Germaniya Federativ Respublikasi xo'jaligi - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	20000UZS
Hajmi	99.5KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	03 Iyun 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

Nurali Axmedov

Ro'yxatga olish sanasi 24 Oktyabr 2024

0 Sotish

Germaniya Federativ Respublikasi xo'jaligi

Sotib olish

MUNDAREJA
KIRISH
I BOB. GERMANIYA IQTISODIYOTINING TUZILISHI
1 Germaniya iqtisodiyotining asosiy sektorlari...
2 Germaniya iqtisodiyoti va global bozorda o'rni..………...…………..……...
II BOB. GERMANIYA IQTISODIYOTINING IJTIMOIY VA ATROF-
MUHITDAGI TA'SIRI
1 Germaniyaning makroiqtisodiy ko'rsatkichlari..………………………....
2 Germaniya iqtisodiyotining muammolari va kelajak istiqbollari………..
XULOSA
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1

KIRISH
Yevropa dunyoning iqtisodiy jihatdan eng rivojlangan regionlaridan biridir. Shuning uchun ham
uning hudidida dunyo miqyosida iqtisodiy jihatdan eng rivojlangan ko`pgina mamlakatlarning
joylashganligi bejiz emas. Bunday mamlakatlar qatoriga «sakkizlik» davlatlari GFR, Fransiya, Buyuk
Britaniya va Italiya bilan bir navbatda Ispaniya, Shveysariya, Avstriya, Shvetsiya, Belgiya, Niderlandiya,
Norvegiya, Finlandiya va boshqalar kiradi.
Yevropadagi eng rivojlangan davlatlar ichida o'zining ulkan iqtisodiy salohiyat va rivojlanganlik
darajasiga binoan Germaniya Federativ Respublikasi keskin ajralib turadi.
GERMANIYA FEDERATIV RESPUBLIKASI
Geografik o'rni, mamlakat haqidagi umumiy ma’lumotlar
Germaniya Markaziy Yevropada joylashgan. Quruqlikda u Niderlandiya, Belgiya, Luksemburg ,
Fransiya, Shveysariya, Avstriya, Chexiya, Polsha, Daniya bilan chegaradosh. Germaniyaning ijtimoiy-
iqtisodiy va siyosiy rivojlanishida uning iqtisodiy va siyosiy geografik holatining o‘ziga xos xususiyatlari
muhim ahamiyatga ega bo'ldi. Yevropaning markazida, iqtisodiy jihatdan yuksak rivojlangan davlatlarga
yaqin, transyevropa bosh yo'lining kenglik va uzunlikdagi kesishgan yerida joylashganligi Germaniyaga
katta foyda keltirmoqda. Muhim afzalliklardan yana biri - Germaniyaning dengiz yaqniida joylashgan va
qo'shni mamlakatlarning yirik port shaharlari (Rotterdam, Antverpen va b.) ga yaqinligi bilan
bog'langandir.
1989-yilning oktyabrida ikki davlat GFR va GDR birlashganidan keyin Germaniya hozirgi
chegaralariga ega bo`ldi, Natijada, GFR hududi 43% ga, aholisi esa 27% ga ko‘paydi.
GFR - parlament Respublikasi. Hududiy-siyosiy tuzilishiga ko'ra, 16 yerdan tashkil topgan
federatsiya, bular quyidagilardan iborat: Baden-Vyurtemberg, Bavariya, Berlin, Brandenburg, Bremen,
Gamburg, Gessen, Meklenburg (oldingi Pomeraniya), Quyi Saksoniya, Reynland-Pfals, Shimoliy Reyn-
Vestfaliya, Saar, Saksoniya, Saksoniya-Apgalt, Tyuringiya va Shlezvig-Golshteyn, pul birligi yevro.
Tabiiy boyliklari
Rudali foydali qazilmalarning konlari о `rtachu balandlikdagi tog‘larga, neft va tabiiy gaz konlari
esa Shimoliy Germaniya pasttekisligiga to'g'ri keladi.
G'arbiy Yevropa davlatlari o'rtasida Germaniya o‘zining toshko‘miri va qo'ng'ir ko‘miri bilan
ajralib turadi. Toshko‘mirning asosiy konlari Rur, Saar va Axen havzalarida joylashgan, ko'mirning 2/3
qismi yuqori sifatli kokslanadigan ko‘mirdir.
Qo‘ng‘ir ko'mirning ishonchli zaxiralarining katta qismi (80 mlrd. t) Sharqiy Germaniyada
joylashgan. U ochiq usulda qazib olinadi.
Tabiiy gaz konlari mamlakatning shimolida to'plangan. Temir rudalari zaxiralari mavjud bo`lsa-
da, biroq ularning sifati past. Shimoliy Germaniya pasttekisligida tosh tuzining katta qatlamlari
joylashgan. Kaliy va magniy tuzlarining zaxiralari ham mavjud.
Qurilish materiallari ishlab chiqarish va shisha sanoati uchun xomashyo resurslari kattadir.
Mamlakatning yirik daryolari - Reyn, Elba, Vezer, Ems (Shimoliy va Boltiq dengizlari havzalari)
va Dunay (Qora dengiz havzasi). Barcha muhim daryolar kanallar bilan tutashtirilgan. 1993-yilda
2

Shimoliy dengizdan Qora dengizgacha bo'lgan transyevropa suv yo'lining qurilishini yakunlagan Mayn-
Dunay kanali ochildi. O'rta Germaniya kanali va uning Berlin hamda Vezer daryogacha bo'lgan davomi
ta’mirlanmoqda. Xalqaro darvo mavqeyiga ega bo'lgan Reyn daryosining iqtisodiy ahamiyati Germaniya
uchun juda muhimdir.
Aholisi
Ikki nemis davlati birlashganidan so'ng mamlakat aholisi keskin ko'paydi va hozir salkam 81,0 mln.
kishini tashkil qiladi (G'arbiy Yevropada birinchi o'rinni egallaydi). Tug'ilish o`limdan bilan deyarli teng,
1 km.kv ga 240,3 kishi to'g'ri keladi. Germaniya aholisining soni muhojir (Turkiya, sobiq Yugoslaviya
respublikalari, Italiya, Gretsiya, Portugaliya va boshqa mamlakatlardan kelayotgan)lar hisobiga oshib
bormoqda. Davlat- ning qayta birlashishi arafasida g`arbiy yerlarda 5 mln. ga yaqin, Sharqda esa 0,2 mln.
chet elliklar bor edi. Hozirgi paytga kelib ular soni 7 mln. dan oshdi.
Davlat tili - nemis tili. Aholining eng ko‘p qismi nemislar, qolganlari - dunyoning turli
davlatlaridan kelgan muhojirlardan iborat.
Ustuvor din - xristian dini. Mamlakatda 40 mln. - protestantlar, 35 mln. katoliklar mavjud. Janub
va G'urbda katoliklar ko’p uchraydi, qolgan hududlarda protestantlar ustunlikka ega.
Urbanizatsiya darajasi 74% dan ortiq. Ko‘pgina shaharlar aglomeratsiyalar yadrosi hisoblanadi,
biroq aholisi 1 mln. dan ortiq bo'lgan shaharlar ko'p emas (Berlin, Gamburg, Myunxen). Hozir
mamlakatda (Niderlandiya bilan birga) Reyn megapolisi rivojlanmoqda. Unda jami 30 mln. kishi
yashaydi.
3

I BOB. GERMANIYA IQTISODIYOTINING TUZILISH
1.1 Germaniya iqtisodiyotining asosiy sektorlari
Germaniya – dunyoning iqtisodiyoti yuqori darajada rivojlangan davlatlardan
biri. Yalpi ichki mahsulotning 71% xizmat ko rsatish sohasiga to g ri keladi,ʻ ʻ ʻ
qolgan 29% esa sanoat va qurilishga to g ri keladi. Xizmat ko rsatish sohasi GFR
ʻ ʻ ʻ
iqtisodiyotining asosini tashkil qiladi. Hozirgi paytda telekommunikatsiya va
axborot tarmoqlari jadal rivojlanib bormoqda. GFRning bank-moliya sektori
Yevropa Ittifoqidagi eng qudratli sektordir. Dunyoning eng yirik 50 bankidan 8 tasi
Germaniyaga qarashli. ITTKI tizimiga Germaniyaning YIMlarining 2,5%
sarflanadi. Xizmat ko rsatish sohasida ijtimoiy xizmatlarga alohida joy ajratilgan.
ʻ
Ijtimoiy ehtiyojlarga ajratiladigan asosiy mablag lar nafaqaxo rlar pensiyasi
ʻ ʻ
(xarajatning 1/3 qismi) va ishsizlik bo yicha nafaqalarga sarflanadi. Germaniya
ʻ
aholini tibbiy yordam muassasalari bilan ta minlash bo yicha dunyoda yetakchi
ʼ ʻ
o rinni egallagan. Shuningdek, mamlakatda turizm yaxshi rivojlangan.
ʻ
Germaniyada tosh, qo ng ir ko mir (dunyoda 1-o rin) va kaliy tuzlari qazib olinadi.
ʻ ʻ ʻ ʻ
Olingan tabiiy gaz mamlakat ehtiyojining faqat 1/3 qismini qoplaydi. Germaniyada
elektr quvvatini asosan AES (30%) va IES (63%) ishlab chiqaradi. Mamlakatda
mashinasozlik sanoati yetakchi o rinni egallaydi, u sanoatning 1/2 va eksport
ʻ
mahsulotlarining 1/2 qismini tashkil qiladi. Mamlakat dunyoda yengil avtomobillar
ishlab chiqarish bo yicha 3-o rinda turadi (yiliga 5 mln. dan ortiq). Germaniyada
ʻ ʻ
raketa, fuqarolik samolyotlari va harbiy samolyotlar, sun iy yo ldoshlar, radarlar,
ʼ ʻ
masofaga uzatuvchi asboblar, aviatsiya va raketa dvigatellari ishlab chiqariladi,
shuningdek, nazorato lchash apparatlari, tibbiy jihozlar, axborot texnikasi,
ʻ
robototexnika, maishiy texnika, raketasozlik va optik mexanika sanoatlarida ham
ishlab chiqarish yaxshi yo lga qo yilgan. Germaniya kimyoviy mahsulotlar
ʻ ʻ
eksporti bo yicha dunyoda 1-o rinda turadi. Kimyo sanoatida plastmassa, sun iy
ʻ ʻ ʼ
tola va kauchuk ishlab chiqarish yaxshi rivojlangan. Bundan tashqari dori-darmon
ishlab chiqarish bo yicha mamlakat dunyoda 2-o rinda turadi. Mamlakatda
ʻ ʻ
matbaachilik juda yaxshi rivojlangan. Germaniya sanoatining eng qadimiy sohalari
bo lmish qora metallurgiya va oziq-ovqat sanoatlari inqirozga yuz tutgan. Pivo va
ʻ
tamaki ishlab chiqarish bo yicha Germaniya YIda yetakchi o rinda turadi.
ʻ ʻ
4

