi geroldlar
institutini XIV asrdan boshlab kamroq darajada biladi. Irlandiyada gerb qiroli
lavozimi 1553 yilda ta’sis etilgan. Dastlabki vaqtlarda geroldlar o‘z faoliyatida
gerblar bilan tikilgan, cotte d ’armes deb ataladigan tor ko‘ylak kiyishgan.
Keyinchalik, XIV asrdan boshlab tabard — gerblaming tasvirlariga ega bo‘lgan,
yengsiz tikilgan kiyim ulaming an’anaviy kiyimiga aylandi. U Fransiyada tillarang
liliyalarga ega, bocIgan binafsharang duxobadan tikilgan.
6
Efimov, P.I. Yangi gerblar va eski muammolar. Munitsipal timsollarni ishlab chiqish masalasiga / P.I. Efimov //
Geraldika. - 2004. - No 12 (78). - S. 118 - 126.
19

Geroldlar kasbining mavjud bo‘lishi «jonli» geraldikaning mavjudligi,
gerblaming ta’rifi, tashkil qilinishi, shuningdek sharhlab berish bilan juda yaqin
bog‘langan. Geraldikaning so‘nishi bilan geroldlar kasbi ham o‘zining ahamiyatini
yo‘qotadi. Angliyada geroldlar kollegiyasi haligacha saqlanib qolgan; u ingliz
zodagonlari avlodlari gerblariga meroslik qilish, egallash va tashkil qilishni
boshqaradi. Fransiyada ular о ‘z funksiyalarini Lyudovik ХШ hukmronligi davrida
yo‘qotadi va 1789 yilgi inqilobga qadar sud amaldorlari sifatida o‘z mavjudligini
saqlab qoladilar.
Geroldlar institutini rasmiylashtirish sifatida kollegiyalaming tashkil etilishi
uning gullab-yashnashining yuqori nuqtasi va shu bilan birga tanazzulning
boshlanishini ifodalagan. Shunday bo‘lishiga qaramasdan, gerbga egalik qilish
nufuzi saqlanib qolgan, XVI-XVII asrlarga xos bo’lgan ommaviy anobllashtirish
faol gerb ijodkorligi va yangi gerb laming pay do boMishini hayotga tadbiq etdi. Shu
bilan bir vaqtda ushbu jarayon gerbning ≪ inflyatsiyasi ≫ ga hamda parallel ravishda
uning voqeligiga sabab bo‘lgan o‘rta asrlardagi ma’no-mazmuni va maqsadining
so‘nishi bilan unutilishiga yordam beradi. Shunday qilib, G‘arbiy Yevropa
geraldikasi - o ‘ziga xos shaklda feodalizmning G‘arbiy Yevropa turiga xos bo‘lgan
va faqat o‘rta asrlardagi davr uchun xarakterli bo‘lgan jamoat ongini ifodalaydigan
hodisa ekanligini qayd etishga asoslar bor. “ Geraldika ” atamasi qat’iy ma’noda XII-
XVII asrlardagina qo‘llaniIishi va rasm bo‘lishi mumkin. U bu vaqt uchun barcha
gerblar va ularga aloqador bo‘lgan belgi va predmetlarning yig‘indisi, shuningdek
geraldik materialni o‘rganish va anglab yetishni ifodalaydi. XVII asrda geraldika
tizimiga sabab bo‘lgan ijtimoiy taraqqiyot xususiyatlarining barham topishi bilan
gerblar yo‘qolib ketmadi, biroq ulaming ma’no-mazmunini to‘ldirgan va ijtimoiy
turmushning qolgan unsurlari bilan awalgi munosabatini yo‘qotdi. Gerblarga
Bo’lgan qiziqish kamaymadi, aksincha, asta-sekin yanada ilmiy xarakter kasb eta
boshladi. XVII asrdan so‘ng mavjud bo‘lgan yoki qaytadan paydo bo‘lgan gerblar
ham o6rta asrlar geraldikasidan, ham bizning muhokama qilish doiramizdan
tashqaridadir.
20

XVII asrdan so‘ng geraldikani o‘rganadigan fanni va ushbu mavzu bo‘yicha
adabiyotni belgilash uchun biz asosan “ gerbshunoslik ” atamasidan foydalanamiz.
Qabr ustidagi toshlarda, cherkov tug‘larida, cherkovlar va uylar va boshqa
me’morchilik binolari devorlaridagi gerblarning tasviri ko‘pchilikni tashkil etadi.
Nihoyat, nafaqat gerbning tasviri, balki ko6pgina hollarda gerb va geroldlar harakat
qilgan holatlami tasvirlagan miniatyuralar o‘ziga xos qimmatga ega.
Gerbshunoslikda qalqonning hududlarini lotin harflari bilan belgilash qabul qilingan.
Harflar bilan belgilash tizimi bir nechtani tashkil etadi. Bundan tashqari, raqamli
tizim muomala qilishda yanada oddiyroq va qulayroqdir. Quyida gerbli
qalqonni ajratishning yanada oqilona variantini keltiramiz:
1. Yuqori qism (Chef).
2. Yuqori o‘ng kanton (Canton dextre du Chef).
3. Yuqori chap kanton (Canton senestre du Chef).
4. Markaz (Coeur, abime).
5. 0 ‘ng tomon (Flanc dextre).
6. Chap tomon (Flanc senestre).
7. Pastki o‘ng kanton (Canton dextre de Pointe).
8. Pastki qism (Pointe).
9. Pastki chap kanton (Canton senestre de Pointe).
Qo‘shimcha qilib aytganda, yuqori o‘ng kanton, yuqori qism, yuqori chap
kanton birgalikda qalqonning yuqori uchdan bir qismini tashkil etgan holda, ba’zan
≪ yuqori qism ≫ deb ataladi. Qalqonning pastki uchdan bir qismi butunligicha
≪ pastki qism ≫ deb ataladi. Qalqonning o‘ng uchdan bir qismining barchasi -
yuqori o‘ng kanton, o‘ng tomon va pastki o‘ng kanton o‘ng yon tomon, unga
qarama-qarshi bo‘lgan tomon yoki uchdan bir qism - chap yon tomon deb ataladi.
Shunday qilib, agar quyidagicha aytilgan bo‘lsa: yuqori qismida oltin xochga ega
bo‘lgan havo rang - bu havo rang qalqondagi 1-hududda oltin xoch joylashganligini
ifodalaydi; gerbni butunligicha o‘qish qoidalari to ‘g‘risida quyida ko‘rishimiz
21

