Dokument ma'lumotlari

Narxi 10000UZS
Hajmi 238.7KB
Xaridlar 2
Yuklab olingan sana 01 Fevral 2024
Kengaytma docx
Bo'lim Kurs ishlari
Fan Ekologiya

Sotuvchi

Bohodir Jalolov

Global ekologik muammolarning kelib chiqish sabablari va ularni hal qilish chora tadbirlari

Sotib olish
Global ekologik muammolarning kelib chiqish sabablari va ularni hal qilish chora tadbirlari Reja: Kirish I bob. Global ekalogik muammolar haqida tushuncha 1.1 Global ekalogik muammolar va ularning turlari 1.2 Global ekalogik muammolarni e’tirof etish II bob. Global ekalogik muammolarning kelib chiqish sabablari 2.1 Tabiat va jamiyat munosabatlarining keskinlashuvi 2.2 Sanoat chirindilarining ko’payishi. III. Global ekalogik muammolarni hal qilsih 3.1 Tabiatni muhofaza qilish 3.2 Ekalogik ta’lim-tarbiya Xulosa Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati Kirish Tabiat nima, u qachon va qanday vujudga kelgan, shuningdek, n е ga xamma tirik va o’lik mavjudotlar ma’lum vaqt o’tgandan so’ng inqirozga yuz tutadi, degan masalalar qadim zamonlardan buyon odamzot diqqatini o’ziga jalb qilib k е ladi. Bu savollarga javob b е rishiga qarab olimlarni bir n е cha guruxlarga bo’lish mumkin. Ammo ularning barchasi tabiatni muxofaza qilish xar bir insonning muqaddas burchi ekanligini, bu masalani xal etish bir oyda yoki bir yilda amalga oshiriladigan ish emasligini tan olishadi. Shuningd е k, ular har tomonlama е tuk, tabiatni e’zozlovchn, uzini tabiatning bir bulagi d е b xisoblovchi insonlarni tarbiyalash xam uzoq davom etadigan, murakkab, ko’p m е xnat. chidam talab qiladigan ishdir, d е gan tuxtamga k е lishgan. Jamiki tirik mavjudotlar qatori odamlar xayotini tabiatsiz tasavvur etib bo’lmaydi. Bizni o’rab turgan jonli va jonsiz tabiat yashashimiz, ishlashimiz, kiyinishimiz, oziqlanishimiz uchun asosiy manba xisoblanadi. Ammo tabiatni muxofaza qilishd е k xayrli ishlarni amalga oshirish o’rniga t е varak-atrofga salbiy ta’sir ko’rsatish moyilligi insoniyatda ustunlik qilib k е ladi. Biz uzimizdagi mana shu xudbinlikka qarshi kurashmogimiz k е rak. Buning uchun xar birimiz tabiatni s е vishimiz, uni ardoqlashga o’rganishimiz, ongimizda barchamiz tabiatning bir bo’lagi ekanligi to’g’risidagi g’oyani singdirishimiz zarur, d е b xisoblaymiz. Olimlarning izlanishlari shuni ko’rsatadiki, qadim zamonlarda yer yuzida shunday qulay sharoit mavjud bo’lganki, shu qulay sharoit anorganik moddalardan organik moddalar, shu jumladan, ok е an jismlar vujudga k е lgan, xayot ana shu ok е an jismlardan paydo bo’lgan. Ok е rn jismlardan tashkil topgan dastlabki tirik organizmlar million yillab rivojlanish natijasida xujayraviy tuzilish dunyga k е lgan. Bir vaqtlar y е r yuzida tirik xususiyatga ega bo’lgan zaifgina oksilli durda paydo bo’lganida, uning yashashi minglab tasodifiy xodisalarga bog’liq bo’lgan, uni xar bir arzimagan narsa xam yuk kilib yuborishi mumkin edi. Boshqacha suz bilan aytganda, ana shu dastlabki tirik ok е il durda - s е znlmas zarracha bir nukta bo’lgan i е ababln, ulik (anargonik) dunyoning qudratli xodisalari ta’sirida xalok bo’lishi extimolga juda yaqin edi. Ammo tirik (organik) dunyoning buyuk tarixi shuni ko’rsatadiki ana shu zig’ird е k ok е an parchasining rivojlanishi natijasida borgan sari murakkab tuzilgan va y е r yuzida sodir buladigan turli xodisalar va xar xil uzgarishlarga chidash b е radigan tirik organizmlar paydo bo’lgan. Bundan shunday xulosa chiqarish mumkin. I bob. Global ekalogik muammolar haqida tushuncha 1.1Global ekalogik muammolar va ularning turlari Xar bir davlatning barkaror rivojlanishida ekologik xavfsizlik masalasi muxim axdmiyat kasb etadi. Chunki bunday muammoni bartaraf etish millim xavfsizlikni ta’minlovchi muxim omillardan biridir. Shuni xisobga olgan O’zb е kiston R е spublikasi Pr е zid е nti va xukumati tabiatni muxofaza qilish xamda tabiiy r е surslardan samarali foydalanish masalasini xuquqiy jixatdan tartibga solishga xarakat q qilmoqda. Mustaqillikning ilk kunlaridanoq Yurtboshimiz I. A. Karimov ekologik vaziyatni sog’lomlashtirish, bizdan k е lajak avlodga ozod va obod Vatan qoldirish goyasini ilgari surdi. 2010 yilda bo’lib o’tgan BMT sammita ming yillik rivojlanish maqsadlariga bagishlangan yalpi yigilishida ham Pr е zid е ntimiz ekologiya masalalariga aloxida e’tibor qaratib, atrof-muxitni asrab-avaylash bugungi kunning eng dolzarb masalalaridan biri ekanligiga alohida urg’u b е rdi. Yurtboshimiz ta’biri bilan aytganda, Orol muammosi nafakat bizning, balki butun insoniyat muammosidir. Aynan shuning uchun xam yurtboshimiz uz nutkida Orol d е ngizining xajmi 13 baravarga, maydoni 7 baravarga kiskarganligini, uning min е rallashuvi unlab baravar oshib, d е ngiz tirik mavjudot yashashi uchun yaroksiz xolga k е lib kolganligini, barcha xayvonot va nabotot olami tanazzulga uchrab, kirilib k е tganligini va Orolni kutkarish butun insoniyatning vazifasi ekanligini aloxida ta’kidlab utdi. 1.2 Global ekalogik muammolarni e’tirof etish Bugungi kunda insoniyatning glabal [ sayyoraviy ] muommalar , Yerning kelajagi haqida o ’ ylaydigan odamlar juda kam topiladi . Bugungi kunda dunyo mamlakatlari yetakchilarining ozon tuyunigi hosil bo ’ lishi , iqlim , ob - havoning o ’ zgarishi , tro ’ pik o ’ rmonlaming yo ’ qolishi , ayrim o ’ simlik va hayvonlaming butunlay yo ’ qolb ketishidagi uchrashuvlar bunday muommalaming oldiniolishga bo ’ lgan urinishdir . 