Global ekologik muammolarning kelib chiqish sabablari va ularni hal qilish chora tadbirlari - Ekologiya - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	10000UZS
Hajmi	238.7KB
Xaridlar	2
Yuklab olingan sana	01 Fevral 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Ekologiya

Global ekologik muammolarning kelib chiqish sabablari va ularni hal qilish chora tadbirlari

Sotib olish

Global ekologik muammolarning kelib chiqish
sabablari va ularni hal qilish chora tadbirlari
Reja:
Kirish
I bob. Global ekalogik muammolar haqida tushuncha
1.1 Global ekalogik muammolar va ularning turlari
1.2 Global ekalogik muammolarni e’tirof etish
II bob. Global ekalogik muammolarning kelib chiqish sabablari
2.1 Tabiat va jamiyat munosabatlarining keskinlashuvi
2.2 Sanoat chirindilarining ko’payishi.
III. Global ekalogik muammolarni hal qilsih
3.1 Tabiatni muhofaza qilish
3.2 Ekalogik ta’lim-tarbiya
Xulosa
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati

Kirish
Tabiat nima, u qachon va qanday vujudga kelgan, shuningdek, n е ga xamma
tirik va o’lik mavjudotlar ma’lum vaqt o’tgandan so’ng inqirozga yuz tutadi, degan
masalalar qadim zamonlardan buyon odamzot diqqatini o’ziga jalb qilib k е ladi. Bu
savollarga javob b е rishiga qarab olimlarni bir n е cha guruxlarga bo’lish mumkin.
Ammo ularning barchasi tabiatni muxofaza qilish xar bir insonning muqaddas burchi
ekanligini, bu masalani xal etish bir oyda yoki bir yilda amalga oshiriladigan ish
emasligini tan olishadi. Shuningd е k, ular har tomonlama е tuk, tabiatni e’zozlovchn,
uzini tabiatning bir bulagi d е b xisoblovchi insonlarni tarbiyalash xam uzoq davom
etadigan, murakkab, ko’p m е xnat. chidam talab qiladigan ishdir, d е gan tuxtamga
k е lishgan. Jamiki tirik mavjudotlar qatori odamlar xayotini tabiatsiz tasavvur etib
bo’lmaydi. Bizni o’rab turgan jonli va jonsiz tabiat yashashimiz, ishlashimiz,
kiyinishimiz, oziqlanishimiz uchun asosiy manba xisoblanadi. Ammo tabiatni
muxofaza qilishd е k xayrli ishlarni amalga oshirish o’rniga t е varak-atrofga salbiy
ta’sir ko’rsatish moyilligi insoniyatda ustunlik qilib k е ladi. Biz uzimizdagi mana shu
xudbinlikka qarshi kurashmogimiz k е rak. Buning uchun xar birimiz tabiatni
s е vishimiz, uni ardoqlashga o’rganishimiz, ongimizda barchamiz tabiatning bir
bo’lagi ekanligi to’g’risidagi g’oyani singdirishimiz zarur, d е b xisoblaymiz.
Olimlarning izlanishlari shuni ko’rsatadiki, qadim zamonlarda yer yuzida shunday
qulay sharoit mavjud bo’lganki, shu qulay sharoit anorganik moddalardan organik
moddalar, shu jumladan, ok е an jismlar vujudga k е lgan, xayot ana shu ok е an
jismlardan paydo bo’lgan. Ok е rn jismlardan tashkil topgan dastlabki tirik
organizmlar million yillab rivojlanish natijasida xujayraviy tuzilish dunyga k е lgan.
Bir vaqtlar y е r yuzida tirik xususiyatga ega bo’lgan zaifgina oksilli durda paydo
bo’lganida, uning yashashi minglab tasodifiy xodisalarga bog’liq bo’lgan, uni xar bir
arzimagan narsa xam yuk kilib yuborishi mumkin edi. Boshqacha suz bilan
aytganda, ana shu dastlabki tirik ok е il durda - s е znlmas zarracha bir nukta bo’lgan i

е ababln, ulik (anargonik) dunyoning qudratli xodisalari ta’sirida xalok bo’lishi
extimolga juda yaqin edi. Ammo tirik (organik) dunyoning buyuk tarixi shuni
ko’rsatadiki ana shu zig’ird е k ok е an parchasining rivojlanishi natijasida borgan sari
murakkab tuzilgan va y е r yuzida sodir buladigan turli xodisalar va xar xil
uzgarishlarga chidash b е radigan tirik organizmlar paydo bo’lgan.
Bundan shunday xulosa chiqarish mumkin.

I bob. Global ekalogik muammolar haqida tushuncha
1.1Global ekalogik muammolar va ularning turlari
Xar bir davlatning barkaror rivojlanishida ekologik xavfsizlik masalasi muxim
axdmiyat kasb etadi. Chunki bunday muammoni bartaraf etish millim xavfsizlikni
ta’minlovchi muxim omillardan biridir. Shuni xisobga olgan O’zb е kiston
R е spublikasi Pr е zid е nti va xukumati tabiatni muxofaza qilish xamda tabiiy
r е surslardan samarali foydalanish masalasini xuquqiy jixatdan
tartibga solishga xarakat q qilmoqda.
Mustaqillikning ilk kunlaridanoq Yurtboshimiz I. A. Karimov ekologik vaziyatni
sog’lomlashtirish, bizdan k е lajak avlodga ozod va obod Vatan qoldirish goyasini
ilgari surdi. 2010 yilda bo’lib o’tgan BMT sammita ming yillik rivojlanish
maqsadlariga bagishlangan yalpi yigilishida ham Pr е zid е ntimiz ekologiya
masalalariga aloxida e’tibor qaratib, atrof-muxitni asrab-avaylash bugungi kunning
eng dolzarb masalalaridan biri ekanligiga alohida urg’u b е rdi.
Yurtboshimiz ta’biri bilan aytganda, Orol muammosi nafakat bizning, balki butun
insoniyat muammosidir. Aynan shuning uchun xam yurtboshimiz uz nutkida Orol

d е ngizining xajmi 13 baravarga, maydoni 7 baravarga kiskarganligini, uning
min е rallashuvi unlab baravar oshib, d е ngiz tirik mavjudot yashashi uchun yaroksiz
xolga k е lib kolganligini, barcha xayvonot va nabotot olami tanazzulga uchrab,
kirilib k е tganligini va Orolni kutkarish butun insoniyatning vazifasi ekanligini
aloxida ta’kidlab utdi.

1.2 Global ekalogik muammolarni e’tirof etish
Bugungi kunda insoniyatning glabal [ sayyoraviy ] muommalar , Yerning kelajagi
haqida o ’ ylaydigan odamlar juda kam topiladi . Bugungi kunda dunyo mamlakatlari
yetakchilarining ozon tuyunigi hosil bo ’ lishi , iqlim , ob - havoning o ’ zgarishi , tro ’ pik
o ’ rmonlaming yo ’ qolishi , ayrim o ’ simlik va hayvonlaming butunlay yo ’ qolb
ketishidagi uchrashuvlar bunday muommalaming oldiniolishga bo ’ lgan urinishdir .
1968-yilningaprel oyidaRImda dunyoning o’nta mamlakatidan olimlar, pedogo’klar,