mumkin. Gerbli 7
qalqonning tomonlari kuzatuvchi tomonidan emas, balki qalqonni
tutib turuvchi risar nuqtai nazaridan aniqlanadi. Shuning uchun, gerb bizga—
gerbovnikni kuzatuvchilar yoki o‘quvchilarga qaratilgan vaqtda, bizning ko‘zimizga
chap bo‘lib ko‘ringan tomon o‘ng (dextre) tomon, o‘ng tomon esa — chap (senestre)
tomon bo‘lib hisoblanadi. Ular shunday nomlarga ega.
Bunda gerbdagi va uning kompozisiyasidagi barcha harakatlar ham o‘ngga
intilgan, tasvir ham o‘ng tomonga qaratilgan bo‘ladi (ya’ni kuzatuvchi uchun chap
tomonga). O‘rta asrlardagi ong uchun tutib yuriladigan qalqon va undagi tasvir orqa
tomoni bilan raqibga qarshi harakat qilishiga yo’l qo‘yilmagan. Shuning uchun
gerbdagi shunga o‘xshash tasvir yoki qalbaki, yoki jiddiy e’tibor va izohni talab
qiladigan kamdan-kam uchraydigan hodisadir, yoki biz zamonaviy nashr bilan ish
ko‘rayotgan bo‘lsak, u holda bu ko‘zguli tasvir deb nomlanadigan poligrafik nuqson
yoki xato bo‘lishi mumkin. Umuman olganda, gerbning o‘ng (geraldik o‘ng) tomoni
va yuqori qismi azizroq hisoblanadi. Bu jismlami joylashtirishda hisobga olinadi.
Ayniqsa, bu quyida so‘z yuritiladigan gerblarning o‘mini bosishda muhimdir.
Qalqonning gerb maydoni turli, bir nechta yo‘nalishIarga keltiriladigan bo‘linishga
ega: qalqonni ko‘ndalangiga bo‘iadigan gorizontal; uni uzunasiga bo‘ladigan
vertikal; qiya (diagonal) va ulaming birikmasi. Chiziqlar to‘g4ri yoki imkon
darajasida egilgan bo‘lishi mumkin. Gerbshunoslik geraldik grafikani bir tizimga
keltirish imkoniyatlari va usullarini topish maqsadida qalqonning bo‘linishiga jiddiy
e’tibor qaratgan. Shunday qilib, masalan, vertikal yoki gorizontal ravishda bo‘lingan
qalqonda ranglar nisbati teng bo‘lsa, u holda buni bo‘linish deb hisoblash taklif
etilgan, ammo u buzilgan bo‘lsa, u holda bo‘linish to‘g‘risida emas, balki kesim yoki
gerbli jismlar (pieces honorables) haqida so‘z yuritish lozim. Ta’kidlash joizki, bu
juda rasmiy yondashuvdir.
Amaliy jihatdan qalqonni gerbli jismlarning tashqi ko‘rinishidangina kelib
chiqqan holda boelinishi qismlarga ajratish juda murakkabdir. Geraldika tomonidan
7
Saidboboyev, Z.Choriyev. Maxsus tarixiy fanlar asoslari.O’quv qo‘llanma. 2015 Tokarev, S.Religiya narodov mira. «Nauka».
1989 .
22

geraldik tasvirlaming alohida qatoriga ajratilgan gerb figuralar keng tarqalgan fikrga
ko‘ra qadimiy gerblarga xosdir. Shunday nuqtai nazar mavjud bo‘lgan ediki, unga
ko‘ra gerblar ko‘rsatilgan qahramonliklar va boshqalaming shartli belgilari boclgan
(masalan, shevron oyoqdagi jarohatni ifodalagan), biroq XIX asrdagi gerbshunoslik
yaqqol zamonaviylashtirish sifatida bundan voz kechdi. Qalqon va gerbli jismlarning
bo‘linishi variantlari octtizdan ortiqni tashkil etadi. Ulaming ruscha nomlari
birmuncha muhim ekanligini qayd etish maqsadga muvofiqdir. Ular yetarli darajada
shartli va har doim ham bardoshli boclmagan eng so‘nggi kashfiyot bo‘lib
hisoblanadi, chunki ushbu atamalarda geraldik jihatdan yoritilgan o‘rta asrlardagi
biror-bir material mavjud emas. G‘arbiy Yevropadagi geraldik manba, odatda,
imkon darajasida qisqa va aniqdir va ko'pincha mazmunini yo‘qotmagan holda,
ekvivalent bo‘lgan mscha atamalarga tarjima qilinmaydi. Bu o‘rta asrlar tarixchisi
uchun u ishlayotgan materialga o‘sha mintaqaning milliy geraldik atamashunosligiga
murojaat qilishi maqsadga muvofiq ekanligini bildiradi.
Jadvallar va qo‘llanmalarda gerbli jismlar va gerb maydoni bo‘linishining
an’anaviy jihatdan <<normab> tasvirlari beriladi. Ulaming bunday ko‘rinishi gerbga
tavsif berishda ko‘zda tutiladi. Biror-bir tafovutiar, ushbu ≪ me’yor ≫ dan
cheklanishlar, masalan, jismlarni qalqonlaming noan’anaviy joylariga joylashtirish,
kesimlar va boshqalar mavjud bo‘lgan holatdagina, gerblaming yana batafsil tavsifi
beriladi. Gerbli jismlaming o‘lchamlari ham turlicha bo‘lishi murnkin, keyinchalik
gerbshunoslik ularga o‘z nomini berdi, biroq o‘rta asrlar geraldikasi har doim ham
buni farqlamagan.
Gerbli jism odatda deyarli butun qalqonni egallashi lozim, biroq bu badiiy
uslubga ham bog‘liqdir. Gerblarda uchraydigan hayvonlar odatda opining tabiiy
ko‘rinishi va rangida tasvirlanadi. Maxsus geraldik ranglar va tasvirlarga ega
bo‘lgan she’r, qoplon, burgutlar bundan mustasno. Ulaming barchasi o‘ng tomonga
qaratilgan. She’rlar ikki dumli, burgutlar esa, ikki boshli va hatto uch boshli
bo‘lishlari mumkin. Ushbu jismlaming simbiozi ham uchraydi. Tasvirlaming
noodatiyligi - ikki boshli burgut, qanotli she’r va boshqalar, shuningdek, timoqlari,
tishlari yulib olingan, chopib tashlangan hayvon va h.k. - har doim qayd etiladi.
23

Gerblardagi o‘simliklar ko‘pincha o‘zining tabiiy ko^inishida tasvirlanadi, liliyalar
bundan mustasno, biroq ma’lum uslubga keltirilganlari ham uchraydi. Gerb tasvirlari
orasida, shuningdek, quyosh, oy, yulduzlar bo4lishi mumkin. Aslini olganda,
gerblarda deyarli har qanday predmet yoki hayvonning tasviri ham paydo bo‘lishi
mumkin. Qalqonda bir nechta bir turdagi jismlar-tangalar, xalqalar, qozonlar
joylashadigan bo‘lsa, u holda ulaming joylashishi uchburchakli qalqonning
konturlarini takrorlaydi. Gerbdagi jism ko’pincha gerb maydonida o‘zining
joylashishiga qarab tavsiflanadi: agar qalqon maydonining markazida to‘g‘ri turgan
holatdan og‘ishlar kuzatiladigan bo‘lsa, u holda bu noodatiy hisoblanadi va
ko’rsatiladi. Qalqon bir nechta maydonga bo‘linishi mumkin. Shunda ularda
tasvirlanadigan predmetlarning mutanosibligi shu bilan aniqlanadiki, ko‘pgina
xususiy gerblaming har bir maydoni - bu alohida gerbdir. Ko‘pgina xususiy gerblar,
shakshubhasiz, so’nggi paydo bo‘lgan gerblardir. ХУП - ХУШ asrlarda nemis
knyazliklarining gerblari, ayniqsa, ko ' payib ketgan. Dastlabki namunalar ko‘pincha
juda oddiy va sodda bo‘ladi. Geraldik tasvirlarda ma’lum darajada muayyan ranglar
to‘plamidan foydalaniladi. Geraldikada u ranglari, metallar va qoplamalarga
bo‘linadi.
Afsuski, bizga faqat muhrlar yoki ularning ottisklari orqali ma’lum bo‘lgan
gerblarga nisbatan ranglar to‘g‘risida gapirish o‘rinli emas. Rangli tasvirni, umuman
olganda, hamma joyda ham uchratib bo‘lmaydi. Gerbning tasviri tushiriladigan yuza
fakturasi har doim ham uning ranglarda amalga oshirilishiga imkon bermagan.
Bularga qurol-yarog‘lar va aslahalardagi tasvirlar kiradi, unda o‘rta asrlarda metailni
badiiy qayta ishlashning yetarli darajadagi yuqori texnikasiga qaramasdan, ranglar
gammasi juda cheklangan va ko‘proq o‘yma naqshlar qo‘llanilgan. Dastlabki
gerbovniklar butunlay bo‘yalmagan bo‘lsa, gerb maydonlarining rangi katta harflar
yoki qisqartmalar bilan belgilangan. (A. -oltin, a., arg - kumush, G — alvon,
fransuzcha gueles va boshqalar), odatda, o‘rta asrlardagi butun Yevropa uchun
umumiy bo‘lgan fransuzcha geraldik atamalardan foydalangan holda. Geraldik
ranglami qayd etishning harfli tizimidan tashqari, boshqa tizimlari ham mavjud
bo‘lgan, masalan astrologik belgilar yordamida qayd etish. Kitob chop etilishining
24