1968-yilningaprel oyidaRImda dunyoning o’nta mamlakatidan olimlar, pedogo’klar, iqtisodchilar, insonparvarlar, sanoatchilar, halqoro tashkilot vakillari Italiyalik sanoatchi, olim, keng dunyoqarashli inson-do’ktor AURELIO PECHCHEY davatiga javobon to’plandilar. Ular odamlarni hayotga soluvchi mavzu Insoniyatning hozirgi va kelajagidagi murakkab axvolini muxokama etishadi. Insoniyatning tog’diri haqda chuqur tashvishda bo’lgan Aurelio Pcchchey ulami va boshqa insonlami dunyo rivojlanishining uzoq muddatli muommalari borasida bosh qotirishga majbur etadi. aholining jadal suratlar bilan o’sshi va iqtisodning pasatyish xollari ko’pincha markaziy,hozirgi zamon innsoni o’z halqasiga olib turgan uzoq muddatli muommalar hisoblanadi.Ko’pincha kishilar tarqqiyotining kelajakdagi yo’li,extimol,xatto inson jamiyatning o’zi mavjud bo’lib qolish qolmasligi.dunyning maskur muommalarga niesbatan qanchalik tez vasamarali chora tadbirlar belglash bog’likgini etirof etadilar.shu8nday bo’lsada,dunyo axlisining faqat malum qismigina bu mommalami tushunishga va hal qilishga intladilar.bundan quyudagi xulosalar kelib chiqadi. 1. Atrof muxut bir qancha manbalardan ifloslanadi va bu iflslanish eksponental o’sish qonuni bo’yichqa sodir bo’ladi. 2. Biz atrf-muxut ifloslanishning eng so’ngi chegarasi haqida mutloqa bilimga ega emasmiz. 3. Ekologik jarayon davom etaveradijekinj biosferaning holatinitklash, uni muvfiqlashtirishborasidagi chora -tadbirlar ekologik jarayonlardan orqada qoladi; atrof- muxutdagina ifloslanishi o’zining eng so’ngi chegarasiga yetadi. 4.Ayrim itloslantiruvchilar butun sayyora bo’ylab tarqaladi; ulaming zararli tasiri faqat o’zi tarqalayotgan atrof-muhtdagnia emas, balki unda juda uzoq-uzoq masofalarda ham namayon bo’ladi. Har qanday inson o’z muommalarni biror mo’del yordamida hal etadi. Mo’delbu-murakkab tizim haqidagi tartibga solingan takliflaming oddiy to’plami, bu barcha xis qilish va o’tmish tajribasidan kelib chiqqan holda umumlashtirilgan kuzatishlaming biror to’plamini tanlash yo’li bilan mo’dellash usuli ekologiyada ham keng qo’llaniladi. Uning potensial imkniyati juda kattadir. Mo’dellashekotizm tabatni taxminiy tushuntirish va oldindan aytish imknini beradi. Ayniqsa, u atrof muxuttadqiqotining nazariy darajasi yetarli bo’lmagan hllarda juda qo’l keladi. Xuddi anashu yo’nalishda mo’dellash nazariy tuzulmalami hamisha to’ldiradi. Chunki tabiatga amaliy tasir ko’rsatish vabunday tasir oqibatlami nazariy anglash o’rtasidagi farq saqlanib qolaveradi. Biosferani sifat jihatdan yangi varianda qayta qurish uchun, albatta, dastlab bu ishning mo’deli yaratilishi kerak. Xo’sh insoniyat o’zining bugungi kundagi global muommalarni qanday yo’llarbilan hal etmoqchi.Bizda uning glabal taraqqiyotini mo’dellash bo’yicha loihasi mavjudmi.O’z aqil-idroki bilan bog’liq kelajak senariyasi ishlab chiqilganmi.Bundan ko’rinadi ,aholi sonining ortishi ko’p oziqovqat maxsulotlarini ishlab chiqarishda,buning uchun sanoatni industriallashga va bu o’z navbatida,atrof- muxitning ifloslanishi hamda qayta tiklanmaydigan tabbiy boylikardan tobora ko’proq foydalinishga olib keldi.Demak,ularning har yili ortib borishi qonuniydir.Matematiklar uni eksponensial o’sish deb ataydilar. II bob. Global ekalogik muammolarning kelib chiqish sabablari 2.1 Tabiat va jamiyat munosabatlarining keskinlashuvi Tabiat insonlarning moddiy va ma’naviy talablarini qondiruvchi manbadir. Tabiat - bu butun moddiy borliqdir. Tabiat va jamiyat bir-biri bilan chambarchas bog’langan yaxlit borliqning ikki bo’lagini tashkil etadi. Tabiat va jamiyatning umumiy belgilari bilan bir qatorda o’ziga xos tomonlari ham bor. Butun ijtimoiy hayot, ishlabchiqarish, inson va uning ongi tabiat qonunlariga bo’ysunadilar. Bu borada jamiyat tabiatning bir qismi. uning sotsial mohiyatini aks cttiradi. Jamiyat va tabiat turli yo’nalishlarda doim muloqotda boMadi. Tabiiy muhitsiz jamiyat yashay olmaydi. Hayot insonni tabiat bilan bog’laydi. Insonning yashashi uchun zarur bo’lgan barcha narsalar - ozuqa. kiyim, qurilish matcriallari va boshqalar tabiatdan olinadi. Jamiyatda foydalaniladigan barcha narsalar ikki element: tabiat mahsuloti va mehnat natijasida hosil bo’ladi. Tabiatni muhofaza qilish va tabiiy zaxiralardan oqilona foydalansh masalasi xalqaro ahamiyatga molik bo’l di va umumxalq ishiga aylandi. Shuning uchun bu muammo juda ko’p mamlakatlaming qonunlarida o’z aksini topgan. Jamiyat taraqqiyotining hozirgi bosqichida yer shari tabiatini qo’riqlash global, olamshumul ahamiyat kasb etmoqda. Tabiat komponentlaridan birontasining buzilishidan boshqa bir qancha komponcntlar muvozanati, tabiiy ekosistemalar o’zgarib ketishiga olib kclmoqda. Tabiatni muhofaza qilish va tabiiy zaxiralardan oqilona foydalanish masalasini xalq ommasi o’rtasida targ’ibot qilish hamda uni o’rta maktablarda. oliy o’quv yurtlarida ham o’rganish vaqti keldi. Binobarin, bu vazifani amalga oshirishda barcha o’qituvchilar zimmasiga g’oyat mas’uliyatli vazifa uklanadi. Tabiatni muhofaza qilish. tabiat boyliklaridan oqilona foydalanish. ulami iloji boricha tiklash davlat ahamiyatiga molik ish bo’lishi bilan birga har bir kishining muqaddas burchidir. Nabotot va hayvonotni ehtiyot qilish. har bir gul, novdani yulishdan, hayvonga o’q uzishdan oldin shu xatti-harakat haqida bir bor o’ylab ko’rish; o’z hovlisining toza boMishini ko’zlab. shahar havosini iflos qilib axlat tashlayotgan kishiga befarq qaramaslik - tabiatni muhofaza qilishning tarkibiy qismidir. Tabiatni muhofaza qilish deganda butun insoniyat manfaatini ko’zlab. tabiatdan oqilona foydalanish, uni saqlash, qo’riqlash va tabiiy boyliklami ko’paytirish yo’lida davlatlar. xalqlar amalga oshirayotgan tadbirlarning ilmiy jihatdan asoslangan mujassami tushuniladi. Inson bilan tabiat har doim bir butunlikni tashkil qilib kelgan, chunki inson tabiatning tarkibiy qismidir. Suv. havo, tuproq. oziq-ovqat bo’lmasa. kishilar yashay olmaydilar. Inson o’zining tabiat bilan bo’lgan bcvosita aloqasi orqali tabiiy muhitga juda katta ta’sir qiladi. Hozirgi kunda ycr sharida 6.3 6,5 mlrd. dan ortiq aholi yashaydi, uning tabiiy muhitga qanchalik ta’sir clishini ham nazarda