iqtisodchilar, insonparvarlar, sanoatchilar, halqoro tashkilot vakillari Italiyalik
sanoatchi, olim, keng dunyoqarashli inson-do’ktor AURELIO PECHCHEY davatiga
javobon to’plandilar. Ular odamlarni hayotga soluvchi mavzu Insoniyatning hozirgi
va kelajagidagi murakkab axvolini muxokama etishadi. Insoniyatning tog’diri haqda
chuqur tashvishda bo’lgan Aurelio Pcchchey ulami va boshqa insonlami dunyo
rivojlanishining uzoq muddatli muommalari borasida bosh qotirishga majbur etadi.
aholining jadal suratlar bilan o’sshi va iqtisodning pasatyish xollari ko’pincha
markaziy,hozirgi zamon innsoni o’z halqasiga olib turgan uzoq muddatli
muommalar hisoblanadi.Ko’pincha kishilar tarqqiyotining kelajakdagi
yo’li,extimol,xatto inson jamiyatning o’zi mavjud bo’lib qolish qolmasligi.dunyning
maskur muommalarga niesbatan qanchalik tez vasamarali chora tadbirlar belglash
bog’likgini etirof etadilar.shu8nday bo’lsada,dunyo axlisining faqat malum
qismigina bu mommalami tushunishga va hal qilishga intladilar.bundan quyudagi
xulosalar kelib chiqadi.
1. Atrof muxut bir qancha manbalardan ifloslanadi va bu iflslanish eksponental
o’sish qonuni bo’yichqa sodir bo’ladi.
2. Biz atrf-muxut ifloslanishning eng so’ngi chegarasi haqida mutloqa bilimga
ega emasmiz.
3. Ekologik jarayon davom etaveradijekinj biosferaning holatinitklash, uni
muvfiqlashtirishborasidagi chora -tadbirlar ekologik jarayonlardan orqada qoladi;
atrof- muxutdagina ifloslanishi o’zining eng so’ngi chegarasiga yetadi.
4.Ayrim itloslantiruvchilar butun sayyora bo’ylab tarqaladi; ulaming zararli
tasiri faqat o’zi tarqalayotgan atrof-muhtdagnia emas, balki unda juda uzoq-uzoq
masofalarda ham namayon bo’ladi. Har qanday inson o’z muommalarni biror
mo’del yordamida hal etadi. Mo’delbu-murakkab tizim haqidagi tartibga solingan
takliflaming oddiy to’plami, bu barcha xis qilish va o’tmish tajribasidan kelib
chiqqan holda umumlashtirilgan kuzatishlaming biror to’plamini tanlash yo’li bilan
mo’dellash usuli ekologiyada ham keng qo’llaniladi. Uning potensial imkniyati juda
kattadir. Mo’dellashekotizm tabatni taxminiy tushuntirish va oldindan aytish imknini
beradi. Ayniqsa, u atrof muxuttadqiqotining nazariy darajasi yetarli bo’lmagan

hllarda juda qo’l keladi. Xuddi anashu yo’nalishda mo’dellash nazariy tuzulmalami
hamisha to’ldiradi. Chunki tabiatga amaliy tasir ko’rsatish vabunday tasir oqibatlami
nazariy anglash o’rtasidagi farq saqlanib qolaveradi. Biosferani sifat jihatdan yangi
varianda qayta qurish uchun, albatta, dastlab bu ishning mo’deli yaratilishi kerak.
Xo’sh insoniyat o’zining bugungi kundagi global muommalarni qanday
yo’llarbilan hal etmoqchi.Bizda uning glabal taraqqiyotini mo’dellash bo’yicha
loihasi mavjudmi.O’z aqil-idroki bilan bog’liq kelajak senariyasi ishlab
chiqilganmi.Bundan ko’rinadi ,aholi sonining ortishi ko’p oziqovqat maxsulotlarini
ishlab chiqarishda,buning uchun sanoatni industriallashga va bu o’z navbatida,atrof-
muxitning ifloslanishi hamda qayta tiklanmaydigan tabbiy boylikardan tobora
ko’proq foydalinishga olib keldi.Demak,ularning har yili ortib borishi
qonuniydir.Matematiklar uni eksponensial o’sish deb ataydilar.

II bob. Global ekalogik muammolarning kelib chiqish sabablari
2.1 Tabiat va jamiyat munosabatlarining keskinlashuvi
Tabiat insonlarning moddiy va ma’naviy talablarini qondiruvchi manbadir.
Tabiat - bu butun moddiy borliqdir. Tabiat va jamiyat bir-biri bilan chambarchas
bog’langan yaxlit borliqning ikki bo’lagini tashkil etadi.
Tabiat va jamiyatning umumiy belgilari bilan bir qatorda o’ziga xos tomonlari
ham bor. Butun ijtimoiy hayot, ishlabchiqarish, inson va uning ongi tabiat
qonunlariga bo’ysunadilar. Bu borada jamiyat tabiatning bir qismi. uning sotsial
mohiyatini aks cttiradi. Jamiyat va tabiat turli yo’nalishlarda doim muloqotda
boMadi. Tabiiy muhitsiz jamiyat yashay olmaydi. Hayot insonni tabiat bilan
bog’laydi. Insonning yashashi uchun zarur bo’lgan barcha narsalar - ozuqa. kiyim,
qurilish matcriallari va boshqalar tabiatdan olinadi. Jamiyatda foydalaniladigan
barcha narsalar ikki element: tabiat mahsuloti va mehnat natijasida hosil bo’ladi.
Tabiatni muhofaza qilish va tabiiy zaxiralardan oqilona foydalansh masalasi
xalqaro ahamiyatga molik bo’l di va umumxalq ishiga aylandi. Shuning uchun bu
muammo juda ko’p mamlakatlaming qonunlarida o’z aksini topgan.

Jamiyat taraqqiyotining hozirgi bosqichida yer shari tabiatini qo’riqlash global,
olamshumul ahamiyat kasb etmoqda. Tabiat komponentlaridan birontasining
buzilishidan boshqa bir qancha komponcntlar muvozanati, tabiiy ekosistemalar
o’zgarib ketishiga olib kclmoqda. Tabiatni muhofaza qilish va tabiiy zaxiralardan
oqilona foydalanish masalasini xalq ommasi o’rtasida targ’ibot qilish hamda uni
o’rta maktablarda. oliy o’quv yurtlarida ham o’rganish vaqti keldi. Binobarin, bu
vazifani amalga oshirishda barcha o’qituvchilar zimmasiga g’oyat mas’uliyatli
vazifa uklanadi.
Tabiatni muhofaza qilish. tabiat boyliklaridan oqilona foydalanish. ulami iloji
boricha tiklash davlat ahamiyatiga molik ish bo’lishi bilan birga har bir kishining
muqaddas burchidir. Nabotot va hayvonotni ehtiyot qilish. har bir gul, novdani
yulishdan, hayvonga o’q uzishdan oldin shu xatti-harakat haqida bir bor o’ylab
ko’rish; o’z hovlisining toza boMishini ko’zlab. shahar havosini iflos qilib axlat
tashlayotgan kishiga befarq qaramaslik - tabiatni muhofaza qilishning tarkibiy
qismidir. Tabiatni muhofaza qilish deganda butun insoniyat manfaatini ko’zlab.
tabiatdan oqilona foydalanish, uni saqlash, qo’riqlash va tabiiy boyliklami
ko’paytirish yo’lida davlatlar. xalqlar amalga oshirayotgan tadbirlarning ilmiy
jihatdan asoslangan mujassami tushuniladi.
Inson bilan tabiat har doim bir butunlikni tashkil qilib kelgan, chunki inson
tabiatning tarkibiy qismidir. Suv. havo, tuproq. oziq-ovqat bo’lmasa. kishilar yashay
olmaydilar. Inson o’zining tabiat bilan bo’lgan bcvosita aloqasi orqali tabiiy muhitga
juda katta ta’sir qiladi. Hozirgi kunda ycr sharida 6.3 6,5 mlrd. dan ortiq aholi
yashaydi, uning tabiiy muhitga qanchalik ta’sir clishini ham nazarda tutish kerak.
XVIII-XIX asrlarda sanoat taraqqiyoti tufayli ko’plab tabiiy zaxiralar: Ycr osti
boyliklari, qishloq xo’jaligi ycrlari, baliq zax’iralari, suv va quruqlik hayvonlan,
o’simlik dunyosidan kcngroq foydalanila boshlandi. Shimoliy va Janubiy Amcnka
hamda Afrika matcnklan atrofidagi orollami mustamlaka qilish tczlashdi. Sharqiy
slavyanlar Sibirga kclib joylashdilar va Tinch okcan qirg’oqlariga yctib bordilar.
Aholi sonimng o’sishi. yangi hududlaming cgallanishi va ekspluatatsiya qilinishi
kuchaydi. O’rmonlar kesildi. landshaftlaming tubdan o’zgarishi va ko’plab ov qilish