boshlanishi bilan gerblarning tipografik tasviri ham paydo bo‘ldi, biroq bu gerbli
tasvirlami qo‘lda tayyorlash amaliyotining yo‘qolishini ifodalamaydi.
Yuqorida sanab o‘tilgan ranglar geraldik ranglarga kiradi. Gerbli qalqonning
maydoni ham, unda alohida joylashgan gerbli jismlar ham ular bilan bo‘yalishi
mumkin. o‘zining tabiiy ko‘rinishida gerb maydonida joylashtirilgan predmetlar -
mavming boshi, insonning qo‘li, to‘ng‘izning boshi - gerbli jismlar bo‘lib
hisoblanmaydi va o‘zining tabiiy rangida tasvirlanadi.
2.2.O’rta asrlarda gerblarning ahamiyati
Umuman olganda, bu o‘rta asrlar mentaliteti uchun xos bo‘lganidek, geraldik
ranglar o‘zining ichki ierarxiyasiga ega bo‘lgan. Bartolo traktati bo‘yicha oltin
(metallar ichida), qizil rang (ranglar ichida) ulug‘- vorroq hisoblansa, qora rang esa
pastroq hisoblangan, va bu ifodalanayotgan ierarxiyaga javob bergan. Biroq,
ranglarning bu tizimdagi holati ulaming ramziy ma’nosi kabi vaqt o‘tishi bilan
o‘zgargan. 8
Bunda qalqon gerbning asosiy qismi bo‘lib hisoblansa, gerbning boshqa
unsurlari ham muhim ma’noviy va axborot mazmuniga ega. Dubulg‘a - gerbning
o‘ziga xos unsuri bo‘li hisoblanadi. U shu holicha ko‘pgina hollarda shaxsiy risarlik
geraldikasida qo’llanilgan. Odatda, u ruhoniylar, ayollar, konfessional, shahar
gerblarida, korporativ gerblarda mavjud bo‘lmagan. Biroq, XVI asming oxirlarida
risarlik dubulg‘asidan sex gerblarida foydalanish holatlari ham ma’lumdir.
Dubulg‘alaming turlari juda ham xilma-xildir. Odatda ular kuzatuvchiga yoki o’ng
geraldik tomonga qaratilgan bo‘Iadi. Cherkov binolari ichidagi gerb tasvirlari haqida
alohida aytib o‘tish lozim, bunda dubulg‘a yopiq tomoni bilan mehrobga qaratilgan
bo‘lgan. Dubulg‘a qalqon kabi gerb tasvirining bunday majburiy unsure bo‘lib
hisoblanmaydi. Gerb tasvirlari sonining kamligi kamdan-kam hollarda aynan bir
gerbning bir nechta tasvirlarini taqqoslab ko‘rish imkonini beradi. Bu aynan bir
gerbdagi dubulg‘aning o‘zgargan yoki o‘zgarmaganligi yoki uning shakli gerbning
mavjud boyish davrida o‘zgarishsiz saqlanganligi to‘g‘risida ma’nodosh xulosalar
8
Kudin A.V., Tsexanovich A.L. Rossiya imperiyasining shaharlari, viloyatlari, viloyatlari va shaharchalarining
gerblari, 1649 - 1917 M., 2000 yil.
25

chiqarishga imkon bermagan. Dubulg‘a timsoli ham gerbning bunday qo‘shimcha
unsurlariga kiradi. U shaxsiy indentifikatsiyaning yana bir vositasidan iborat, chunki
hatto yaqin qarindosh bofclgan va, ehtimol, bir xildagi gerbli qalqonli gerblarga ega
boigan shaxslar ham turli dubulg‘ali timsollarga ega bo‘ladilar. Dubulg‘ali timsol
qalqondagi tasvimi takrorlashi mumkin, qalqon maydoni yoki uning rangli jismlari
bilan umumiylikka ega bo‘lishi mumkin, balki u bilan yaqqol bog‘liq bo‘lmasligi
mumkin. Gerbning dubulg‘ali timsollari juda ham xilma-xildir: hayvonlar va
insonlar, butunlay yoki ulaming alohida qismlari (qanotlari, shoxlari, qoMlari), turli
xil predmetlar (hatto bolta va arra), perolar, o‘simliklar va boshqalar. Rasmiy
geraldika kliriklaming gerbi yoki ayollaming gerblarida dubulg‘ali timsolning
mavjudligi to‘g‘risida so‘z yuritmaydi. Biroq, o‘rta asrlardagi bosma materiallarga
ko‘ra buning buzilishi ma’lum bo’lgan:Norich yepiskopi, Genri Dispenser muhrida
gerbning tasviriga ega bo’lib, unda dubulg‘aning o‘mida mitra, dubulg‘ali
timsolning o‘mida esa – mitraning yuqorisida joylashgan grifhing boshi bo‘lgan.
Odatda gerbli qalqon ustida bitta dubulg‘a joylashadi. Biroq, o‘rta asrlaming
so‘nggidagi geraldika bitta qalqonda ikkita muhim gerblami birlashtirgan holda,
bitta qalqon ustida ikkita dubulg‘aning paydo bo‘lishiga misollar keltiradi.
XVII-XVm asrlardagi gerblar orasida, ayniqsa nemis yerlaridagi gerblarda,
qalqon ustidagi dubulg‘alaming soni o‘n va undan oshadi, biroq har bir dubulg‘aning
o‘z dubulg'ali timsoli saqlanib qoladi. Gerbning qo‘shimcha unsuri - namet deb
nomlanuvchi buyumdir, u odatda dubulg'aning yuqori qismidan tushgan ikki rangli
matoning tasviridir, bu matolaming rangi odatda dubulg‘a emblemasi yoki qalqoni
rangida bo‘lgan. Nametning vujudga kelishi to‘g‘risida ko‘p sonli gipotezalaming
mavjudligi holatida ushbu masala bo‘yicha yakuniy fikrga kelinmagan. Ko‘pincha
gerbning tasvirida dubulg‘a bocIsa ham, namet mavjud bo‘lmaydi. Shunday qilib,
XIV asrdagi Syurix gerbovnigi qalqonning ustiga nametning emas, balki dubulg‘a
va dubulg‘a timsolining tasvirini beradi. XV va undan keyingi asrlarda namet
yanada hurpaydi, uning tasviri esa-yanada hashamatli bo‘ldi. Geraldikaning gullab-
yashnashi davrida unvonli zodagonlarga tegishUlikni ifodalaydigan ko‘p sonli tojlar
gerblarda paydo bo‘ladi. Ulaming ierarxik funksiyasi, ayniqsa, yaqqol ko‘rinib
26