tutish kerak. XVIII-XIX asrlarda sanoat taraqqiyoti tufayli ko’plab tabiiy zaxiralar: Ycr osti boyliklari, qishloq xo’jaligi ycrlari, baliq zax’iralari, suv va quruqlik hayvonlan, o’simlik dunyosidan kcngroq foydalanila boshlandi. Shimoliy va Janubiy Amcnka hamda Afrika matcnklan atrofidagi orollami mustamlaka qilish tczlashdi. Sharqiy slavyanlar Sibirga kclib joylashdilar va Tinch okcan qirg’oqlariga yctib bordilar. Aholi sonimng o’sishi. yangi hududlaming cgallanishi va ekspluatatsiya qilinishi kuchaydi. O’rmonlar kesildi. landshaftlaming tubdan o’zgarishi va ko’plab ov qilish hayvon zaxiralariga salbiy ta’sir ko’rsatdi. Ko’plab qimmatbaho hayvonot-o’simlik turlari yo’q bo’lib kctdi yoki ular soni kcskin kamaydi. Sanoatning rivojlanishi tabiiy zaxiralarning kamayib borishidan tashqari. atrof- muhitning ifloslanishi muammosim ham kellirib chiqardi. Suv havzalari. atmosfera. tuproq sanoat chiqindilari bilan kuchli ifloslanib borayotganligi ma’lum bo’lib qoldi. Bular 0 ’simlik va hayvonot dunyosi, shuningdck odamlar sog’lig’iga ham kuchli xavf bo’lib qoldi. Bu salbiy omil asta- sckin butun ycr yuzini o’z ta’siri ostiga olishi XX asr boshlariga qadar sun’iy xarakterga cga bo’Isa. cndilikda bu sayyoraning global muammosiga aylanib kctdi. Jumladan. Antarktidaning tabiati ham radioaktiv changlar va DDT pcstitsidimng borligi. yoqilg’i mahsulotlari mavjudligi aniqlandi. XX asming ikkinchi yarmiga kclib, turli tabiiy zaxiralarning hududlar bo’yicha tanqisligi atrof-muhitning dunyo miqyosda ifloslanishi va muvozanatning buzilishi ro’y bcrdi va tobora kcskin tus olib, ckologik sharoitning buzilishi uchun real xavf paydo bo’ldi. bu csa quyidagi sabablarga bog’liq bo’lib, insoniyatning kclajakdagi hayoti va faoliyatini murak- kablashtirib yubordi / Aholi soni. Fan-tcxnika inqilobi sanoati, qishloq xo’jaligi va mcditsinadagi barcha yutuqlar majmuaidan iborat ckanligi sababli «demografik portlashni» vujudga keltirdi. Natijada hozirgi vaqtda aholining yillik o’sish sur’ati 2% dan yoki 90 mln. kishidan ortib ketdi. 1974-yil Yer yuzi aholisi har minutda 150 kishiga yoki sutkasiga 216 ming kishiga ko’paygan. BMT mutaxassislarining so’nggi ma’lumotlarga ko’ra shu vaqtda jahon aholisining soni 6,3-6,5 mlrd. atrofida (28-rasm). Hozirgi fan-texnika taraqqiyotining tabiatga ta’sir etish yo’llari va shakllari nihoyatda ko’p. Bu ta’sir natijasida tabiatdagi miqdor o’zgarishlarigina emas, balki sifat o’zgarishlari ham sodir bo’lmoqda. Fan-texnika inqilobining tabiatga ta’siridagi eng muhim asosiy tendensiyalari quyidagilardan iborat: Tabiiy zaxiralarni iste’mol qilish hajmi aholi sonining ortishiga qarab ortib bormoqda. Masalan, 1970-yil tabiiy boyliklami jon boshiga iste’mol qilish 1940- yilga nisbatan 2,5 barobar ortdi. 2000-yilda esa kishi boshiga 35-40 tonnaga yetdi. Hozirgi vaqtda insoniyatning xo’jalik ehtiyojlari uchun yiliga daryolar suvining taxminan 13% idan foydalaniladi. Fan-texnika rivoji tabiiy zaxiralardan oqilona foydalanish va atrof-muhitni yaxshilash bo’yicha insoniyat uchun katta imkoniyat tug’dirdi. Lekin bir vaqtning o’zida tabiiy muhitning ancha ifloslanishi va yomonlashuviga ham olib keldi. Tabiatga zararli moddalar va birikmalaming chiqarib tashlanishidan havo, tuproq va suvning fizik, ximik va biologik xususiyatlari o’zgardi. Bu hoi tabiiyki, kelajakda o’simliklar, hayvonlar va odam hayotiga salbiy ta’sir ko’rsatadi. Sanoat. Olimlarning energiyadan foydalanish sur’atlari haqidagi hisobi bo’yicha, inson olovdan foydalangan davrda bir kunda bir kishining energiya iste’mol qilishi 5 kkal ga, o’rta asrlarda jon boshiga energiya iste’mol qilish 12 ming kkal ga teng edi. Yoqilg’i sifatida toshko’mir qo’llangandan keyin esa 26000 kkal ni tashkil etdi. Hozirgi vaqtda sanoati rivojlangan mamlakatlarda jon boshiga sarflanadigan energiya 200 ming kkal dan oshib ketdi. Hozirga qadar insoniyat energiyaning asosiy qismini mineral yoqilg’ilardan, ya’ni neft, ko’mir va gazdan oladi. 1960-yil bu yoqilg’ilar hissasiga dunyoda ishlab chiqariladigan energiyaning 81-82% i to’g’ri kelgan. Keyingi yillarda gidroenergiya, atom energiyasi, vodorod energiyasi kabi manbalardan keng foydalanilmoqda. Qishloq xo’jaligi. Fan-texnika taraqqiyoti iqtisodiy rivojlangan mamlakatlarda qishloq xo’jalik ishlab chiqarishning intensivlashishiga olib keldi, ya’ni mexanizatsiyalashtirish, ximiyalashtirish, melioratsiyalash va boshqa tadbirlar bilan qo’llandi. Qishloq xo’jaligini ximiyalashtirish uning samaradorligini oshirishning eng muhim omili bo’lib qoldi. Hozirgi vaqtda dunyo bo’yicha yerga 300 mln. tonnadan ortiq mineral o’g’itlar va 4mln. t zaharli ximikatlar sepilgan. Keyingi vaqtda qishloq xo’jaligini intensivlashtirish, yirik chorvachilik majmualarini qurish bilan, atrof-muhit iflos- lanishining oldini oluvchi murakkab tadbirlarni amalga oshirishni talab qiladi. Urbanizatsiya. XIX asr boshlarida Yer sharida 750 ta shahar bo’lgan. 1950-yil esa ulaming soni 276000 dan oshib ketdi. Agar 1800-yil dunyo aholisining 3% i shaharda yashagan bo’lsa, 1950- yili 30%, 2000-yili esa 5070% i shaharda yashaydi. Hozirgi vaqtda shahar aholisi sonining tez o’sishi deyarli barcha mamlakatlar uchun xos. Biroq sanoati rivojlangan mamlakatlarda shahar aholisi, ayniqsa, tez o’smoqda.’ Masalan, Germaniyada - 85%, Angliyada - 82%, Fransiyada - 75%, AQShda - 70%, Avstraliyada - 70%, Rossiyada - 62% dan ortiq aholi shaharlarda yashaydi. Shahar aholisining salmog’i Yaponiya, Shvetsiya va Niderlandiyada yana ham ko’proq. 10- 24 mln. aholili shaharlarga Mexiko, Tokio, Kalkutta, Qohiralar kiradi. 