Global ishsizlik muammosi va uning ko’rsatkichlari - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	45000UZS
Hajmi	1.0MB
Xaridlar	2
Yuklab olingan sana	26 Fevral 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

Zafar Nurullayev

Ro'yxatga olish sanasi 22 May 2023

66 Sotish

Global ishsizlik muammosi va uning ko’rsatkichlari

Sotib olish

Mavzu: Global ishsizlik muammosi va uning ko’rsatkichlari.
Reja:
KIRISH
ASOSIY QISM
1. Ishsizlik haqida umumiy tushunchalar
2.Ishsizlikning kelib chiqish sabablari
3.Global ishsizlik ko’rsatkichlari.
XULOSA
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI.
1

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi. Aholi va uning faol qismi bo'lgan mehnat resurslari
makroiqtisodiyotning asosiy qismi hisoblanadi. Aholi va mehnat resurslarining
ijtimoiy-iqtisodiy yo'nalishlarini tadqiq etish orqali uni samarali boshqarish va
iqtisodiyotni rivojlantirishni maq sad qilib oladi. Chunki, mehnat resurslari va
uning faol qismi bo'lgan ish kuchi ishlab chiqaruvchi kuchlarning eng asosiy qismi
hisoblanib, bozor iqtisodiyotining tarkibiy elementidir. Bozor iqtisodiyoti ham
barcha bozorlar singari “talab va taklif” qonuniga asoslanganligini hisobga olgan
holda ishsizlik, qashshoqlik ijtimoiy-siyosiy vaziyatning barqarorligi kabi salbiy
xodisalarning bo'lishi mumkinligini unutmaslik zarur. Iqtisodiyotda
muvozanatning buzilish sabablaridan biri bu ishsizlikdir. Ishsizlik va u bilan
bog’liq muammolar mehnat bozoridagi ijtimoiy- mehnat munosabatlarining asosiy
mazmunini tashkil qiladi. Ishsizlik muammosini o’rganishdan asosiy maqsad
aholining ish bilan bandligini yaxshilash orqali mamlakat ishlab chiqarishini
kengaytirish va aholi turmush darajasini yanada yaxshilashga aloqador tadbirlar
ishlab chiqishdan iborat.
Ishsizlikni tarixini o`rganish orqali esa hozirgi rivojlangan va rivojlanayotgan
mamlakatlardagi ishsizlkka qarshi kurashish usullari, ishsizlikning oqibatlarini
yumshatish va uni oldini olishdagi siyosati, qo`llagan chora-tadbirlarini o`rganib,
tahlil qilib ishsizlikka qarshi samarali kurashish mumkun. Ishsizlik va u bilan
bog’liq muammolar mehnat bozoridagi ijtimoiy- mehnat munosabatlarining asosiy
mazmunini tashkil qiladi. Ishsizlik muammosini o’rganishdan asosiy maqsad
aholining ish bilan bandligini yaxshilash orqali mamlakat ishlab chiqarishini
kengaytirish va aholi turmush darajasini yanada yaxshilashga aloqador tadbirlar
ishlab chiqishdan iborat. Jamiyatdagi ishsizlik darajasini pasaytirish uchun
qo’shimcha ishchi o’rinlarini yaratish, ularni ishga tushirish aholining tabiiy
o’sishidan orqada qolmasligi kerak. Iqtisodiy nuqtai nazardan ishsizlik deganda —
ishchi kuchining ish joyi bilan ta`minlanmaganligi va natijada, uning biron-bir
qonuniy daromad manbaiga ega bo’lmasligining muayyan (aniq) holati
tushuniladi. Odatda, jahon mamlakatlari ishsizlik tushunchasini BMT, Xalqaro
2