Germaniya qishloq xo jaligida chorvachilik muhim rol o ynaydi. U qishloqʻ ʻ
xo jaligi mahsulotlarining 2/3 qismini ishlab chiqaradi. Germaniya YIda yirik
ʻ
qoramollar bo yicha 2-o rin, cho chqalar bo yicha 1- o rinda turadi. Ekin
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
yerlarining 2/3 qismiga asosan bug doy, afa, suli va qora bug doy ekiladi.
ʻ ʻ
Germaniyaning janubi g arbida milliy vinochilik asosi bo lmish uzumchilik
ʻ ʻ
rivojlangan. Germaniya uskunalar, transport vositalari, dori-darmon va tikuvchilik
mahsulotlarini eksport qiladi.
Germaniya qishloq xo jaligi
ʻ
Germaniya Fransiyadan keyin qishloq xo jaligi mahsulotlarini ishlab
ʻ
chiqarish uchun Yevropada ikkinchi o rinda turadi. Chorvachilik mahsulotlarining
ʻ
80% ishlab chiqarishda o z ehtiyojlari uchun va o simlikchilik uchun ishlab
ʻ ʻ
chiqaradi: oziq-ovqat mahsulotlariga qaraganda yem-xashak ekinlariga ko proq
ʻ
miqdorda ekin ajratiladi. Shunga qaramay, bir xil, yem-xashak donasi katta
miqdorda, ayniqsa, jo xori import qilinadi. Germaniyada qishloq xo jaligi yuqori
ʻ ʻ
ko rsatkichli mahsulotdir. Bu yerda har bir gektar yerga AQSh, Fransiya va
ʻ
Angliyaga nisbatan ko proq o g itlar qo llanadi. Shuning uchun o z ishlab
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
chiqarishida sutga bo lgan ehtiyoj 100%, go sht 90%, shakar 85% va bug doy 80%
ʻ ʻ ʻ
ta minlanadi. Alp tog i etagida sut fermasi uchun eng qulay sharoitlar yaratilgan.
ʼ ʻ
Bu yerda mahalliy o tloqlarda mamlakatda sog in sigirlarning 35 foizi yashaydi.
ʻ ʻ
Sut sanoati mamlakatning shimolida qirg oq bo yi hududlarida ham rivojlangan.
ʻ ʻ
Germaniyada qishloq xo jaligi cho chqa ishlab chiqarishga katta e tibor qaratgan,
ʻ ʻ ʼ
mamlakat Yevropada cho chqachilik bo yicha birinchi o rinni egallaydi (20
ʻ ʻ ʻ
milliondan ortiq). Mamlakat qishloq xo jaligining yuqori daromadliligini saqlab
ʻ
qolish uchun o simliklarni chorvachilikning yordamchi tarmog i sifatida
ʻ ʻ
rivojlantirish: chorvachilik uchun umumiy maydonning 40% gacha yaylovlarga,
yaylovga, jo xori, kartoshka va yem-xashak ekinlari yetishtiriladi. Qishloq
ʻ
xo jaligida ekinlar orasida bug doy asosiy hisoblanadi. Asosiy don kemasi sharqiy
ʻ ʻ
sohilda joylashgan Schleswig-Holsteinning sharqiy Köln-Achenskaya tog ida
ʻ
joylashgan. Bug doy uchun yana bir belbog Bavyeradagi Tuna tekisligidir.
ʻ ʻ
5

2003-yllda Yevropaning alohida mamlakatlarlga mahsulot eksport qlllsh
(foiz hisobida)
Germaniy
a Buyuk Britaniya Norvegiya
Quvvat resurslari 1.6 8.1 61.2
Mashinalar va asbob-
uskunalar 50.2 44.4 11.3
Qolgan mahsulotlar 48.2 43.3 27.5
Germaniya. Bu davlat nomini eshitganda barchaning ko z oldida qat iy tartib-ʻ ʼ
intizom, sifat va gurkiragan iqtisodiyot gavdalanadi.
Germaniya. Bu davlat nomini eshitganda barchaning ko z oldida qat iy tartib-
ʻ ʼ
intizom, sifat va gurkiragan iqtisodiyot gavdalanadi. Bugungi kunda iqtisodiy
salohiyati hamda yalpi ichki mahsuloti hajmi bo yicha Yevropada birinchi, jahonda
ʻ
to rtinchi o rinda turuvchi Germaniya postindustrial mamlakat hisoblanadi.
ʻ ʻ
Shu o rinda haqli savol tug iladi: Ikkinchi jahon urushidan keyin
ʻ ʻ
Germaniyada yuz bergan va Yevropadek ulkan oilaga namuna bo lgan iqtisodiy
ʻ
mo jiza siri nimada, qanday qilib ushbu davlat dunyodagi yetakchi mamlakatlar
ʻ
qatoridan joy olishga erishdi?
Jahon ekspertlarining fikricha, nemis mo jizasi zamirida kichik biznes va
ʻ
xususiy tadbirkorlikka to la erkinlik berish hamda uni har tomonlama qo llab-
ʻ ʻ
quvvatlash g oyasi mujassamdir.
ʻ
Germaniya federal statistika xizmati ma lumotiga ko ra, hozirgi kunda
ʼ ʻ
mamlakatda kichik biznes subyektlari soni 3,5 millionga yaqin. Bu mamlakatdagi
barcha korxonalarning 80 foizi degani. Kichik biznes vakillarining asosiy qismi
oilaviy tadbirkorlik yo nalishida faoliyat yuritadi va ularning har biri 1 yilda
ʻ
o rtacha 700 ming yevro daromad
ʻ ko radi ʻ . Qayd etish joizki, mamlakat aholisining
qariyb 70 foizi shu sohada mehnat qiladi. Mamlakat soliq hajmining 41 foizi, yalpi
ichki mahsulotining esa teng yarmi ushbu sektor hissasiga to g ri keladi.
ʻ ʻ
6

Birgina misol. 2017 yilda Germaniyaning umumiy YAIM hajmi 3,70 trillion
AQSH dollarini tashkil etgan bo lsa, shundan salkam 1,8 trillion dollari aynanʻ
kichik biznes sektoriga tegishlidir.
Nemis mo jizasining yana bir yutug i – mamlakatda kredit tizimi to g ri
ʻ ʻ ʻ ʻ
yo lga qo yilganidir. Germaniya kredit tizimi aholini kredit olish orqali manfaat
ʻ ʻ
ko rishi tamoyiliga asoslanadi. Ya ni, mamlakatda kichik biznesni yo lga
ʻ ʼ ʻ
qo ymoqchi bo lgan nemis fuqarolari hech qanday muammolarsiz 20 yil muddatga
ʻ ʻ
50 ming yevrogacha imtiyozli davlat kreditini olishi mumkin .
Tadbirkor dastlabki 2 yil davomida ushbu kreditdan beminnat foydalanadi. Bu
davrda bankdan olingan qarz uchun to lov amalga oshirilmaydi, kredit foizlari
ʻ
to lanmaydi. Keyingi 8 yilda esa bank kreditlari imtiyozli ravishda yiliga 4-5 foiz
ʻ
miqdorida to lab boriladi. Qarzdorlik summasi 11 yildan keyin qoplana boshlanadi.
ʻ
Bundan tashqari, hukumat ilmiy izlanishlarga oid loyihalarni 40 ming yevrogacha
moliyalashtiradi. Bu, o z navbatida, iqtisodiyotda innovatsion yangiliklardan keng
ʻ
ko lamda foydalanish imkonini bermoqda.
ʻ
Biznes uchun yaratilgan erkinlik va imtiyozlar, xorij kapitali uchun cheklovlar
yo qligi chet ellik tadbirkorlarning Germaniya iqtisodiyotiga faol investitsiya
ʻ
kiritishida asosiy omilga aylangan.
Ammo bu Germaniyada omad barchaga birdek kulib boqadi, degani emas.
Qulay imkoniyatlarga qaramay, ko pchilik tadbirkorlar orasida kasodga
ʻ
uchrayotganlari ham bor. Bunday holatga tushib qolmaslik uchun tadbirkor
oldindan qat iy reja tuzishi, me yoriy-huquqiy hujjatlarni puxta o rganib, kerak
ʼ ʼ ʻ
bo lganda konsalting xizmatidan foydalanishi talab etiladi. Bundan tashqari, nemis
ʻ
tilini bilish Germaniyada biznes qilishning eng muhim omillaridan biridir.
Mamlakat qonunchiligiga ko ra, tadbirkorlik – bu savdo faoliyati bo lib, u
ʻ ʻ
bilan bir yoki bir necha kishi shug ullanishi mumkin. Bunday faoliyat ko chmas
ʻ ʻ
mulk va qimmatli qog ozlarni sotish va sotib olish, sug urta va bank faoliyati,
ʻ ʻ
logistika, ekspeditorlik, rieltorlik, transport xizmati kabilarni o z ichiga oladi.
ʻ
Germaniyada savdo faoliyati bilan shug ullanish yakka tartibdagi tadbirkorlik
ʻ
7

sifatida baholanadi. Yuridik shaxslar esa foyda olish maqsadida davomli tarzda ish
olib boruvchi firmalar hisoblanadi.
Germaniyada tovarlarni savdo markasi ostida sotish, xizmat ko rsatish,ʻ
mamlakatdan qo shimcha qiymat solig i yoki bojlarsiz asbob-uskuna, texnika
ʻ ʻ
hamda tovarlarni olib chiqib ketish, shuningdek, qo shimcha qiymat solig ini
ʻ ʻ
qaytarish, banklarda hisob raqam, kredit kartalari va chek daftarlarini ochish
mumkin. Bundan tashqari, mamlakatga kirish uchun ko p martalik biznes
ʻ
vizalariga ega bo lish, imtiyoz asosida sug urta olish, turli dotatsiyalar va
ʻ ʻ
subsidiyalardan foydalanish mumkin.
Germaniyada kichik biznesning rivojlanishi o zaro ishonch asosiga qurilgan
ʻ
bo lib, bunda xalq bankka, bank esa xalqqa ishonadi.
ʻ
1.2 Germaniya iqtisodiyoti va global bozorda o'rni
Germaniya - jahonning eng rivojlangan mamlakatlaridan biri. Ichki yalpi
mahsulot va sanoat ishlab chiqarish hajmi bo'yicha u AQSH va Yaponiyadan
keyingi uchinchi o'rinni egallaydi. Tashqi savdo aylanmasining hajmi bo'yicha
jahonda AQSHdan keyin ikkinchi o'rinda turadi.
Germaniyaning Yevropa va jahon xo`jaligidagi muhim ahamiyatini uning
yuqori sifatli mahsulot chiqarishga qaratilgan sanoati belgilaydi.
Fantalab tarmoqlarnmg hissasi ortib bormoqda. Stanoklar va boshqa ishlab
chiqarish jihozlarini, avtomobil, organik kimyo mahsulotlarni eksport qilish
bo'yicha Germaniya dunyoda oldingi o'rinlardan birini egallaydi. GFR ning barcha
yirik sanoat kompaniyalari transmilliy korporatsiyalardan iboratdir ( «Daimler-
Benz», «Wolkswagen», «Siemens», "Hoechst”, «Bayer» ).
Germaniya energetikada o'z ehtiyojlarining yarmidan ko`pini import hisobiga
qondiradi. Neft va gaz asosiy ahamiyatga ega. Ko‘mirning hissasi 30% ga yaqin.
Neft tankerlarda va neft quvurlari orqali Shimoliy dengiz, Rossiya, Afrika
davlatlari (Nigeriya, Liviya), Fors ko'rfazi davlatlaridan keltiriladi. Neftni qayta
ishlash zavodlari mamlakat bo'ylab bir tekis joylashgan. Eng yirik markazlar
— Gamburg, Kyoln, Karlsrue, Shvedt va boshqalar.
8

GFR da elektr energiyaning asosiy qismi issiqlik elektr stansiyalarida ishlab
chiqariladi. IES lar Rur va Saar havzalarida, port shaharlarida - ko‘mirda, neftni
qayta ishlash markazlarida - mazutda ishlaydi, boshqa IES lar esa aralash
yoqilg‘ida ishlaydi. Keyingi vaqtda mahalliy ko'mirga nisbatan Avstraliyadan
arzon bahoda olib kelinayotgan ko'mirning ahamiyati oshib bormoqda.
AES larda elektr quvvatining 30%i ishlab chiqariladi (ular ko‘mir
havzalarining chegarasidan tashqarida qurilgan). GES lar, asosan, mamlakatning
janubida (tog‘ daryolarida) joylashgan.
Rangli va qora metallurgiya. GFR ning rangli metallurgiyasi , asosan,
chetdan keltirilgan va ikkilamchi xomashyo (rangli metall parchalari) da ishlaydi.
Korxonalar joylashishining bosh omili - energiya resurslari bilan ta’minlanganlik
va xomashyoni olib kelishdagi qulaylik. Aluminiyni eritish bo'yicha Germaniya
G'arbiy Yevropada faqat Norvegiyadan keyingi ikkinchi o'rinni egallaydi Asosiy
zavodlar Shimoliy Reyn-Vestfaliya yenning hududida, shuningdek, Gamburg va
Bavariyada joylashgan. Qora misni eritish Gamburg va boshqa shaharlarda amalga
oshiriladi.
Mashinasozlik va metallga ishlov berish - GFR sanoatining eng rivojlangan
tarmoqlaridan biri. Mamlakat sanoat mahsulotlari va eksportining yarmiga yaqin
qismi mashinasozlikka to'g'ri keladi. Eng yirik markazlar quyidagilar: Myunxen,
Leypsig, Nyumberg, Mangeym, Berlin, Gamburg. Mashinasozlik ishlab chiqarishi
eng ko'p rivojlangan yerlar: Baden-Vyurtemberg va Shimoliy Reyn-Vestfaliyadir.
Avtomobil ishlab chiqarish bo'yicha Germaniya dunyoda AQSH, Yaponiya va
Xitoydan keyingi to`rtinchi o'rinni egallaydi. «Wolkswagen», «Mercedes-Benz»,
«BMW», «Ford-Verke», «Opel» kabi korporatsiyalar avtomobil ishlab chiqaradi.
Avtomobilsozlikning eng yirik markazlari - Volsburg, Shtutgart, Kyoln,
Ryusselxaym, Myunxen shaharlaridir.
Dengiz kemasozligining asosiy markazlari – Kil, Gamburg, Bremen, Emden,
Rostok hisoblanadi, daryo kemasozligining markazi - Duysburg shahridir. Optik
mexanika korxonalarining eng ko'p to'plangan joyi - Baden-Vyurtemberg va
9