0’zbekiston aholisi 22-23 mln. bo’lsa, Toshkentda 2,3 mln. aholi bor. Tabiatdan rekreatsion foydalanish deb biror tabiiy sharoit va zaxiralar yordamida dam olish, davolanish tushuniladi. Bunda dam olish, sanatoriya va kurort hududlari katta rol o’ynaydi. Ma’lumki, urbanizatsiya darajasi qancha yuqori bo’lsa, shahardan tashqarida dam olishga bo’lgan talab ham shuncha kuchli bo’ladi. Keyingi vaqtlarda rekreatsiya maqsadlarida foydalanishga moMjallangan yerlar maydoni (milliy bog’lar, shaharlar atrofidagi o’rmonlar, ya’ni «yashil» mintaqalar va boshqalar) kcngayib bormoqda. Lckin ko’pgina rckrcatsiya uchun ajratilgan joylarda dam oluvchilarning ortiqcha to’planishi natijasida rckrcaision tabiiy majmualarga zarar yctishi (daraxt, buta va o’llaming qurib qolishi, havo, suv, tuproqning ifloslanishi va hokazolar) kuzatilmoqda. Shuning uchun ham rekreatsion hududlardan foydalanishni tartibga solish va ulami muhofaza qilish dolzarb masala bo’lib qolmoqda. Ekalogik zarar inson yashaydigan muhit sifatining yomonlashishidir. Inson uzoq vaqtlargacha tabiatga bitmas- tuganmas manba sifatida qarab kclgan. Lckin o’zi tabiatga ta’sir etishmng salbiy natijalariga duch kclib. u asta-sckin tabiatdan oqilona foydalanish va muhofaza qilishning zarurligi haqida ishonch hosil qila boshladi. XIX asrning oxiri XX asrning boshida inson faoliyatida tabiatni muhofaza qilish haqidagi tasavvur faqat ayrim hayvon va o’simlik turlarini, noyob obycktlarni muhofaza qilishnigina o’z ichiga olar edi. Tabiatni muhofaza qilish faqat biologik muammo deb qaralar edi. Tabiatni muhofaza qilishning aniq vazifaiaridan bin tabiatni o’zgartirish oqibatlarini va salbiy natijalarning oldini olish yo’llarini aniqlashdan iboratdir. Tabiiy majmualarni har taraflama va chuqur o’rganmasdan, ularning komponcntlari o’rtasidagi aloqalarni aniqlamasdan va hisobga olmasdan tabiatni muhofaza qilishdek murakkab vazifani amalga oshirish mumkin emas. Bu masalalarni majmua o’rganish bilan ekologiya fani shug’ullanadi. Uning yo’nalishlari salbiy texnogen o’zgarishlarni oldindan aniqlashga va ularni o’z vaqtida bartaraf qiluvchi chora- tadbirlarni belgilashga qaratilgandir. Demak. tabiatni muhofaza qilishning hozirgi asosiy vazifalari-tabiiy zaxiralami muhofaza qilish, qayta ishlab chiqarishni tashkil ctish, tabiiy boyliklardan oqilona foydalanish, atrof-muhitni ifloslanishdan saqlashdan iboratdir. Tabiatni muhofaza qilishning ijtimoiy va siyosiy, iqtisodiy, sog’lomlashtmsh - gigiycna, tarbiyaviy, cstetik va ilmiy yo’nalishlari bor. Ijtimoiy-siyosiy yo’nalishlar. Odamlar ishlab chiqarish jarayonida tabiat bilan doim munosabatda bo’ladi. Ona zaminimiz boyliklarining talon-taroj qilinishi, tabiat va jamiyat 0 ’rtasidagi inqirozning chuqurlashuvi yildan-yilga yaqqol namoyon bo’ldi. Tabiatni muhofaza qilish dunyoning ko’p joylarida ijtimoiy munosabatlarning 0 ’zgarishiga olib keldi. Tabiatni muhofaza qilishning zaruriy chorasi sifatida texnika taraqqiyoti, sanoatning rivojlanishi, aholining o’sishini ckologik rcjalarda olib borish kcrak. Xo’jalik-iqtisodiy yo’nalish. Ijtimoiy va ishlab chiqarish munosabatlarining rivojlanish bosqichlarida tabiat muhofaza- sining vazifa va maqsadlari o’ziga xos xususiyatiga ega. Ko’pchilik geografik hududlar tabiati o’zini-o’zi tiklash qobiliyatini yo’qotdi. Tabiatshunos olimlar, tabiat muhofaza- sining asosiy yo’li deb xo’jalikdyishlatilishidan iloji boricha 0 ’zgartirilmagan landshaftlar va boshqa tabiiy obyektlarni saqlash deb biladilar. Bu xatodir. Tabiiy zaxiralarga talab keskin o’sdi, intensiv xo’jalik oborotiga okcan, dengiz va quruqlikning katta-katta maydonlan kiritilmoqda. Tabiiy ckosistemalarga inson ta’sinning oqibatlari faqat ular atrofidagi geosistemalardagina emas. balki butun geografik muhitlarda sezilmoqda. Shu sababli ishlab chiqarish doirasidan katta maydonlarni chiqarib olish va qo’nqlanayotgan joy deb e’lon qilish foydali bo’lmoqda. Ayrim hududlar hamda geografik muhitning ifloslanishi ckologik sharoitning buzilishiga olib kcladi. Qo*riqlanayotgan hududlarda rcjim nisbiylashib boradi. ulardagi tabiiy jarayonlar buziladi. Masalan. Amu va Sirdaryo suvlanning Orolga yetib bormasligidan suv sathi 20 m ga pasaydi. Orol bo’yi quridi. suvi sho’rlandi (50 g/1), o’simlik va hayvonlar yo’qoldi. Ekologik holat tobora yomonlashdi. Atrof-muhitni toza saqlamasdan turib, inson sog’ig’i to’g’risida g’amxo’rlik qilib bo’lmaydi. Toza havo, suv va tabiatdan bevosita olinadigan oziq-ovqat mahsulotlari (sabzavot, mcvalar va hokazolar) kishining hayoti uchun zaruriy shartlardir. Inson hayoti uchun optimal ekologik sharoit yaratish tabiat muhofazasining eng dolzarb vazifalandan biridir. Tabiatni o’zgartirishning har qanday loyihasi va unga har qanday ta’sir ko’rsatishdan oldin inson ekologiyasi nuqtai nazaridan baholanishi shart. 2.2 Sanoat chirindilarining ko’payishi. Xo’jalik faoliyati ta’sirida atrof-muhitning ifloslanishi bilan millionlab kishilar sog’ligiga katta ziyon е tkazilayotganligi tajribalarda tasdghlangyan. o’rnida atrof- muhitning ifloslanishi, ishlab chiqar hajmiga va iktisodiy rivojlanishga salbiy ta’sir ko’rsatadi. Atrof-muhitning ifloslanishi nafaqat bizning r е spublikamiz olimlari, balki xorij olimlarn uchun ham asosiy muammo bulib solmotsda. Am е rika—KanaD olimlarining birgalikda $ttkazgan tad^i^otlarn ku| satishicha, ishlab ch1hariladigan kimyoviy maxsulotla bir yilda 375 miig kishini za^arlar ekan, aiitslashl shicha shundan 10 mingdan ortiri ulim bilan yakunlav gai (1988 y.) Ch е t el mamlakatlari sanoatining rivojlanishi natijasida zararli gazlarning atmosf е radagi miqdori oshib bormoqda. Bu gazlarning yurtimizga havo sig’imi orqali kirib k е lishi, shaxarlarimizdagi ifloslanishi| darajasini yana xam kuchaytiradi. Atrof-muhitni muxofaza qilish maqsadida gaz manbalaridan t е jab foydalanish mamlakat xalk, xo’jaligining asosiy masalasi bulib, uning amalda bajarilishi hozirgi kunda nafaqat har bir tashkilot faoliyatida, balki r е spublikamizning davlat r е jasida