hayvon zaxiralariga salbiy ta’sir ko’rsatdi. Ko’plab qimmatbaho hayvonot-o’simlik
turlari yo’q bo’lib kctdi yoki ular soni kcskin kamaydi.
Sanoatning rivojlanishi tabiiy zaxiralarning kamayib borishidan tashqari. atrof-
muhitning ifloslanishi muammosim ham kellirib chiqardi. Suv havzalari. atmosfera.
tuproq sanoat chiqindilari bilan kuchli ifloslanib borayotganligi ma’lum bo’lib qoldi.
Bular 0 ’simlik va hayvonot dunyosi, shuningdck odamlar sog’lig’iga ham kuchli
xavf bo’lib qoldi. Bu salbiy omil asta- sckin butun ycr yuzini o’z ta’siri ostiga olishi
XX asr boshlariga qadar sun’iy xarakterga cga bo’Isa. cndilikda bu sayyoraning
global muammosiga aylanib kctdi. Jumladan. Antarktidaning tabiati ham radioaktiv
changlar va DDT pcstitsidimng borligi. yoqilg’i mahsulotlari mavjudligi aniqlandi.
XX asming ikkinchi yarmiga kclib, turli tabiiy zaxiralarning hududlar bo’yicha
tanqisligi atrof-muhitning dunyo miqyosda ifloslanishi va muvozanatning buzilishi
ro’y bcrdi va tobora kcskin tus olib, ckologik sharoitning buzilishi uchun real xavf
paydo bo’ldi. bu csa quyidagi sabablarga bog’liq bo’lib, insoniyatning kclajakdagi
hayoti va faoliyatini murak- kablashtirib yubordi / Aholi soni. Fan-tcxnika inqilobi
sanoati, qishloq xo’jaligi va mcditsinadagi barcha yutuqlar majmuaidan iborat
ckanligi sababli «demografik portlashni» vujudga keltirdi. Natijada hozirgi vaqtda
aholining yillik o’sish sur’ati 2% dan yoki 90 mln. kishidan ortib ketdi.
1974-yil Yer yuzi aholisi har minutda 150 kishiga yoki sutkasiga 216 ming
kishiga ko’paygan. BMT mutaxassislarining so’nggi ma’lumotlarga ko’ra shu
vaqtda jahon aholisining soni 6,3-6,5 mlrd. atrofida (28-rasm).
Hozirgi fan-texnika taraqqiyotining tabiatga ta’sir etish yo’llari va shakllari
nihoyatda ko’p. Bu ta’sir natijasida tabiatdagi miqdor o’zgarishlarigina emas, balki
sifat o’zgarishlari ham sodir bo’lmoqda. Fan-texnika inqilobining tabiatga ta’siridagi
eng muhim asosiy tendensiyalari quyidagilardan iborat:
Tabiiy zaxiralarni iste’mol qilish hajmi aholi sonining ortishiga qarab ortib
bormoqda. Masalan, 1970-yil tabiiy boyliklami jon boshiga iste’mol qilish 1940-
yilga nisbatan 2,5 barobar ortdi. 2000-yilda esa kishi boshiga 35-40 tonnaga yetdi.
Hozirgi vaqtda insoniyatning xo’jalik ehtiyojlari uchun yiliga daryolar suvining
taxminan 13% idan foydalaniladi.

Fan-texnika rivoji tabiiy zaxiralardan oqilona foydalanish va atrof-muhitni
yaxshilash bo’yicha insoniyat uchun katta imkoniyat tug’dirdi. Lekin bir vaqtning
o’zida tabiiy muhitning ancha ifloslanishi va yomonlashuviga ham olib keldi.
Tabiatga zararli moddalar va birikmalaming chiqarib tashlanishidan havo, tuproq va
suvning fizik, ximik va biologik xususiyatlari o’zgardi. Bu hoi tabiiyki, kelajakda
o’simliklar, hayvonlar va odam hayotiga salbiy ta’sir ko’rsatadi.
Sanoat. Olimlarning energiyadan foydalanish sur’atlari haqidagi hisobi
bo’yicha, inson olovdan foydalangan davrda bir kunda bir kishining energiya
iste’mol qilishi 5 kkal ga, o’rta asrlarda jon boshiga energiya iste’mol qilish 12 ming
kkal ga teng edi. Yoqilg’i sifatida toshko’mir qo’llangandan keyin esa 26000 kkal ni
tashkil etdi.
Hozirgi vaqtda sanoati rivojlangan mamlakatlarda jon boshiga sarflanadigan
energiya 200 ming kkal dan oshib ketdi.
Hozirga qadar insoniyat energiyaning asosiy qismini mineral yoqilg’ilardan,
ya’ni neft, ko’mir va gazdan oladi. 1960-yil bu yoqilg’ilar hissasiga dunyoda ishlab
chiqariladigan energiyaning 81-82% i to’g’ri kelgan. Keyingi yillarda gidroenergiya,
atom energiyasi, vodorod energiyasi kabi manbalardan keng foydalanilmoqda.
Qishloq xo’jaligi. Fan-texnika taraqqiyoti iqtisodiy rivojlangan mamlakatlarda
qishloq xo’jalik ishlab chiqarishning intensivlashishiga olib keldi, ya’ni
mexanizatsiyalashtirish, ximiyalashtirish, melioratsiyalash va boshqa tadbirlar bilan
qo’llandi. Qishloq xo’jaligini ximiyalashtirish uning samaradorligini oshirishning
eng muhim omili bo’lib qoldi. Hozirgi vaqtda dunyo bo’yicha yerga 300 mln.
tonnadan ortiq mineral o’g’itlar va 4mln. t zaharli ximikatlar sepilgan.
Keyingi vaqtda qishloq xo’jaligini intensivlashtirish, yirik chorvachilik
majmualarini qurish bilan, atrof-muhit iflos- lanishining oldini oluvchi murakkab
tadbirlarni amalga oshirishni talab qiladi.
Urbanizatsiya. XIX asr boshlarida Yer sharida 750 ta shahar bo’lgan.
1950-yil esa ulaming soni 276000 dan oshib ketdi. Agar 1800-yil dunyo
aholisining 3% i shaharda yashagan bo’lsa, 1950- yili 30%, 2000-yili esa 5070% i
shaharda yashaydi. Hozirgi vaqtda shahar aholisi sonining tez o’sishi deyarli barcha

