Global bozorning shakllanishi va ularning xususiyatlari - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	12000UZS
Hajmi	70.1KB
Xaridlar	10
Yuklab olingan sana	14 Fevral 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

Kenjayev Kenja

Ro'yxatga olish sanasi 27 Yanvar 2024

822 Sotish

Global bozorning shakllanishi va ularning xususiyatlari

Sotib olish

GLOBAL BOZORNING SHAKLLANISHI VA ULARNING
XUSUSIYATLARI
Reja:
Kirish
I.Bob.Global bozorning shakllanishi va ularning xususiyatlari
1.1. Bozorning mohiyati va vazifalari.
1.2. Bozorning tuzilishi va uning o’z belgilari bo’yicha
turlanishi.
II.Bob. Bozor infratuzilmasi va uni shakillantirish.
2.1. Bozor infratuzilmasi va uni shakillantirish.
2.2. Talab va taklif, bozor muvozanati.
Xulosa
Foydalanilgan adabiyotlar

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi- Har bir korxona o`z foydasini oshirishni
ko`zlaydi albatta va buning uchun esa o`sha korxona o`z xarajatlarini
maksimal darajada qisqartirib daromadini esa maksimal darajagacha olib
chiqa olsa erishadi. Bunday mahsulotlarni ishlab chiqarish uchun esa
korxona qancha miqdorda mahsulotni ishlab chiqarishi ya`ni talabni
o`rganib chiqishi talab etiladi. Ayniqsa, bugungi kunda hukm surayotgan
raqobatlashuv sharoitida iste’molchilar talabining o`zgarishi, real sektorda
yaratilayotgan tovar va xizmatlar narxining shakllanishi, foydani
maksimallashtirish, noaniqlik sharoitida qaror qabul qilish, shuningdek,
narxga va boshqa omillarga bog`liq talab va taklif elastikligining mazmun
mohiyati, davlatning bozorga aralashuvi, ya’ni tovarlarga minimal va
maksimal narxlarni o`rnatish ham va hattoki uning oqibatlari bilan bog`liq
tushunchalar, qarashlarni sababiy bog`liqlikda tizimli tahlil etishda
elastiklik alohida o`rin tutadi. Ko`plab mashhur iqtisodchi olimlar shuni
ta`kidlab o`tishadiki, tovarning elastikligi prujinaga o`xshaydi va tovaring
elastikliligini to`g`ri baholash va uni tahlil qilish yuzaga kelgan
muammolarni hal qilishda va yuqori tavakkalchilik muammolarini hal
qilishda muhim ahamiyat kasb etadi. Biz shuni bilamizki tovarlarga
bo`lgan talab faqat uning narxiga bog`liq bo`lmay balki yana biz
iste`molchilar daromadiga va boshqa tovarlarning narxiga bog`liq. Ammo
taklif esa har ikkalasiga bog`liq ya`ni narxga ham ishlab chiqarish
xarajatlarining o`zgarishiga bog`liq ravishda o`zgarib turadi. Ko`pgina
hollarda biz qancha miqdordatovar xarid qilishni bilmay qolamiz va
bunday hollarda faraz qilaylik narx 10% ga oshgan bo`lsin shunda unga
talab qanday o`zgaradi yoki bo`lmasa daromadimiz 5% ga oshganda u
qanchaga o`zggarishinihisoblashimizda biz elastiklik tushunchasidan

foydalanamiz. Ammo bunga faqat iste`molchilar daromadi emas, yana
boshqa tovarlarning narxi ham ta`sir qilmasdan qolmaydi. Bunday
holatlarda o`rnini bosuvchi tovarlar, bir-birini o`rnini to`ldiruvhi tovarlar
ham elastiklikning qanday o`zgarishiga ta`sir qiladi.
Bugungi kunda ko`plab rivojlangan va jahon iqtisodiyotida yetakchi o`rin
tutadigan mamlakatlar tajribasi shuni so`zsiz isbotlab bermoqdaki,
raqobatdoshlikka erishish va dunyo bozorlariga chiqish, birinchi navbatda
iqtisodiyotni izchil isloh etish, tarkibiy jihatdan o`zgartirish va
diversifikatsiya qilishni chuqurlashtirish, yuqori texnologiyalarga
asoslangan yangi korxona va ishlab chiqarish tarmoqlarining jadal
rivojlanishini ta’minlash, faoliyat ko`rsatayotgan quvvatlarni
modernizatsiya qilish va texnik yangilash jarayonlarini tezlashtirish
hisobidan amalga oshirilishi mumkin. Talab va taklif o`rtasidagi
nomutanosiblikning yuzaga chiqqanligi, iste’mol tovarlariga bo`lgan
talabning pasayishi oqibatida hosilaviy bozorlar (mehnat bozori, qimmatli
qog`ozlar bozori)ga ham jiddiy ta’sir ko`rsatayotganligi, aynan
mikroiqtisodiy tushunchalardan elastiklik haqida nazariy-amaliy o`rganish
va tadqiq etish lozimligini ko`rsatmoqda.
Kurs ishining maqsadi: Bizning bu kurs ishida elastiklik tushunchasi,
elastiklik koeffitsientini hisoblash talabni narxga ko`ra elastikligi, talab va
taklif funksiyasi uchun elastiklik koeffitsientini hisoblash, yoysimon
elastiklik va uni hisoblash, elastik va elastik bo`lmagan talab, absolyut
elastik va absolyut elastik bo`lmagan talab, talab elastikligiga ta’sir
qiluvchi omillar, talabning iste’molchi daromadiga ko`ra elastikligi,
kesishgan talab elastikligi koeffitsientini hisoblash, normal tovarlar, past
kategoriyali, oliy kategoriyali va birlamchi ehtiyoj tovarlar, taklif
elastikligi, Engel chiziqlari, elastiklik nazariyasining amalda qo`llanilishi,
sotuvchi daromadini talab elastikligiga ko`ra tahlil qilish, soliq yukini

kamaytirishga qaratilgan oqilona soliq siyosatining mazmun-mohiyati,
soliq yukini elastiklik nazariyasiga ko`ra taqsimlanishini taqlil qilish, bozor
sharoiti o`zgarishi oqibatlarini prognoz qilish va baholash kabi nazariy
tushunchalarni to`liqligicha tahlil qilamiz. TALAB VA
TAKLIF — bozor iqtisodiyotining fundamental tushunchalari. Talab
(tovarlar va xizmatlarga talab) — xaridor, iste molchining bozordaʼ
muayyan tovarlarni, ne matlarni sotib olish istagi; bozorga chiqqan
ʼ
va pul imkoniyatlari bilan ta minlangan ehtiyojlari. Ehtiyoj pul
ʼ
va narx vositasida talabga aylanadi. Rasman olganda
talab iste mol
ʼ kattaligi mik,doridir. Tovarlar dunyosidagi xilmaxillikka
moye ravishda talab hosil bo ladi. Mac, oziqovqat tovarlari,
ʻ sanoat mollari,
maishiy va ijtimoiy xizmatlarga bo lgan talablar tovarlarga talab
ʻ
tuzilmasini tashkil etadi. Mazmuni va harakati jihatidanhaqiqiy,
o sayotgan, barqaror qondirilgan, qondirilishi kechiktirilgan, qondiri lma
ʻ
gan, me yordagi va b. talablarga bo linadi. Har bir iste molchining, ya ni
ʼ ʻ ʼ ʼ
alohida shaxe, oila, korxona, firmaning biror tovar to plamiga yoki
ʻ
tovarlarga bildirilgan talablari yakka talab deyiladi. Muayyan tovarga yoki
tovarlar to plamiga barcha xaridorlar bildirgan talab yig indisi bozor talab i
ʻ ʻ
, barcha bozorlarda barcha tovarlarga jamiyat miqiyosida bildirilgan
ijtimoiy talab yalpi talab deyiladi. Talab mikdorining o zgarishiga bir
ʻ
kancha omillar ta sir qiladi. Ularning orasida eng muximi narx omilidir.
ʼ
Tovar narxining pasayishi sotib olinadigan tovar mikdorining o sishi va
ʻ
aksincha, narxning o sishi xarid mikdorining kamayishiga olib keladi.
ʻ
Kursning asosiy vazifasi : Talab Bozordagi tovar yoki xizmatga
bo‘lgan insonlarning ehtiyojini bilvosita ko‘rinishidir. Ehtiyoj biror bir
narsaga erishini o’rganish.