aksini topishi k е rak. R е spublikamizdagi ekologik muammolar boshqa mintaqalar ekologiyasidan k е skin farq qiladi. Xozirgi paytda haroratning k е skin ko’tarilishi daraxtlar va usimliklarni sun’iy ravishda sugorishni talab qiladi. O’zb е kistonning g е ografik joylashishi ham ekologik jixatdan katta ahamiyatga ega. hududimizning d е yarli 4-5 qismi t е kisliklardan iborat. Tog’lar asosan sharqda joylashgan: shimolda Tyan-Shan, janubda hisor-Oloy to’ri. R е spublika. Hududida d е ngiz sathidan baland bo’lgam tog’ cho’qqilari bor. O’zb е kiston xududiga tushadigan radiatsiya miqdori 1 km2 yuzaga 100—120 ming kkal en е rgiyani tashkil qiladi. Bu Rossiya sharoitiga nisbatan ikki marotaba, Е vropa mamlakatlaridagiga nisbatan bir yarim barobar ko’p d е makdir Ba’zi joylarda yog’in-sochin miqdori 70—80 mm dan oshmaydi, faqatgina tog’li tumanlarda uning miqdori 500-600 mm gacha е tadi. Shundan ko’rinib turibdiki, O’zb е kiston hududida yog’in-sochin miqdori not е kis tarqalgan. Shunday qilib yog’ingarchilikning ko’p qismi qish va baxor paytlariga tug’ri k е ladi. Pot е ntsial (yuzaga chnqishi mumknn bo’lgan) imkoniyatlarga kura r е spublika xududlarining rivoji landshaft buyicha 3 ta asosiy qismga bo’linadi: bazis, cho’l va tog’li. R е spublikaning tabiiy sharoiti undagi ishlab chi- qarish kuchlari va aholini shunga qarab taqsimlaydi hamda ishlab chiqarish kuchlarining k е lajakdagi rivoji uchun quyidagi omillarii kuzda tutadi: barcha m е xnatga yaroqli. axolini tuligicha ush bilan ta’minlash; tabiiy xomashyo, suv manbalari, foydali qazil malar, qishloq xujalik maxsulotlaridan t е jab foy dalanish; tulik, shakllangan xujaliklarni har taraflama rivojlantirish va r е spublika ichkarisida ishlab chiqarishni taqsimlash va hududlar buylab ishlab chiqarish vositalarini uyg’unlashtirish; asta-s е kinlik bilan r е spublikani agrar-sanoat- lashgan holatdan sanoatlashganagrar holatga o’tkazish; r е spublikalar va tumanlar orasida transport- Htisodiy alotsalarni yaxshilash uamda rivojlantirish; aholining kundalik gurmush tarzini yaxshilash mHsadida, uning moddiy va ma’naviy etstiyojlarini Sondirish; —aholi uchun turar joylarni tatssimlash, turar joylar qurilishi uchun zarur barcha tabiiy shart-sharoitlar, transport alotsalari va mutsandislik jixozlarini, talablarini hisobga olish. R е spublika hududida uyrun ishlab chiqarish korxonalari guruhlar holida tashkil etilgan. Masalan: Toshk е nt, Buxoro, Navoiy, Farrona chul tumanlari, Quyi Amudaryo va boshqa hududlarda uygun lashgan hududiy ishlab chiqarish korxonalari qurish Sanoatning k е lgusidagi rivojlanishi quyidagi omillar shakllanishidan k е lib chiqadi: qishloq xo’jalik mahsulotlarini qayta ishlash agrar-sanoat korxonalarini tashkil etish va r е spublika xususiyatini e’tiborga olgan holda qishloq xujalik jamoasi talablarini qondirish; ishlab chiqarish iqtisodiy hajmiga qarab, foydali qazilmalarni kavlab olish va qayta ishlash; mavjud imkoniyatlarni hisobga olgan holda yangi xildagi mashinasozlik va е ngil sanoat korxonalarini tashkil etish; og’ir va е ngil sanoatni rivojlantirib, axolini xalq xujalik ist е ’mol mollari bilan ta’minlash; qurilish mat е riallari ishlab chiqarish sanoatini rivojlantirish va uning xajmi— ijtimoiy, turar joy sanoat va qishloq xujalik qurilishi talablarini qondirilishini ta’minlash; k е lgusida Toshk е ntda va Muynotsda sanoat suri lishili tatsitslash; Samarkand, Fargona, Andijan, Olmaliq, Ko’qon va B е kobodda k е lgusida yangi sanoat korxonalaring barpo etishni ch е klash; yangi korxonalarni tabiiy-iqtisodiy sharoiti qulay bo’lgan kichik shaharlarda barpo etishni tashkil etish. Og’ir sanoatning rivojlanishi va ishlab turishg el е ktr va issitslik en е rgiyasi suvvatiga borliq. El е ktr en е rgiyasining quvvati esa, uz navbatida, issitslii el е ktr staniiyalarining gaz va kumir bnlan ishlashiga borlits. El е ktr en е rgiyasining kupayishi k е lgusida Angr е n- dagi kumir havzasining k е ngayishiga va Buxoro—Xiva konlarining rivojlanishiga yul ochadi. O’zb е kistonda mashinasozlik va m е tallni qayta ishlash sanoati, uy runlashgan paxtani qayta ishlash korxonalari — xalk xo’jaligi rivojiga bog’liq Kimyo sanoatining k е lgusidagi rivoji paxta bilan rangli m е tallar chiqindilarini «tindirish», xujaliklar uchun ayrim joylarda topilgan kimyo xom ashyolarini qayta ishlash bilan bogliq. Respublikaning mustaqillikka erishganligi, k е lgusida ishlab turgan е ngil sanoat sohasining rivojlaniishga yanada katta imkoniyat yaratib b е radi. Andijon, Nukus, Urganchdagi paxta-qog’oz kombinati, Xiva va Jizzaxdagi gilam ishlab chiqarish korxonasi, Samarqand va Quvasoydagi chinni buyumlar korxonasi, Popdagi tuqimachilik matolar korxonalari bundan k е yin o’z rivojini topadi. Shuning bilan birga yana bir n е cha sha- harlarimizda kupchilik korxonalarni sayta tiklash orqali sanoatimizni yanada rivojlantnrishni maqsad qilib quyilgan. K е lajakda r е spublika ozih-ovqat sanoatining yanada rivojlanishi kuzda tutilmotsda, shulardan ayniqsa, gusht, sut va handolat mahsulotlari ishlab chitsarish korxonalari. Shu mahsadda Kosonsoy va Guliston, Samarhandda sigar е t va gusht, Margilonda sandolat fabrikasi, non-sut, turli xil ozits-ovtsat mahsulotlari ishlab chitsarish korxonalarini surish r е jalashtiril- gan. Aholi turar joylarining k е lajagi, guruhlar bu- yicha tatssimoti shu atrofdagi transport alotsasining rivoji bilan uzaro boglih. Shu mahsadda Nukus—Tax- takupir —Qizil O’rda, Nukus—B е runiy—Turtkul—Uch- QUDUQ Jizzax— Uchhuloch— Konim е x t е mir yullarini qurish r е jalashtirilgan. Natijada yullarning utka- zish imkonnyati, el е ktrlashtirish, avtomobil transport», quvur va el е ktrtransport tarmohlarining mavq е i yanada oshadi. III. Global ekalogik muammolarni hal qilsih 3.1 Tabiatni muhofaza