mamlakatlar uchun xos. Biroq sanoati rivojlangan mamlakatlarda shahar aholisi,
ayniqsa, tez o’smoqda.’ Masalan, Germaniyada - 85%, Angliyada - 82%, Fransiyada
- 75%, AQShda - 70%, Avstraliyada - 70%, Rossiyada - 62% dan ortiq aholi
shaharlarda yashaydi. Shahar aholisining salmog’i Yaponiya, Shvetsiya va
Niderlandiyada yana ham ko’proq. 10- 24 mln. aholili shaharlarga Mexiko, Tokio,
Kalkutta, Qohiralar kiradi. 0’zbekiston aholisi 22-23 mln. bo’lsa, Toshkentda 2,3
mln. aholi bor.
Tabiatdan rekreatsion foydalanish deb biror tabiiy sharoit va zaxiralar
yordamida dam olish, davolanish tushuniladi. Bunda dam olish, sanatoriya va kurort
hududlari katta rol o’ynaydi. Ma’lumki, urbanizatsiya darajasi qancha yuqori bo’lsa,
shahardan tashqarida dam olishga bo’lgan talab ham shuncha kuchli bo’ladi.
Keyingi vaqtlarda rekreatsiya maqsadlarida foydalanishga moMjallangan yerlar
maydoni (milliy bog’lar, shaharlar atrofidagi o’rmonlar, ya’ni «yashil» mintaqalar
va boshqalar) kcngayib bormoqda. Lckin ko’pgina rckrcatsiya uchun ajratilgan
joylarda dam oluvchilarning ortiqcha to’planishi natijasida rckrcaision tabiiy
majmualarga zarar yctishi (daraxt, buta va o’llaming qurib qolishi, havo, suv,
tuproqning ifloslanishi va hokazolar) kuzatilmoqda. Shuning uchun ham rekreatsion
hududlardan foydalanishni tartibga solish va ulami muhofaza qilish dolzarb masala
bo’lib qolmoqda.
Ekalogik zarar inson yashaydigan muhit sifatining yomonlashishidir. Inson
uzoq vaqtlargacha tabiatga bitmas- tuganmas manba sifatida qarab kclgan. Lckin
o’zi tabiatga ta’sir etishmng salbiy natijalariga duch kclib. u asta-sckin tabiatdan
oqilona foydalanish va muhofaza qilishning zarurligi haqida ishonch hosil qila
boshladi. XIX asrning oxiri XX asrning boshida inson faoliyatida tabiatni muhofaza
qilish haqidagi tasavvur faqat ayrim hayvon va o’simlik turlarini, noyob obycktlarni
muhofaza qilishnigina o’z ichiga olar edi. Tabiatni muhofaza qilish faqat biologik
muammo deb qaralar edi.
Tabiatni muhofaza qilishning aniq vazifaiaridan bin tabiatni o’zgartirish
oqibatlarini va salbiy natijalarning oldini olish yo’llarini aniqlashdan iboratdir.
Tabiiy majmualarni har taraflama va chuqur o’rganmasdan, ularning komponcntlari

o’rtasidagi aloqalarni aniqlamasdan va hisobga olmasdan tabiatni muhofaza
qilishdek murakkab vazifani amalga oshirish mumkin emas. Bu masalalarni majmua
o’rganish bilan ekologiya fani shug’ullanadi. Uning yo’nalishlari salbiy texnogen
o’zgarishlarni oldindan aniqlashga va ularni o’z vaqtida bartaraf qiluvchi chora-
tadbirlarni belgilashga qaratilgandir. Demak. tabiatni muhofaza qilishning hozirgi
asosiy vazifalari-tabiiy zaxiralami muhofaza qilish, qayta ishlab chiqarishni tashkil
ctish, tabiiy boyliklardan oqilona foydalanish, atrof-muhitni ifloslanishdan
saqlashdan iboratdir. Tabiatni muhofaza qilishning ijtimoiy va siyosiy, iqtisodiy,
sog’lomlashtmsh - gigiycna, tarbiyaviy, cstetik va ilmiy yo’nalishlari bor.
Ijtimoiy-siyosiy yo’nalishlar. Odamlar ishlab chiqarish jarayonida tabiat bilan
doim munosabatda bo’ladi. Ona zaminimiz boyliklarining talon-taroj qilinishi, tabiat
va jamiyat 0 ’rtasidagi inqirozning chuqurlashuvi yildan-yilga yaqqol namoyon
bo’ldi.
Tabiatni muhofaza qilish dunyoning ko’p joylarida ijtimoiy munosabatlarning
0 ’zgarishiga olib keldi. Tabiatni muhofaza qilishning zaruriy chorasi sifatida texnika
taraqqiyoti, sanoatning rivojlanishi, aholining o’sishini ckologik rcjalarda olib borish
kcrak.
Xo’jalik-iqtisodiy yo’nalish. Ijtimoiy va ishlab chiqarish munosabatlarining
rivojlanish bosqichlarida tabiat muhofaza- sining vazifa va maqsadlari o’ziga xos
xususiyatiga ega. Ko’pchilik geografik hududlar tabiati o’zini-o’zi tiklash
qobiliyatini yo’qotdi. Tabiatshunos olimlar, tabiat muhofaza- sining asosiy yo’li deb
xo’jalikdyishlatilishidan iloji boricha 0 ’zgartirilmagan landshaftlar va boshqa tabiiy
obyektlarni saqlash deb biladilar. Bu xatodir.
Tabiiy zaxiralarga talab keskin o’sdi, intensiv xo’jalik oborotiga okcan, dengiz
va quruqlikning katta-katta maydonlan kiritilmoqda. Tabiiy ckosistemalarga inson
ta’sinning oqibatlari faqat ular atrofidagi geosistemalardagina emas. balki butun
geografik muhitlarda sezilmoqda. Shu sababli ishlab chiqarish doirasidan katta
maydonlarni chiqarib olish va qo’nqlanayotgan joy deb e’lon qilish foydali
bo’lmoqda. Ayrim hududlar hamda geografik muhitning ifloslanishi ckologik
sharoitning buzilishiga olib kcladi. Qo*riqlanayotgan hududlarda rcjim nisbiylashib

boradi. ulardagi tabiiy jarayonlar buziladi. Masalan. Amu va Sirdaryo suvlanning
Orolga yetib bormasligidan suv sathi 20 m ga pasaydi. Orol bo’yi quridi. suvi
sho’rlandi (50 g/1), o’simlik va hayvonlar yo’qoldi. Ekologik holat tobora
yomonlashdi.
Atrof-muhitni toza saqlamasdan turib, inson sog’ig’i to’g’risida g’amxo’rlik
qilib bo’lmaydi. Toza havo, suv va tabiatdan bevosita olinadigan oziq-ovqat
mahsulotlari (sabzavot, mcvalar va hokazolar) kishining hayoti uchun zaruriy
shartlardir. Inson hayoti uchun optimal ekologik sharoit yaratish tabiat
muhofazasining eng dolzarb vazifalandan biridir. Tabiatni o’zgartirishning har
qanday loyihasi va unga har qanday ta’sir ko’rsatishdan oldin inson ekologiyasi
nuqtai nazaridan baholanishi shart.
2.2 Sanoat chirindilarining ko’payishi.
Xo’jalik faoliyati ta’sirida atrof-muhitning ifloslanishi bilan millionlab kishilar
sog’ligiga katta ziyon е tkazilayotganligi tajribalarda tasdghlangyan. o’rnida atrof-
muhitning ifloslanishi, ishlab chiqar hajmiga va iktisodiy rivojlanishga salbiy ta’sir
ko’rsatadi.
Atrof-muhitning ifloslanishi nafaqat bizning r е spublikamiz olimlari, balki xorij
olimlarn uchun ham asosiy muammo bulib solmotsda. Am е rika—KanaD
olimlarining birgalikda $ttkazgan tad^i^otlarn ku| satishicha, ishlab ch1hariladigan
kimyoviy maxsulotla bir yilda 375 miig kishini za^arlar ekan, aiitslashl shicha
shundan 10 mingdan ortiri ulim bilan yakunlav gai (1988 y.)
Ch е t el mamlakatlari sanoatining rivojlanishi natijasida zararli gazlarning
atmosf е radagi miqdori oshib bormoqda. Bu gazlarning yurtimizga havo sig’imi
orqali kirib k е lishi, shaxarlarimizdagi ifloslanishi| darajasini yana xam kuchaytiradi.
Atrof-muhitni muxofaza qilish maqsadida gaz manbalaridan t е jab foydalanish
mamlakat xalk, xo’jaligining asosiy masalasi bulib, uning amalda bajarilishi hozirgi
kunda nafaqat har bir tashkilot faoliyatida, balki r е spublikamizning davlat r е jasida
aksini topishi k е rak.