Mehnat Tashkiloti (XMT), Iqtisodiy hamkorlik va rivojlanish jamiyati talablariga
ko’ra ishlab chiqishadi. Xalqaro tashkilotlarning bergan ta`rifiga binoan «ishsiz
shaxslar» deganda — ishga ega bo’lmagan, ishlashga tayyor va ish izlayotgan
fuqarolar tushuniladi. Mana shu asosiy shartlarga rioya qilgan holda, turli
mamlakatlarda fuqaroni ishsiz shaxs deb e`tirof etish uchun qo’shimcha shartlar
talab qilinadi. O’zbekiston Respublikasining «Aholini ish bilan ta`minlash
to’g’risida»gi Qonuniga binoan ishsiz shaxs deb, mehnatga qobiliyatli (o’n olti
yoshdan boshlab to pensiya bilan ta`minlanish huquqini olgunga qadar), ishga va
ish haqiga (mehnat daromadiga) ega bo’lmagan, ish qidiruvchi shaxs sifatida
mahalliy mehnat organida ro’yxatga olingan, mehnat qilishga, kasbga tayyorlash
va qayta tayyorlashdan o’tishga, malakasini oshirishga tayyor mehnatga qobiliyatli
shaxslar e`tirof etiladi. 1
Ishsiz shaxs deb e`tirof etish uchun quyidagi to’rt shart mavjud bo’lishi lozim.
Birinchi shart — fuqaro mehnatga qobiliyatli bo’lishi va amaldagi qonun
hujjatlariga binoan pensiya ta`minoti huquqiga ega bo’lmasligi kerak. Huquqiy
jihatdan mehnat qilish qobiliyatining quyi darajasi,Mehnat kodeksining 77-
moddasiga muvofiq 16 yosh deb belgilangan.
Ikkinchi shart — fuqaro ishga va ish haqiga (mehnat daromadiga) ega
bo’lmasligi lozim.
Uchinchi shart — fuqaro ishlashga tayyor bo’lishi lozim. Fuqaroning
ishlashga tayyor ekanligini, uning mahalliy mehnat organiga ish qidirib rasmiy
murojaat qilishi, belgilangan muddatlarda mehnat organida qaytadan ro’yxatdan
o’tib turishi va mehnat organlari tomonidan taklif qilingan maqbul ishni qabul
qilish holatlari tasdiqlaydi.
To’rtinchi shart — fuqaro barcha tegishli hujjatlarni taqdim qilgan holda
mahalliy mehnat organida ish qidiruvchi shaxs sifatida ro’yxatdan o’tishi
lozim.Ta`rifga ko’ra, ishsizlik — bu ishlashni istaydigan mehnatga layoqatli
aholining ish bilan band bo’lmagan miqdoridir.
1
O‘zbekiston Respublikasining ―Aholini ish bilan ta’minlash to‘g‘risida gi Qonuni ( Yangi tahriri) Toshkent, 2021.‖
3

Mavzuning maqsadi - Ishsizlikning kelib chiqish sabablari va uning asosiy
turlari va ularning jamiyat rivojlanishidagi roli , asosiy ko’rsatkichlar va ularning
iqtisodiy mohiyati haqida tushunchaga ega bo lish va ular haqida umumiy xulosaʻ
chiqarish.
Mavzuni o rganish vazifalari:
ʻ
-Mavzuga oid pedagogik va metodik adabiyotlarni o’rganish va tahlil qilish;
- Mavzuga oid pedagogik va metodik adabiyotlarni tahlil qilish;
- Ishsizlikning kelib chiqish sabablari va uning asosiy turlarini tahlil qilishda
qo’llaniladigan asosiy ko’rsatkichlar va ularning iqtisodiy sohasini rivojlantirish
istiqbollari moliyaviy – iqtisodiy nazariyasini rolini aniqlash.
Mavzuning obyekti - Ishsizlikning kelib chiqish sabablari va uning asosiy
turlari , ko’rsatkichlar va ularning iqtisodiy sohasini rivojlantirish istiqbollari
tarkibiy qismilarini hisoblash tizimini tashkil etish
Ishning predmeti - Global ishsizlik muammosi va uning kelib chiqish
sabablari, uning asosiy turlari tarkibiy qismilari.
Mavzuning tahlili.
4