Tyuringiya yerlaridir. Samolyotsozlik sanoatning yirik markazlari - Myunxen,
Aersburg, Gamburg, Bremen va shu shaharlar atrofidagi shaharlardir.
Germaniya kimyo sanoatining asosiy rayoni bu Shimoliy Reyn-Vestfaliya
yeridir (butun mahsulotning 2/5 qismi). Eng yirik markazlari
quyidagilar: Leverkuzen ( «Bayer» konserni) Kyoln, Darmagen, Frankfurt-
Mayn ( «Hoechst» konserni), Lyudvigsxafen ( «Basf» korserni).
Transporti. Transport yo'llarining zichligi bo'yicha Germaniya jahonda
oldingi o'rinlardan birini egallaydi. Yevropa kengashi bo'yicha sheriklari bilan
bo'lgan iqtisodiy aloqalarning jadalligi va Yevropaning markazida joylashgani
bilan bog'liq holda transportning barcha turlari rivojlangan. Transport tarmog`ning
asosini temiryo'llar tashkil qiladi (44 ming km ga yaqin), shulardan 90 % i
elektrlashtirilgan.
Umumiy yuk aylanmasida asosiy o'rinni avtomobil transporti (60% atrofida)
egallaydi, keyingi o‘rinlarda temiryo‘l transporti (20%), ichki suv (15%) va quvur
transportlari turadi. Yo'lovchi tashishda avtomobil transportining hissasi yanada
yuqori (90% ga yaqin). Oliy darajadagi avtomobil yo'llarining umumiy uzunligi 11
ming km dan ortiq.
Konteyner tashuvchi kemalarning tonnaji bo'yicha Germaniya, AQSH,
Panama, Tayvandan keyingi 4-o`rinni egallaydi. Mamlakatning dengiz portlari yuk
aylanmasi bo'yicha Yevropa davlatlarining yirik portlaridan pastroq o'rinlarni
egallaydi. Eng yirik dengiz portlari Gamburg, Vilgelmsxafen, Bremen, Emden,
Rostok hisoblanadi. Mamlakat tashqi aloqalarda dengiz transporti qatorida havo
transporti ham muhim ahamiyatga ega. Barcha yirik yarmarka markazlarida
aeroportlar mavjud. Jami Germaniyada 16 ta xalqaro aeroportlar bor bo'lib,
Frankfurt aeroporti Yevropada yuk tashish bo'yicha birinchi va yo'lovchi tashish
bo'yicha uchinchi o'rinni egallaydi (Londonning "Xitrou” aeroportidan keyin).
Tashqi iqtisodiy aloqalari. Tashqi savdoning umumiy hajmi bo'yicha Germaniya
AQSH dan keyin 2- о `rinda turadi. Tashqi savdo balansi uzluksiz ravishda ijobiy
bo'lib kelmoqda. Tashqi savdoning tovar va geografik tuzilishi mamlakatning
xalqaro mehnat taqsimotidagi ishtirokini aks ettiradi. GFR, avvalo, sanoati
10

rivojlangan davlatlarga, birinchi o'rinda Yevropa kengashi bo`yicha sheriklariga
qarab ish tutadi. Tashqi savdo aylanmasining 50 foizi va olib chiqilayotgan
sarmoyaning asosiy qismi shu davlatlarga to'g'ri keladi. Yevropaning ko'p
mamlakatlari uchun Germaniya bosh savdo sherigi hisoblanadi.
Xalqaro bozorda Germaniya yuqori sifatli mahsulotlar bilan ta’minlovchi
davlat sifatida tan olingan. Eksportning 90% dan ortig`ini sanoat mollari tashkil
etadi. Germaniyaning barcha yirik sanoat kompaniyalari transmilliy
korporatsiyalardir. Shularning ba’zilari, ayniqsa, xalqaro ixtisoslashish
tarmoqlarning korporatsiyalari jahonning eng yirik korporatsiyalari hisoblanadi.
(kimyo sanoatida - "Bayer", «Hoechst», «Basf» kompaniyalari, elektronikada
— «Siemens» , avtomobilsozlikda ( "Daimler-Benz” ). Organik kimyo
mahsulotlarini chetga chiqarish bo'yicha mamlakat jahonda birinchi o'rinni
egallaydi, stanoklarni va boshqa ishlab chiqarish jihozlarini eksport qilish bo`yicha
birinchi o`rinni egallash uchun Yaponiya bilan musobaqalashmoqda.
Germaniya - jahondagi eng yirik investorlardan biri. U o'z sarmoyalarini ko`pgina
davlatlarning sanoati va xizmat sohasiga sarflamoqda.
O'zbekiston davlat mustaqilligi yillarida GFR va boshqa Yevropa
mamlakatlari bilan xalqaro munosabatlarning ko'p shakllari bo'yicha hamkorlik
shartnomalarini imzolagan. Shularning ichida savdo aloqalari ustun ahamiyatga
ega. O‘zbekiston Respublikasining jami tovar aylanmasining 5,6% hamda
importning salkam 11,6 qismi GFR ga to‘g`ri keladi (2011-y). Yevropa
mamlakatlaridan Shveysariya, Buyuk Britaniya va Italiya bilan respublikamiz
salmoqli eksport-import aloqalariga ega.
 Hozirgi Germaniya dunyoda eng rivojlangan mamlakatlardan biridir.
Mamlakat sanoat ishlab chiqarishi va yalpi ichki mahsulot hajmi bo'yicha faqat
AQSH, Yaponiya va Xitoydan keyinda turadi. Tashqi savdo aylanmasi hajmi
bo'yicha dunyoda ikkinchi o'rinda turadi.
 Germaniya sanoati Yevropa va jahon bozorida yuqori sifatli mahsulotlar
ishlab chiqarishga ixtisoslashuvida muhim rol o ' ynaydi .
11

 Hozirgi Germaniya xo ' jaligining tarmoq va hududiy tarkibi rivojlanishida
GFR va GDR davlatlarining qirq yillik bo ' linishi salbiy ta ' sir ko ' rsatdi . Mamlakat
birlashuvidan keyin Sharqiy yerlarda xo ' jalikni rivojlantirish muammolari sezilarli
kuchaydi , sanoat va qishloq xo ' jaligi ishlab chiqarish pasayishi ro ' y berdi .
Shuningdek ijtimoiy muammolar vujudga keldi . ( shu jumladan ishsizlik ). GFRda
xo ' jalikni rivojlantirish darajasiga ko ' ra hududiy nomutanosibliklar kuchaydi .
Shunday qilib 1994 yilda Germaniya aholisi 20 foiz aholisi yashovchi sharqiy
yerlarda sanoat mahsulotlari ishlab chiqarish bor yo ' g ' i 4 foizni tashkil etdi .
 Mamlakat sanoat tarmoqlar tarkibida qayta ishlash sanoati hissasi juda
yuqori. (Qazib chiqarish sanoati xissasi g'arbiy yerlarda 2 foiz, sharqiy yerlarda esa
9 foizni tashkil etadi). Germaniyada bir qancha qazib chiqarish (temir ruda, mis
rudasi, uran rudasi) tarmoqlari o'z faoliyatini amalda to'xtatgan. So'nggi yillarda
import asosida olib kelinadigan arzon xom-ashyo istemolning o'sish hisobiga
ko'mir sanoatida toshko'mir qazib chiqarish keskin qisqarmoqda.
 Hozirgi vaqtda mamlakatda fan-talab tarmoqlar hissasi oshib bormoqda.
Germaniya stanoklar va boshqa ishlab chiqarish jihozlari avtomobillar, organik
ximiya mahsulotlari eksport qilish bo'yicha dunyoda oldingi o'rinlardan birini
egallaydi. GFR dagi barcha yirik sanoat kompaniyalari transmilliy korporasiyalar
hisoblanadi. (Daimler-Benz, Volkswagen, Siemens, Hoechst, Bayer).
Energetika sanoati o'zining yoqilg'iga bo'lgan ehtiyojining yarmidan ortig'ini
import hisobiga ta'minlaydi. Germaniya yoqilg'i-energetika balansida neft va tabiiy
gaz muhim rol o'ynaydi. Ko'mir hissasi esa 30 foizni tashkil etadi. Neft
mamlakatga neft quvurlari va tankerlar orqali Shimoliy dengiz, Rossiyadan, Afrika
mamlakatlari (Nigeriya, Liviya) va Fors qo'ltig'i mamlakatlaridan tashib keltiriladi.
Neftni qayta ishlash zavodlari mamlakat bo'ylab bir tekis joylashgan bo'lib, uning
Gamburg, Kyoln, Karlsrue, Ingolshtadt, Shvedt kabi yirik markazlari ishlab
turibdi.
 Germaniya transporti yo'llarining zichligi bo'yicha dunyoda oldingi
o'rinlardan birini egallaydi. Mamlakatning asosiy transport turini temir yo'llar
12

tashkil etadi. Temir yo'llarning umumiy uzunligi 44 ming km atrofida bo'lib,
shundan jami temir yo'llarning qismi elektrlashtirilgan.
 Jami tashiladigan yuk aylanmasida avtomobil transportining hissasi 60
foizni, temir yo'l transportiga 20 foiz, daryo transportiga 15 foiz to'g'ri keladi.
Yo'lovchi tashish aylanmasida esa avtomobil transportining hissasi yanada yuqori
ya'ni 90 foizni tashkil etadi.
 Germaniyada ichki suv yo'llarining uzunligi 7 ming km atrofida.
Mamlakatning Reyn daryosidagi xalqaro magistral suv yo'lida ko'plab yirik portlar
joylashgan bo'lib, unda yillik yuk aylanmasi 50 mln tonna bo'lgan dunyodagi eng
yirik daryo porti-Duysburg joylashgan.
 Germaniya kemalarda konteynerlarda yuk tashish tonnaji bo'yicha dunyoda
AQSH, Panama va Tayvandan so'ng 4-chi o'rinda turadi. Germaniya dengiz
portlari yuk aylanmasi hajmiga ko'ra yevropa mamlakatlarining yirik portlaridan
keyinda turadi. Mamlakatda Gamburg, Vilgelmsxafen, shuningdek Bremen,
Emden, Rostok kabi yirik portlar ishlab turibdi.
Germaniya jahonning yirik va iqtisodiyoti taraqqiy etgan mamlakatlaridan
biri. Mineral xom ashyo resurslariga boy. Masalan, ularga toshko‘mir, temir va
marganes rudasi, nikel, kobalt, volfram, molibden, mis, xrom, qo‘rg‘oshin, qalayi,
uran, kaliy tuzi, gilmoya va h.k. kiradi.
Mamlakat mehnat resurslari bilan ta’minlangan. Bu yerda past haq
to‘lanadigan chet ellik ishchilardan keng foydalaniladi. Germaniya-aholisi yuqori
darajada to‘plangan mamlakat. Mamlakat G‘arbiy qismida aholi o‘rtacha zichligi 1
kv. km. ga 245 kishini, sharqiy qismida 155 kishini tashkil qiladi. Germaniya
Yevropa mamlakatlari orasida ko‘proq urbanizatsiyalashgan. Shaharlarda
mamlakatning 88 % aholisi yashaydi. Milliy tarkibi bir turli-99% va asosan
nemislar. Diniy e’tiqodi bo‘yicha 49 % aholi protestontlar, 45% katoliklar.
Germaniya – industrial-agrar mamlakat bo‘lib, iqtisodiyotining harakterli qirralari
qo‘yidagilardan iborat:
ishlab chiqarish va kapitalning yuqori darajada to‘plangani («Folksvagen»,
«Tissen», «Krup», «Simens», «Bosh», «Basf» konsernlari);
13