Kurs ishining ob’ekti: Talab – bu nafaqat istak, balki bozordagi
narx bo‘yicha uni olish imkoniyatini bildipradi. Talab – tovar yoki
xizmatga bo‘lgan to‘lov qobiliyatli ehtiyojdir.
Kurs ish t a rkibi ― Kirish , 4 reja , ― Xulosa qis m larid a n ha m da
fo y dal a nilg a n ad a bi yo tla r r o‘ y xatid a n ibor a t.

I.Bob.Global bozorning shakllanishi va ularning xususiyatlari
1.1. Bozorning mohiyati va vazifalari.
Bozor tushunchasi bozor iqtisodiyotining markaziy kate- goriyasi
bo'lib, iqtisodiyot nazariyasida ham, xo'jalik yuritish amaliyotida ham,
barcha mamlakatlar tajribasida ham qo'llaniladigan ilmiy-amaliy
tushunchadir.
Eng avvalo, «bozor» va «bozor iqtisodiyoti» tushun- chalarining bir-
biridan farqlanishini ta'kidlab o'tishimiz lozim. Chunki ko'pincha bu ikki
tushunchani bir xil ma'noda tu- shunish, ba'zi adabiyotlarda sinonim so'zlar
sifatida qo'llash yoki ularni chalkashtirish hollari uchraydi. Bozor
jamiyatda bozor iqtisodiyoti shakllangunga qadar mehnat taqsimotining
ro'y berishi natijasida vujudga kelib, ijtimoiy takror ishlab chiqarishning
ayirboshlash jarayonini o'z ichiga oladi. Bozor iqtisodiyoti esa bozor va
bozor munosabatlarining tarixan uzoq davr mobaynida rivojlanishining
natijasi sifatida paydo bo'ladi va bozor qonunlari asosida tashkil etiluvchi
va faoliyat ko'rsatuvchi iqtisodiy tizimni anglatadi.
Bozor iqtisodiyoti takror ishlab chiqarishning hamma fazalarini: ishlab
chiqarish, ayirboshlash, taqsimlash va nihoyat iste'mol jarayonlarini o'z
ichiga oladi. Bozor esa faqat bitta fazani, ya'ni ayirboshlash fazasini o'z
ichiga oladi.
Bozor tushunchasi yuzaki qaraganda oddiy tushunchaga o'xshab
ko'rinadi, ayrimlar bozorni tovarlar sotiladigan va xarid qilinadigan joy
deb o'ylashadi. Lekin uning ichki maz- muniga e'tibor berilsa, u ko'p
qirrali bo'lib, mazmuni o'zgaruvchan ekanligini, turli davrlarda turli
ma'noni anglatishini bilib olish mumkin. Bozor tushunchasi tovar ayir-
boshlashning kelib chiqishi va rivojlanishi bilan bog'liq bo'lib, u ibtidoiy
jamoa tuzumining oxirlarida kelib chiqqan va dast- lab tovar almashuv,
tovar ayirboshlash joyi yoki maydoni de- gan mazmunni anglatgan.

Dastlab bozor ikki yoki bir necha qabilalarning a'zolari bir-birlari bilan
tovar almashuv joyi sifatida namoyon bo'lgan bo'lsa, hunarmandchilikning
rivojlanishi, shaharlarning kelib chiqishi bilan alohida maydonlar ajratilib,
«bozor joyi» deb e'lon qilingan shu maydonda Goyda) kishilar oldi-sotdi
qilish- gan. Lekin hali u davrlarda tovar ayirboshlash T-T ko'rinishida,
ya'ni bir tova^ga boshqa tovarni ayirboshlash shaklida bo'lib, o'z tovarini
boshqa tovarga ayirboshlashda vaqt va masofa bo'lmagan, birdaniga bir
vaqtning o'zida o'sha joyda ayirboshlash sodir bo'lgan. Lekin tovar
ayirboshlash rivojlanib, uning ziddiyatlari kuchayib borishi natijasida
pulning kelib chiqishi bilan sotish va sotib olish ikki xil jarayonga
bo'lingan va T-P-T ko'rinishida bo'la boshlagan. Endi tovarni sotish T-P va
sotib olish P-T zamon va makon jihatdan bir bo'lmasligi mumkin. Chunki
sotuvchi o'z tovarini bir joyda sotib pul qilib, boshqa vaqtda boshqa joyda
kerakli tovarni sotib olishi mumkin. Pulning kelib chiqishi bilan
savdogarlar, ya'ni tovarlarni ishlab chiqaruvchidan olib iste'molchiga, bir
joydan olib ikkinchi joyga sotish bilan shug'ullanadigan maxsus guruhlar
paydo bo'ldi.
Mehnat taqsimoti chuqurlashib yana bir soha, savdo sohasi vu judga
keldi. Bu soha tovar pul harakatini tezlashtirish imkonini berib, iste'molchi
bilan ishlab chiqaruvchini bog'laydigan vositaga aylandi. Bunda ishlab
chiqaruvchi bilan iste'molchi ham bir-birlari bilan uchrashishi shart
bo'lmay qoldi. Ular savdogarlar-vositachilar orqali aloqa qilishlari mumkin
bo'lib qoldi. Endi bozor tushun- chasining mazmuni o'zgarib, yangi ma'no
kasb etadi, ya'ni tovar- pul muomalasining yangi shakli sifatida namoyon
bo'la boshladi. Oldi-sotdi jarayonida yangi o'ziga xos muhim tovar - ishchi
kuchining paydo bo'lishi bilan bozor umumiy tus olib, uning mazmuni
yanada kengaydi. Endilikda ishlab chiqarilgan tovar va xizmatlargina
emas, balki ishlab chiqarish vositalari va ish chi kuchi ham bozor jarayoni

orqali o'tib, ishlab chiqarishga jalb etila boradigan, ularning bir-biriga
o'zaro ta'siri to'g'ridan-to'g'ri emas, balki bilvosita, bozor orqali sodir
bo'ladigan bo'ldi.
Shunday qilib, hozirgi davrda bozor ishlab chiqaruv-chilar bilan
iste'molchilarning ko'p qirrali murakkab aloqalarini, ularning o'zaro bir-
birlariga bo'lgan ta'sirini bog'laydigan bo'g'in, jamiyat taraqqiyotida modda
almashuvini ta'minlaydigan jarayon sifatida shakllandi.
Bozorning asosiy belgilari sotuvchi va xaridorlarning o'zaro kelishuvi,
ekvivalentlilik tamoyili asosida ayirboshlash, sotuvchilaming xarajatlari
qoplanib, foyda olishi va pul to'loviga qodir bo'lgan xaridorlarning talabini
qondirish va raqo- batchilikdan iboratdir. Bozor iqtisodiyotiga o'tayotgan
boshqa hamma mamlakatlardagi kabi bizning mamlakatimizda ham o'tish
davri suronlarida ayrim adabiyotlarda bozor tushunchasiga engil-elpi
qarab, uning almisoqdan qolgan eski, bir tomonlama, hozir ma'nosini
yo'qotgan ta'rifini ko'rsatish hollari uchramoqda. Turli mualliflar
tomonidan yozilgan maqola va kitoblarda bozorga turlicha ta'rif berilib, u
qizg'in munozara- larga sabab bo'lmoqda. Ayrim mualliflar bozorni
sotuvchi va xaridorlar tartibsiz to'planib, juft-juft, to'p-to'p, guruh-guruh
bo'lib oldi-sotdi qiladigan joy deb hisoblasalar, ayrimlari uni kishilarga
rizqu ro'z ulashadigan fayzu barakali, sirli dasturxon deb ataydilar. 1
Boshqa bir guruh mualliflar esa bozorni ishlab chiqaruvchi va
iste'molchilarni. ayniqsa sodda dehqonlarni aldash evaziga yashaydigan va
boyiydigan, aldamasa tura olmaydigan mut- tahamlar, tarozidan uradigan
qalloblar, birga olib o'nga sota- digan noinsof olib-sotarlar, firibgar
vositachilar to'planadigan, kishilarni aldashning turli hiyla-nayranglari
ishlatiladigan bir nopokiza makon sifatida ta'riflaydilar. 2
Bu ta'riflar
ma'lum darajada bozorning ijobiy yoki salbiy tomonlarini va uning oldi-
1 B.AIimov, M.Shodiev, T.Rasulov. «Sharqona bozor fazilatlari». Т .: Universitet, 1996 yil, 17-bet.
2 I.Sulaymonov. «Bozorda tartib, sotuvchida iymon bo'lsa». «Xalq so'zi» gazetasi, 1998 yil 26 fevral, 42-son.