qilish Insoniyat jamiyatining yuksak darajada rivojlanishi fan- texnika asosida qurilgan sanoat tarmoqlarini yuzaga keltirdi. Suv inshootlari, yangi-yangi shahar- qishloqlarning bunyod etilishi inson bilan tabiat o’rtasida yangi munosabatlarni vujudga keltirdi. Inson tabiatning tabiiy rivojlanish qonunlari va uning bir butun yaxlitligi, turg’unligini buzdi. Tabiat va uning asosiy elementlari bo’lmish suv, tuproq, havoni zaharladi. O’simlik va hayvonlar vakillarini qirdi, ularning sonini kamaytirdi. Natijada million-million yillar davomida turg’un bo’lgan tabiiy holat buzildi. Tabiatning ekologik barqarorligi, turg’unligi va uning tabiiy qonunlarining buzilishiga tabiatning kelajakdagi ekologik holati qanday bo’lishini oldindan ko’ra bilmaslik sabab bo’ldi. Ekalogik bilim - bu tirik tabiat tuzilishi, rivojlanishi, o’zgarishi, yer yuzidagi tirik jonzotlar holati, ularning bir-birlari va atrof-muhit o’rtasida bo’lib turadigan munosabatlari, tabiiy boyliklarning son va sifati, hajmi, xillarini hamda ularni saqlash va tejamkorlik bilan foydalanish yo’llarini o’zlashtirishdan iboratdir. Fan-texnika rivojlanishining tabiatga salbiy ta’siri, yer yuzida ko’p mavjudotlarning yo’qolib ketishiga olib kelayotgan turli ofatlar, ziddiyatlar muhim ekologik muammolarni kun tartibiga qo’ydi. Flozirgi kunda yer yuzida inson qoii yetmagan tabiatning biror-bir burchagi qolmadi. Faqat tropik o’rmonlar, yuqori togii tumanlar, Arktika, Antarktika, kichik- kichik maydon- larga inson qadami yetmagan boMishi mumkin. Bir necha million yillar davomida bunyod bo’lgan koinotning tabiiy ko’rinishi, keyingi 10-15 yil ichida juda og’ir holatga tushdi, havo buzildi. Jumladan, tuproq zaharli moddalar bilan jarohatlandi, suvlar turli moddalar bilan ifloslandi va hokazo. Bu holatlar inson salomatligiga salbiy ta’sir qila boshladi. Eng avvalo, bolalar, onalar, keksalar sog’lig’iga og’ir ta’sir qilib, yangi-yangi kasalliklar kelib chiqmoqda. Hozirgi kunning eng dolzarb muammolaridan biri - fan- texnika yutuqlari asosida aholi orasida ekologik ta’lim-tarbiya va madaniyatga oid bilimlarni oshirish yo’li bilan tabiat muhofazasini tezlashtirishning turli chora- tadbirlarini ishlab chiqishdir. Bu borada mutaxassislar tayyorlashni har xil yoilar bilan amalga oshirish kerak. Ekologik ta’lim-tarbiyaning tub ma’nosi - bu tabiat va jamiyat o’rtasidagi doimiy birlik, ularni bir-birlariga bog’lovchi tabiiy hamda ijtimoiy qonunlarni o’rganish, hayotga tatbiq qilish yo’li bilan tabiiy barqarorlikni saqlashdan iborat. Ekalogik ta’lim-tarbiya - bu insonning tabiatga qadam qo’ygan vaqtdan boshlab, butun hayoti davomida tabiatdan ongli ravishda foydalanish, psixologik, axloq-odob yuzasidan, xalqimizning tabiatga nisbatan hurmate’tibor bilan qaraydigan yaxshi urf-odatlari, udumlari asosida yoshlarni tarbiyalash, ularda tabiat, uning xilma-xil boyliklariga mehr-muhabbat uyg’otish, tejamkorlikka o’rgatish, tabiiy boyliklarni ko’paytirish, bog’u rog’lar, gulzorlar tashkil qilishga undash, ularning qalbida yaxshi xislatlar uyg’otishdan iboratdir (Ergashev, 1993, 1998). Ekalogik ta’lim-tarbiyaning maqsadi - insonni o’rab turgan tabiiy muhit va uning boyliklarini biladigan, tejamkorlik bilan foydalanadigan, saqlaydigan, tabiat boyligiga boylik, go’zalligiga go’zallik qo’shadigan, ijtimoiy va tabiiy qonunlarni biladigan bilimdon shaxsni yetishtirish va tarbiyalashdan iboratdir. Ekalogik ta’lim va tarbiyaga oid ushbu bobni tuzishda YUNESKO va YUNEPO larning 1972, 1975, 1977, 1987, 1988- yillarda shu sohaga bag’ishlab o’tkazilgan kongress materiallari, oliy bilimgohlarning o’quv dasturlari, ilmiy asarlar, darsliklardan hamda o’zimiz tomonimizdan tuzilgan «Atrof-muhitni muhofaza qilish» sohasida ekologik ta’lim berishga oid metodik tavsiyalar» (Ergashev, 1990) dan foydalandik. 0’zbekiston jumhuriyat rahbariyati tomonidan chiqarilgan ko’p qarorlarda tabiat muhofazasiga oid ishlarni kengaytirish va takomillashtirish hamda bu soha bo’yicha mutaxassislarni fan-texnika taraqqiyoti talabiga javob beradigan darajada tayyorlash ko’zda tutiladi. Bu muammoning hal bo’lishi jumhuriyatimiz ijtimoiy- iqtisodiy rivojlanishini yangi bosqichga ko’tarishda koinotning bir qismi bo’lmish ona-tabiatimizni saqlash, uning tabiiy boyliklaridan rejali va tejamkorlik bilan foydalanish, tirik jonzotlar; shu jumladan, inson uchun toza havo, suv va tuproq, boy o’simlik va hayvonlarning yashash muhitini saqlashda kerak. Jumhuriyatimizda fan-texnika, ishlab chiqarishda moddiy va ma’naviy kuchlarning rivpjlanishi uchun ma’lumotli ekolog tarbiyachilar, ekolog-pedagoglar, ekolog-texnologlar, ekolog- injener, ekologinstruktorlarning bo’lishi hozirgi zamon talabi bo’lib qoldi. Xalq xo’jaligining turli sohalari bo’yicha ma’lumotli, tajribali ekologagroximik, ekolog-entomolog, ekolog-agrobiologlar kerak bo’lib, ular ish jarayonida kelib chiqadigan har xil muammolarni yechish borasida ekologik chora- tadbirlarni qo’llab, atrof-muhit muhofazasini amalga oshirishlari kerak. Bunday murakkab masalalarni hal qilishda atrof-muhit muhofazasiga oid ekologik ta’lim- tarbiya oila, bog’chalar, maktablar, o’quv yurtlari (Ergashev, 1990), oliygohlar va turli korxonalar, tashkilotlarda uzluksiz olib borilishi kerak. Natijada o’rta va oliy ma’lumotli mutaxassislar yetishib chiqadi va ular xalq xo’jaligining turli sohalaridagi ko’p qirrali mutaxassislar bilan hamjihatlikda qishloq xo’jalik, turli yo’naiishdagi og’ir va yengil sanoat korxonalari, transport xo’jaliklarida ekologik tozalikka rioya qilgan holda ish olib boradilar. Atrof-muhit muhofazasini fidokorona amalga oshirish borasida, ekologik ma’lumotli mutaxassislar tayyorlashda hamma oliygohlar keng ko’lamda yangi tayyorlangan rejalari, o’quv dasturlari asosida ish olib borishlari kerak. Masalan, 