turadi. Qalqonni tutib tumvchilar ham to‘liq gerbga ega bo‘lishlari mumkin.
Qalqonni tutib tumvchi jismlar orasida har qanday tirik yoki afsonaviy zotlar
uchrashi mumkin: insonlar (Monako knyazligi gerbidagi rohiblar), hayvonlar
(italyan naslidagi Orsini gerbidagi ayiqlar), drakonlar (XV asrda Portugaliya
qirolining gerbida). Ular ko6pincha ikkita, biroq bitta ham bo‘lishi mumkin
(Ispaniya qirollarining burguti; fransuz qirollarining gerbida turli vaqtda ikkita, yoki
bitta farishta bo‘lgan). Qalqonni tutib turuvchilaming soni ikkita bo‘lganda, ular
turlicha bo‘lishi ham mumkin (Shotlandiya qo‘shilganidan keyingi ingliz
qirollarining gerbi - Angliya sheri va Shotlandiya yakkashoxi). Shimoliy va
Markaziy Yevropada qalqonni tutib turuvchilar orasida sherlar juda keng tarqalgan.
Ba’zan qalqonni tutib turuvchilar qalqon maydonida bo‘lgan jismlarga o‘xshash
geraldik belgilar bilan bezatilgan bo‘lishi mumkin. Yu.V. Arsenevning ftkriga ko‘ra,
qalqonni tutib turuvchilar turnir amallyotidan boshlab paydo bo‘lgan. Ular XIV
asrdan boshlab gerblarda uchraydi. Qalqonni tutib turuvchilami tanlab olishning
ma’lum bir qoidalari hatto rasmiy geraldikada ham bo‘lmagan. Bu, ehtimol,
9
gerbning nafaqat mavjud bo‘lishi miqyoslarida, balki bitta gerb egasining hayoti
davomida oson o‘zgartiriladigan qismidir, chunki u egasining qadr-qimmati va
unvoni bilan bog‘liq bo‘lmagan. Gerbning boshqa qo‘shimcha elementlari ham
mavjud bo’lgan, biroq ular qisman kechroq paydo bo‘lib, qocllashning nisbatan tor
sohasiga ega bo‘lgan.
Shiorlar haqida batafsil to‘xtalib o‘tish maqsadga muvofiqdir. Shiorlar,
odatda, gerbli qalqondan alohida ravishda, ko‘pincha uning ostida, tasmada yoki
tablichkada joylashtirilgan, biroq shiorlarning qalqonning ostida yoki uning atrofmi
o‘rab turgan tasmada joylashish misollari ma’lum bo‘lgan. Ko‘pgina shiorlar so‘zlar
bilan ifodalangan bo‘ladibular hikmatlar yoki alohida so‘zlardir. Hikmatli so‘zlar
umumma’lum bo‘lishi, va aksincha, faqat gerbning egalariga tushunarli bo’ishi, nasl
– nasab yoki oilaviy tarixning epizodlariga yoki nasl-nasab vakillarining o‘ziga xos
xususiyatlari, nihoyat, gerb egasining shaxsiy xususiyatlariga aloqador shifrlangan
ma’noga ega bo‘lishi mumkin. shiorlar gerb egasining nomidan hosila bo‘lgan. 0 ‘z
9
Алексеев.В. История первобитнога обшество.М, «Наука» 1991 «Геральдика для Всех » Москва. 2002
27

bayrog‘i ostida jangga kirish huquqi bo‘lgan senyorlar ega boclgan jangovor xitoblar
ham shior bo‘lishi mumkin. Shunday qilib, Gotfrid Bulonskiyning jangovor xitobi
- ≪ Xudo shunday bo‘lishini xohlaydi ≫ - shior sifatida uning gerbiga kiritilgan;
fransuz qirolining gerbiga ≪ Monjua ≫ - kiritilgan. So‘zlarning boshlang‘ich katta
harflaridan tashkil topgan qisqartma-shiorlar ham, biroq kamdan-kam hollarda
uchraydi. Pireney yarim oroli mamlakatlarining gerblarida gerbli qalqonlardan
ajratilmagan, balki bevosita uning maydonida, yon tomonlar va diagonallar
bo‘yicha, o‘zining o‘xshash shiorlari mohiyati bo‘yicha joylashgan yozuvlar
uchraydi. Ko‘pincha ular boshlang‘ich so‘zlar yoki katolik duolarining satrlaridan
iborat bo‘lgan. Umuman shiorlaming tili qat’iy tartibga solinmagan. Dastlabki
shiorlar ko‘pincha lotin yoki fransuz tilida ifodalangan. Asta - sekinlik bilan milliy
tillardagi shiorlar ham paydo bo‘la boshladi.
Ingliz geraldikasining o‘ziga xos xususiyati bo‘lib, unda bedj deb ataladigan,
ba’zida o‘ziga xos shiorlar sifatida talqin qilinadigan qo‘shimcha tasvirlarning
boMishidir. Fikrimizga ko‘ra, bu unsurlami bir xil deb hisoblash mumkin emas,
chunki bedj og‘zaki shiorlardan qadimiyroq bo‘Iib, ular bilan bir paytda amaliyotda
bo‘lib, bedj shaxs yoki sulolaning emblemasi sifatida idrok etilgan. Bir qator hozirgi
zamon ingliz tadqiqotchilarining ta’kidlashlaricha, bedj hatto gerbga nisbatan
kengroq qo’llanilgan.
XIV-XV asrlarda u kiyimlarda taqib yurilgan, devorlar, xizmatkorlaming
livreyalari va boshqalarda aks ettirilgan. U shunchalik yaxshi mashhur bo‘lganki,
hatto egasining ismini almashtira olgan. Bu tasvirlardan eng mashhurlari - oq atirgul,
qizil atirgul, oq bug‘u, oqqush, kock to‘ng‘izdir. Ularning gerb maydonidagi tasvir
bilan nisbati hozircha o‘rganilmagan va kam darajada ma’lumdir. Shuni qayd
etishimiz joizki, garchi bu sof inglzcha xususiyat bo‘lib hisoblansa-da, boshqa
mamlakatlar geraldikasida ham qiyosiy misollami topish mumkin. Masalan, XV
asrda ispan qirolligi gerbida qalqonning ostida katolik qirollari Fernando va
Izabellaning inisiallari sifatida qaraladigan bir tutam kamon o‘qi (flechas) va sirtmoq
(yugo) tasvirlangan. Bu vaqtda ular ma’noviy mazmunga ega bo‘lgan.
28