sotdi qilish joyi ekanligini ifoda etsa-da, shu bilan birga unga tor doirada
bir tomonlama, yuzaki qarash natijasi bo'lib, uning haqiqiy ichki
mazmunini, vazifasini, tutgan o'rnini ochib bera olmaydi.
Bozor tovarlarni ishlab chiqarish va ayirboshlash, pulning vujudga
kelishi, ularning rivojlanishi natijasida kelib chiqqan tarixiy tushuncha
bo'lib, hozirgi davrda keng tarqalgan ob'ektiv iqtisodiy jarayondir.
Bozor ishlab chiqaruvchilar va iste'molchilar, sotuv-chilar va xaridorlar
o'rtasida pul orqali ayirboshlash (oldi-sotdi) jarayonida bo'ladigan
iqtisodiy munosabatlar yig'indisidir. Bunda bozorning moddiy asosini joy
emas, balki tovar va pulning harakati tashkil etadi. Bozor tushunchasi
iqtisodiyot ning to'rtta fazasi (ishlab chiqarish, ayirboshlash, taqsimlash va
iste'mol jarayonlari)dan faqat ayirboshlash jarayonidagi iqtisodiy
munosabatlarni o'z ichiga oladi. Bozorda hech qan day boylik yaratilmaydi,
ishlab chiqarilmaydi, kishilarga baxt, rizqu-ro'z ham ulashilmaydi, lekin
unda turli mamlakatlarda, jumladan, O'zbekistonda mavjud bo'lgan
minglab korxonalarda ishlayotgan millionlab qo'li gul mehnatkashlar
tomonidan yaratilgan tovar va xizmatlar, ko'chmas mulklar, iqtisodiy
resurslar, ishchi kuchi pulga sotiladi va sotib oli- nadi.
Unda oldi-sotdi jarayonidagi zarur bo'lgan xizmatlar bajariladi. Har bir
jismoniy shaxs yoki korxona o'zi ishlab chiqargan tovar yoki xizmat turini
sotadi va o'ziga kerakli bo'lgan yuzlab tovar turlarini sotib oladi. Bu oldi-
sotdi jarayonida bozor sub'yektlari, ya'ni oldi-sotdi qilayotgan kishilar bir-
birini ko'rmasliklari, tanimasliklari ham mumkin. Ular turli hujjatlar.
shartnomalar, namunalarga binoan vositachi tashkilotlar orqali savdo
qilishlari mumkin. Respublikamizda ishlab chiqarilayot- gan paxta, pilla,
oltin, mashina, traktor, stanok, samolyot, as- bob-uskuna, o'g'it, urug' va
boshqa yuzlab tovar va xizmatlarn- ing o'z yaratilgan joyidan
shartnomalarga binoan to'g'ridan- to'g'ri iste'molchilarga jo'natilishi

fikrimizning dalili bo'lib, bo zor alohida savdo-sotiq qiladigan joy deb
tushunish toVri emasligini ko'rsatadi.
Bozoiga sotishga chiqarilgan tovar va xizmatlar talabga nis batan kam
bo'lsa narxlar oshib ketadi, ayirboshlashning ekviva- lentlik muvozanati
buziladi, natijada tovarni sotuvchi me'yoridan ortiqcha daromad olib, tez
boyiydi yoki aksincha, bozorda tovarlar miqdori talab miqdoridan oshib
ketsa, narxlar pasayib ketib, sotuvchilar zarar ko'radilar. Buning ustiga
ishlab chiqarish jarayonida sustkashlik, no'noqlik va xo'jasizlik yuz berib,
ortiqcha xarajatlarga yo'l qo'yilgan bo'lsa, zarar yanada oshib ketadi,
chunki bozor bunday ortiqcha behuda sarflarni hisobga olmaydi.
Shunday qilib, bozorda katta foyda olish yoki xonavayron bo'lish
sababini tovarlarni ayirboshlash jarayonida kishilar o'rtasida yuz beradigan
munosabatlardan qidirib topish lozim ekan, savdo bo'layotgan joyda, bozor
maydonida hech qanaqa sir-asror yo'q ekan. Oziq-ovqat va qishloq xo'jalik
mahsulot- lari do'koni, avtomobilga xizmat ko'rsatish stansiyasi, benzin
sotadigan joy, sanoat tovarlari do'koni, tijoratchilarning savdo
shaxobchalari, turli xil supermarketlar, yirik savdo markazlar va savdo
yarmarkalari, ijtimoiy, xususiy ovqatlanish joylari bu- larning hammasi
bozorning odatdagi ko'rinishlari bo'lib, u yerda ham yuqorida aytilgan
munosabatlar sodir bo'ladi. Fond biijalari, chet el valyutalari bozori, don
biijalari va auksionlar (kim oshdi savdosi) yuqori darajada rivojlangan
bozorlar bo'lib, ularda sotuvchi va xaridorlar bir-biri bilan aksiya, obli-
gasiya, milliy valyuta va qishloq xo'jalik mahsulotlari orqali bog'lanadi.
Bozorning ayrim turlari sotuvchi va xaridorlar o'rtasidagi shaxsiy aloqa
bilan farqlansa, boshqalarida ular hech qachon bir-birini ko'rmaydi yoki
bilmaydi. Shunga mu- vofiq bozor aloqalari bevosita va bilvosita
aloqalarga bo'linadi. Bularning har qanday turidan qat'i nazar, uning
ishtirokchilari (sub'yektlari) fuqarolar (uy xo'jaliklari), turli xil korxonalar,

firmalar va davlat tashkilotlaridir. Bozor sub'yektlari ikki gu- ruhga -
sotuvchi va xaridorlarga bo'linib, ular bozor munosa- batlarining turli
vazifalarini bajaradi. Sotuvchilar bozorga tovar va xizmatlarni taklif etadi,
xaridorlar esa ularga talab bildiradi. Bozor o'z sub'yektlari manfaatini bir-
biriga bog'lab. ularni muvofiqlashtiradi.
Bozorning asosiy vazifasi ishlab chiqaruvchilar tomonidan yaratilgan
tovar va xizmatlarni, iqtisodiy resurslarni iste'molchilarga etkazib
berishdan iboratdir. Bu yerda bozor ishlab chiqarish bilan iste'molni bir-
biriga bog'laydi, ishlab chiqarilgan tovar yoki xizmat o'z iste'molchisini
topadi. Bunda bozor vositachi bo'lib xizmat qiladi. Bozorda qiymat
shakllari almashadi. U qiymatni tovar shaklidan pul shakliga aylantiradi.
Individual mehnat sarflari sifatida chiqqan tovarlar bozor tomonidan tan
olinsa, ijtimoiy mehnat sarfini namoyon qiladi va tovarning bozor qiymati
hosil bo'ladi.
Bozor ayirboshlash kategoriyasi bo'lib, ishlab chiqarishning uzluksiz
takrorlanib turishiga yordam beradi. Ishlab chiqarish, yangidan boshlanishi
uchun yaratilgan tovarlar sotilishi va ularning pulga aylanishi, puldan esa,
kerakli iqtisodiy resurslar xarid qilinishi zarur. Bozor vositasida tovarni
sotishdan tushgan mablag'lar hisobiga, ishlab chiqaruvchilar resurslar sotib
olish yo'li bilan sarflangan ishlab chiqarish vositalari o'rnini qoplaydigan
va ishlab chiqarishni kengaytirish uchun kerakli moddiy va mehnat
resurslariga ega bo'ladilar. Bozor orqali resurslarning erkin harakati
ta'minlanadi va ularning tarmoqlar o'rtasida taqsimlanishi ro'y beradi.
Iste'molchilar bozorda u yoki bu tovarga bo'lgan talabini bildiradi. Bozor
bu talabni ishlab chiqaruvchilar va resurslarni etkazib beru- vchilarga
uzatadi. Resurslar talab bildirgan tarmoqlar va sohalar o'rtasida
taqsimlanib turadi.