R е spublikamizdagi ekologik muammolar boshqa mintaqalar ekologiyasidan
k е skin farq qiladi. Xozirgi paytda haroratning k е skin ko’tarilishi daraxtlar va
usimliklarni sun’iy ravishda sugorishni talab qiladi.
O’zb е kistonning g е ografik joylashishi ham ekologik jixatdan katta ahamiyatga
ega. hududimizning d е yarli 4-5 qismi t е kisliklardan iborat. Tog’lar asosan sharqda
joylashgan: shimolda Tyan-Shan, janubda hisor-Oloy to’ri. R е spublika. Hududida
d е ngiz sathidan baland bo’lgam tog’ cho’qqilari bor. O’zb е kiston xududiga
tushadigan radiatsiya miqdori 1 km2 yuzaga 100—120 ming kkal en е rgiyani tashkil
qiladi. Bu Rossiya sharoitiga nisbatan ikki marotaba, Е vropa mamlakatlaridagiga
nisbatan bir yarim barobar ko’p d е makdir
Ba’zi joylarda yog’in-sochin miqdori 70—80 mm dan oshmaydi, faqatgina tog’li
tumanlarda uning miqdori 500-600 mm gacha е tadi. Shundan ko’rinib turibdiki,
O’zb е kiston hududida yog’in-sochin miqdori not е kis tarqalgan. Shunday qilib
yog’ingarchilikning ko’p qismi qish va baxor paytlariga tug’ri k е ladi. Pot е ntsial
(yuzaga chnqishi mumknn bo’lgan) imkoniyatlarga kura r е spublika xududlarining
rivoji landshaft buyicha 3 ta asosiy qismga bo’linadi: bazis, cho’l va tog’li.

R е spublikaning tabiiy sharoiti undagi ishlab chi- qarish kuchlari va aholini
shunga qarab taqsimlaydi hamda ishlab chiqarish kuchlarining k е lajakdagi rivoji
uchun quyidagi omillarii kuzda tutadi:
barcha m е xnatga yaroqli. axolini tuligicha ush bilan ta’minlash;
tabiiy xomashyo, suv manbalari, foydali qazil malar, qishloq xujalik
maxsulotlaridan t е jab foy dalanish;
tulik, shakllangan xujaliklarni har taraflama rivojlantirish va r е spublika
ichkarisida ishlab chiqarishni taqsimlash va hududlar buylab ishlab chiqarish
vositalarini uyg’unlashtirish;
asta-s е kinlik bilan r е spublikani agrar-sanoat- lashgan holatdan
sanoatlashganagrar holatga o’tkazish;
r е spublikalar va tumanlar orasida transport- Htisodiy alotsalarni yaxshilash
uamda rivojlantirish;
aholining kundalik gurmush tarzini yaxshilash mHsadida, uning moddiy va
ma’naviy etstiyojlarini Sondirish;
—aholi uchun turar joylarni tatssimlash, turar
joylar qurilishi uchun zarur barcha tabiiy shart-sharoitlar, transport alotsalari va
mutsandislik jixozlarini, talablarini hisobga olish.
R е spublika hududida uyrun ishlab chiqarish korxonalari guruhlar holida tashkil
etilgan.
Masalan: Toshk е nt, Buxoro, Navoiy, Farrona chul tumanlari, Quyi Amudaryo va
boshqa hududlarda uygun lashgan hududiy ishlab chiqarish korxonalari qurish
Sanoatning k е lgusidagi rivojlanishi quyidagi omillar shakllanishidan k е lib chiqadi:
qishloq xo’jalik mahsulotlarini qayta ishlash agrar-sanoat korxonalarini tashkil
etish va r е spublika xususiyatini e’tiborga olgan holda qishloq xujalik jamoasi
talablarini qondirish;
ishlab chiqarish iqtisodiy hajmiga qarab, foydali qazilmalarni kavlab olish va
qayta ishlash;
mavjud imkoniyatlarni hisobga olgan holda yangi xildagi mashinasozlik va е ngil
sanoat korxonalarini tashkil etish;

og’ir va е ngil sanoatni rivojlantirib, axolini xalq xujalik ist е ’mol mollari bilan
ta’minlash;
qurilish mat е riallari ishlab chiqarish sanoatini rivojlantirish va uning xajmi—
ijtimoiy, turar joy sanoat va qishloq xujalik qurilishi talablarini qondirilishini
ta’minlash; k е lgusida Toshk е ntda va Muynotsda sanoat suri lishili tatsitslash;
Samarkand, Fargona, Andijan, Olmaliq, Ko’qon va B е kobodda k е lgusida yangi
sanoat korxonalaring barpo etishni ch е klash;
yangi korxonalarni tabiiy-iqtisodiy sharoiti qulay bo’lgan kichik shaharlarda
barpo etishni tashkil etish.
Og’ir sanoatning rivojlanishi va ishlab turishg el е ktr va issitslik en е rgiyasi
suvvatiga borliq. El е ktr en е rgiyasining quvvati esa, uz navbatida, issitslii el е ktr
staniiyalarining gaz va kumir bnlan ishlashiga borlits.
El е ktr en е rgiyasining kupayishi k е lgusida Angr е n- dagi kumir havzasining
k е ngayishiga va Buxoro—Xiva konlarining rivojlanishiga yul ochadi. O’zb е kistonda
mashinasozlik va m е tallni qayta ishlash sanoati, uy runlashgan paxtani qayta ishlash
korxonalari — xalk xo’jaligi rivojiga bog’liq
Kimyo sanoatining k е lgusidagi rivoji paxta bilan rangli m е tallar chiqindilarini
«tindirish», xujaliklar uchun ayrim joylarda topilgan kimyo xom ashyolarini qayta
ishlash bilan bogliq.
Respublikaning mustaqillikka erishganligi, k е lgusida ishlab turgan е ngil sanoat
sohasining rivojlaniishga yanada katta imkoniyat yaratib b е radi. Andijon, Nukus,
Urganchdagi paxta-qog’oz kombinati, Xiva va Jizzaxdagi gilam ishlab chiqarish
korxonasi, Samarqand va Quvasoydagi chinni buyumlar korxonasi, Popdagi
tuqimachilik matolar korxonalari bundan k е yin o’z rivojini topadi. Shuning bilan
birga yana bir n е cha sha- harlarimizda kupchilik korxonalarni sayta tiklash orqali
sanoatimizni yanada rivojlantnrishni maqsad qilib quyilgan.
K е lajakda r е spublika ozih-ovqat sanoatining yanada rivojlanishi kuzda
tutilmotsda, shulardan ayniqsa, gusht, sut va handolat mahsulotlari ishlab chitsarish
korxonalari. Shu mahsadda Kosonsoy va Guliston, Samarhandda sigar е t va gusht,