ilmiy-texnika progressi (ITP) yutuqlarini doimiy joriy etilishi, ta’limga, ilmiy-
tadqiqot, tajriba konstruktorlik (NIOKR)ga harajatlarning o‘sishi;
yuqori sifat va ekologik xavfsiz mahsulotlar evaziga raqobatbardoshlikni oshirish;
xorijiy kapitalning sezilarli roli.
Germaniya sanoatining yetakchi sohalari: mashinasozlik, kemasozlik, asbobsozlik
(priborsozlik), kimyo sanoati, elektronika, energetika. Sanoat tipidagi qishloq
xo‘jaligi yuksak taraqqiy etgani bilan ajralib turadi.
Germaniyaning birlashishi jahon xo‘jaligi aloqalari va Yevropada vujudga kelgan
siyosiy-iqtisodiy muammolarni hal etishda olg‘a tashlangan qonuniy qadam bo‘ldi.
Eksport.
Ichki talab yetakchi bo‘lishiga qaramay eksport Germaniya iqtisodiyoti
o‘sishida qudratli omil bo‘lib qolayapti. Germaniyada eksport siyosatiga jiddiy
e’tibor qaratilayapti. Shuning uchun ham har uchinchi muhandis, texnik yoki
tadbirkor eksportga ishlayapti. Mamlakat eksporti tarkibida sanoat mollari 90 % ga
yaqinni tashkil qiladi. Eksportga mamlakat jami sanoat mahsulotining 1/3 qismi
jo‘natilayapti. Mamlakatning tashqi savdo aylanmasida eksport importdan oshadi.
Eksport o‘sishi 5-7% tashkil etadi. Eksportning asosiy sohalari-ximiya,
mashinasozlik, avtomobilsozlik, elektrotexnika tarmoqlaridir. Ular xalqaro
bozorda salmoqli yutuqlarni qo‘lga kiritdilar. Yuqorida nomlari tilga olingan
sohalarning mahsulotlari eksportning yarimidan ziyodini tashkil qiladi. Keyingi
yillarda Germaniya eksporti geografiyasi borgan sari kengayapti. Mamlakat
eksportining kengayishi MDH mamlakatlari evaziga bo‘layapti. Germaniyaning
tashqi savdo aloqalari asosan G‘arbiy Yevropa mamlakatlari va AQSH ga
qaratilgan. Bugungi kunda 50 % nemis eksporti YEI ning 10 mamlakatiga, 10 % -
AQSH ga, 30% - Rossiyaga to‘g‘ri keladi.
Import.
Germaniyaning asosiy savdo sheriklari Yevropa ittifoqi (YEI) mamlakatlari
hisoblanadi. Ular ulushiga mamlakat eksporti va importining 1/5 to‘g‘ri keladi.
Germaniya iqtisodiy potensiali haqida gapirar ekanmiz bugun boshqa
rivojlangan mamlakatlar singari uning boshqa davlatlarda joylashgan «ikkinchi
iqtisodiyotini» ham hisobga olish lozim. Germaniyaning deyarli barcha yirik
monopolistlari transmilliy kompaniyalarga aylanishgan. Ular xorijda ishlab
chiqarish faoliyatini amalga oshiradilar, xizmat ko‘rsatish sohalariga egalik
qiladilar. Jahonning 50 yirik TMK lari tarkibida Germaniyaning soni 7 tagacha
ko‘paydi. Germaniya chetga kapital eksport qilishda ham faol ishtiroq etmoqda.
14

Kapital eksporti, importdan ustun turadi. Germaniya chetga kapital eksport qilish
bo‘yicha jahonda beshinchi o‘rinni egallaydi. Jahon kapital bozorining 50 % uning
ulushiga. to‘g‘ri keladi. Germaniyada asosiy kapital eksport qiluvchilar TMK lar
hisoblanishadi.
Keyingi yillarda O‘zbekiston iqtisodiyotiga nemis kapitalini investitsiya
qilishga qiziqish oshayapti, birinchi navbatda eksport talab sohalar-ximiya, tog‘-
kon, yengil, oziq-ovqat sanoati, yo‘l-transport va boshqa tarmoqlarga.
Bundan tashqari, Germaniya jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi ta’siridan tez
sur’atlarda chiqishga muvaffaq bo‘ldi va yuqori sur’atdagi iqtisodiy o‘sishga
erishdi.
Davlatlar o'rtasidagi siyosiy muloqot turli darajalarda, jumladan oliy
darajada davom ettirilmoqda. O'zbekiston Respublikasi Prezidenti
I.A.Karimovning Germaniya Federativ Respublikasiga rasmiy tashriflari (1993,
1995 va 2001 yy.), Germaniya Prezidenti R.Hersog (1995y.) va Kansleri
G.Shryoderning (2002y.) O'zbekistonga tashriflari bo'lib o'tdi. Ikki davlat tashqi
ishlar vazirliklari o'rtasida siyosiy maslahatlashuvlarning 9 raundi o'tkazilgan.
Parlamentlararo aloqalar, huquq va xavfsizlik sohalarida hamda mudofaa
vazirliklari yo'nalishlari bo'yicha hamkorlik faol rivojlanib bormoqda.
Germaniya O'zbekistonning Yevropadagi asosiy savdo-iqtisodiy
hamkorlaridan biridir. 2010y. yakunlariga ko'ra, o'zbek-german tovar aylanmasi
hajmi 482,9 mln. AQSh dollarini tashkil etgan. O'zbekistonda 114 nemis
sarmoyadorlari ishtirokidagi, shu jumladan 100 foiz german kapitali hisobiga
ishlayotgan korxonalar faoliyat ko'rsatishmoqda. O'zbekiston Respublikasi Tashqi
iqtisodiy aloqalar, savdo i investitsiyalar vazirligida 49 Germaniya kompaniyalari
vakolatxonalari akkreditatsiyadan o'tgan. Moliyaviy va texnik hamkorlikning
hozirgacha bo'lgan hajmi 298,94 mln. yevrodan ortgan.
O'zbekistonda nemis madaniyati va tilini o'rganishga katta qiziqish mavjud.
Nemis tili respublikada o'rganilayotgan va keng tarqalgan chet tillari orasida
ikkinchi o'rinni egallaydi. Hozirgi paytda oliy ta'lim sohasida 20 dan ortiq
Germaniya oliy ta'lim muassasalari bilan sherikchilik aloqalari o'rnatilgan bo'lib,
15

talabalar, mutaxassislar va pedagogik kadrlar almashuvlari yo'lga qo'yilgan.
Madaniy-gumanitar hamkorlikni rivojlantirishda Toshkent va Berlin, Samarqand
va Bremen, Buxoro va Bonn shaharlari o'rtasidagi sherikchilik aloqalari muhim rol
o'ynaydi.
Germaniya qishloq xo’jaligi
Germaniyada qishloq xojaligiga yaroqli 36 mln. ga е r bor. U mo'l-ko'l yuqori
sifatli oziq-ovqat maxsulotlari е tkazib b е radi. Qishloq xo'jalikning asosiy
mahsulotlari: bug'doy, arpa, qand lavlagi , kartoshka , shuningd е k uzum , m е va,
sabzavot va sh.k. Chorvachilikda mol go'shti, cho'chqa go'shti, tovuq go'shti va sut
е tishtiriladi.Germania hududining g'ariyb uchdan bir qismi (10,7 mln.ga) o'rmon
bilan qoplangan. Mamlakatda har yili salkam 30-40 mln. kub m е tr yog'och
tayyorlanadi, bu hajm ichki ehtiyojning uchdan ikki qismini qoplaydi. Germaniya
yog'och eksport qiladigan eng yirik davlatlardan biridir. Shimoliy va Boltiq
d е ngizlarida, Gr е nlandiya oroli atroflarida baliq ovlanadi.
Mamlakatdagi qishloq xo‘jalik yerlarining 40 foizi o‘tloqzor
hamda yaylovlarni tashkil qilsa , qolgan qismida javdar, suli, arpa, kartoshka, ozuqa
ekinlari yetishtiriladi. Chorvachilik tarmog‘i uchun asosiy ekin arpa
hisoblanib, shuningdek , undan milliy ichimlik pivo (yiliga 145 ming l) ishlab
chiqarishda foydalaniladi.
Germaniya Federativ Respublikasi oziq-ovqat, qishloq xo‘jaligi va
iste’molchilar huquqlarini himoya qilish vazirligi sohani isloh qilish ,
moliyalashtirish va kreditlash, mahsulotlar bozorini tartibga solish bilan birga ,
ekologik sof mahsulot ishlab chiqaruvchi hamda bioenergetika bilan
shug‘ullanuvchi korxonalarga ko‘maklashadi, iste’molchilar huquqlarini himoya
qiladi. GFR qishloq xo‘jalik korxonalari uch xil huquqiy shaklda – xususiy qishloq
xo‘jalik korxonalari, mulkdorlar bog‘dorchiligi, fuqarolik huquqiga ega huquqiy
shaxslardan tarkib topgan. XX asrning oxirlariga kelib Germaniyada ekologik sof
qishloq xo‘jaligi mahsuloti yetishtirishga e’tibor kuchaytirildi. Bunday mahsulot
ishlab chiqarayotgan korxonalar daromadi 44673 yevroni, har bir korxonaga
16

to‘g‘ridan-to‘g‘ri yo‘naltiriladigan mablag‘ va subsidiyalar 25633 yevroni tashkil
qildi.
Namlik yetarli miqdorda bo‘lgan dengiz bo‘yi, Alp va Alpoldi tog‘li
hududlaridagi yaylovlarga ega hududlarda sut-go‘sht mahsulotlari yetishtirish
yaxshi yo‘lga qo‘yilgan. Qish fasli ancha sovuq bo‘lgani sababli, mollar yopiq
molxonalarda parvarishlanadi. Alp o‘tloqzorlarida GFRdagi jami sigirlarning 35
foizi boqiladi. Broyler parrandalar , tuxum, mol go‘shti, cho‘chqachilik
mahsulotlari ishlab chiqarish asosan tabiiy omillarga uncha bog‘liq bo‘lmagan
yirik chorvachilik xo‘jaliklarida jamlangan. Chorvachilikning muhim yordamchi
tarmog‘i o‘simlikshunoslik hisoblanadi. Bavariya va Dunay tekisligi bug‘doy
yetishtirishga moslashgan. Moyli ekinlardan rapsga alohida e’tibor qaratilib, u
kungaboqarga nisbatan 10 baravar ortiq maydonda yetishtiriladi. Qishloqlardagi
fermerlar mamlakatning eng boy kishilari sanaladi. Ular zamonaviy texnikalar
yordamida har qarich yerdan unumli foydalanib , mo‘l hosil yetishtiradilar. Bir so‘z
bilan aytganda, bu davlatda har bir fermer mehnatsevarligi bilan ajralib turadi. O‘z
tomorqasi va yashaydigan hovlisini havas qiladigan darajada go‘zal va ko‘rkam
qilishga intiladi.
Tuproq, suv, atrof-muhit turfa xil kimyoviy va maishiy chiqindilar bilan
zaharlanayotgan , yetishtirilayotgan oziq-ovqat mahsulotlarining tarkibi o‘zgarib,
insoniyat sog‘lig‘i xavf ostida qolayotgan bir paytda muammoning yechimi
sifatida ekologik toza qishloq xo‘jaligi maydonga chiqadi va u atrof-muhitni
ifloslanishidan saqlab qolish uchun eng maqbul yo‘nalish hisoblanadi.
Germaniyada ekologik toza qishloq xo‘jaligi 1920-yillarda Rudolf Shtaynerning
“biodinamik” falsafiy qarashlari hamda organik-biologik dehqonchilik harakati
asosida vujudga kelgan oqim asosida yaratildi.
Ishlab chiqarilgan mahsulot “iste’molchi sog‘lig‘i va tabiatga zarar
yetkazmasligi” shart qilib belgilab qo‘yilgandi.
Bugungi kunga kelib mazkur yo‘nalish qo‘llab-quvvatlanib, uning asosiy
maqsadi:
- yuqori qiymatga ega bo‘lgan oziq-ovqat mahsulotlarini ishlab chiqarish;
17