II.ASOSIY QISM
1. Ishsizlik haqida umumiy tushunchalar
Ishsizlik va u bilan bog‘liq muammolar mehnat bozoridagi ijtimoiy-iqtisodiy
mehnat munosabatlarining asosiy mazmunini tashkil qiladi. Ishsizlik muammosini
o‘rganishdan asosiy maqsad aholining ish bilan bandligini yaxshilash orqali
mamlakat ishlab chiqarishini kengaytirish va aholi turmush darajasini yanada
yaxshilashga aloqador tadbirlar ishlab chiqishdan iborat. Jamiyatdagi ishsizlik
darajasini pasaytirish uchun qo‘shimcha ishchi o‘rinlarini yaratish, ularni ishga
tushirish aholining tabiiy o‘sishidan oraqada qolmasligi kerak.
Ma’lumki, O‘zbekiston dunyo hamjamiyati davlatlari o‘rtasida aholisining
jadal o‘sib borayotganligi bilan ajralib turadi. Mamlakat aholisining soni har yili
o‘rtacha 550-600 ming kishiga, mehnatga layoqatli aholi soni esa 250-300 ming
kishiga ko‘paymoqda. Bunday vaziyat o‘z navbatida aholining ish bilan
band¬ligini oshirish, buning uchun esa ishlab chiqarishni kengaytirish, yangi ish
o‘rinlarini yaratish borasida uzluksiz ish olib borishni taqozo etadi. Aks holda,
aholining turmush darajasining pasayib borishi, mamlakatda ishsizlar sonining
ortib borishi bilan bog‘liq muammolar kelib chiqishi mumkin. 2
Ishsizlik - ishchi kuchining (iqtisodiy faol aholining) bir qismi bo‘lib, ishlab
chiqarish va xizmat ko‘rsatish sohasida ish bilan band bo‘lmagan ijtimoiy-iqtisodiy
jarayondir. U mehnat bozorida ishchi kuchining nisbatan katta taklifi bilan ishchi
kuchi talabi o‘rtasida mavjud bo‘ladigan nomuvofiqlikni aks ettiradi. Natijada
iqtisodiy faol aholining bir qismi tovar va xizmatlar ishlab chiqarishda ish bilan
band bo‘lmaydi va mehnat bozorining yordamida o‘zining jismoniy va aqliy
qobiliyatlarini ruyobga chiqara olmaydi. Nazariy jihatdan qaraganda ishsizlik
iqtisodiy kategoriya bo‘lib, u insonning mehnat qilish huquqi, uning o‘z mehnatga
qodirligini yuzaga chiqarish huquqi kabi tabiat bergan huquqini amalga oshirish
borasida yollanma xodimlar bilan ish beruvchilar o‘rtasida kechadigan
2
Shodmonov Sh.Sh., G’afurov U.V. Iqtisodiyot nazariyasi (darslik). – T., «Fan va texnologiya» nashriyoti, 2021. –
245 b.
5