Margilonda sandolat fabrikasi, non-sut, turli xil ozits-ovtsat mahsulotlari ishlab
chitsarish korxonalarini surish r е jalashtiril- gan.
Aholi turar joylarining k е lajagi, guruhlar bu- yicha tatssimoti shu atrofdagi
transport alotsasining rivoji bilan uzaro boglih. Shu mahsadda Nukus—Tax- takupir
—Qizil O’rda, Nukus—B е runiy—Turtkul—Uch- QUDUQ Jizzax— Uchhuloch—
Konim е x t е mir yullarini qurish r е jalashtirilgan. Natijada yullarning utka- zish
imkonnyati, el е ktrlashtirish, avtomobil transport», quvur va el е ktrtransport
tarmohlarining mavq е i yanada oshadi.
III. Global ekalogik muammolarni hal qilsih
3.1 Tabiatni muhofaza qilish
Insoniyat jamiyatining yuksak darajada rivojlanishi fan- texnika asosida
qurilgan sanoat tarmoqlarini yuzaga keltirdi. Suv inshootlari, yangi-yangi shahar-
qishloqlarning bunyod etilishi inson bilan tabiat o’rtasida yangi munosabatlarni
vujudga keltirdi. Inson tabiatning tabiiy rivojlanish qonunlari va uning bir
butun yaxlitligi, turg’unligini buzdi.
Tabiat va uning asosiy elementlari
bo’lmish suv, tuproq, havoni
zaharladi.
O’simlik va hayvonlar vakillarini
qirdi, ularning sonini kamaytirdi. Natijada
million-million yillar davomida turg’un
bo’lgan tabiiy holat buzildi.
Tabiatning ekologik
barqarorligi, turg’unligi va uning tabiiy qonunlarining buzilishiga tabiatning
kelajakdagi ekologik holati qanday bo’lishini oldindan ko’ra bilmaslik sabab bo’ldi.
Ekalogik bilim - bu tirik tabiat tuzilishi, rivojlanishi, o’zgarishi, yer yuzidagi
tirik jonzotlar holati, ularning bir-birlari va atrof-muhit o’rtasida bo’lib turadigan
munosabatlari, tabiiy boyliklarning son va sifati, hajmi, xillarini hamda ularni
saqlash va tejamkorlik bilan foydalanish yo’llarini o’zlashtirishdan iboratdir.

Fan-texnika rivojlanishining tabiatga salbiy ta’siri, yer yuzida ko’p
mavjudotlarning yo’qolib ketishiga olib kelayotgan turli ofatlar, ziddiyatlar muhim
ekologik muammolarni kun tartibiga qo’ydi.
Flozirgi kunda yer yuzida inson qoii yetmagan tabiatning biror-bir burchagi
qolmadi. Faqat tropik o’rmonlar, yuqori togii tumanlar, Arktika, Antarktika, kichik-
kichik maydon- larga inson qadami yetmagan boMishi mumkin.
Bir necha million yillar davomida bunyod bo’lgan koinotning tabiiy ko’rinishi,
keyingi 10-15 yil ichida juda og’ir holatga tushdi, havo buzildi. Jumladan, tuproq
zaharli moddalar bilan jarohatlandi, suvlar turli moddalar bilan ifloslandi va hokazo.
Bu holatlar inson salomatligiga salbiy ta’sir qila boshladi. Eng avvalo, bolalar,
onalar, keksalar sog’lig’iga og’ir ta’sir qilib, yangi-yangi kasalliklar kelib
chiqmoqda.
Hozirgi kunning eng dolzarb muammolaridan biri - fan- texnika yutuqlari
asosida aholi orasida ekologik ta’lim-tarbiya va madaniyatga oid bilimlarni oshirish
yo’li bilan tabiat muhofazasini tezlashtirishning turli chora- tadbirlarini ishlab
chiqishdir. Bu borada mutaxassislar tayyorlashni har xil yoilar bilan amalga oshirish
kerak.
Ekologik ta’lim-tarbiyaning tub ma’nosi - bu tabiat va jamiyat o’rtasidagi
doimiy birlik, ularni bir-birlariga bog’lovchi tabiiy hamda ijtimoiy qonunlarni
o’rganish, hayotga tatbiq qilish yo’li bilan tabiiy barqarorlikni saqlashdan iborat.
Ekalogik ta’lim-tarbiya - bu insonning tabiatga qadam qo’ygan vaqtdan
boshlab, butun hayoti davomida tabiatdan ongli ravishda foydalanish, psixologik,
axloq-odob yuzasidan, xalqimizning tabiatga nisbatan hurmate’tibor bilan
qaraydigan yaxshi urf-odatlari, udumlari asosida yoshlarni tarbiyalash, ularda tabiat,
uning xilma-xil boyliklariga mehr-muhabbat uyg’otish, tejamkorlikka o’rgatish,
tabiiy boyliklarni ko’paytirish, bog’u rog’lar, gulzorlar tashkil qilishga undash,
ularning qalbida yaxshi xislatlar uyg’otishdan iboratdir (Ergashev, 1993, 1998).
Ekalogik ta’lim-tarbiyaning maqsadi - insonni o’rab turgan tabiiy muhit va
uning boyliklarini biladigan, tejamkorlik bilan foydalanadigan, saqlaydigan, tabiat
boyligiga boylik, go’zalligiga go’zallik qo’shadigan, ijtimoiy va tabiiy qonunlarni

biladigan bilimdon shaxsni yetishtirish va tarbiyalashdan iboratdir. Ekalogik ta’lim
va tarbiyaga oid ushbu bobni tuzishda YUNESKO va YUNEPO larning 1972, 1975,
1977, 1987, 1988- yillarda shu sohaga bag’ishlab o’tkazilgan kongress materiallari,
oliy bilimgohlarning o’quv dasturlari, ilmiy asarlar, darsliklardan hamda o’zimiz
tomonimizdan tuzilgan «Atrof-muhitni muhofaza qilish» sohasida ekologik ta’lim
berishga oid metodik tavsiyalar» (Ergashev, 1990) dan foydalandik.
0’zbekiston jumhuriyat rahbariyati tomonidan chiqarilgan ko’p qarorlarda
tabiat muhofazasiga oid ishlarni kengaytirish va takomillashtirish hamda bu soha
bo’yicha mutaxassislarni fan-texnika taraqqiyoti talabiga javob beradigan darajada
tayyorlash ko’zda tutiladi. Bu muammoning hal bo’lishi jumhuriyatimiz ijtimoiy-
iqtisodiy rivojlanishini yangi bosqichga ko’tarishda koinotning bir qismi bo’lmish
ona-tabiatimizni saqlash, uning tabiiy boyliklaridan rejali va tejamkorlik bilan
foydalanish, tirik jonzotlar; shu jumladan, inson uchun toza havo, suv va tuproq, boy
o’simlik va hayvonlarning yashash muhitini saqlashda kerak.
Jumhuriyatimizda fan-texnika, ishlab chiqarishda moddiy va ma’naviy
kuchlarning rivpjlanishi uchun ma’lumotli ekolog
tarbiyachilar, ekolog-pedagoglar, ekolog-texnologlar, ekolog- injener,
ekologinstruktorlarning bo’lishi hozirgi zamon talabi bo’lib qoldi.
Xalq xo’jaligining turli sohalari bo’yicha ma’lumotli, tajribali
ekologagroximik, ekolog-entomolog, ekolog-agrobiologlar kerak bo’lib, ular ish
jarayonida kelib chiqadigan har xil muammolarni yechish borasida ekologik chora-
tadbirlarni qo’llab, atrof-muhit muhofazasini amalga oshirishlari kerak. Bunday
murakkab masalalarni hal qilishda atrof-muhit muhofazasiga oid ekologik ta’lim-
tarbiya oila, bog’chalar, maktablar, o’quv yurtlari (Ergashev, 1990), oliygohlar va
turli korxonalar, tashkilotlarda uzluksiz olib borilishi kerak. Natijada o’rta va oliy
ma’lumotli mutaxassislar yetishib chiqadi va ular xalq xo’jaligining turli
sohalaridagi ko’p qirrali mutaxassislar bilan hamjihatlikda qishloq xo’jalik, turli
yo’naiishdagi og’ir va yengil sanoat korxonalari, transport xo’jaliklarida ekologik
tozalikka rioya qilgan holda ish olib boradilar.