- tabiiy ekotizimni saqlagan va unga zarar yetkazmagan holda faoliyat olib
borish ;
- dehqonchilikda mikroorganizmlar, tuproq florasi va faunasi , o‘simliklar va
hayvonlar dunyosidan iborat bo‘lgan biologik sikllarni rag‘batlantirish va
mustahkamlash;
- tuproq unumdorligini uzoq muddat saqlash ; - dehqonchilikda qayta
tiklanadigan manbalardan keng foydalanish;
- qoramol va chorvani tabiiy hayot tarziga monand saqlash va rivojlantirish ;
- chorvani davolashda antibiotiklardan foydalanmaslik;
- qishloq xo‘jaligi faoliyati natijasida atrof-muhitning ifloslanishiga yo‘l
qo‘ymaslik; - dehqonchilik tizimida irsiy bioxilma-xillikni saqlash.
1994 yildan ekologik qishloq xo‘jaligi Yevropa Ittifoqining qaroriga asosan
moliyaviy ko‘makka ega bo‘ldi. 2007 yilning 1 yanvaridan esa mazkur davlat
ko‘magi Yevropa Ittifoqining qaroriga asosan Yevropa iqtisodiy jamg‘armasidan
doimiy ravishda ko‘mak olishi belgilandi. 2008 yili ekologik toza qishloq xo‘jalik
mahsulotlarini ishlab chiqarish uchun 121 mln. yevro sarflangan bo‘lsa, 2013 yili
mazkur mablag‘ 130 mln. yevroni tashkil etdi. 2002 yili Germaniyada ekologik
qishloq xo‘jaligini rivojlantirish uchun federal dastur (Bundesprogramm
Ökologischer Landbau, BÖL) qabul qilinib , unga ko‘ra fermer xo‘jaliklarida qayta
ishlab chiqarish, mahsulotni sotuvga tayyorlash va ekologik mahsulotni sotish
uchun 15 yilga qo‘shimcha 29 mln. yevro mablag‘ ajratildi.
Irsiy modifikatsiyalanmagan broyler jo‘jalar Broyler jo‘ja go‘shti deganda
avvalo 20 daqiqa ichida pishadigan va tabiiy tovuq go‘shti ta’midan ancha yiroq
bo‘lgan parranda go‘shti tushuniladi. Dunyo iste’molchilarining e’tiborini ham
uning aynan shu jihatlari tortadi. Germaniyada parrandachilikni rivojlantirishda
broyler jo‘jalarini oziqlantirishga, ularning ozuqasiga kimyoviy moddalar
aralashtirmaslikka katta e’tibor beriladi Natijada butun dunyoda Gnermaniya
eksport qilayotgan parranda go‘shti irsiy modifikatsiyalanmagan , deya tan olingan.
Parrandachilik bilan kichik fermer xo‘jaliklari shug‘ullanib, tovuq, o‘rdak, g‘oz
ko‘paytiri лади .
18

Germaniya qishloq xo‘jaligi yuqori intensivdir. Bu yerda bir gektar yerga
AQSh , Fransiya va Angliyadan ko‘ra ko‘proq organik o‘g‘itlar kiritiladi. Shu
sababli , qoramolchilik uchun yetishtiriladigan ozuqabop ekinlarning hosili mo‘l.
Zamonaviy texnika va fan yutuqlaridan doimiy ravishda samarali foydalanib
kelayotgan fermerlar aholini 90 foizga sifatli go‘sht va 100 foizga sut mahsulotlari
bilan ta’minlaydilar. Sut mahsulotlari uchun boqiladigan qoramolchilik asosan Alp
tog‘lari yonbag‘rida yaxshi rivojlangan. Bu yerdagi tabiiy yaylovlarda
mamlakatning 35 foiz sigirlari boqiladi. Qoramolchilikdan so‘ng 2 o‘rinni
egallagan Germaniya cho‘chqachiligi son jihatidan (20 million boshdan ortiq)
Yevropa mamlakatlari ichida yetakchidir.
Yevropa Ittifoqi davlatlari ichida faqat Germaniyada eng ko‘p kasb
malakasiga ega bo‘lgan fermerlar faoliyat yuritadi. Shuningdek , aynan
Germaniyada fermerlar , tadbirkorlarga davlat muassasalari , federal yerlar
hokimiyatlari malaka oshirish bo‘yicha turli xil kurslar va tadbirlarga taklif etiladi.
Yuqori tezlikka ega bo‘lgan internetga ulangan fermer xo‘jaliklari zarur
maslahatlarni masofadan turib olishlari , shuningdek o‘z malakalarini ham
masofaviy ta’lim orqali oshirishlari mumkin. Aynan muntazam ravishda o‘z ustida
ishlash , jahon tajribasini o‘rganish, yangi innovasion usullarni qo‘llash Germaniya
fermerlarining daromadini oshishi omillaridan biri bo‘layotir. Bugungi kunda
mamlakatda dehqonchilik bilan shug‘ullanadigan fermer xo‘jaliklari
ko‘pchilikni tashkil etib , tarixiy manbalarda Germaniyada dehqonchilik bilan
shug‘ullanish eramizdan avval I asrga borib taqalishi qayd etilgan.
Germaniya va O‘zbekiston – o‘zaro samarali hamkorlik Germaniya
O‘zbekiston iqtisodiyotiga sarmoya kiritish borasida muhim rol egallagan
davlatlardan biri sanaladi. Xususan, moliyaviy va texnikaviy jihatdan ko‘mak
berish sohasida Xalqaro hamkorlik bo‘yicha Germaniya jamiyati hamda
Germaniya taraqqiyot banki bilan hamkorlikda ona va bola salomatligini muhofaza
qilish , kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni rag‘batlantirish hamda
mamlakatning chekka hududlarini iqtisodiy rivojlantirishga qaratilgan qator
loyihalar amalga oshirilmoqda. Shu bilan birga O‘zbekistonda fermerlar uchun
19

yaratilgan qulay iqtisodiy shart-sharoitlarda mehnat qilayotgan o‘zbekistonlik
agrar soha vakillari germaniyalik sheriklar bilan o‘zaro manfaatli hamkorlikni
yo‘lga qo‘yishdan hamisha manfaatdordir.
II BOB. GERMANIYA IQTISODIYOTINING IJTIMOIY VA ATROF-
MUHITDAGI TA'SIRI
2.1 Germaniyaning makroiqtisodiy ko'rsatkichlari
Germaniya iqtisodiyoti sektorlarining rivojlanish tendensiyalari
Yevropa dunyoning iqtisodiy jihatdan eng rivojlangan regionlaridan biridir.
Shuning uchun ham uning hudidida dunyo miqyosida iqtisodiy jihatdan eng
rivojlangan ko`pgina mamlakatlarning joylashganligi bejiz emas. Bunday
mamlakatlar qatoriga «sakkizlik» davlatlari GFR , Fransiya, Buyuk Britaniya va
Italiya bilan bir navbatda Ispaniya, Shveysariya, Avstriya , Shvetsiya, Belgiya,
Niderlandiya, Norvegiya , Finlandiya va boshqalar kiradi. Yevropadagi eng
rivojlangan davlatlar ichida o'zining ulkan iqtisodiy salohiyat va rivojlanganlik
darajasiga binoan Germaniya Federativ Respublikasi keskin ajralib turadi.
Germaniya urbanizatsiya darajasinihoyatda yuqori bo‘lgan mamlakat bo‘lib,
zamonaviy ilmiy-texnologik asosida industriallashgan davlatdir. U dunyo
mamlakatlari ichida mahsulotlarni ishlab chiqarish va iqtisodiy rivojlanish darajasi
bo‘yicha eng yuqori o‘rinlarda turuvchi davlatlardan biri. YaIM va sanoat ishlab
chiqarish hajmi bo’yicha AQSH va Yaponiyadan so’ng 3-o’rinda turadi. Tashqi
savdo aylanmasining hajmi bo’yicha jahonda 2-o’rinda turadi. Germaniyaning
Yevropa va jahon xo’jaligidagi muhim ahamiyatini buning yuqori sifatli mahsulot
chiqarishiga qaratilgan sanoat belgilaydi. Jahon mamlakatlarida ishlab
chiqarilayotgan yalpi milliy mahsulotning (YAMM) 7-8 foizi, Yevropa Ittifoqi
mamlakatlarida ishlab chiqarilayotgan yalpi milliy mahsulotning 27-28 foizi
GFRga to‘g‘ri kelmoqda. Germaniya aholisining 27-28 foizi asosan mamlakatning
sanoati rivojlangan iqtisodiy rayonlarida mamlakatning sanoati rivojlangan
iqtisodiy rayonlarida yashashib, mamlakat YAMMning 23-24 foizini ishlab
chiqarmoqda.
20

Germaniya jahonning yirik va iqtisodiyoti taraqqiy etgan mamlakatlaridan biri.
Mineral xom ashyo resurslariga boy. Masalan, ularga toshko‘mir, temir va
marganes rudasi, nikel, kobalt, volfram, molibden , mis, xrom, qo‘rg‘oshin, qalayi,
uran, kaliy tuzi, gilmoya va h.k. kiradi. GFR iqtisodiyotida mashinasozlik sanoati
yuqori darajada rivojlangan sohadir. Mashinasozlik sanoatida, ayniqsa, metalni
qayta ishlash sohasida , metallurgiya, elektrotexnika, konchilik , to‘qimachilik
sanoati, shuningdek, qishloq xo‘jalik, mashinasozlik tarmoqlari keng rivojlangan.
Telekommunikatsiya asbob-uskunalarni ishlab chiqarish, mexanika va optik
apparatlarni ishlab chiqarish sohalari ham mamlakat iqtisodiyotida yetakchi
o‘rinlardan birini egallaydi. GFR dunyodagi yetarli darajada foydali qazilmalar ,
qulay agroiqlimiy xususiyatlarga ega bo’lmasada, milliy iqtisodiyotning
rivojlanishida «nemis mo’jizasi»ga erishgan mamlakat.
Germaniyaning makroiqtisodiy ko’rsatkichlari
Germaniya YaIM qiymati bo’yicha dunyoda 5-o’rinni, Yevropada esa 1-
o’rinni egallaydi. YaIM miqdori 2017-yilda 4.199 trln. AQSH dollarini, 2016-yilda
4.099 trln. AQSH dollarini tashkil etgan. YaIMning o’rtacha yillik o’sishi esa
2.5%ga teng bo’lgan.
Aholi jon boshiga 50800 AQSH dollaridan to’g’ri kelgan. YaIM tarkibining
0.7%ini qishloq xo’jaligi, 30,7 %ini sanoat, 68,6 %ini esa xizmatlar sohasi tashkil
etadi.
Qishloq xo’jaligining asosiy mahsulotlariga kartoshka, bug’doy, shakar,
karam, mevalar, sut mahsulotlari va chorva mahsulotlari kiradi. Sanoat sohasining
asosiy tarmoqlariga esa mashinasozlik, elektr jihozlari ishlab chiqarish, oziq-ovqat
va ichimliklar ishlab chiqarish, kemasozlik, tekstil, farmasevtika va kimyoviy
dorilar ishlab chiqarish, temir va po’lat ishlab chiqarish kiradi. Po’lat va temir
ishlab chiqarishda dunyoda yetakchi o’rinda turadi, shu bilan birga texnik jihatdan
ham bu soha o’ta yuksak taraqqiy etgan.
Ishchi kuchi soni 45.9 mln ga teng. Ularning 1.4%i qishloq xo’jaligi
sohasida, 24,2%i sanoat sohasida, 74,3%i xizmatlar sohasida faoliyat olib boradi.
Ishsizlik ko’rsatkichi 3.8 %.
21