munosabatlarni aks ettiradi. Shu bilan birga, bunda gap nafaqat hayotning o‘zini
saqlab qolish va takror tiklab borish uchun zarur bo‘lgan vositalarni ta’minlash
jihatidan, balki shuningdek hayotiy faoliyat shakli bo‘lmish mehnatga oid tabiiy
ehtiyojni ro‘yobga chiqarish jihatidan ham insonning mehnat qilish huquqi, uning
mehnatga qodirligini yuzaga chiqarish huquqini amalga oshirish to‘g‘risida boradi.
Muammoga sof iqtisodiy jihatdan qaraganda ishsizlik – mamlakat aholisining
mehnat qilishga qodir bo‘lgan va mehnat qilishni istaydigan, har bir aniq paytda
soni ko‘proq yoki kamroq bo‘ladigan muayyan miqdordagi qismining ish bilan
ta’minlanmaganligidir.gan ta’rifni hisobga oladigan bo‘lsak, unda ishsizlarga:
a) ishga ega bo‘lmaganlar;
b) ishlashni istaydiganlar;
v) ish izlash istagida bo‘lgan shaxslar kiradi.
Ko‘pgina rivojlangan mamlakatlarning ijtimoiy statistika ma’lumotlariga
ko‘ra ishsizlar sirasiga va ish bilan band degan maqom berish uchun o‘tkazilgan
so‘rovlar paytida ish bilan band bo‘lmaganlar guruhiga ishdan bo‘shagandan so‘ng
to‘rt hafta mobaynida ish topishga uringan va mehnat birjasida ro‘yxatdan o‘tgan
shaxslar kiritiladi.
Yaponiyada ishsiz shaxs deb, so‘nggi bir hafta davomida bir soat ham
ishlamagan, Buyuk Britaniyada esa, so‘nggi bir hafta mobaynida ishlamagan, shu
davr mobaynida ish qidirgan yoki kasalligi tufayli ish qidirish imkoniyatiga ega
bo‘lmagan fuqarolar tushuniladi. Ayrim mamlakatlarning qonun hujjatlariga
binoan, ishsiz deb, ishdan bo‘shatilgan va mehnat stajiga ega bo‘lganlar
tushuniladi.
O‘zbekiston Respublikasining «Aholini ish bilan ta’minlash to‘g‘risida»gi
Qonuniga binoan ishsiz shaxs deb, mehnatga qobiliyatli (o‘n olti yoshdan boshlab,
to pensiya bilan ta’minlanish huquqini olgunga qadar), ishga va ish haqiga (mehnat
daromadiga) ega bo‘lmagan, ish qidiruvchi shaxs sifatida mahalliy mehnat
organida ro‘yxatga olingan, mehnat qilishga, kasbga tayyorlash va qayta
tayyorlashdan o‘tishga, malakasini oshirishga tayyor mehnatga qobiliyatli shaxslar
6

e’tirof etiladi.
Ishsiz shaxs deb e’tirof etish uchun quyidagi to‘rt shart mavjud bo‘lishi
lozim. 3
Birinchi shart – fuqaro mehnatga qobiliyatli bo‘lishi va amaldagi qonun
hujjatlariga binoan pensiya ta’minoti huquqiga ega bo‘lmasligi kerak. Huquqiy
jihatdan mehnat qilish qobiliyatining quyi darajasi, Mehnat kodeksining 77-
moddasiga muvofiq 16 yosh deb belgilangan. Shuni alohida ta’kidlab o‘tish joizki,
Mehnat kodeksining ushbu moddasiga muvofiq tegishli shartlarga rioya etilgan
holda 15 yoki 14 yoshga to‘lgan yoshlarni ham ishga qabul qilishga yo‘l qo‘yilsa-
da, ular ishga layoqatli shaxs deb e’tirof etilishlari mumkin emas.
Ikkinchi shart – fuqaro ishga va ish haqiga (mehnat daromadiga) ega
bo‘lmasligi lozim.
Agar, fuqaro asosiy ishini yo‘qotgan (masalan, shtatlar qisqarishi munosabati
bilan bo‘shatilgan), lekin o‘rindoshlik asosida boshqa korxonada ishlayotgan
bo‘lsa, bunda u ish bilan band bo‘lgan deb hisoblanadi.
Nafaqalar, alimentlar, qimmatli qog‘ozlar bo‘yicha olingan dividendlar,
banklarga qo‘yilgan mablag‘larga hisoblangan foizlar ish haqiga (mehnat
daromadi) kirmaydi. Xuddi shunday pensiya va stipendiyalar ham ish haqi (mehnat
daromadi) tarkibiga kirmaydi, lekin pensiya oluvchi fuqarolar ijtimoiy jihatdan
himoyalanganliklari, ishlab chiqarishdan ajralgan holda stipendiya olib
o‘qiyotganlar ish bilan ta’minlangan deb hisoblanishlari sababli, bunday fuqarolar
ishsiz shaxs deb e’tirof etilmaydilar.
Uchinchi shart – fuqaro ishlashga tayyor bo‘lishi lozim. Fuqaroning ishlashga
tayyor ekanligini, uning mahalliy mehnat organiga ish qidirib rasmiy murojaat
qilishi, belgilangan muddatlarda mehnat organida qaytadan ro‘yxatdan o‘tib turishi
va mehnat organlari tomonidan taklif qilingan maqbul ishni qabul qilish holatlari
tasdiqlaydi.
Homilador ayollar, agarda ularning homiladorlik davri yigirma sakkiz
haftadan oshmagan bo‘lsa, ular mehnatga qobiliyatli deb hisoblanadilar va
3
D. Tojiboyeva, Iqtisodiyot nazariyasi(darslik) – T.: “Iqtisod moliya” 2022.
7