Atrof-muhit muhofazasini fidokorona amalga oshirish borasida, ekologik
ma’lumotli mutaxassislar tayyorlashda hamma oliygohlar keng ko’lamda yangi
tayyorlangan rejalari, o’quv dasturlari asosida ish olib borishlari kerak. Masalan, 1)
Tarbiyachi, ekologik-metodist, «ekologik-pedagog», «ekologik- instruktor»larni
pedagogika oliygohlari; 2) Ekologik, «ekolog- injener», «ekolog-texnolog»,
«ekolog-avtotransport xizmat- chisi», «ekolog-agroximik» kabi mutaxassislarni
0’zMU, ToshAU, SamGU, ToshDPU kabilar tayyorlashi mumkin. Bunday
mutaxassislar bog’chalar, maktablar, litsey, kollejlar, oliygohlar, ilmiy-tekshirish
institutlari, katta-katta og’ir va yengil sanoat korxonalarfda xizmat qilishi mumkin.
Kelajakda yetishib chiqadigan turli sohadagi ekologlar zamonaviy fanlardan
ma’lumot oladilar, fan-texnika yutuqlari bilan tanishadilar. Bog’cha, maktab,
korxonalarda ishlab chiqarish tajribasini o’tib, o’zlarining amaliy qobiliyatlarini
oshiradilar. Yuqori darajali yosh mutaxassislar boiib, tabiat va jamiyat qonunlarini
mukammal o’rganib, ularni hayotga tatbiq etib, atrof-muhit muhofazasini ijobiy hal
etib, go’zal va ko’rkam tabiat, undagi zilol suv, musaffo havo, toza, tabarruk tuproq,
rang-barang o’simlik olami va boy hayvonot dunyosi, bitmas-tuganmas yer usti va
yer osti boyliklarni kelajak avlodlarga qoldirishga xizmat qiladilar. Xo’jaliklarning
ijtimoiy- iqtisodiy va ekologik turg’un holda rivojlanishiga asos yaratadilar.
Dunyoning turli joylarida vujudga kelayotgan og’ir ekologik holatlar,
masalan, Afrika, Janubiy Amerika, Ovro’pa, Sibir o’rmonlarining kamayib ketishi,
dengizlarning ifloslanishi, Orol qurishi, atmosferaning zaharlanishi va azon
teshiklarining hosil bo’lishi, qishloq xo’jalik yerlari eroziyasi, tuproq tarkibida
kimyoviy zaharli moddalarning haddan tashqari ortiqligi, oqova ichimlik suvlari
tarkibining buzilishi va oqibatda insonlar sog’lig’iga salbiy ta’siri, atrof-muhit
muhofazasiga oid ekologik ta’lim-tarbiyaning ilmiy asoslangan reja va dastur
asosida olib borish kerakligini kun tartibiga qo’ydi. Bunday dasturlar YUNESKO,
YUNEPOlar tomonidan bundan 30 yillar avval keng va har tomonlama ishlab
chiqilgan.

Ekologik ma’lumot, ta’lim-tarbiyaning tub ma’nosi - bu tabiat, bizni o’rab
turgan borliqqa nisbatan hurmat, uning yashil nabototlari, harakatdagi jonivorlar,
oqayotgan zilol suv, tanimizga kirayotgan havo, ona-yerga nisbatan e’tibordan iborat
Tabiatni sevgan insonlar, uning har bir qarich yerida bo’layotgan ijobiy va salbiy
o’zgarishlarni sezadi, kuzatadi, tabiatga yordam beradi, ya’ni, yiqilgan butani
tiklaydi, kasal hayvonni davolaydi, iflos suvni tozalashga harakat qiladi, yong’inni
o’chiradi va hokazo. Insonning bunday ijobiy harakatlari uning koinotdagi o’rni va
shu yerni muhofaza qilishga qobilligidir.
Hozirgi kunda xo’jalikning turli sohalarini rivojlantirish bilan bir qatorda atrofmuhit
muhofazasi va tabiiy boyliklardan tejamkorlik bilan foydalanishga oid chuqur
bilimli, ekologik ma’limotga ega yoshlarni o’rta va oliy bilim dargohlarida
tayyorlash va tarbiyalash vaqti keldi.
Ekologik ta’limning naz^riy asosi - atrof-muhit muhofazasiga oid ta’limni bog’cha-
maktab, katta-kichik o’quv yurtlari, oliy o’quv yurtlarida ma’lum o’quv reja va
dasturlari asosida olib borish hamda malakali mutaxassislar tayyorlashdan iborat.
Yig’ilgan tajribalar umumlashtirilib, bir pedagogik shaklga keltirilib, o’quv dasturi,
darsliklar tuziladi.
3.2 Ekalogik ta’lim-tarbiya

Ekologik ta’lim-tarbiyaning asosiy vazifa va maqsadlari insonni tabiat bilan
va unda sodir bo’layotgan voqeliklar bilan qiziqtirish, inson, tabiat o’rtasidagi
muammolarning kelib chiqish sabablarini aniqlash, yechish yo’llari, chora-
tadbirlarini topish yetarli ekologik bilimlarga ega bo’lgan holda atrofmuhit
muhofazasini amalga oshirishdir. Ekologik ta’lim-tarbiyaning vazifalari
quyidagilardan iborat:
Jamiyat va tabiatning rivojlanish qonunlari; ular o’rtasidagi munosabatlarni chuqur
o’rgatish va zamonaviy fikrlay oladigan shaxsni tayyorlash; Ijtimoiyiqtisodiy
rejalashtirish va ishlab chiqarish kuchlarini yo’naltirishda turli tabiiy hududlarning
ekologik holatini biladigan va kelajakning ekologik rejasini tuzadigan avlodni
tarbiyalash;
Har bir inson, jamiyat va jamiyat ichidagi turli guruhlar, toifalar, sinflarning
o’zlari yashab turgan tabiat, uning boyliklarini saqlashga xizmat qiladigan yoshlarni
yetishtirish;
Jamiyat a’zolariga o’zlarining ijtimoiy, madaniy, diniy qarashlari va
urfodatlarini rivojlantirishda yashab turgan joy, vodiy, adirlar, tog’larning go’zalligi,
ularning inson hayoti va salomatligidagi ahamiyatini tushuntirish, yosh avlodda
tabiatga nisbatan mehr-muhabbat uyg’otish ishlarini olib borish.
Yuqoridagi vazifalarni amalga oshirishda bog’cha tarbiyachilari, maktab va
o’quv yurtlari o’qituvchilari, turli o’yinlar, kinofilmlar orqah tabiiy va ijtimoiy
fanlarni o’tishda o’zlari yashab turgan joydagi tabiiy voqelik va ekologik holatlarga
bog’lab, ta’lim-tarbiya ishlarini olib borishi hamda darslar o’tishi kerak.
Ekologik tarbiyani farzand turilgan kundai boshlamoq vujudimizni
uvvatlantirmots, fikrimizii nurlantirmoq axloqimizni guzallantirmoq, zеxnimizni
ravshanlantirmoq dеmakdir. Ekologik tarbiyani kim va qanday olib boradi? — d е gan
savol paydo buladi. Birinchi -tarbiya ota-ona zimmasidadir. Ikkinchi — borcha,
maktab, oliy va urta maxsus bilim yurtlari hamda xozirda faoliyat ko’rsatayotgan
madrasalarda amalga oshadi.
Bola tarbiyasida u yashab turgan sharoit, muhit, kishilarning faoliyati katta
o’rin tutadi va bu sohada oila, maktab sharoiti xam katta e’tiborga molikdir

Ekologik tarbiya ham tarbiyaning asosiy qismi bo’lib, bolaning axlohiga,
xulqatvoriga kuchli ta’sir qiladi va ota-onalarni ularni murg’akligidan boshlab
tarbiya qilishga chaqiradi. Ekologik ta’lim-tarbiya va umumiy tarbiya bir-biri bilan
bog’liq bir butun jarayondir.
Tabiatni muhofaza qilish, uni asrash, unga nisbatan yaxshi munosabatda bo’lish
uchun sog’lom fikr, yaxshi axloq ilm-ma’rifatga qiziquvchi inson bo’lish talab
qilinadi.
Boladagi fikriy taraqqiyot oilagagina emas. maktabga, o’qituvchilar faoliyatiga ham
bog’liq. Shuning uchun ularga go’zal tarzda tarbiya b е rmoq, yaxshi hulqlarrni
o’rgatmoq va ko’rkam odatlarni tushuntirmoq lozimdir. Tarbiya ila bolami oltin
etmoqlik va aksina, tuproq qilmoqlik xam mumkin.