Shunisi ajablanarliki, Germaniya Federatsiyasidagi ishsizlik ko’rsatkichi
hattoki moliyaviy inqiroz vaqtida ham nisbatan past ko’rsatkichlarni qayd etgan.
Aholining “kambag’allik chizig’i”dan pastda joylashgan qismi 16.7%ni tashkil
etadi. Budjet tarkibiga keladigan bo’lsak, 2022-yilgi holatga ko’ra, daromadlar
1.665 trln AQSH dollarni, xarajatlar esa 1.619 trln AQSH dollarini tashkil etdi. Bu
ko’rsatgichlardan ko’rishimiz mumkinki, budjet tarkibidagi daromadlar miqdori
xarajatlar miqdorini bemalol qoplay olgan va yil yakunida profitsit holatda
chiqqan.
Soliq to’lovlari YaIMning 45%ini tashkil etadi. Germaniyada korporativ soliq
25%ni, qo’shilgan qiymat solig’i 19%ni(ba’zi mahsulotlar uchun 7%li soliq
mavjud) tashkil etadi. Yana bir qiziq tomoni shundaki, Germaniyada oylik ish
haqining 8%i miqdorida cherkov solig’i ham undiriladi. Aks holda, cherkov soliq
to’lamagan odam uchun cho’qinish, nikohdan o’tish va dafn marosimini
o’tkazishga ruxsat bermaydi.
Bu davlatdagi inflatsiya ko’rsatgichi 2022-yilgi holarga ko’ra 1,7 %ni tashkil
etgan. Bu о esa bizning yurtimizdagi inflatsiyadan 8 – 9 barobar kam degani.
Davlat eksporti 1.434 trln AQSH dollarini, importi esa 1.322 trln AQSH dollarini
tashkil etdi. Eksport tarkibinineft va gaz, oziq-ovqat, transport jihozlari, rezina va
plastik mahsulotlar; import tarkibini esa mashinalar, ma’lumotlar bian ishlovchi
texnikalar, oziq-ovqat, qishloq xo’jaligi mahsulotlari, elektr jihozlari tashkil etadi.
Davlatning tashqi qarzi YaIM miqdorining 63.9%ini tashkil etadi. Agar buni pul
ko’rinishida ifodalaydigan bo’lsak, tahminan 2.6trln AQSH dollariga teng bo’ladi.
2021-yilda esa bu ko’rsatgich 67.9%ga teng bo’lgan. Bu albatta tashqi qarzining
asta-sekin kamayayotganidan dalolatdir.
Aholi soni 80 mlndan oshiqdir. Ularning 77,3%i shaharlarda yashashadi.
Urbanizatsiya darajasi esa 0,27%ga tengdir. Aholi eng ko’p istiqomat qiladigan
shaharlar Berlin, Gamburg, Munich va Kologn shaharlaridir. Aholi soni mlntadan
oshiq shaharlar unchalik ham ko’p emas. Mamlakatning ta’lim tizimiga keladigan
bo’lsak, Germaniya Federatsiyasida ta’lim tizimi havas qilgulik darajada ajoyibdir.
O’ziga xos jihati shundaki, bu yerda hattoki oliy ta’lim tizimi ham majburiydir va
22

nemis tilini biladigan chet ellliklar ham bu imkoniyatdan bemalol foydalanishi
mumkin. Oliygohlardagi o’qish davomiyligi 4-6yilni tashkil etadi. Germaniyaning
O’zbeksiton bilan iqtisodiy aloqalari.
Germaniya bilan O‘zbekiston o‘rtasida rasmiy munosabatlar 1992-yildan
boshlangan. Ammo bu ikki davlat o‘rtasidagi aloqalar uzoq davrga borib taqaladi.
O‘zbekistonning G‘arbiy Е vropadagi birinchi elchixonasi 1993 yil Bonn shahrida
ochildi. O‘sha paytdanoq o‘zaro aloqalar , delegatsiyalarning tashriflari yo‘lga
qo‘yildi. Germaniya Federal iqtisodiy hamkolik vazirining 1992 yil avgustdagi
rasmiy tashrifi ikki tomonlama munosabatlarni rivojlantirish uchun asos yaratdi.
Hamkorlik dasturlarini muvofiqlashtirish va tezroq amalga oshirish
maqsadida 1993-yil avgustda idoralararo komissiya hamda 1995-yil may oyida
O‘zbekiston - Germaniya doimiy ishchi guruhi tuzildi. Mazkur komissiya va guruh
muntazam ravishda yig‘ilishlar o‘tkazib, investitsiyalarni kafolatlash va
sug‘urtalash, loyihalarni moliyalash, xususiylashtirishga ko‘maklashish, qimmatli
qog‘ozlar bozorini vujudga keltirish kabi muhim masalalarni hal qilib kelyapti.
1993-yil Toshkentda Germaniyaning texnikaviy hamkorlik jamiyatining
vakolatxonasi ochildi. Jamiyat faoliyati tufayli bozor iqtisodiyotiga oid seminarlar
va o‘quv kurslari o‘tkazish yo‘li bilan mutaxassislar tayyorlash, iqtisodiy
qonunchilik, xususiylashtirish , kichik va o‘rta tadbirkorlikni rivojlantirish, atrof-
muhitni muhofaza qilish, shahar yo‘lovchi transportiga doir qonun va nizomlar
ishlab chiqish, “Onalik va bolalikni himoya qilish” tadbirlari bo‘yicha maslahatlar
berish dasturi amalga oshirila boshladi.Germaniya Federativ Respublikasi
O'zbekistonda taraqqiyot sohasida keng miqyosda faoliyat olib bormoqda hamda
iqtisodiyot va boshqa sohalardagi islohotlarni qo'llab-quvvatlamoqda. Bunga
quyidagi asosiy yo'nalishlar kiradi: Xususiy sektor va huquqiy tizimni
takomillashtirish , kasb-hunar ta'limi, infrastrukturalarning rivojlantirilishi, sog'liqni
saqlash, qishloq xo'jaligi, atrof-muhit uhofazasi, iqtisodni rivojlantirish, turizm,
aholi daromadining yaxshilanishi va maktab tizimi. Ko'p tomonlama
hamkorlik bilan bir qatorda - masalan , UNDP, UNHCR, EU, Jahon Banki, YeXTB
va OTB – Germaniya federal hukumati 1992 yildan 2010 yilgacha taraqqiyot
23

sohasida ikki tomonlama hamkorli dasturlari uchun 300 million Yevro mablag'
ajratgan, shundan 240 million Yevro atrofida mablag' moliyaviy hamkorlik uchun
va taxminan 60 million Yevro mablag' texnik hamkorlik uchun ko'zda tutilgan.
Quyidagi german tashkilotlari O' O’zbekistonda taraqqiyot sohasidagi hamkorlik
doirasida faoliyat yuritadi: GIZ (Xalqaro hamkorlik bo'yicha Germaniya tashkiloti)
Toshkent, Nukus, Andijon va Termiz shaharlardagi bo'linmalari bilan, KFW
(Tiklanish uchun kredit tashkiloti), CIM (Xalqaro migratsiya va taraqqiyot
markazi), SES (Faxriy mutaxassislar xizmati), Germaniya Omonat kassalarining
xalqaro hamkorlik bo'yicha jamg'armasi, ZEF (Bonn universitetining taraqqiyot
yo'nalishidagi tadqiqotlar markazi), DVV (Germaniya Xalq universitetlari
uyushmasi), KAS (Konrad Adenauer jamg'armasi ) va FES (Friedrix Ebert
jamg'armasi). Joylarda o'z xodimlariga ega bo'lgan ushbu tashkilotlar bilan bir
qatorda quyidagi tashkilotlarning alohida loyihalari ham mavjud: Sequa, Tyuringen
federal o'lkasi savdo va sanoat palatasi , Chegera bilmas shifokorlar, DEG
(Germaniya taraqqiyot jamiyati), IRZ (Huquq sohasi bo'yicha xalqaro hamkorlik
jamg'armasi) va boshqalar. O'zbekiston Respublikasi Markaziy Osiyoning iqtisodiy
taraqqiyotidagi va o'zgarishda bo'lgan hududni barqarorlashtirishdagi geostrategik
ahamiyati sababli Germaniya uchun muhim hamkor hisoblanadi.
O‘tgan yillar mobaynida O‘zbekiston va Germaniya davlatlari o‘rtasidagi savdo
hajmi ortib bormoqda. Masalan, 2016-yilda ikki davlat o‘rtasidagi savdo hajmi
521,5 mln. AQSH dollari , jumladan, eksport – 32,9 mln. AQSH dollari, import esa
– 488,6 mln. AQSH dollarini AQSH dollari, import esa – 488,6 mln. AQSH
dollarini tashkil etdi. O‘zbekiston va Germaniya davlatlari o‘rtasidagi hamkorlik
bugangi kunda ham izchil rivojlanib boradi, albatta. Bunga O‘zbekiston
Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev hamda Germaniya Federativ
Respublikasi Federal kansleri Angela Merkel O‘zbekiston Respublikasi va GFR
o‘rtasida diplomatik munosabatlar o‘rnatilganining 25 yilligi munosabati bilan bir-
birlariga yo‘llagan tabrik misol bo‘ladi.
2.2 Germaniya iqtisodiyotining muammolari va kelajak istiqbollari
24

1871 yil 10 mayda imzolangan Frankfurt sulhidan keyin Germaniya Yevropa
kontinentidagi eng yirik davlatlardan biriga aylandi. Sanoat va savdoning
taraqqiyotida Germaniya Fransiya va Angliyani ham qo’vib o’ta boshladi.
Germaniya XIX oxirlarida temir va po’lat ishlab chiqarish bo’yicha dunyoda 3
o’rindan AQShdan keyingi ikkinchi o’ringa chiqib oldi. Temir yo’l tarmoqlarining
uzunligi 1871 yilda 21471 km.dan 1900 yilda 49878 km.ga yetdi.
Yirik kapitalistik fabrika-zavod sanoatining tez rivojlanishiga tarqoq
Germaniya davlatlari o’rnida yagona birlashgan davlatning va yagona
umumiy bozorning tashkil topishi , Fransiyadan Elzas, Lotaringiyaning va 5
mlrd.frank kontribusiyaning olinishi, fan-texnika sohasidagi eng yangi
yutuqlarning ishlab chiqarishga joriy qilinishi Germaniyaning iqtisodiy taraqqiyoti
uchun juda katta imkoniyatlar yaratdi.
Tarkibida juda katta miqdorda fosfor bo’lgan Lotaringiya temir rudalarining
ulkan zahiralaridan foydalanishda ingliz injeneri Tomas tomonidan kashf etilgan
po’latdan fosforni ajratishning yangi usuli juda qo’l keldi. Buning natijasida bir
vaqtlar po’lat ishlab chiqarish uchun yaroqsiz bo’lgan Lotaringiya rudasi endilikda
Germaniya po’lat qo’yish sanoati uchun asosiy xom-ashyo bo’ldi.
Og’ir sanoat bilan bir qatorda Germaniyada ximiya va elektrotexnika sanoati
ham tez sur’atlar bilan o’sdi. 1883 yilda Germaniya ximiya zavodlari dunyo
miqyosida ishlab chiqarilayotgan bo’yoqlarning 2/3 qismini berdi. 70-yillardan
elektr tokidan sanoat ehtiyojlari uchun foydalanila boshlandi. 1882 yilda elektr
quvvatini uzoq masofaga uzatish usuli kashf qilindi. 1890 yil Germaniyada
birinchi gidroelektrostansiya Frankfurt-na-Mayn yaqinidagi Laufen sharsharasida
ishga tushirildi. 90-yillardan boshlab nemis injeneri Dizel yaratgan ichki yonuv
dvigateli mashinasozlik sanoatining rivoji uchun katta imkoniyatlar ochdi.
Ishlab chiqarishni arzonlashtiruvchi zamonaviy murakkab mashinalardan
faqat yirik tadbirkorlar va aksionerlik jamiyatlari foydalanish qudratiga ega edi.
Ishlab chiqarish yirik fabrika va zavodlarda konsentrasiyalasha bordi. Sanoatdagi
bunday jarayon kapitalistlarning qudratli monopolistik birlashmalari-sindikat va
kartellarni paydo qildi.
25