1) Tarbiyachi, ekologik-metodist, «ekologik-pedagog», «ekologik- instruktor»larni pedagogika oliygohlari; 2) Ekologik, «ekolog- injener», «ekolog-texnolog», «ekolog-avtotransport xizmat- chisi», «ekolog-agroximik» kabi mutaxassislarni 0’zMU, ToshAU, SamGU, ToshDPU kabilar tayyorlashi mumkin. Bunday mutaxassislar bog’chalar, maktablar, litsey, kollejlar, oliygohlar, ilmiy-tekshirish institutlari, katta-katta og’ir va yengil sanoat korxonalarfda xizmat qilishi mumkin. Kelajakda yetishib chiqadigan turli sohadagi ekologlar zamonaviy fanlardan ma’lumot oladilar, fan-texnika yutuqlari bilan tanishadilar. Bog’cha, maktab, korxonalarda ishlab chiqarish tajribasini o’tib, o’zlarining amaliy qobiliyatlarini oshiradilar. Yuqori darajali yosh mutaxassislar boiib, tabiat va jamiyat qonunlarini mukammal o’rganib, ularni hayotga tatbiq etib, atrof-muhit muhofazasini ijobiy hal etib, go’zal va ko’rkam tabiat, undagi zilol suv, musaffo havo, toza, tabarruk tuproq, rang-barang o’simlik olami va boy hayvonot dunyosi, bitmas-tuganmas yer usti va yer osti boyliklarni kelajak avlodlarga qoldirishga xizmat qiladilar. Xo’jaliklarning ijtimoiy- iqtisodiy va ekologik turg’un holda rivojlanishiga asos yaratadilar. Dunyoning turli joylarida vujudga kelayotgan og’ir ekologik holatlar, masalan, Afrika, Janubiy Amerika, Ovro’pa, Sibir o’rmonlarining kamayib ketishi, dengizlarning ifloslanishi, Orol qurishi, atmosferaning zaharlanishi va azon teshiklarining hosil bo’lishi, qishloq xo’jalik yerlari eroziyasi, tuproq tarkibida kimyoviy zaharli moddalarning haddan tashqari ortiqligi, oqova ichimlik suvlari tarkibining buzilishi va oqibatda insonlar sog’lig’iga salbiy ta’siri, atrof-muhit muhofazasiga oid ekologik ta’lim-tarbiyaning ilmiy asoslangan reja va dastur asosida olib borish kerakligini kun tartibiga qo’ydi. Bunday dasturlar YUNESKO, YUNEPOlar tomonidan bundan 30 yillar avval keng va har tomonlama ishlab chiqilgan. Ekologik ma’lumot, ta’lim-tarbiyaning tub ma’nosi - bu tabiat, bizni o’rab turgan borliqqa nisbatan hurmat, uning yashil nabototlari, harakatdagi jonivorlar, oqayotgan zilol suv, tanimizga kirayotgan havo, ona-yerga nisbatan e’tibordan iborat Tabiatni sevgan insonlar, uning har bir qarich yerida bo’layotgan ijobiy va salbiy o’zgarishlarni sezadi, kuzatadi, tabiatga yordam beradi, ya’ni, yiqilgan butani tiklaydi, kasal hayvonni davolaydi, iflos suvni tozalashga harakat qiladi, yong’inni o’chiradi va hokazo. Insonning bunday ijobiy harakatlari uning koinotdagi o’rni va shu yerni muhofaza qilishga qobilligidir. Hozirgi kunda xo’jalikning turli sohalarini rivojlantirish bilan bir qatorda atrofmuhit muhofazasi va tabiiy boyliklardan tejamkorlik bilan foydalanishga oid chuqur bilimli, ekologik ma’limotga ega yoshlarni o’rta va oliy bilim dargohlarida tayyorlash va tarbiyalash vaqti keldi. Ekologik ta’limning naz^riy asosi - atrof-muhit muhofazasiga oid ta’limni bog’cha- maktab, katta-kichik o’quv yurtlari, oliy o’quv yurtlarida ma’lum o’quv reja va dasturlari asosida olib borish hamda malakali mutaxassislar tayyorlashdan iborat. Yig’ilgan tajribalar umumlashtirilib, bir pedagogik shaklga keltirilib, o’quv dasturi, darsliklar tuziladi. 3.2 Ekalogik ta’lim-tarbiya Ekologik ta’lim-tarbiyaning asosiy vazifa va maqsadlari insonni tabiat bilan va unda sodir bo’layotgan voqeliklar bilan qiziqtirish, inson, tabiat o’rtasidagi muammolarning kelib chiqish sabablarini aniqlash, yechish yo’llari, chora- tadbirlarini topish yetarli ekologik bilimlarga ega bo’lgan holda atrofmuhit muhofazasini amalga oshirishdir. Ekologik ta’lim-tarbiyaning vazifalari quyidagilardan iborat: Jamiyat va tabiatning rivojlanish qonunlari; ular o’rtasidagi munosabatlarni chuqur o’rgatish va zamonaviy fikrlay oladigan shaxsni tayyorlash; Ijtimoiyiqtisodiy rejalashtirish va ishlab chiqarish kuchlarini yo’naltirishda turli tabiiy hududlarning ekologik holatini biladigan va kelajakning ekologik rejasini tuzadigan avlodni tarbiyalash; Har bir inson, jamiyat va jamiyat ichidagi turli guruhlar, toifalar, sinflarning o’zlari yashab turgan tabiat, uning boyliklarini saqlashga xizmat qiladigan yoshlarni yetishtirish; Jamiyat a’zolariga o’zlarining ijtimoiy, madaniy, diniy qarashlari va urfodatlarini rivojlantirishda yashab turgan joy, vodiy, adirlar, tog’larning go’zalligi, ularning inson hayoti va salomatligidagi ahamiyatini tushuntirish, yosh avlodda tabiatga nisbatan mehr-muhabbat uyg’otish ishlarini olib borish. Yuqoridagi vazifalarni amalga oshirishda bog’cha tarbiyachilari, maktab va o’quv yurtlari o’qituvchilari, turli o’yinlar, kinofilmlar orqah tabiiy va ijtimoiy fanlarni o’tishda o’zlari yashab turgan joydagi tabiiy voqelik va ekologik holatlarga bog’lab, ta’lim-tarbiya ishlarini olib borishi hamda darslar o’tishi kerak. Ekologik tarbiyani farzand turilgan kundai boshlamoq vujudimizni uvvatlantirmots, fikrimizii nurlantirmoq axloqimizni guzallantirmoq, zеxnimizni ravshanlantirmoq dеmakdir. Ekologik tarbiyani kim va qanday olib boradi? — d е gan savol paydo buladi. Birinchi -tarbiya ota-ona zimmasidadir. Ikkinchi — borcha, maktab, oliy va urta maxsus bilim yurtlari hamda xozirda faoliyat ko’rsatayotgan madrasalarda amalga oshadi. Bola tarbiyasida u yashab turgan sharoit, muhit, kishilarning faoliyati katta o’rin tutadi va bu sohada oila, maktab sharoiti xam katta e’tiborga molikdir Ekologik tarbiya ham tarbiyaning asosiy qismi bo’lib, bolaning axlohiga, xulqatvoriga kuchli ta’sir qiladi va ota-onalarni ularni murg’akligidan boshlab tarbiya qilishga chaqiradi. Ekologik ta’lim-tarbiya va umumiy tarbiya bir-biri bilan bog’liq bir butun jarayondir. Tabiatni muhofaza qilish, uni asrash, unga nisbatan yaxshi munosabatda bo’lish uchun sog’lom fikr, yaxshi axloq ilm-ma’rifatga qiziquvchi inson bo’lish talab