Bozor iqtisodiyotni tartibga solib turish vazifasini talab, taklif, raqobat
va narxlar yordamida bajaradi. U o'zida talab va taklifni jamlab, bu bilan
nimani, qancha miqdorda va qaysi vaqtda ishlab chiqarish kerakligini
aniqlab beradi. Bo zor narx vositasida iqtisodiy resurslarni tovarlarga talab
ka- maygan tarmoqlardan talab ortgan tarmoqlarga oqib kelishini
ta'minlaydi.
Shuningdek, adabiyotlarda bozorning boshqa ko'plab qo'shimcha
vazifalari ham keltiriladi. Bu vazifalarni yaqqolroq tasavvur etish uchun
ularni maxsus chizma ko'rinishida ifodalash mumkin (1-chizma).
Bozorning
vazifalari
Tartibga solish Integratsiyalas
h
Rag'batlantirish Axborol berish
Narxni tashkil etish Vositachilik
Nazorut qilish Tejamkorlik
Iqtisodiyotni
sog'lomlash- tirish Bozor
sub'yektlarining
manfaatlarini
ro'yobga chiqarish

Bozor turli xil vazifalarni bajarsa - da , ular o ' zaro bog ' liq va bir - birini
taqozo qiladi . Bozorning mazmunini to'laroq tushun- moq uchun uning
turlarini va ichki tuzilishini bilish zarur.
2. Bozorning tuzilishi va uning o’z belgilari bo’yicha
turlanishi.
Hozirgi davrdagi bozor murakkab tuzilishga egadir. Bo zorning ichki
tuzilishi murakkab bo'lganligi sababli uni turkumlashga har xil mezonlar
asos qilib olinadi. Bular bo zorning etuklik darajasi, sotiladigan va sotib
olinadigan mahsulot turi, bozor sub'ektlari xususiyatlari, bozor miqyosi.
iqtisodiy aloqalar tavsifi va boshqalar. Bozorning yetuklik da- rajasiga
qarab rivojlanmagan bozor, klassik (erkin) bozor, hozirgi zamon
rivojlangan bozorlarga bo'linadi. Rivojlanma gan, shakllanayotgan bozor
ko'proq, tasodifiy tavsifga ega bo'lib, unda tovarni tovarga ayirboshlash
usuli (barter) ko'proq qo'llaniladi. Bozorning bu turi tarixan hali haqiqiy
pul kelib chiqmagan davrga to'g'ri keladi. Lekin hozirgi davrda ham ayrim
mamlakatlarda pul inqirozga uchrab, ijti moiy ishonchni yo'qotgan, bozor
iqtisodiyotiga o'tayotgan davrlarda ham bu bozor amal qilishi mumkin.
Erkin (klassik) bozor-tovar va xizmatlaming har bir turi bo'yicha juda ko'p
ishlab chiqaruvchilar va iste'molchilar, ya'ni sotuvchilar va sotib
oluvchilardan iborat bo'lib, pul orqali ayirboshlash jaray- onida ular
o'rtasida erkin raqobat kelib chiqadi, narxlar talab va taklif o'rtasidagi
nisbatga qarab erkin shakllanadi, raqobat ning turli usullari qo'llaniladi,
aholi va ishlab chiqaruvchilar keskin tabaqalanadi. Hozirgi zamon
rivojlangan bozori - bunda davlat ham bozor ishtirokchisi bo'lib, bozor
ancha tart- iblashtiriladi va boshqariladi, turli xil biijalar va boshqa oldi-
sotdi jarayoniga xizmat qiluvchi sohalar rivojlangan bo'ladi. raqobat
kurashlari aholining tabaqalashuvi yumshatilib, ularn ing daromadlari
darajasi o'rtasidagi farqlar kamayadi.

Bozor hududiy jibatdan ham turlicha bo'lishi mumkin. Bular mahalliy
bozorlar (Toshkent bozori, Samarqand bozori, Uigut bozori, London
bozori, Nyu-York bozori, Pekin bozori va boshqalar); milliy bozorlar
(O'zbekiston bozori, Rossiya bozori, Ukraina bozori, Angliya bozori,
Amerika bozori, Xitoy bozori va boshqalar); hududiy bozorlar (Markaziy
Osiyo yoki Osiyo bozori, Farbiy Evropa bozori) va nihoyat jahon bozori.
Sotiladigan va sotib olinadigan tovar, xizmat turiga ko'ra bozorlar
quyidagi turlarga bo'linadi: iste'mol tovarlari va xizmatlari bozori, ishlab
chiqarish vositalari va ishchi kuchi (resurslar) bozori, valyuta bozori va
fond birjalari, ilmiy texnika kashfiyoti va ishlanmalar bozori.
Muomalaga chiqadigan sub'yektlarning xususiyatiga ko'ra ulguiji va
chakana savdo to'g'risida gap yuritiladi. Chakana savdoda asosan, sotib
oluvchilar - fuqarolar hisoblanadi. Turli shakldagi korxonalar, firmalar,
xususiy do'konlar va boshqalar esa sotuvchi hisoblanadi. Ulgurji savdoda
davlat tomonidan qishloq xo'jalik mahsulotlarini xarid qilish alohida o'rin
tutadi. Bunda asosiy xaridor davlat, sotuvchilar esa dehqon va fermerlar
xo'jaliklaridir.
Shuningdek, dehqon bozori savdosi ham muhim o'rin tutadi. Dehqon
bozorida savdoni, alohida fuqarolar, jamoa va fermer xo'jaliklari hamda
boshqalar amalga oshiradi.
Tovar va xizmatlar bozori bozorning asosiy tarkibiy qismi hisoblanadi.
Bu bozorda xo'jalik sub'yektlarining barcha uchta turi: fuqarolar (uy
xo'jaliklari), davlat va korxonalar qatnashadi.
Iste'mol tovarlari va xizmatlari bozorining maxsus turi in- tellektual
tovarlar bozoridir. Bu bozorda aqliy mehnat mahsuli bo'lgan tovarlar -
ilmiy g'oyalar, texnikaviy yangiliklar, san'at va adabiyot asarlari, har xil
axborotlar oldi-sotdi qilinadi. In- tellektual bozor tarkibida ilmiy-
texnikaviy ishlanmalarni ayir boshlash katta o'rin tutadi. U amalda patent,

lisenziya va nou-xau sotishdan iborat bo'lib, bu bozorda, asosan innova-
siya firmalari ish ko'radi. Mazkur firmalar yangiliklarni topish, bozorda
sotish va ishlab chiqarishga joriy etish bo'yicha xiz mat ko'rsatadi.
Ishlab chiqarish vositalari (resurslar) bozorida tovar sifati- dagi mehnat
vositalari va materiallar oldi-sotdi qilinadi. Bu bozorda mashina, asbob-
uskuna, xom ashyo, yoqilg'i va mate riallar kabi ishlab chiqarish vositalari
yirik hajmda ko'tarasiga (ulgurji) sotiladi. Resurslar bozoridagi tovarlar
shaxsiy iste'molga emas, ishlab chiqarish iste'moliga xizmat qiladi, ya'ni
ishlab chiqarish talabini qondiradi.
Bozorning barcha sub'yektlari o'rtasidagi iqtisodiy aloqalar iste'mol
tovarlari va resurslar bozori orqali ancha to'liq va yorqin namoyon bo'ladi.
Shu sababli bozorning ikki turi va uning sub'yektlari o'rtasida amalga
oshiriladigan oldi-sotdi bitimlarining ko'rgazmali tavsifini keltiramiz.
Chizmadan ko ' rinib turibdiki , uy xo ' jaliklari va davlat iqti sodiy
resurslarga egalik qilib , ularni resurslar bozoriga yetkazib beradi .
Korxonalar resurslarga talab bildiradi . Korxonalar re surslarni sotib olishga
qilgan xarajatlari resurslarni yetkazib beruvchilarning daromadlari ( ish
haqi , renta , foiz va foyda ) oqimini tashkil qiladi .4- chizma . Iste ' mol tovarlari bozori va resurslar bozori hamda bozor
subyektlari o ' rtasida resurslar , mahsulot va daromadlar harakati .