1900-1903 yillardagi iqtisodiy inqirozdan so’ng sanoat va moliya kapitalining
qo’shiluvi jarayoni yanada kuchaydi. Sanoat ishlab chiqarishi bo’yicha Germaniya
Angliyani quvib o’tib, AQShdan keyingi 2 o’ringa chiqib oldi.
XIX asr oxirlarida Germaniya nafaqat qudratli industrial davlat, balki qishloq
xo’jaligi ham tez taraqqiy etayotgan mamlakat edi. Prussiyada yerlarning aksariyat
qismi yirik pomeshchiklar-yunkerlar qo’lida edi. Janubiy Germaniyada o’rta va
mayda dehqonlar ko’pchilikni tashkil qilgan. XIX asrning so’nggi choragidan
boshlab Germaniyada qishloq xo’jaligining jadal taraqqiyoti kuzatilinadi. Bu hol
qishloq xo’jaligida kapitalistik munosabatlarning rivoji, (qishloq xo’jaligida
kapitalizm taraqqiyotining «prusscha yo’li») ekin maydonlarining kengaytirilishi,
xo’jalikda mashina va texnikalardan foydalanish, sun’iy o’g’itlarning ishlatilishi
bilan bog’liq edi.
1874 yil mamlakatning yagona pul birligi oltin marka chiqarildi. Ungacha
imperiya territoriyasida yetti xil pul birligi muomalada bo’lgan. Germaniya
birlashtirilgandan so’ng Prussiya banki imperiya bankiga aylantirildi, Nemis banki,
Drezden, Darmshtadt banklari, Shafgauzen banklar ittifoqi , Berlin savdo jamiyati
kabi bank konsernlari paydo bo’ldi.
1891 yil yirik kapital va yunkerlarning mustamlakachilik dasturi bilan
chiqayotgan eng agressiv va reaksion qismi «Pangerman ittifoqi» ni tuzganlar. Bu
tashkilot o’zining ta’sirini hukumatga ham o’tkaza boshlagan. 90-yillarning
oxirlarida Germaniyaning muhim davlat lavozimlarini egallagan kishilar nemis
millatiga «hayotiy bo’shliq» zarur ekanligini va buning uchun yangi hududlarni –
mustamlakalarni zabt etish kerakligini ta’kidlay boshlaganlar. Shunday kishilardan
biri Berngard fon Byulov bo’lgan. U 1897 yil reyxstagda chiqish qilib «Biz
o’zimiz uchun quyosh tagidan joy talab qilamiz» degan. Keyinchalik 1900-1909
yillarda u imperiya kansleri lavozimini egallab turgan vaqtida ana shu aytganlariga
amal qilishga harakat qilgan.
Bismark hukumatining tashqi siyosati Yevropada Germaniya imperiyasining
mavqyeini mustahkamlashga qaratilgan. 1873 yil Germaniya, Rossiya va Avstriya-
Vengriya o’rtasida ittifoq to’g’risida shartnoma imzolangan. 1875 yil Bismark
26

Fransiyaga qarshi yangi urush boshlashga tayyor turgan bir vaqtda, Rossiya va
Angliya Fransiyaning tarafini olib, uni qaytadan tor-mor etilishiga yo’l
qo’ymasligini ma’lum qilganlar. Bismark ikkita frontda jang olib borishdan
hayiqgan. 1879 yil Rossiyaga qarshi Avstriya-Vengriya bilan ittifoq tuzgan. 1882
yil bu ittifoqqa Italiya qo’shilib, u uchlar ittifoqiga aylangan. Bu ittifoq Rossiya va
Fransiyaga qarshi qaratilgan. Bismark nemis agressiyasi uchun asosiy to’siqlardan
biri deb Rossiyani bilgan va u bilan 1887 yil maxsus mahfiy bitim imzolagan. Bu
to’g’risida ittifoqchisi bo’lgan Avstriya-Vengriya imperatori Frans Iosifni ham
xabardor qilmagan. Bismark Rossiyaga qarshi o’zgalar qo’li bilan kurashishga
harakat qilib, Angliya va Turkiyadan bu maqsadda foydalanmoqchi bo’lgan.
80-yillarning o’rtalarigacha Germaniya mustamlakalarga ega bo’lmagan.
Bungacha u Yevropa kontinentida o’z mavqyeini mustahkamlashga uringan. 1882
yilda tuzilgan «Germaniya mustamlakalari ittifoqi» ning bosh maqsadi
mustamlakalar uchun kurashish bo’lgan. Sharqda Germaniyaning ko’pgina savdo
faktoriyalari mavjud bo’lib, 1884 yil Germaniya ana shu faktorlarni himoya qilish
maqsadida ularni Germaniya mustamlakalari deb e’lon qilgan. Germaniyaning
birinchi mustamlakasi janubi-g’arbiy Afrika qirg’og’idagi Angra-Paken bo’lgan.
Shu yili Germaniya Afrikaning o’rta qismidagi Togo va Kamerunni o’z
mustamlakasi deb e’lon qilgan.
Bismarkning sosial-demokratlarga qarshi kurashidagi muvaffaqiyatsizliklari
burjuaziya orasida ham norozilik kayfiyatini tug’dirgan. Bundan tashqari tashqi
siyosatda ham Bismark muvaffaqiyatsizlikka uchray boshlagan. Germaniya
hukumati yunkerlarning talabi bilan Rossiyadan kelayotgan qishloq xo’jalik
mahsulotlari uchun bozorlarni yopib, boj soliqlarini oshirgan. Rossiya ham bunga
javoban Germaniya sanoati mahsulotlariga boj to’lovlari miqdorini ko’targan.
Natijada bu ikki davlat o’rtasida bojxona (tamojnya) urushi boshlangan. Bu holat
Rossiyaning Fransiya bilan yaqinlashuviga va ular o’rtasida ittifoq tuzilishiga olib
kelgan. Nemis burjuaziyasi davlatning ichki va tashqi siyosatini o’zgartirishni talab
qila boshlagan. 1890 yil martda Bismark iste’foga chiqishga majbur bo’lgan.
Kansler Kaprio (1890-1894) ning tashqi siyosati, ayniqsa uning Rossiya bilan
27

savdo shartnomasini imzolashi yunkerlar orasida hukumatga qarshi norozilikni
keltirib chiqargan.
Kansler X.Gogenloe-Shillingsfyurstning (1894-1900) har qanday
tashabbuskorlikdan holi bo’lishiga qaramasdan, Germaniyani agressiv tashqi
siyosat yuritishga undovchi davlat arboblari topilgan. Tashqi ishlar bo’yicha stats-
sekretar-knyaz fon Byulov katta harbiy flot tuzishni talab qilayotgan admiral
Tirpis, katta generallar shtabi boshlig’i Alfred fon Shlifenlar Rossiya va Fransiya
bilan urush olib borish rejasi ustida 15 yil davomida ish olib borganlar. Shliffen
rejasiga ko’ra Germaniya avval Fransiyani, keyin esa Rossiyani yashin tezligida
tor-mor qilishi lozim edi.
Pangerman ittifoqi Angliya , Fransiya , Belgiya, Portugaliya mustamlakalarini,
hatto o’z ittifoqchisi bo’lgan Avstriya mustamlakalarini, Fransiya, Belgiya va
Gollandiyaning temir rudalariga boy bo’lgan chegara hududlarini, Rossiyadan
Boltiqbo’yini, Polshani, Ukraina va Kavkazni tortib olishni talab qila boshlagan.
Ittifoq AQShga qarshi kurashda Braziliya va Lotin Amerikasining boshqa
davlatlaridan plasdarm sifatida foydalanishni rejalashtirgan.
1907 yilda anglo-rus bitimi imzolangandan keyin german imperializmi
asabiylasha boshlagan. 1908 yil reyxstag harbiy flotni kengaytirish to’g’risida
qonun qabul qilgan. 1908-1909 yillardagi Bosniya va Gersegovinani anneksiya
qilgan (qo’shib olgan) ittifoqchisi Avstriya- Vengriya tomonida turib Rossiyani tan
olishga majbur bo’lgan.
1909 yilda Germaniya va Fransiya Marokashni iqtisodiy jihatdan
ekspluatasiya qilishda teng imkoniyatlar to’g’risida bitim imzolaganlar. Ammo
1911 yil Germaniya bilan Fransiya o’rtasida Marokash bo’yicha yangi nizo kelib
chiqgan. Fransiya-Germaniya va Angliya-Germaniya munosabatlari keskinlashgan.
Germaniya xalqaro miqyosda yakkalanib qolgan.
1903 yilda imzolangan Bag’dod temir yo’lini (Bu yo’l Berlinni Fors ko’rfazi
bilan bog’lashi rejalashtirilgan) qurish haqidagi Germaniya va Turkiyaning
konsessiya shartnomasiga Angliya, Fransiya va Rossiya zo’r berib qarshilik
ko’rsatgan. Bu konsessiyaga ko’ra Germaniya kapitali Turkiyaga kiritilgan, nemis
28

kapitalining bunday yurishi Angliya va Fransiyaning, Eron va Fors ko’rfaziga
Germaniyaning chiqishi esa Rossiya va Angliyaning manfaatlariga zid kelgan.
1912 yilda reyxstag flot to’g’risidagi qonunga qo’shimcha kiritgan. Unga ko’ra
Germaniya harbiy - dengiz flotining jangovorlik qobiliyati 60% ga oshirilgan. Bu
birinchi navbatda Angliya va Fransiyaga qarshi qaratilgan. Birinchi jahon urushi
arafasida Germaniyaning harbiy sanoati qudrati Antanta davlatlarining (Angliya,
Fransiya, Rossiya) harbiy sanoati qudratiga teng kelgan. Angliyaning dengiz
qurollarini qisqartirish yoki hyech bo’lmaganda uni cheklash to’g’risidagi taklifiga
javoban Germaniya Rossiya va Fransiyaga qarshi urush boshlaganda Angliya
betaraf tursa bu taklifni qabul qilishini ma’lum qilgan. Angliya bunga rozi
bo’lmagan.
1911 yildagi Italiya-Turkiya urushida Germaniyaning Italiyani qo’llab-
quvvatlamaganligi Italiyani Germaniya va Avstriya-Vengriya ittifoqidan
uzoqlashuviga olib kelgan. Germaniyani xalqaro ahvolini va ikkinchi Bolqon
urushida o’z taqdirini Germaniya bilan bog’lagan davlatlarning mag’lubiyati ham
og’irlashtirgan. Kuchayayotgan xalqaro izolyasiyaga javoban Germaniya hukmron
doiralari quruqlikdagi nemis harbiy kuchlari uchun katta mablag’lar ajratgan.
Germaniya Bosh shtabi esa Germaniyaning Antantaga qarshi urushga kirish uchun
qulay sharoit yetildi deb hisoblab, 1914 yilda urush harakatlarini boshlab
yuborgan.
German davlatlarida 1848- 1849 yillar inqilobi o’zining bosh vazifasi bo’lgan
siyosiy jihatdan tarqoq Germaniyani yagona davlatga birlashtirish masalasini hal
qilmadi. German davlatlari orasida qudratli bo’lgan Avstriya va Prussiya
hukmronlik uchun o’zaro kurashni davom ettirdilar.Bu borada 1849 yili Prussiya
ayrim muvaffaqiyatlarni qo’lga kiritdi. May oyida Prussiya, Gannover va
Saksoniya «Prussiya uniyasi» yoki «Uch qirol uniyasi» deb atalgan ittifoq tuzdilar.
Keyinchalik bu ittifoqga 28 ta katta – kichik german davlatlari ham qo’shildi. 1850
yil martida bu yangi ittifoqning ta’sis majlisi chaqirilib, u ittifoqning konstitusiyasi
loyihasini muhokama qildi.
29