qilinadi. Boladagi fikriy taraqqiyot oilagagina emas. maktabga, o’qituvchilar faoliyatiga ham bog’liq. Shuning uchun ularga go’zal tarzda tarbiya b е rmoq, yaxshi hulqlarrni o’rgatmoq va ko’rkam odatlarni tushuntirmoq lozimdir. Tarbiya ila bolami oltin etmoqlik va aksina, tuproq qilmoqlik xam mumkin. Xulosa Ona zaminimizni jannatga qiyoslasak. xato kmlmaymie. Ammo unda inson qo’li bilan duzaxga aylana е ggan xududlar tobora kupayib bormokda. Dunyoning turli joylarnda tuganmas balolarni k е ltnrib chikaruvchi atom, vodorod va shunga uxshash bombalar snnovdai Utkazilmokda, sr ka’ridan minglab tonna kazilmalar kazib olinib. atmosf е raga tonn al ab zaxarli moddalar chikarilmokda. KimSviy, radiakti v chikindnlar suvga, xavoga tashlanayapti. srga kumilayapti. Natijada insoniyatning yashash sharoiti ogirlashib, u turli kasalliklar girdobiga tushib kolmokda. Agar xayot tarzimizni shu tarzda davom etgirsak, erta nnma bo’lishnni xavlga k е ltirishnnng uziyoq kishini larzaga soladi. Xullas, odamzotni algov-dolgovli davrlar kutib turi bdi. Bunday vaziyatdan chikib k е tish, Е rda yana milliard-milliard yillar yashash insoniyatning uz kulidadir. Chunkn biz tabiatni ijobiy vki salbiy tom on ga uzgartirib yuborishd е k »suchga zga buldik. Insonnyatda zndi tabiat sofligini azaliy xolatiga kaytarishdan bki uni butunlay izdan chikarib yuborishdan i borat ikkita yul mavjud. Ba’zi olimlar, mutaxassislar Е r t е z o rada tirik mavjudot yashashnga yaramay koladi. dsgan xulosaga kslib, insoniyatning xayot k е chirishn uchun uzok gallaktikalarda joylashgan uzga yulduzlarni axtarishga tushib kolishdi. Xatto ba’zilar Oyni. Marsni va sharoiti Е rga ya kin bo’lgan boshka yulduzlarni odamlar makoiiga aylantirish loyixalarini il gari surmokda. Ammo bu goyayu loyixalarning tagi puch ekanligini xamma anglab turibdi. Abadiy yashash i i nstar ekanmiz, biz kaysidir joylardan makon izlash Urniga Е rni uz xolatiga kaytarish, tabiat sofligini ta’minlash borasida uylashimiz ksrak zmasmi axir? Bu yul bir nscha minglab е ruglik yil uzoklikda joylashgan, tabiati tirik mavjudot uchun mutlako zid bo’lgan boshka yulduzga kuchib utiishan, unda yashash sharoitini dunvga ksltirishdan kura million karra osonrok va afzalrok ish zkanligi oydsk ravshan. Insonning ta kom il ga zrishishga bo’lgan intnlishi nakadar chsksiz bulsa, tabiatni muxofaza kilish imkoniyatlari xam shu kadar ch е ksiz. Insonning tabiatga munosabatining asosinn uning faoliyati bslgilaydi, chunkn, bunday munosabat uchun mat е rialni unga tabiatning uzi bsradi. Shunga kura, tabiatga bo’lgan munosabatning Uzgarishi, uz Urnnda, insoniy faoliyat xaraktsri xamda yunalishining xam uzgarishiga olib k е ladi. Fakatgina biz suvii. tuprokni. usnmliklarni. xayvonot olamini. ya’ni tabiatii e’eozlash, asrab-avaylash, uning boyliklarilan tsjab- tsrgab foylalaiishni Urgansak. bu ishimiz kslajagimizni b е lgilab b е rishinn anglab stsak Е r bizni uzok vaktlar bokadi. Bunga esa dastavval kishilarda ekologik malaniyatni yuksaltirib borish orkali erishishimiz mumkin. Ekologik madaiiyatning shakllanganlnk larajasn fakatgina tabiatga oid tuygularnigina xis kilish emas. balki tabiat va uning sirlarnni bilish soxasidagi bilimlarga tayanishni talab etadi. Chunki tabiat sirlarii bilish orkali iksom tabiatga nisbatai m е xr-muxabbat kuyali. tabiat va i n е on orasidagi muvozanatnnng nakadar muxim axamiyatga ega ekanlngini anglab etali. Insonning tabiat bilan muntazam ravnshda uzaro munosabatda bo’lishi nazarda tutiladngan bulsa, ushbu munosabatlarning zaruriy konuniyatlari ta’lim-tarbiya tizimining asosini tashkil etmogi lozim... Ekologik ta’lim- tarbiyannng asosiy vazifa va maksadlari nnsonni tabiat bilan va unda sodir bulavtgan vok е alar bilan kiziktnrish, i n е on, tabiat urtasidagi muammolarning k е lib chikish sabablarini aniklash. schish yullarini. chora-tadbirlarini topish starli ekologik bilimlarga ega bo’lgan xolla atrof-muxit muxofazasini amalga oshirishdir. Mashxur ruxshunos olim D е yl Karn е giniig ta’kidlashicha, nnsonni biror ishni bajarishga undash va kiziktirishning yagona usuli mavjud. U xam bulsa, usha inson kalbida ishni bajarishga chinakam ishtnSk uygotishdir. Majburlov va kiynoklar nsh b е rmaydi...: Bundan shunday xulosa chikarish mumkinki. xar bir kishida atrof- muxitni muxofaza kilish buyicha ishtiSk uygotish va uni ona tabiatii avaylab asrashga undash k е rak buladi. Xullas. Ona tabiat - n е ’matlardan okilona foydalanmaslik. uning faoliyatiga nourin. noxolis, noilmny aralashuvni k е chirmasligini, bu ishlar k е zi k е lib unglab bulmas darajadagi ekologik muammolarni k е ltirib chikarishinn anglab rtgan xolla ish tutishimiz. tabiatii muxofaza kilishimiz zaruriyatini zamonning uzi talab etmokda. Biz bor-yugi ana shu talab njrosini ta’miilay olsak. ona zaminimiz jannat makonliginn x е chkachon yukotmaydi. bizni uzok yillar davomida bokadi. knyintiradi. Shu bon е makonimiz bulmish Е rga, undap» xar bir zarraga e’tiborli bulib. ularning yanada rivoj topishi uchun xar birimnz mas’ul ekanligimizni unutmasligimiz shart. Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati 1. Jaxon axborot ag е ntligi. Uzbеkistonda modеrnizatsiyalash va dеmokratik o’zgarishlar jadal rivojlanmoqda. Xalq so’zi gazеtasi. 2010 yil 30 dеkabr. 4. Karnеgi D. Iqrorlik – mag’lubiyat emas. San ’ at jurnali , T .: 2009 yil 2. Kistaubo е v S. Ekologi k ta’lim-tarbiya. Xalq ta ’ limi , 6- son . T .: 2010 yil 3. Norbo е v A.G. Ta’lim tarabiyada o’quvchilarni tabiat bilan muloqotga o’rgatish. Xalq ta ’ limi , 6- son . T .: 2010 yil 4. « Xalq so ’ zi ». « O ’ zb е kiston ovozi », « XX asr » gaz е talari va « O ’ zb е kiston qishlok xo ’ jalik » jurnali .

Global ekologik muammolarning kelib chiqish sabablari va ularni hal qilish chora tadbirlari

Sotib olish