Uy xo ' jaliklari resurslarni sotishdan olinadigan pul daro - madlarini
sarflash jarayonida son - sanoqsiz ko ' p tovar va xiz - matlarga o ' zlarining
talabini bildiradi . Bir vaqtda korxonalar aynan shu bozorda tovar va
xizmatlarni taklif qiladi . Tovar va xizmatlarga iste ' molchilik sarflari oqimi
korxonalarning pul tushumi yoki daromadini tashkil qiladi .
Iqtisodiy resurslar bozorining tarkibiy qismini ishchi kuchi bozori
tashkil qiladi . Ishchi kuchi bozorida — o ' ziga xos xususiyatga ega bo ' lgan
iqtisodiy resursning oldi - sotdi bitimi amalga oshiriladi . Bu bozorda biznes
tomonidan ishchi ku - chiga bo ' lgan talab , uy xo ' jaliklari tomonidan
bildirilgan ish chi kuchi taklifi bilan to ' qnash keladi . Shunday ekan , ishchi
kuchi bozorida iqtisodiy sub ' ektlarning ikki turi - tadbirkorlar va yollanma
ishchilar harakat qiladi . Ishchi kuchi insonning mehnat qilish qobiliyati
sifatida tovarga aylanadi , bu qobiliyat bozor orqali uning egasidan ajratib
olinishini bildirmaydi . Ish chi kuchi bozorida insonning o'zi emas, uning
mehnat qilish qobiliyati ma'lum muddatga sotiladi.
Ishchi kuchi bozorining aniq namoyon bo'lish shakllaridan eng muhimi
- mehnat biijasidir. Mehnat birjasi - ishchilar va tadbirkorlar o'rtasidagi
ishchi kuchining, oldi-sotdi bitimini tuzishda vositachilikni amalga
oshiruvchi va ishsizlarni ro'yxatga oluvchi muassasa.
Moliya bozori. Bu bozor turli-tuman va ko'p jihatli bo'lsa ham oldi-
sotdi obyekti bitta, ya'ni pul (pulga tenglashtirilgan qog'ozlar) hisoblanadi
va turli xil shakllarda bo'ladi. Or tiqcha mablag'larga ega bo'lgan xo'jalik
subyektlari, bu moli- yaviy resurslarni, mablag'lar kamyobligini sezgan
subyektlarga taklif qiladi.
Moliyaviy bitimlarning harakatiga qarab, moliya bozorini turkumlash
mumkin. Bunda moliyaviy bozor ikkiga ajraladi: qarz majburiyatlari
(iste'molni qondiradigan pul) va kapital (mulk) bozori. Qarz majburiyatlari
bozorida pul vaqtincha qarz hisoblanadi va olingan pul shaxsiy iste'mol

uchun ishlati- ladi. Mulk bozorida qo'yilgan puldan daromad olish huquqi
sotiladi va sotib olinadi. Bu bozorda mablag'lar kapital sifatida ishga
solinib, foyda keltiradi. Shuni hisobga olib kapital bozo rini ikkita bo'g'inga
ajratish mumkin: ssuda kapitali bozori va qimmatli qog'ozlar bozori. Ssuda
kapitali bozori - pul shakli- dagi kapitalning foiz to'lash sharti bilan qarzga
berilishidir. Bu bozorda qisqa muddatli majburiyatlar muomalada bo'ladi.
Bular, asosan, davlat va banklarning majburiyatlari hisoblanadi.
Qimmatli qog'ozlar bozorida aksiya, obligatsiya, veksel. chek, depozit
kabilar oldi-sotdi qilinadi. Bular davlat to monidan chiqarilgan uzoq
muddatli majburiyatlar hamda kor- poratsiyalarning aksiya va
obligatsiyalaridan iboratdir. Bu bo zorda broker va dilerlar vositachilik
лПягН . Mazkur bozor amalda fond biijalari, auksionlar va banklardan
iborat bo'ladi.
Qimmatli qog'ozlarning harakati xususiyati bo'yicha moliya bozori
birlamchi va ikkilamchi (hosila) bozorlarga bo'linadi. Birlamchi bozorda
yangi nusxadagi qog'ozlar soti- ladi va sotib olinadi, ikkilamchi bozorda
oldin chiqarilgan qimmatli qog'ozlar harakat qiladi. Birlamchi bozorda
qim matli qog'ozlar sotilsa, ikkilamchi bozorda qayta sotiladi.
Iqtisodiyot uchun qimmatli qog'ozlarning ikkilamchi bo zori favqulodda
muhim ahamiyatga ega. U xo'jalik sub'yektlari o'rtasida moliyaviy
vositalarning erkin harakat qilishini ta'minlaydi. B ozor mexanizmi va
uning elementlari , Bozordagi talab. Talab qonuni
Bozor – alohida, mustaqil qaror qabul qiluvchi xo‘jalik yurituvchi
subyektlar hamda sotuvchi va xaridorlar o‘rtasidagi o‘ziga xos shakl dagi
munosabatlar yig‘indisidir.
Iqtisodiy resurslar cheklanganligini inobatga olib ishlab chiqarish ni
kengaytirish mumkinmi? Ha.

Bozor iqtisodiyoti va uni tavsiflash fundamental nima, qanday, kim
uchun va qachon ishlab chiqarish kerak degan masalalar turli iqti sodiy
tizimlarda turlicha xal qilinadi.
Turli tizimlarni tasniflash ikki mezonga asoslanadi :
 ishlab chiqarish sohasida ustuvor bo‘lgan mulkchilik shakliga
qarab;
 iqtisodiy faoliyatni boshqarish va nazorat qilish usuliga qarab
quyidagi iqtisodiy tizimlarga ajratish mumkin:
An’anaviy iqtisodiy tizim – tabiiy, ya’ni qishloq xo‘jaligi ishlab
chiqarishigaasoslanadi.
Alohida iqtisodiy subyektning faoliyat yo‘nalishi, uning ishlab
chiqarish hajmi, u kishini qaysi ijtimoiy guruhga tegishli ekanligini
belgilab beradi.
Asosiy iqtisodiy masalalar an’analarga asoslanib xal qilinadi. Za mo -
naviy jamiyatda an’ana va qadriyatlar faqat insonlarning shaxsiy hayotiga
tegishlidir.
Bozor iqtisodiyoti tizimi - xususiy tadbirkorlik, tanlash erkinligi,
raqobat muhitiga asoslanadi. Bozor iqtisodiyotida alohida subyekt larning
shaxsiy qiziqishlariinobatga olinadi. “Sof bozor iqtisodiyoti” – davlatning
iqtisodiyotga aralashuvini, boshqaruvinito‘liq inkor etadi. Davlat faqat
“o‘yi n qoidalariga” rioya qilinishini nazorat qilib turadi. Bozordagi
subyektlar faqatgina shaxsiy manfaatlari, foydalarini ko‘zda tutib, faoliyat
olib boradilar.
Ma’muriy buyruqbozlikka asoslangan iqtisodiy tizim – bozor
iqtisodiyotiga teskari tizim bo‘lib, davlat mulkchiligiga asoslanadi, ya’ni
barcha vositalar davlatga tegishli bo‘ladi.
Bu iqtisodiyotning xarakterli tomoni, ishlab chiqarishning mono po -
liyalashuvidir. Buningnatijasida ilmiy – texnik taraqqiyot ham to‘xtaydi.