Gerbning ayrim qo‘shimcha unsurlari gerb egasining oilaviy-nasliy
munosabatlar tuzilmasidagi holatini qayd etish uchun joriy etilgan. Gerbda titlo
(lambel) yoki hoshiya (bordure) kabi jismlaming mavjud bo‘lishi mazkur gerbning
egasi oilaning kichik a’zolariga tegishli ekanligini ifodalashga xizmat qilishi
mumkin. Balkaning butunlay yoki markaziy qismining mavjudligi gerb egasining
bastard ekanligidan guvohlik berishi mumkin. Qayd etishning ushbu qoidalari va
boshqa tizimlaridan chekinishining ko‘pgina hollari mavjudligini ham hisobga olish
lozim.
Dastlab gerblar umuman na qonuniy, na tashkiliy, na tasviriy jihatdan qat’iy
tartibga solinmagan. Vaqt va amaliyot nisbatan muvaffaqiyatli shakllarini tan lab
oladi. Nafaqat yorqin va sezilarli, balki oddiy, oson yodda qoladigan tasvirlaming
ularga aylanganligi bejiz emas. Biroq, variantlar imkoniyatlari chekiangan bo‘lishiga
qaramasdan, aytish joizki, geraldika keng tarqalganidan so‘ng ikki asr mobaynida
ulami tartibga solish ehtiyoji yuzaga kelmadi, yoki bir xil gerblar tufayli yuzaga
kelgan nizolar u yoki bu jihatdan oson hal qilinadigan bo‘ldi, hamda geraldika tizimi
o‘zining boshqa funksiyalarini bajarishning uddasidan chiqdi. Ko‘p vaqt oltmasdan,
geraldikani nazariy darajada anglab yetishga harakatlar bo‘Idi. Bu asosan gerbni
yaratish va o‘qish bo‘ysungan umumiy qonun-qoidalami topish maqsadida geraldik
tasvirlami tizimlashtirish va yoritishga bo’lgan hatti-harakatlami anglatgan.
Geraldikaning amaliy ehtiyojlarining natijalari— eng kam izohlarga ega bo‘lgan
gerblarni qayd etgan gerbovniklar geraldikani anglab yetishning birinchi shakliga
aylandi. Gerbning huquqiy jihatlariga - unga egalik qilish huquqlari, uni yaratishning
qonuniyligi va to‘g‘riligiga daxldor bo‘lgan traktatlar keyingi shakliga aylandi. Bu
bosqichda geraldika gerbshunoslikka aylandi, natijada u amaliy, ≪ jonli ≫
geraldikada yuzaga kelgan qoidalami rasmiylashtirishga harakat qildi. Shundan
geraldik qonunlar, ulaming ma’lum shartliligi paydo bo’ldi. Geraldika qonunlari - bu
gerbli tasvirlaming qonuniyligidir, shuning uchun ular bilan tanishish zarur. So‘nggi
geraldistlar va gerbshimoslarning deyarli barchasining fikrlari shu narsada bir-biriga
mos tushmoqdaki, geraldika qonunlari — qat’iy qonunlar bo‘lib, bu mustasnolar
bo’lmaydi degani emas. Katta qismi geraldikaning kodlashtirihshidan oldingi vaqt
29

bilan aniqlanadigan ≪ noto‘g‘ri ≫ gerblar bunday mustasnolarga taalluqli bo‘ladi.
Gerb maydonida metalning metalga, rangning rangga, qoplamaning qoplamaga
joylashtirishning taqiqlanishi geraldikaning eng umumiy, eng tarqalgan qonuni
bo‘lib hisoblanadi. Bu qalqonning kumush maydonida oltindan qilingan
geraldikning jismning bo’lmasligini anglatadi. Ko‘p sonli xususiy gerbning har bir
tarkibiy qismi odatda mustaqil gerb sifatida qaralishi sababli, bu qonun faqat har bir
qismga, aytaylik, to‘rtdan bir qisniiga, alohida tegishhdir. Geraldik jismlaming
qo‘shimcha qismlari (xalqa va boshqalar) ushbu qonunning amal qilishidan istisno
qilinadi. Dastlabki turdagi gerblarga nasl-nasabning kichik ajdodini belgilash uchim
unsurlar qo‘shiIganda, bundan tasvirlar ham ushbu qonunning ta’sir doirasidan
tashqarida bo‘ladi. Geraldikaning qoidalari va qonuniyligiga shu holat tegishli, agar
qalqonda bir nechta predmetlar yoki bir maydonda bir nechta jismlar mavjud bo‘lsa,
u holda ular o‘zgarishsiz takrorlanganda, ular har doim bitta rangga ega bo‘ladi. Bir
nechta gerblami bitta qalqonda joylashtirish qoidalari, albatta, ularni har birining
qadr-qimmatiga muvoflq joylashtirilishini talab qiladi. Yanada ≪ sazovor ≫ boMgan
gerblar qalqon maydonida yuqori va boshqalarga qaraganda o‘ngroqda joylashishi
lozim. Qalqonning markazida tasvirlangan kichik qalqonlarga ≪ sig‘dirilgan ≫
gerblar asosiy gerblar yoki yangi o‘zlashtirilgan yerlar yoki qadr-qimmatlaming
gerblari bo‘lishi mumkin.
Gerblarga tavsif berish va ularni o‘qishning muayyan qoidalari va ketma-
ketligi mavjud. Gerblami o‘qishda asosiy e’tibor qalqonga qalqonga qaratilishi
lozim. Eng awalo, qalqonning boclinishiga baho berish zamr (vertikal, gorizontal,
to‘rt qismga bo‘lingan va h.k.). Agar gerbning tavsifi haqida so‘z yuritilayotgan
bo‘lsa, u holda qalqonning bo‘linishi to‘g‘risida birinchi navbatda so‘z yuritiladi.
So'ngra quyidagi unsurlar ketma-ket ko’rib chiqiladi: asosiy qalqonning markazida
joylashgan maydon yoki qalqon, qalqonning yuqori, o‘ng, chap, pastki qismlari.
Agar qalqon bitta yoki ikkita chiziqlar bilan boMingan bo‘lsa, u holda uning tavsifi
qismlaming soni ko‘rsatilmagan holda faqat ikkita yoki uchta rangni o‘z ichiga
oladi. Agar gerbda qismlar soni ikki yoki uchtadan ko‘p bo'lib, ranglar esa,
30