Xulosa
Ona zaminimizni jannatga qiyoslasak. xato kmlmaymie. Ammo unda inson
qo’li bilan duzaxga aylana е ggan xududlar tobora kupayib bormokda. Dunyoning
turli joylarnda tuganmas balolarni k е ltnrib chikaruvchi atom, vodorod va shunga
uxshash bombalar snnovdai Utkazilmokda, sr ka’ridan minglab tonna kazilmalar
kazib olinib. atmosf е raga tonn al ab zaxarli moddalar chikarilmokda. KimSviy,
radiakti v chikindnlar suvga, xavoga tashlanayapti. srga kumilayapti. Natijada
insoniyatning yashash sharoiti ogirlashib, u turli kasalliklar girdobiga tushib
kolmokda. Agar xayot tarzimizni shu tarzda davom etgirsak, erta nnma bo’lishnni
xavlga k е ltirishnnng uziyoq kishini larzaga soladi.
Xullas, odamzotni algov-dolgovli davrlar kutib turi bdi. Bunday vaziyatdan
chikib k е tish, Е rda yana milliard-milliard yillar yashash insoniyatning uz kulidadir.
Chunkn biz tabiatni ijobiy vki salbiy tom on ga uzgartirib yuborishd е k »suchga zga
buldik. Insonnyatda zndi tabiat sofligini azaliy xolatiga kaytarishdan bki uni
butunlay izdan chikarib yuborishdan i borat ikkita yul mavjud. Ba’zi olimlar,
mutaxassislar Е r t е z o rada tirik mavjudot yashashnga yaramay koladi. dsgan
xulosaga kslib, insoniyatning xayot k е chirishn uchun uzok gallaktikalarda
joylashgan uzga yulduzlarni axtarishga tushib kolishdi. Xatto ba’zilar Oyni. Marsni
va sharoiti Е rga ya kin bo’lgan boshka yulduzlarni odamlar makoiiga aylantirish
loyixalarini il gari surmokda. Ammo bu goyayu loyixalarning tagi puch ekanligini
xamma anglab turibdi. Abadiy yashash i i nstar ekanmiz, biz kaysidir joylardan
makon izlash Urniga Е rni uz xolatiga kaytarish, tabiat sofligini ta’minlash borasida
uylashimiz ksrak zmasmi axir? Bu yul bir nscha minglab е ruglik yil uzoklikda
joylashgan, tabiati tirik mavjudot uchun mutlako zid bo’lgan boshka yulduzga
kuchib utiishan, unda yashash sharoitini dunvga ksltirishdan kura million karra
osonrok va afzalrok ish zkanligi oydsk ravshan.
Insonning ta kom il ga zrishishga bo’lgan intnlishi nakadar chsksiz bulsa,
tabiatni muxofaza kilish imkoniyatlari xam shu kadar ch е ksiz. Insonning tabiatga
munosabatining asosinn uning faoliyati bslgilaydi, chunkn, bunday munosabat
uchun mat е rialni unga tabiatning uzi bsradi. Shunga kura, tabiatga bo’lgan

munosabatning Uzgarishi, uz Urnnda, insoniy faoliyat xaraktsri xamda yunalishining
xam uzgarishiga olib k е ladi.
Fakatgina biz suvii. tuprokni. usnmliklarni. xayvonot olamini. ya’ni tabiatii
e’eozlash, asrab-avaylash, uning boyliklarilan tsjab- tsrgab foylalaiishni Urgansak.
bu ishimiz kslajagimizni b е lgilab b е rishinn anglab stsak Е r bizni uzok vaktlar
bokadi. Bunga esa dastavval kishilarda ekologik malaniyatni yuksaltirib borish
orkali erishishimiz mumkin.
Ekologik madaiiyatning shakllanganlnk larajasn fakatgina tabiatga oid
tuygularnigina xis kilish emas. balki tabiat va uning sirlarnni bilish soxasidagi
bilimlarga tayanishni talab etadi. Chunki tabiat sirlarii bilish orkali iksom tabiatga
nisbatai m е xr-muxabbat kuyali. tabiat va i n е on orasidagi muvozanatnnng nakadar
muxim axamiyatga ega ekanlngini anglab etali. Insonning tabiat bilan muntazam
ravnshda uzaro munosabatda bo’lishi nazarda tutiladngan bulsa, ushbu
munosabatlarning zaruriy konuniyatlari ta’lim-tarbiya tizimining asosini tashkil
etmogi lozim... Ekologik ta’lim- tarbiyannng asosiy vazifa va maksadlari nnsonni
tabiat bilan va unda sodir bulavtgan vok е alar bilan kiziktnrish, i n е on, tabiat
urtasidagi muammolarning k е lib chikish sabablarini aniklash. schish yullarini.
chora-tadbirlarini topish starli ekologik bilimlarga ega bo’lgan xolla atrof-muxit
muxofazasini amalga oshirishdir.
Mashxur ruxshunos olim D е yl Karn е giniig ta’kidlashicha, nnsonni biror ishni
bajarishga undash va kiziktirishning yagona usuli mavjud. U xam bulsa, usha inson
kalbida ishni bajarishga chinakam ishtnSk uygotishdir. Majburlov va kiynoklar nsh
b е rmaydi...: Bundan shunday xulosa chikarish mumkinki. xar bir kishida atrof-
muxitni muxofaza kilish buyicha ishtiSk uygotish va uni ona tabiatii avaylab
asrashga undash k е rak buladi.
Xullas. Ona tabiat - n е ’matlardan okilona foydalanmaslik. uning faoliyatiga
nourin. noxolis, noilmny aralashuvni k е chirmasligini, bu ishlar k е zi k е lib unglab
bulmas darajadagi ekologik muammolarni k е ltirib chikarishinn anglab rtgan xolla
ish tutishimiz. tabiatii muxofaza kilishimiz zaruriyatini zamonning uzi talab
etmokda. Biz bor-yugi ana shu talab njrosini ta’miilay olsak. ona zaminimiz jannat

makonliginn x е chkachon yukotmaydi. bizni uzok yillar davomida bokadi.
knyintiradi. Shu bon е makonimiz bulmish Е rga, undap» xar bir zarraga e’tiborli
bulib. ularning yanada rivoj topishi uchun xar birimnz mas’ul ekanligimizni
unutmasligimiz shart.

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati
1. Jaxon axborot ag е ntligi. Uzbеkistonda modеrnizatsiyalash va dеmokratik
o’zgarishlar jadal rivojlanmoqda. Xalq so’zi gazеtasi. 2010 yil 30 dеkabr. 4. Karnеgi
D. Iqrorlik – mag’lubiyat emas. San ’ at jurnali , T .: 2009 yil
2. Kistaubo е v S. Ekologi k ta’lim-tarbiya. Xalq ta ’ limi , 6- son . T .: 2010 yil
3. Norbo е v A.G. Ta’lim tarabiyada o’quvchilarni tabiat bilan muloqotga o’rgatish.
Xalq ta ’ limi , 6- son . T .: 2010 yil
4. « Xalq so ’ zi ». « O ’ zb е kiston ovozi », « XX asr » gaz е talari va « O ’ zb е kiston qishlok
xo ’ jalik » jurnali .

Global ekologik muammolarning kelib chiqish sabablari va ularni hal qilish chora tadbirlari

Sotib olish