Hozirgi kunda hech qaysi mamlakat ushbu uch tizimdan birini yaqqol
o‘zida namoyon etmagan. Aksariyat rivojlangan mamlakatlar da yuqoridagi
uch tizimning elementlarinio‘zida mujassam etgan aralash iqtisodiyot ni
tanlaydi. Aralash iqtisodiyotda bozor iqtisodiyo tiga faol ravishda
davlatning aralashuvi ham qo‘shiladi.
Shu o‘rinda bozorning infratuzilmasiva strukturasi (tarkibi)ni alo hi da
ko‘rsatish lozim.
Infratuzilma – bozorga xizmat ko‘rsatuvchi, uning me’yorda faoliyat
borishi, tovar va xizmatlarni xarakatlanishiga yordam beruv chi institutlar
majmuasini tashkil qiladi. Infratuzilma o‘z ichiga quyidagi elementlarni
oladi :
1. Birjalar (tovar, fond, valyuta)
2. Auksionlar, yarmarkalar
3. Ulgurji va chakana savdo qiluvchi korxonalar
4. Banklar, sug‘urta kompaniyalari, fondlar
5. Mehnat birjasi
6. Axborot markazlari
7. Yuridik kontoralar
8. Reklama agentliklari
9. Auditorlik va konsalting firmalari
Bu elementlar bir – biri bilan o‘zaro bog‘liq.Agar ular bir – biri bilan
mutanosiblikda rivojlansa, iqtisodiyotda muvozanat bo‘ladi, agar da birorta
element beqarorlashsa (masalan, bank sohasi) bozor iqti sodiyotining
umumiy holatiga salbiy ta’sir ko‘rsatishi mumkin.
Bozor tarkibi – alo h ida bozor elementlarining tartib bilan joyla shuvi.
Bozor tarkibini turlicha tasniflash mumkin.

1. Bozor munosabatlarining obyektiga qarab: iste’mol tovarlari
bozori, xizmatlar, sanoat mahsulotlari, xom – ashyo, qimmatli
qog‘ozlar bozori va boshqalar;
2. Bozor munosabatlarining subyektiga qarab: xaridorlar va
sotuvchilar bozori;
3. Geografik joylashuviga qarab: mahalliy bozor, jahon bozori;
4. Raqobat muhitiga qarab: mukammal raqobatlashgan bozor,
nomukammal raqobatlashgan bozor;
5. Tarmoqlar bo‘yicha: avtomobil bozori, neft bozori;
6. Sotish xarakteriga qarab: ulgurji va chakana bozor;
7. Qonunchilikka muvofiqligiga qarab: qonuniy va noqonuniy bozor,
“qora” bozor.
Tarixiy tajribaga muvofiq, bozor mexanizmi quyidagi ustunlik larga
ega:
Bozor – quyidagi shart-sharoitlarni taminlaydi:
1. O‘zgaruvchan sharoitlarga tezda moslashishga yordam beradi.
2. Bozor iqtisodiyoti sharoitida fan va texnika yutuqlaridan unum li
foydalanishni ta’minlaydi.
3. Resurslarni samarali taqsimlaydi.
4. Insonlarning turli ehtiyojlarini yuqori darajada qondirishni yo‘lga
qo‘yadi.
Shu bilan birgalikda bozormexanizmi mukammal emas, uning
kamchiliklari ham mavjud:
1. Bozor aholi uchun ijtimoiy ximoyani;
2. Ish bilan ta’minlash, doimiy daromadni;
3. Barqaror iqtisodiy o‘sishni ta’minlamaydi, chunki bozorda sikl li
rivojlanish bo‘ladi, ya’ni o‘sish, jonlanish, iqtisodiy pa sayish,
inqiroz, infilatsiya, ishsizlik holatlari ham bo‘ladi.

Bularning hammasi iqtisodiyotga davlatning aralashuvi kerakli gini
ko‘rsatadi.
Bozor muvafaqqiyatsizliklari – bozor mexanizmining iqtisodiy
resuslarni samarali taqsimlab bera olmaydigan iqtisodiy vaziyatdir.
Iqtisodiy nazariyada bozor munosabatlarining uchta subyekti alohida
ko‘rsatiladi – Uy xo‘jaliklari, firmalar va davlat.
Uy xo‘jaliklari – moliyaviy masalalarni birgalikda xal qiluvchi, bir
tom ostida yashaydigan shaxslardan iborat xo‘jalik birligidir. Uy
xo‘jaliklari iste’molchilar sektoriga tegishlidir.
Firma – ishlab chiqarish faoliyati bilan shug‘ullanmaydigan, aso siy
ishlab chiqarish muammolarini shaxsan o‘zi xal qiladigan iqtisodiy
subyektdir. Firma ishlab chiqaruvchi sektoriga tegishlidir.
Davlat – keng ma’noda xo‘jalik subyekti va bozorni nazorat qi lish
xuquqiga ega yuridik va siyosiy xokimiyat organlari yig‘indisidir. Davlat
o‘z faoliyatida jamiyatdagi farovonlik, samaradorlikni oshi rishga xarakat
qiladi.
II.Bob.Bozor infratuzilmasi va uni shakillantirish.
2.1. Bozor infratuzilmasi va uni shakillantirish.
Bozor infratuzilmasi - bu bozor aloqalarini o'rnatish va ularning bir
maromda amal qilishga xizmat ko'rsatuvchi muassasalar tizimidir. Unga
ombor xo'jaligi, transport, aloqa xizmatlari ko'rsatuvchi korxonalar, tovar
va xizmatlar muomalasiga xizmat qiluvchi muassasalar (bitjalar,
auksionlar, savdo uylari, savdo-sotiq idoralari va agentliklari kabilar),
moliya-kredit munosabatlariga xizmat qiluvchi muassasalar (bank turidagi
muassasalar, kreditlash idoralari, sug'urta va moliya kompaniyalari, soliq
idoralari) va ijtimoiy sohaga xizmat ko'rsatuvchi muassasalar (uy-joy va
kommunal xizmat idoralari, aholini ishga joylashtirish firmalari) kiradi.
Axborot xizmati idoralari ham bozor infratuzilmasining alohida bo'g'inini

tashkil qilib, ularga ma'lumotlarni to'plash, umumlashtirish va sotish bilan
shug'ullanuvchi kompaniya va firmalar kiradi.
Bozor infratuzilmasining bu barcha unsurlari ishlab chiqaruvchilarning
savdo-sotiq, moliya-kredit ishlariga, sherik topishiga, ishchi kuchini
yollashiga ko'maklashadi, davlatning iqtisodiyotni tartibga soluvchi
tadbirlarini amalga oshiradi. ishlab chiqaruvchilar o'rtasida aloqa
o'rnatishga yordam beradi. Ularning bir qismi davlat mulkchiligida
joylashsa. boshqalari mustaqil muassasa va uyushmalardan iborat bo'lib.
ko'rsatgan xizmatlari uchun haq oladi.
Bozor infratuzilmasida tovar (xizmat)lar muomalasiga xizmat
ko'rsatuvchi muassasalar muhim o'rin tutishi sababli ularning
asosiylarining qisqacha tavsifini beramiz.
Birja - namuna (yoki standart)lar asosida ommaviy tovarlaming
muntazam savdo-sotiq ishlarini o'tkazuvchi tijorat muassasalaridir. Tovar
birjalaridan farq qilib, fond birjasida qimmatbaho qog'ozlar va chet el
valyutalarining oldi-sotdisi amalga oshsa, mehnat biijasi ishchi kuchi egasi
bilan uni yollovchi korxona o'rtasida turib, unga bo'lgan talab va taklifni
bir-biriga bog'laydi.
Birjaning barcha shakllarida kelishuvning xarakterli belgisi tovar,
aksiya va valyuta kurslariga, narxning tebranib turishiga chayqov yo'li
bilan ta'sir qilishdir.
Birjada uning qatnashchilari ayirboshlash to'g'risida bitim tuzadi, lekin
tovarni etkazib berish va uning haqini to'lash biijadan tashqarida yuz
beradi. Bunda tovar egasi va xaridorlar qatnashishi shart emas. Ular
nomidan ishni brokerlar (dallollar) yuritadi. Broker (makler)lar - bu tovar,
fond va valyuta birjalarida oldi-sotdi bitimlarini tuzishda vositachilik
qiladigan shaxs yoki maxsus firma. Ular, odatda, mijozlar topshirig'iga