awalgidek, ikkita bo‘lsa, qismlaming soni, albatta, tilga olinishi lozim: dastlab
yuqori yoki o‘ng qismlaming rangi ko‘rsatiladi. 10
Geraldik jismga tavsif berishda dastlab uning turi, keyin rangi aytiladi.
Dastlab vertikal ravishda bo‘lingan qalqonning o‘ng qismida, gorizontal bo‘lingan
qalqonda esa yuqori qismida joylashgan jism ko‘rib chiqiladi. Agar qalqonda gerbli
jismlar ko‘p bo ￡ lsa, u holda asosiy jismlardan boshlanadi. Yuqori va o‘ng
qismlarda joylashgan jismlarga tavsif berilganidan so‘ng, pastki va chap tomondagi
jismlarga octiladi. Shunday qilib, asosiy qoida quyidagicha: gerbli qalqon yuqoridan
pastga va chapdan o’ngga qarab tavsif beriladi va o‘qiladi. Qalqondan so‘ng
gerbning yuqori qismini qarab chiqishga o‘tiladi: qisqa tavsifga ega bo‘lgan
dubulg‘a (yangi, eski, toj kiydirilgan; xming qalqonga nisbatan joylashishi); rangi
qayd etilgan dubulg‘ali namet; dubulg‘ali timsol. Keyinchalik qalqonni tutib
turuvchilar, qalqonning tashqarisida joylashtirilgan faxriy unvon belgilari; orden
belgilari, gerbli mantiyalar ko‘rsatiladi. Eng oxirida shior tilga olinadi. Shioming
mavjudligi yoki mavjud emasligi, uning tili - lotin yoki boshqa, masalan ingliz
geraldikasida tez-tez qo‘sh!laniladigan fransuz tili diqqat e’tibor markazida bo‘lishi
lozim.
Gerbni manbalarda, gerbshunoslikda va ma’lumotnomalarda tavsiflash tartibi
ham, umuman olganda, gerbni o‘qishning bunday tartibiga mos keladi. Bu
muhimdir, chunki geraldika amatashunosligi va tavsif berishning qisqa va aniqligi
ba’zan gerbning tasviri mavjud bo‘lmaganda qiyin ahvolga solib qo‘yishi mumkin.
Gerbli qalqonning tashqarisida joylashgan uning ikkinchi darajali unsurlarini
sinchkovlik bilan tahlil qilish lozim. Ular ko‘proq ma’lumot berishi mumkin. Qalqon
ham, dubulg‘a ham gerbning asosiy unsurlari bo‘lib, uning muqaddas, o‘zgarmas
qismi bo‘lib hisoblanadi. Qalqonning shakli, gerb qismlarining tashqarisida bo‘lgan
umumiy ko‘rinishi esa yanada ≪ so‘zlashuvchan ≫ bo‘lishi mumkin, chunki ular
10
Melikaev V.I., Serjan V.V. SSSR shaharlari, qishloqlari va qishloqlarining zamonaviy timsollari katalogi (1989-
1991)
31

ko‘p jihatdan uslublar O‘zgarishining, shaxsiy didlaming ta’siriga duchor boMadi.
Ba’zida ular gerb tasvirining sanasini ham aniqlashi mumkin. Qalqondan tashqarida
joylashgan orden belgilari va faxriy unvon belgilarini vaqt o‘tishi bilan orden yoki
unvonning pay do bo‘lishi bilan aniqlashga intilish lozim.
Gerblar bilan ishlashda ehtiyotkorlik va batafsillik doimo talab qilinadi,
chunki faqatgina e’tiborlilik va tajriba biz uchun o‘rta asr geroldi uchun oson
bo‘lgan narsani yanada osonlashtiradi. Gerbni o‘qish yoki unga tavsif berishga
o‘tishda o‘ziga berishi lozim bo‘lgan dastlabki savollardan biri quyidagicha:
ko‘rilayotgan gerb gerblaming qaysi turiga tegishli? Gerblarni turlarga ajratish
harakatlari eng dastlabki gerbshunoslik ishlarida boshlangan.
Dastlab ular nisbatan oddiy tuzilmalardan iborat bo‘lsa, u holda XIX asrning
oxiriga kelib, gerbshunoslikda to‘plangan ma’lumotning hajmi bo‘yicha gerblarni
turkumlarga ajratish tizimi yanada batafsil va yanada aniq bo‘la boshladi. Uni bunga
turkumlarga ajratishning turli mezonlarini bitta umumiylikka birlashtirish harakatlari
duchor qiladi. Gezi tasnifl bunday yondashuvning yaqqol misoli bo‘lib xizmat
qiladi. Gerbning tashqi ko‘rinishidan kelib chiqadigan tasniflaming samarador
bo‘lishi dargumon (ularda tasvirlangan predmetlar, geraldik ≪ xatolar ≫ ga ega
bo‘lgan gerblar, ≪ ochiq ≫ gerblarda tasvirlangan gerb maydonlarining ko‘pligiga
va boshqa shu kabi holatlarga bog‘liq holda). Gerblaming turkumlarga ajratilishiga
bir nechta holatlardan yondashish mumkin. Masalan, gerblami ulaming kimga
tegishli ekanligi nuqtai nazaridan tasniflash mumkin. Bu qatorda, eng avvalo,
nisbatan qadimgi - shaxsiy risarlik gerblari, oliy tabaqa vakillarining gerblarini
ajratib ko‘rsatish lozim. Vaqt o‘tishi bilan bu shaxsiy. gerblar nasl-nasab gerblariga
o‘zgardi. Unvonli shaxslar, feodal senorlar sifatida ishtirok etadigan ruhoniylaming
gerblari, ayollar gerblari ularning xususiy qismi bo‘ladi.
Davlat gerblariga o‘zgarish tendensiyasini belgilab beradigan unvonli
shaxslaming oliy qatlamining shaxsiy gerblari (gersoglik, qirollik) alohida; tarixiy
viloyatlar gerblari, shuningdek shahar gerblarining yirik gerblari kiradigan hududiy
gerblami birlashtiradigan tasnif bo‘limining boshida turadi. Ulaming barchasi
nafaqat rasmiy hududiy jihati bo‘yicha, balki, eng avvalo, gerbli tasvirlaming
32

mohiyatan toclishi bilan shaxsiy gerblardan farq qiladigan jihatlarga ega bo’lganligi
uchun ushbu guruhga kiradi. Shahar geraldikasi, oliy qatlam geraldikasining odatlari
va shakllarini o‘zlashtirgan holda, beixtiyor ularni boshqa mazmun bilan to‘ldirdi,
chunki risarlik geraldikasi har doim har qanday ijtimoiy darajada shaxsiy bo‘lgan,
shahar geraldikasi esa shahar o‘z gerbi yoki o‘z senorining gerbidan
foydalanganligiga qaramasdan unday bo‘lmagan.
Bu nuqtai nazardan, shahar gerbining orqasida har doim shahar obshchinasi,
ushbu manzilgohning to‘la huquqli yashovchilari hamjamiyati turganligi uchun,
shahar gerbi korporativ va hududiy gerblaming guruhlari o‘rtasidagi orahq holatni
egallaydi. Shahar gerblari kehb chiqishining umumiy manbasi mavjud emas; lekin
shaharliklaming gerbga egalik qilishga bo‘lgan intilishlarini alohida ta’kidlash joiz.
Ba’zi guruhlami shahar gerblarining ichida ham ajratib ko‘rsatish mumkin. Ular ham
tasviriy xususiyatlar, ham bu xususiyatlarga sabab bo‘lgan shahar markazlarining
xarakteri bilan bogcliq
bo‘lgan. Shunday qilib, port-shaharlar, va dengiz va daryo gerblari, biroq u yoki bu
jihatdan uzoq dengiz savdosi bilan bog‘liq bo‘lgan gerblami ajratish mumkin.
Ulaming gerblari ko‘pincha timsolli ravishda umumiy va ular uchun xos bo‘lgan
ular qudratining manbasi va ulaming o’ziga xos suverenitetga intihshlari asosini
ifodalaydi - savdo kemasi, shahar patrisiati va umuman o‘rta asrlardagi savdogarlar
toifasi qudratining fundamenti;: kemaning tasviri ko‘p sonli muhrlar va Lissabon,
Parij, ganzey shaharlari va boshqa shu kabilaming gerblari bo‘yicha mashhur. Ular
tasvirlaming turlari bo‘yicha bir-biriga juda ham o‘xshaydi. Shahar gerblarining
boshqa turi - shahar mustaqilligining jonli ifodasi sifatida shahar devorlarining
tasviriga ega bo‘lgan gerblardir; shahar devorlarining roli o‘rta asrlardagi insonning
ongida o‘ziga xos mavqega ega bo‘lgan manzilgohni qayd etish uchun yaxshi
ma’lumdir. Senor hududida paydo bo‘lgan bir qator shaharlar o‘z gerbi sifatida
uning gerbini butunlay yoki qisman qabul qilganlar.
Gerbning mazkur turdagi moslashuvi varianti qarama-qarshi belgiga ega
qirol gerbi geraldik figurasini shahar gerbida mavjudligidir. Shuningdek, korporativ
gerblarning keng guruhi ham mavjud. Bu sex gerblari, harbiy ordenlaming gerblari,
33