Inqilobni butunlay bostirishga erishgan Avstriya Rossiyaning qo’llab –
quvvatlashi bilan Prussiya boshchiligida bunday ittifoq tuzilishiga e’tiroz bildirdi.
Nihoyat Prussiya va Avstriya vakillari bilan Rossiya podshosi Nikolay I 1850 yil
oktyabrda Varshavada qilgan suhbatida Avstriyani quvvatlashini qat’iy ravishda
ma’lum qildi. Prussiya german davlatlari orasida hukmronlik uchun o’z
davolaridan voz kechishga majbur bo’ldi. Noyabr oxirida Prussiya Avstriya bilan
Olmyusda bitim imzolab, Avstriya boshchiligidagi sobiq Germaniya ittifoqini
tiklash haqida kelishib oldi. German davlatlarini o’zi boshchiligida birlashtirish
uchun bo’lgan Prussiyaning dastlabki urinishi shu tarzda natijasiz tugadi.
1850 yil dekabrda Mantoyfelni prezident - ministr lavozimiga o’tirishi bilan
Prussiyada reaksiya davri boshlandi. 1851 yil oktyabrda Prussiya qiroli
konstitusiyani bekor qilib, ochiqchasiga absolyutizmni mustahkamlashga kirishdi.
Boshqa german davlatlarida ham reaksiya boshlandi. 10 yil davom etgan og’ir
siyosiy zo’rlik davri german davlatlarini inqilobdan oldingi holatga qaytara olmadi.
German davlatlarida feodal munosabatlar tugatilib, burjua yangilanishlari yo’liga
o’tildi. 1857-1859 va 1866-1867 yillardagi iqtisodiy inqirozlarga qaramasdan
german davlatlarida sanoat to’ntaruvi muvaffaqiyatli ravishda nihoyasiga yetdi.
Dunyoning qudratli sanoat mamlakatlari orasida u Angliya va AQSh dan so’ng 3-
o’rinni egalladi.
1850 yil 2 martda Prussiyada dehqonlarni feodal majburiyatlardan to’lov
asosida ozod qilish to’g’risida farmoyish chiqdi. 50 yillarda Vyurtemberg, Baden,
Gessen, Saksoniya kabi bir qator davlatlarda ham agrar islohotlar o’tkazildi. 1834
yilda Prussiya boshchiligida tuzilgan «Germaniya bojxona ittifoqi» 1854 yilga
kelib deyarli barcha german davlatlarini birlashtirdi va sanoat taraqqiyoti uchun
muhim ahamiyatga ega bo’ldi.
1858 yil oktyabrda Prussiyada Vilgelm shahzoda- regent deb e’lon qilingach,
Mantoyfelning reaksion hukumati tarqatib yuborildi va konservativ- liberal
hukumat tuzildi. 1858 yil noyabrda Prussiya parlamenti uchun bo’lgan saylovlarda
liberallar g’alaba qildi. Liberallarning barcha oqimlari Germaniyani birlashtirish
uchun kurashdilar.
30

Bu davrda Germaniyani birlashtirishning ikki yo’li mavjud bo’lib, biri
«quyidan» xalq ommasining knyazlik sulolalarining hukmronliklariga qarshi
inqilobiy kurashi asosida birlashtirish bo’lsa, ikkinchisi Germaniya davlatlarini
Avstriya yoki Prussiya boshchiligida «yuqoridan» birlashtirish edi. Keyingisi
sulolalar va davlatlararo urushlar asosida ro’y berishi lozim edi.
1859 yilda halqaro siyosiy inqiroz yuz berdi. Italiya shimolini gabsburglar
hukmronligidan ozod etish uchun Avstriyaga qarshi Fransiya va Pyemont urush
boshladi. Fransiya tomonidan Reynning so’l qirg’oqlaridagi german yerlarini bosib
olish xavfi tug’ildi. Chunki Napoleon III mazkur hududni Fransiyaning qonuniy
mulki deb bilar edi. Germaniyaning mustaqilligi va uni birlashtirish istiqbollari
havf ostida qoldi. Urush tez fursatda Avstriyaning mag’lubiyati bilan nihoyasiga
yetdi. Bu esa mamlakatni Prussiya gogensollernlari hukmronligi ostida
birlashtirish tarafdorlari bo’lgan nemis liberallarini ruhlantirdi.
1859 yilning kuzida shimoliy german davlatlarining burjuaziyasi gannoverlik
advokat Bennisen boshchiligidagi «Milliy ittifoq» deb atalgan siyosiy tashkilot
tuzdilar. Bu tashkilot german davlatlarini Avstriyasiz Prussiya hukmronligida
birlashtirishga harakat qildi. Bu german davlatlarini birlashtirishning «Kichik
Germaniya» tuzish rejasi deb ataldi.
«Kichik Germaniya» rejasi Baden, Vyurtemberg, Bavariya kabi davlatlarda
qo’llab - quvvatlanmadi. Chunki bu german davlatlari aholisining azaldan prus
amaldorlari va zobitlariga nafrati kuchli edi. Bundan tashqari , bu davlatlarning
burjuaziyasi sanoat sohasida ancha zaif bo’lib, ular prus burjuaziyasining iqtisodiy
raqobatidan hayiqishgan. Shuning uchun janubiy german davlatlari o’z
mustaqilligini saqlab qolishga harakat qildi. 60- yillarning boshlaridan mazkur
german davlatlari o’zlari uchun nisbatan havfsizroq deb bilgan Avstriya bilan
yaqinlasha boshladilar. Bavariya liberallarinning tashabbusi bilan Avstriya
boshchiligida «Buyuk Germaniya» tuzish tarafdorlari 1867 yilda Milliy ittifoqqa
qarshi «Islohotlar ittifoqi»ni tuzdilar.
Italiyadagi voqyealar ta’siri natijasida prus burjuaziyasi safida
birlashtirishning turli yo’llari tarafdorlari o’rtasidagi kurashning keskinlashuvi
31

Prussiya hukumatining siyosatiga ham ta’sir qildi. Yangi qirol Vilgelm I islohotlar
o’tkazishga va’da berdi. Ammo islohotlar boshlash taraddudi cho’zilib ketishi
natijasida hukumat bilan landtagdagi burjua muxolifati o’rtasida to’qnashuvlar
boshlandi. To’qnashuvlar keyinchalik konstitusiyaviy nizo deb atalgan siyosiy
inqirozga sabab bo’ldi. Bu nizoni 1860 yil fevralda harbiy ministr fon Roonning
harbiy islohotlar haqida landtagdagi bildirgan taklifi keltirib chiqardi. Prussiya
hamon armiyaga suyanuvchi davlat bo’lib, unda yunkerlar hukmron mavqyega ega
edi. Yunkerlar liberal burjuaziya talablariga qarshilik ko’rsatayotgan asosiy kuch
edi. Harbiy islohotlar to’g’risidagi fon Roonning loyihasi harbiy xizmat muddatini
2 yildan 3 yilga uzaytirish, armiya hajmini oshirish va uning tuzilishini
o’zgartirishdan iborat edi. Shahzoda - regent Vilgelm (1861 yildan Vilgelm I
Prussiya qiroli) Yevropa kontinentida bo’lishi mumkin bo’lgan halqaro nizolar
uchun katta hajmdagi zamonaviy armiya tuzishga va yunkerlarni mavqyeini
mustahkamlashga harakat qildi. Muntazam armiya safidan Napoleon urushlari
davrida tuzilgan landver deb ataluvchi xalq lashkarini chiqarib tashlash ham
rejalashtirilgan edi. Chunki landverdagi zobitlik lavozimlarini aksariyatini
burjuaziya vakillari egallagan edi. Landtag mazkur loyihani rad etsada, hukumatga
9 mln. taler miqdorida favqulodda harbiy harakatlar uchun mablag’ ajratdi. Ushbu
summa taklif etilgan harbiy islohotlar loyihasini amalga oshirish uchun sarflandi.
Liberal burjuaziya vakillarining 1861 yilda tashkil qilingan «Progressistlar
partiyasi» parlamentda qirol va hukumatga qarshi kurash boshladi. 1861 yilgi
landtag saylovlarida progressistlar katta muvaffaqiyat qozondilar. Yangi saylangan
deputatlar palatasi bilan hukumat o’rtasida yangidan kurash boshlandi. 1862
yilning 11 martida qirolning maxsus farmoyishi bilan deputatlar palatasi tarqatib
yuborildi, liberal ministrlar iste’foga chiqarildi. Qirol liberallashtirish siyosatiga
chek qo’ydi. Ko’pgina shaharlarda aholining hukumatga qarshi norozilik
chiqishlari bo’lib o’tdi. 1862 yil bahoridagi yangi saylovlarda progressistlar yana
g’alaba qozondilar.
Progressistlar hukumatga bosim o’tkazib, agar ularning talablari bajarilmaydigan
bo’lsa, harbiy soha uchun mablag’lar ajratishni to’xtatishini ma’lum qildi.
32

Keyinroq harbiy kreditlarni to’xtatilishi siyosiy inqirozni juda keskinlashtirdi.
Qirol hatto taxtdan voz kechishga ham tayyor turdi. Ammo prus yunkerlarining
konservativ militaristlari boshqacha yo’l tutdilar. Ularning taklifi bilan 47 yoshli
Otto fon Bismark 1862 yil 24 sentyabrda qirol tomonidan prezident ministr (bosh
ministr) qilib tayinlandi.
33

XULOSA
So’zimiz yakunida shuni aytib o’tish joizki, bugungi globallashgan dunyoda
yashar ekanmiz, dunyoning har bir burchagida kuzatilayotgan voqealar , holatlarni
kuzatib borish imkoniyatiga egamiz. Shu bilan birga boshqa davlat vakillari ham
xuddi shunday imkoniyatga ega. Bugungi kunda hayot misoli poygaga aylanib
ketdi. Hamma birinchilikka qarab intiladi. Shunday ekan biz ham hayot bilan
hamnafas bo’lgan holda bu poygaga ildamlik bilan qo’shila olishimiz va o’z
o’rnimizga ega bo’lishimiz kerak. Germaniya Federatsiyasidagi iqtisodiy, ijtimoiy
va siyosiy holat bilan tanishib chiqar ekanmiz, buni shunchaki ko’z yugurtirib
qo’yib qo’ymasdan, undan jamiyat rivoji uchun foydalanishga harakat qilishimiz
kerak. Chunki biz ko’rib o’tgan ma’lumotlar, raqamlar shunchaki statistika emas,
bu yillar davomida shakllanib kelgan mehnat , mashaqqat mahsulidir. Jahon
ekspertlarining fikricha, nemis mo jizasi zamirida kichik biznes va xususiyʻ
tadbirkorlikka to la erkinlik berish hamda uni har tomonlama qo llab-quvvatlash
ʻ ʻ
g oyasi mujassamdir. Germaniya federal statistika xizmati ma lumotiga ko ra,
ʻ ʼ ʻ
hozirgi kunda mamlakatda kichik biznes subyektlari soni 3,5 millionga yaqin. Bu
mamlakatdagi barcha korxonalarning 80 foizi degani. Kichik biznes vakillarining
asosiy qismi oilaviy tadbirkorlik yo nalishida faoliyat yuritadi va ularning har biri
ʻ
1 yilda o rtacha 700 ming yevro daromad ko radi. Qayd etish joizki, mamlakat
ʻ ʻ
aholisining qariyb 70 foizi shu sohada mehnat qiladi. Mamlakat soliq hajmining 41
foizi, yalpi ichki mahsulotining esa teng yarmi ushbu sektor hissasiga to g ri
ʻ ʻ
keladi. Birgina misol. 2017 yilda Germaniyaning umumiy YAIM hajmi 3,70
trillion AQSH dollarini tashkil etgan bo lsa, shundan salkam 1,8 trillion dollari
ʻ
aynan kichik biznes sektoriga tegishlidir.
34

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1. Xrestomatiya po novoy istorii / Pod red. A. A.Gubera i A.V.Yefimova. M.,1965.
T.2.
2. Xrestomatiya po novoy istorii. Chast I. 1642-1870. Pod red. A.I.Moloka i
V.A.Orlova. M.,1958.
3. Bismark O. M ы sli i vospominaniya. M.,1940-1941. T. 1-2
4. Yerusalimskiy A.S. Bismark. Diplomatiya i imperializm. M.,1968.
5. Tupolev B.M. Germanskiy imperializm v borbe za «mesto pod solnsem».
Germanskaya ekspansiya na Blijnem Vostoke, v Vostochnoy Afrike i v rayone
Indiyskogo okeana v konse XIX nachale XX v. M.,1991.
6. Sfasman A.B.Burjuazn ы ye partii i rabocheye dvijeniye Germanii. 1900-1914.
Chelyabinsk,1975.
7. Lyudvig E. Posledniy Gogensoller (Vilgelm II). M.,1991.
8. Subotin Yu.F. Rossiya i Germaniya: Partner ы i protivniki. M.,1996.
9. Chubinskiy V.V. Bismark. Biografiya. SPb.,1997.
10. Bismark. O. M ы sli i vospominaniya. M., 1940-1941.T. 1-3.
11. Galkin I.S. Sozdaniye germanskoy imperii (1815-1871 gg.) M., 1986.
12. Yerusalimskiy A.S. Bismark. Diplomatiya i militarizm. M.,1968.
13. Narochniskaya L.I. Rossiya i voyn ы Prussii v 60-x godax XIX v. za obyedineniye
Germanii «sverxu». M., 1960.
14. Sergeyev V.V. Angliya i obyedineniye Germanii v 1848-1871 gg. L.,1986.
15. Chubinskiy V.V. Bismark. Politicheskaya biografiya. M.,1988.
35

Germaniya Federativ Respublikasi xo`jaligi

Sotib olish