ko'ra va uning hisobiga ish yuritadi, kafolat beruvchi hisobiga o'z nomidan
savdo bitimlari tuzishi ham mumkin.
Biijaning yana bir xususiyati shundaki, bu erda hali ishlab
chiqarilmagan, lekin tayyorlanishi aniq bo'lgan, oldin sotib olinib, egasi
ixtiyoriga kelib tushmagan tovarlar ham sotiladi.
Birjalar ixtisoslashgan yoki universal bo'lishi mumkin. Ixtisoslashgan
birjalarda ayrim turdagi yoki bir guruh tovarlar, universal birjalarda har xil
tovarlar sotiladi.
Auksionlar - alohida xususiyatlarga ega bo'lgan tovarlami sotish uchun
muayyan joylarda tashkil qilingan maxsus kim oshdi savdo muassasasi.
Auksionda savdo tovarlarning nisbatan cheklangan ro'yxati bo'yicha,
ommaviy sotuvga qo'yish yo'li bilan o'tkaziladi. Auksion e'lon qilingan
vaqtda va ma'Ium davrda o'tkaziladi. Bunda tovarlarning bozorga kelib
tushish mavsumi va iiajnil lliSOuga o'liuctdi. AukaiOfi SaVdGSida
ПашипЯ tOVSrlar ro'yxatda ko'rsatilgan tartibda savdoga qo'yiladi,
xaridorlar orasida eng yuqori narxni taklif qilgan kishi tovarni sotib oladi.
Auksionlarda san'at asarlari, noyob buyumlar, kolleksiyalar ham
sotilishi mumkin. Savdo yarmarkalari ma'Ium vaqtda o'tkazilib, bu yerda
tovarlar ulguiji ravishda oldi-sotdi qilinadi. Tovar savdosi uning egasi
bilan savdo firmasi o'rtasida yuz berib, unda bevosita iste'molchi
qatnashmaydi.
Savdo uylari - savdo muassasasining maxsus turi. U ixtisoslashgan
yoki universal bo'lishi mumkin. Ixtisoslashgan savdo uyi ayrim tovarlar
bilan (kiyim-kechak, oyoq kiyim, gazlama va h.k.) universal savdo uyi har
xil tovarlar bilan savdo qiladi. Savdo uylari tarkibida savdo firmalari
muhim o'rin tutadi. Ular tijorat ishini yurituvchi va ixtisoslashgan savdo-
sotiq korxonalaridir. Firmalar mustaqil yoki yirik sanoat korporasiyalari
tarkibida ish yuritib, ulgurji va chakana savdo bilan shug'ullanadigan

turlarga bo'linadi. Ayrim firmalar har ikkala savdo turi bilan ham
shug'ullanadi.
Ulguiji savdo firmalari tovarlarni o'z mulkiga sotib olib, keyin
iste'molchilarga sotadi. Chakana savdo firmalari har xil shaklni olib, ular
mustaqil do'konlar, maxsus do'konlar va supermarketlardan iborat bo'ladi.
Supermarket - bu xaridorning o'z-o'ziga xizmat ko'rsatishiga
asoslangan keng tarmoqli savdo korxonasi. U tovarlarning deyarli hamma
turlari bilan, jumladan, import tovarlar bilan savdo qiladi. Supermarket
xaridorlarga bepul maslahatlar beradi, tovarlarni buyurtma bo'yicha
xaridor uyiga yetkazadi, ularga madaniy-maishiy xizmat ko'rsatadi.
Ko'p tarmoqli tashqi savdo firmalari ham savdo uyi deb ataladi. Ular o'z
nomidan va ko'pincha o'zlari hisobidan eksport-import hamda boshqa
savdo aloqalarini olib boradi.
Tashqi savdo uylari savdo korxonalarini sotib olish, jihoz va uskunalarni
ijaraga topshirish, kreditlar berish, sug'urta xizmati ko'rsatish bilan moliya
va ishlab chiqarish xizmatida ham qatnashadi.
Infratuzilma tizimida moliya-kredit munosabatlariga xizmat qiluvchi
muassasalar alohida o'ringa ega. Ular moliya bozori. uning asosi bo'lgan
kapital bozorini shakllantiradi va amal qilish tartib-qoidalarini o'rnatadi.
Moliyaviy muassasalardan ko'pchiligi o'ziga xos belgilarga ega bo'lsada,
ulaming barchasi bitta umumiy belgiga ega. Ular o'zlarining
majburiyatlarini bildiradi, ya'ni mablag'lari ortiqcha bo'lgan sub'yektlardan
pul qarz oladi va o'z nomidan mablag'lari yetishmagan sub'yektlaiga pul
qarz beradi.
Bozor infratuzilmasining banklar, sug'urta kompaniyalari, soliq va
bojxona idoralari kabi muassasalari moliya-kredit munosabatlarida alohida
o'ziga xos o'ringa ega. Ulaming iqtisodiy faoliyati va moliyaviy
munosabatlarda tutgan o'rni bilan keyingi boblarda batafsil tanishamiz.

Bozor iqtisodiyoti subyektlarini moliyaviy axborotlar bilan ta'minlash
bozor infratuzilmasining axborot xizmati idoralari, shu jumladan,
auditorlik firmalari zimmasiga tushadi. Auditor firmalar - korxona,
firma, kompaniyalar moliyaviy xo'jalik faoliyatini tekshirib boruvchi, ular
hisobotini ekspertizadan o'tkazuvchi idora. Ular odatda, aksioner jamiyat
yoki kooperativ shaklda faoliyat ko'rsatadi va to'liq mustaqillikka ega
bo'ladi. Auditor firmalar o'z ishini har bir mamlakatda yoki xalqaro
miqyosda qabul qilingan hisob-kitob va taftish qoidalariga binoan olib
boradi. Auditor firma ishida qatnashuvchi taftishchilar auditorlar deb
ataladi.
Shunday qilib, bozor infratuzilmasi va uning qarab chiqilgan unsurlari
barcha bozor turlarining faoliyat ko'rsa- tishi hamda davlatlararo iqtisodiy
munosabatlarni tartibga solishni ta'minlaydi.
Glossary.
Bozor iqtisodiyoti - tovar ishlab chiqarish, ayirboshlash va pul
muomalasi qonun - qoidalari asosida tashkil etiladigan va boshqariladigan
iqtisodiy tizimdir.
Bozor mexanizmi - bozor iqtisodiyotining faoliyat qili- shini tartibga
solishni va iqtisodiy jarayonlarni uyg'un- lashtirishni ta'minlaydigan dastak
va vositalardir.
Bozor - ishlab chiqaruvchilar va iste'molchilar (sotuv- chilar va
xaridorlar) o'rtasida pul orqali ayirboshlash jarayonida bo'ladigan
munosabatlar yig'indisidir.
2.2 Talab va taklif, bozor muvozanati.
Talab va taklif iqtisodiy nuqtai nazardan tahlil qilish, juda ko’p va keng
muammolarni hal qilishda universal vosita bo’lib xizmat qiladi. Bunday
muammolarga quyidagilar kirishi mumkin: jahondagi iqtisodiy sharoitlar
o’zgarishining mahsulot ishlab chiqarishga va uning samaradorligiga