diniy (alohida monastirlar, ittifoqlar), universitet gerblaridir. Bir qator jihatlar ularni
shahar gerblari bilan yaqinlashtiradi. Shu bilan bir vaqtda korporativ gerblami
shaxsiy gerblar bilan taqqoslash mumkin, yoki ulardan har birining ortida feodal
senor turgan, koôorativ gerblar bilan bo‘lgan holatdagina senor kollektiv bo‘ladi.
Shak-shubhasiz, gerblami tasniflash va turkumlarga ajratishning boshqa
yondashuvlari ham bo‘lishi mumkin. Masalan, gerbning uning egasida paydo bo‘lish
uslubiga ko‘ra: gerb senor tomonidan taqdim etilgan, azaldan nasl-nasabga tegishli
bo‘lishi mumkin.
Gap shundaki, tasnif ish uchun qulay bo‘lishi va tadqiqotda qo'yilgan
maqsadlarga javob berishi lozim. Shuningdek, vaqtinchalik gerblar kabi geraldik
shakllami ham ta’kidlash lozim. Ularga to‘y gerblari, siyosiy ittifoqlaming gerblari,
boshqa yerlarga da’vo qilish gerblari va boshqalar kiradi. Paydo bo‘lish vaqtiga
ko‘ra dastlabki gerblar sifatida shaxsiy, risarlik gerblarini e’tirof etish lozim. Ular,
ehtimol, ko‘p jihatdan butun geraldik tizimning jihatlarini o‘zida mujassam etgan.
Shuning uchun ular, ko’rinib turganidek, ular bilan boshqa gerblami taqqoslash
uchun butunlay sanoq boshi bo‘lib xizmat qilishi mumkin.
Ruhoniyning shaxsiy dunyoviy gerbining qalqoni ruhoniy gerbining asosi
bo‘lib hisoblanadi. Shunday qilib, Chezari Bordja gerbida papa kalitlari bilan bir
qatorda protonotariy sifatida Valensiya nasabidagi Borxa gerbi – hoshiyali qalqon va
oltin maydondagi qizil buqa joylashtirilgan. Agar ruhoniyning to‘liq gerbi haqida
so‘z yuritiladigan bo‘lsa, u holda dubulgca mavjud bo‘lmaydi, uning o‘miga esa
mitra yoki klirikning bosh kiyimi tasvirlanadi, uning yon tomonlarida nametning
o‘mida popukli bog‘ichlar osilib turadi. Ushbu so‘nggi unsurlaming qo‘llanilishi
XTV asrda Italiyada paydo bo‘ldi va XV asrda umumiy unsurga aylandi. Dastlab
ular qizil va qora ranglarda boMgan, bunda qizil rangdan asosiy gerblarda
foydalanilgan. XV asrdan so‘ng bog‘ichlar tasvirida yepiskoplar va arxiepiskoplar
martabalarini belgilash uchun yashil rang paydo bo‘ldi, qora rang esa past martabali
kliriklarga tegishli bo‘ldi. Popuklar soni o‘zgarishi mumkin bo‘Igan va faqat XIX
asrda qat’iy belgilandi. Ba’zida qalqonning orqasida yepiskoplaming burama hassasi
34

joylashgan. O‘rta asrlar ayoli o‘zining feodal erkinligi va mustaqilligiga bo‘lgan
huquqiga qarab gerbga egalik qilish huquqiga ega bo’lgan.
Shunday qilib, Anna Bretonskaya gersoginya sifatida, shak-shubhasiz, unga
egalik qilgan. Ayollar nikohga qadar, odatda, otalarining gerblaridagi tasvirlardan,
biroq ba’zan romb ko‘rinishidagi yoki boshqa shakldagi qalqondan foydalanganlar.
Burgundiyada qizlar turmushga chiqishlariga qadar gerbda uzunasiga bo‘lingan
qalqondan foydalanishlari lozim bo‘lgan, uning chap yarmida qizning nasl-nasabi
gerbi, o‘ng tomoni esa bo‘sh qolgan, bu joyda kelajakda qizning bo‘lg‘usi turmush
o‘rtog‘ining gerbi joylashtiriladi. Gatereming hisoblashicha, ilgari gerbning yuqori
qismida erning gerbi, pastki qismida esa xotinning gerbi joylashtirilgan, va faqat
XVIII asrdan boshlab bu holatda gerbning uzunasiga bo‘linishi paydo bo‘ldi. Biroq
bunga rozilik bildirish murakkabdir, chunki Anna Bretonskiyning nikoh gerbi O‘rta
asrlar davrida ham bunday imkoniyatning mavjudligini ko‘rsatadi. Ba’zi hollarda
nikohdagi gerblar shunday biriktirilganki, xotin qalqonining chap yarmi er gerbining
o‘ng yarmi bilan birlashtirilgan.
Tasvir xarakteri sababli buning iloji bo‘lmaganda, gerblarni birlashtirishning
boshqa shakllari qo‘llanilgan. Er-xotin gerblari zich yoki bog‘liq bo‘lgan ikkita
qalqonlarda ham tasvirlangan bo‘lishi mumkin edi. Ikki marta turmushga chiqqan
ayol ikki erining qalqonlari o‘rtasida otasining qalqoni tasvir ini joylashtirishi
mumkin bo‘lgan. Xotinining gerbini (Klinton xonim) uning to‘rt nafar turmush
o’rtoqlarining gerblari o‘rtasida joylashtirish misoli mavjud.
XULOSA
Feodallarning o z mulklaridan jo natgan hujjatlarining haqiqiyliginiʻ ʻ
tasdiqlovchi muhrlari shahar va davlat gerblarining asosi hisoblanadi. Yangi
shaharlarning paydo bo'lishi yoki yangi davlatlarning tashkil topishi bilan o'sha
davrda amalda bo'lgan huquqiy normalar gerblarning yaratilishiga olib keldi. Yoki
35