ta’siri; narxlarni nazorat qilish bo’yicha davlat tomonidan ko’riladigan
chora-tadbirlarni baholash; iqtisodiy rag’batlantirish va minimal ish haqini
belgilash; soliqlarning, subsidiyalarning, importga qo’yiladigan
poshlinaning, ishlab chiqaruvchilar va iste’molchilar faoliyatining
chegaralashlarning umumiy iqtisodiyotga ta’siri va hokazo.
Ma’lumki, davlatning aralashuvisiz, talab va taklif muvozanat holatga
keladi va unga asosan tovarning bozor narxi o’rnatiladi hamda
muvozanatni ta’minlaydigan mahsulotning umumiy hajmi o’rnatiladi.
Lekin, qanday qilib, narx va mahsulot hajmi talab va taklifning ba’zi bir
xarakteristikalari bilan bog’langan? Qanday qilib ular vaqt bo’yicha
o’zgaradi va qanday qilib ularga umumiy iqtisodiy faollik, ish haqi
xarajatlari ta’sir qiladi? Nima uchun talab va taklif bozorlar
(raqobatlashgan, monopol, oligopol va boshqa) bo’yicha farq qiladi? Nima
uchun ba’zi bir bozorlarda tovarlar tanqis va hokazo savollarga javob
berish uchun talab va taklifning diagrammasini qarashdan boshlaymiz (1.1-
rasm). Ordinata o’qi bo’yicha bir birlik mahsulotning narxi ko’rsatilgan
(so’mda). Abtsissa o’qi bo’yicha berilgan vaqt oralig’ida talab qilingan va
taklif qilingan mahsulot hajmi ko’rsatilgan. Taklif chizig’i ( supply ) qancha
miqdorda va qanaqa ishlab chiqarish narxida tovarning bozorda sotilishi
mumkinligini ko’rsatadi. Taklif chizig’i qancha yuqoriga ko’tarilsa,
shuncha narx yuqori bo’ladi va shunga ko’p firmalar mahsulot ishlab
chiqarib, sotish imkoniyatiga ega bo’ladilar.
Yuqori narx, mavjud firmalarni ishlab chiqarishni kengaytirishga da’vat
etadi, bozorga yangi firmalarni o’z mahsuloti bilan kirib kelishini
ta’minlaydi, ular ishlab chiqargan Yuqori xarajatli rentabel bo’lmagan
mahsulotlari Yuqori narxda rentabel bo’ladi. Bunday holda, firmalarda
ishlab chiqarishning kengayishi qisqa vaqt oralig’ida intensiv bo’lsa, uzoq
muddatda esa ekstensiv amalga oshiriladi.

Talab chizig’i ( Demand ) iste’molchilarning berilgan narxlarda qancha
miqdorda mahsulot sotib olish mumkinligini bildiradi. Talab chizig’ining
pastga ketishi, iste’molchilarning narx qancha past bo’lsa, ular shuncha
ko’p mahsulot sotib olishini anglatadi. Past narxlar, xaridorlarga yanada
ko’proq miqdorda tovarlar sotib olishiga hamda ilgari sotib olaolmayotgan
iste’molchilarga esa hozir u tovarni sotib olishga imkon yaratadi.
Bu ikki egri chiziq talab va taklifning muvozanat nuqtasida kesishadi.
Muvozanat bozor tizimining shunday holatini bildiradiki, bu holatda talab
va taklif bir-biriga teng bo’ladi. Muvozanat nuqta muvozanat narxni va
muvozanat mahsulot miqdorini bildiradi. Faraz qilaylik, narx muvozanat
narxdan yuqori bo’lsin ya’ni (2.1-rasm). Bu holda ishlab chiqaruvchilar,
iste’molchilar sotib olishi mumkin bo’lgan miqdordan ko’proq mahsulot
ishlab chiqarishga harakat qiladi. Natijada ortiqcha mahsulot to’plana
boshlaydi, mahsulot to’planishini kamaytirish yoki ularni sotish uchun
ishlab chiqaruvchilar narxini kamaytirishi lozim bo’ladi. Bu holda narx
pasayadi, mahsulotga talab esa o’sadi, bu o’z navbatida taklif qilinadigan
mahsulotning miqdorini kamayishiga olib keladi, bunday holning takroran
davom etishi toki muvozanat narx o’rnatilguncha davom etadi. Bu erda biz
har bir narxga ma’lum miqdorda mahsulot to’g’ri keladi va sotiladi hamda
u yagona deb faraz qilamiz. Bu faraz, bozor erkin raqobatlashgan
bo’lgandagina ma’noga ega bo’ladi, qachonki bunday bozorda sotuvchi va
xaridor bozor narxiga ta’sir qila olmaydi. Agar taklif yagona ishlab
chiqaruvchi (monopolist) tomonidan belgilansa, narx bilan, taklif
qilinadigan mahsulot miqdori o’rtasidagi moslik bir qiymatli bo’la
olmaydi. Nima uchun deganda, monopolist talabning o’zgarishiga qarab,
narxni o’z foydasiga moslashtirib o’zgartirishi mumkin. Shu sababli biz
talab va taklif chizig’ini chizganimizda, oshkora bo’lmasada, bozor erkin
raqobatlashgan deb faraz qilamiz.

Xulosa.
1. Bozor va bozor iqtisodiyoti tovar va pul munosabat- larining rivoji
natijasida vujudga keladi.
2. Bozor munosabatlarining subyektlari bir-biri bilan bog'liq va o'zaro
aloqada bandlik, milliy daromad va ishlab chiqarishning umumiy hajmi
kabi ijtimoiy ishlab chiqarish natijalarini aks ettiradigan va doimiy
harakatda bo'ladigan daromadlar va harajatlar oqimini shakllantiradi.
3. Bozor munosabatlarining har bir ishtirokchisi o'z maqsad va
manfaatiandan keiib c'niqib mustaqil ч а | и 1
ч ^ Ьи ! qiladi. Aynan xo'jalik
yurituvchi subyektlarning iqtisodiy erkinligi va mustaqilligi bozor
ko'rinishidagi iqtisodiy munosabatlarni vujudga keltiradi hamda o'z
rivojlanishining tabiiyrevolyusion, dinamik xususiyatini belgilab beradi.
4. Bozor iqtisodiyoti - murakkab ijtimoiy-iqtisodiy tizim bo'lib,
birlashgan, o'zaro bog'langan va birgalikda harakatlanadigan bir qancha
tarkibiy unsurlarni o'z ichiga oladi.
5. Bozor iqtisodiyotining normal amal qilishi uchun uning infratuzilmasi
shakllantiriladi. Bozor infratuzilmasi — bu bozor munosabatlariga ko'mak
berishga qaratilgan ijtimoiy-iqtisodiy institutlar tizimidir.
6. Bozor iqtisodiyoti tizimining afzalligiga qaramay, shunday
muammolar borki, ularni bozor yordamida hal etish mumkin emas yoki
ehtimoli kam. Ana shunday muammolarni hal etish uchun davlat ularni o'z
zimmasiga olishi yoki bo'lmasa mavjud muammolarni hal etilishi uchun
shart- sharoit yaratib berishi kerak.

Foydalanilgan adabiyotlar ro`yxati
1. O`zbekiston Respublikasi Konsitutsiyasi T. 2017 yil
2. O‘zbekiston respublikasi prezidentining “ Pul-kredit siyosatini yanada
takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi PQ-3272-son sonli Qarori
3. 2017-2021 yillarda O`zbekiston Respublikasini rivojlantirishning
beshta ustuvor yo`nalishi bo`yicha Xarakatlar strategiyasini “ Xalq bilan
muloqot va inson manfaatlari yili” da amalga oshirishga oid Davlat
dasturini o`rganish bo`yicha ilmiy-uslubiy risola. T.: 2017y
4. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti shavkat Mirziyoevning oliy
Majlisga Murojaatnomasini o‘rganish va keng jamoatchilik o‘rtasida
targ‘ib etishga bag‘ishlangan ilmiy-ommabop qo‘llanma [Matn]. – T.:
«Ma’naviyat», 2019. – 312 bet.
5. Mirziyoyev Sh. Erkin va farovon demokratik O`zbekiston davlatini
birgalikda barpo etamiz. T.: O`zbekiston. 2017y
6. Mirziyoyev Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob
xalqimiz bilan birga quramiz. – Toshkent: “O’zbekiston” NMIU,
2017. – 488 b.
7. Abdullayeva Sh.Z. Bank risklari va kreditlash. T.: Moliya, 2002.
8. Abdullaeva Sh.Z. Bank ishi. Darslik. - T.: Iqtisod-moliya, 2010.
9. Rashidov O.Yu. va boshqalar Pul, kredit va banklar, Toshkent 2008
y.
10. Omonov A.A., Qoraliyev T.M. Pul, kredit va banklar. T.:
“IQTISOD-MOLIYA” 2012 y
11. Toymuxamedov I.R. «Bank ishi» ma`ruza matni, TDIU. 2010 y
12. Tojiev R.R., Yakubova Sh. «Xalqaro valyuta-kredit
munosabatlari» ma`ruza matni. TDIU.2010 y

GLOBAL BOZORNING SHAKLLANISHI VA ULARNING XUSUSIYATLARI

Sotib olish