bu ramziy tasvirlarga ega bo'lgan va mahalliy diqqatga sazovor joylarni, tarixiy
voqealarni va shaharning iqtisodiy holatini ko'rsatadigan mutlaqo yangi gerblar yoki
zodagonlarning oilaviy gerblari bilan aralashgan. Misol tariqasida Parij gerbini
keltirish mumkin, unda oltin zambaklar bo'lgan kema va jozibali dala tutashgan.
Kema shaharning markazida joylashgan Sena daryosidagi de la Cité orolining kema
shaklida, shuningdek, shahar iqtisodiyotining asosiy tarkibiy qismi sifatida savdo va
savdo kompaniyalarini ramziy qiladi. Oltin zambaklar bilan qoplangan jozibali dala
Parij homiyligida joylashgan Kapetian sulolasining timsoli hisoblanadi.Geraldika
XIV asrda hayotning barcha sohalariga kirib bordi va jamiyatning madaniy
qatlamlarida geraldik terminologiya keng tarqalgan. Adabiyotga, san'atga, kundalik
hayotga kirib boradigan, ritsarning zirhidan boshlanib, itning yoqasi bilan
tugaydigan moda sevimli mashg'ulotiga aylanadi, ba'zida absurdlik darajasiga etadi.
Salib yurishlaridan qaytgan ritsarlar sharqiy hukmdorlarning dabdabali kiyimlariga
taqlid qila boshladilar, ular o'zlarining gerblariga mos keladigan va naqshli shiorlar
bilan bezatilgan maxsus qurol-aslahalar kiyib olishdi. Xizmatkorlar ham,
skvayderlar ham xo'jayinlarining gerbi tushirilgan kiyimlarni kiyishdi. Oddiy
zodagonlar o'z xo'jayinlarining gerblari tushirilgan libos kiyishdi. Olijanob xonimlar
bir vaqtning o'zida ikkita gerb tasvirlangan ko'ylaklar kiyishni boshladilar: o'ngda -
erining gerbi, chapda - o'ziniki. Fransiya qiroli Charlz V Donishmand (1338-1380)
davrida kiyimlar modaga kirdi, yarmi bir va yarmi boshqa rangga bo'yalgan.
Keyinchalik bu moda zodagonlar va skvayderlardan oddiy shahar sinfiga o'tdi.
Shunday qilib, geraldika G'arbiy Yevropa madaniyatining eng muhim tarkibiy
qismiga aylanadi. O'rta asrlarda geraldikaning boshqa sohalari - shahar, korporativ
va cherkov rivojlangan. Savdogarlar va hunarmandlar o zlarining kasbiyʻ
gildiyalarini tuzdilar, ularni «yuridik shaxs» sifatida ro yxatdan o tkazdilar va
ʻ ʻ
gerbga egalik qilish huquqini oldilar. Gildiya a'zolari bir qoidani qabul qildilar:
maxsus kiyim kiyish - o'z uyushmasining geraldik rangidagi kiyimlar. London
qassoblari ko'k va oq rangli jingalak rangdagi ko’ylak kiygan, novvoylar zaytun
yashil va kashtan, mumli sham savdogarlari ko'k va oq rangli liboslar kiyishgan.
London Furriers kompaniyasiga o'z gerbida ermin mo'ynasidan foydalanishga ruxsat
36

berildi, garchi o'rta asr me'yorlariga ko'ra, bu geraldik rang faqat qirollik va zodagon
oilalar tomonidan o'zlarining eksklyuzivligi va ustunligi belgisi sifatida ishlatilishi
mumkin edi.
Vergina yulduzi (betargínas) - o'n olti nurli yulduzning timsoli, badiiy tasviri.
1977 yilda professor Manolis Andronikos tomonidan Gretsiya shimolidagi Aegisda
(Vergina) arxeologik qazishmalar paytida topilgan. «Yulduz» ikki Makedoniya
qirolining oltin larnaxlarini bezatgan. Andronikos ramzni «yulduz», «yulduz
porlashi» yoki «quyosh porlashi» deb ta'riflagan. Yulduz topilgan qabr
Makedoniyalik Aleksandr Makedonskiyning otasi Filipp II ga tegishli. Boshqa
tarixchilar bu qirol Filipp III Arridaeus qabri ekanligini taxmin qilishgan. Uni
topilgan joydan unchalik uzoq bo'lmagan Verjina arxeologik muzeyida ko'rish
mumkin. O'n ikki nurli yulduzning yana bir nusxasi Makedoniyalik Aleksandrning
onasi Olimpiya qabrida ham tushurilgan.
Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati
37

1. Adhamjon Ashirov . «Etnologiya» . Toshkent. «Yangi nashr» 2014.
2. Asqarov, A..O‘zbekiston xalqlari tarixi. «O‘qituvchi» nashriyoti.1993.
3. A.Madraimov, G. Fuzailova. Manbashunoslik.Darslik. 2008
4. D.J.Makov. R.N.Tursunov va boshqalar.Jahon tarixi. 2020
5. Is’hoqov, I. Xudaynazarov.«Yordamchi tarixiy fanlar» 2019.Toshkent. “Noshir”
6. O.Bozorov, R. Ahmedov va boshqalar. «Yordamchi tarix fanlari». «Farg‘ona»
nashriyoti.2015
7. Saidboboyev, Z.Choriyev. Maxsus tarixiy fanlar asoslari.O’quv qo‘llanma. 2015
8. Tokarev, S.Religiya narodov mira. «Nauka». 1989.
9. Алексеев.В. История первобитнога обшество.М, «Наука» 1991
10. «Геральдика для Всех » Москва. 2002
11. Geraldikaning ABC // ed. komp. G. E. Vvedenskiy; Sankt-Peterburg: Avrora,
2003 yil.
12. Bogatov K.M. Rossiya imperiyasining tasdiqlangan hududiy gerblari //
Gerboved. 1997. No 19. B. 40 - 59;
13. Winkler P.P. fon. 1649 yildan 1900 yilgacha "Qonunlarning to'liq to'plami" ga
kiritilgan Rossiya imperiyasining shaharlari, viloyatlari, viloyatlari va
shaharchalarining gerblari. SPb., 1990 yil.
14. Durov V. A. XVIII rus davlat ramzlari - erta. 20-asr M .: Rus. Paritet, 2003
yil.
15. Efimov, P.I. Yangi gerblar va eski muammolar. Munitsipal timsollarni ishlab
chiqish masalasiga / P.I. Efimov // Geraldika. - 2004. - No 12 (78). - S. 118 - 126.
16. Krasnoyarskning don ombori: Nazarovskiy tumani 80 yoshda. Krasnoyarsk:
Maktub, 2004 yil.
17. Kudin A.V., Tsexanovich A.L. Rossiya imperiyasining shaharlari, viloyatlari,
viloyatlari va shaharchalarining gerblari, 1649 - 1917 M., 2000 yil.
18. Lavrinenko M. Viloyatning yangi gerbida belkurakli gerb qoladi //
Komsomolskaya pravda No 80, 2006 yil.
19. Melikaev V.I., Serjan V.V. SSSR shaharlari, qishloqlari va qishloqlarining
zamonaviy timsollari katalogi (1989-1991)
20. Geraldika aytadi // Drachuk, V.S.; M.: Nauka, 1977. Silaev A.G. Rus
geraldikasining kelib chiqishi. // A.G. Silaev. - M.: FAIR-PRESS, 2002 yil.
21. Krasnoyarskning ramzlari (bayroq va gerb) // Maktab va shahar: Ilmiy-metodik
jurnal, 2006 yil 1-son.
38

22. Rossiya davlatining ramzlari, ziyoratgohlari va mukofotlari. M.: Olma -
matbuot., 2004.
23. Soboleva N.A. Rossiya shaharlarining qadimiy gerblari. Moskva: Nauka, 1985
yil.
24. Soboleva N.A. Rossiya davlat ramzlari: tarix va zamonaviylik. M.: VLADOS,
2003 yil.
25. Tarasov A. Krasnoyarsk o'lkasi yangi gerb chizadi. // "Novaya gazeta" No 60,
2006 yil.
26. Chmykhalo B. A. Gerb № 112. Krasnoyarsk gerbida // Shahar yangiliklari №
98, 2006 yil.
27. Shapovalov V.A. Rus geraldikasi asoslari. Belgorod, 1997 yil.
28. www.geraldika.ru.
39

Geraldlar va ularning vazifalari

Sotib olish