homiladorlikning bu davrida ular ishsiz shaxs deb e’tirof etilishlari kerak.
To‘rtinchi shart – fuqaro barcha tegishli hujjatlarni taqdim qilgan holda
mahalliy mehnat organida ish qidiruvchi shaxs sifatida ro‘yxatdan o‘tishi lozim.
Ishsizlikning umumiqtisodiy xarakteri mehnat bozorining o‘zi, mehnatga
talab va uning taklifi o‘rtasidagi mutanosiblik ishsizlikni emas, ish bilan bandlikni
shakllantirishidan ham kelib chiqadi. Ishsizlik, bir tomondan, go‘yo ish bilan
bandlikning «teskarisi» hisoblanadi, ikkinchi tomondan, ish bilan bandlikni
shakllantiruvchi omillardan farq qiluvchi omillar ta’sirini his qiladi.
Shunday bo‘lsa-da, ishsizlik doimo ish bilan bandlik bilan birgalikda ko‘rib
chiqiladi: ish bilan bandlikning ko‘payishi, qoidaga ko‘ra ishsizlikni kamaytiradi,
bu esa ishsizlikni, o‘z navbatida ish bilan bandlikni ko‘paytiradi. Ta’rifga ko‘ra
ishsizlik – ishlashni istaydigan mehnatga layoqatli aholining ish bilan band
bo‘lmagan miqdori. Makroiqtisodiy jihatdan ishsizlik – doimo jamiyat mehnat
salohiyatidan, ishchi kuchi majmuidan ishlab chiqarish omili sifatida to‘la
foydalanmaganlikdir. Turli mamlakatlarda har bir muayyan davrda ishsizlik
darajasi bir-biridan jiddiy farq qiladi, bu esa har bir mamlakat uchun qaror topgan
«tabiiy» ishsizlik darajasiga, mamlakatdagi iqtisodiy davriylik fazasiga,
shuningdek, davlat tomonidan ishlab chiqilgan ish bilan bandlik siyosatiga bog‘liq
bo‘ladi.
Ishsizlikning tarqalishi va ishsizlar harakati. Ishsizlikning tarqalishi muayyan
vaqt mobaynidagi ishsizlik maqomiga ega bo‘lgan kishilarning umumiy sonini
bildiradi. Mazkur davrning oxiriga kelib, uning ishsizlik maqomini saqlab qolgan-
qolmaganligi bu yerda rol o‘ynamaydi. U mazkur davrning boshida hisobda turgan
va ishsiz deb topilganlarning umumiy miqdori sifatida aniqlanadi. Hozirgi
statistika hisobi bo‘yicha umuman ishsizlarning tarqalganligini, shuningdek, ayrim
ijtimoiy-demografik guruhlar bo‘yicha: ayollar, erkaklar, yoshlar, qishloqlar
hamda shaharlarda yashovchi shaxslarni aniqlash imkonini beradi.
8

2. Ishsizlikning kelib chiqish sabablari
Klassik (va neoklassik) nazariyaga ko‘ra, ommaviy ishsizlikning asosiy
sababi moslashuvchan bo‘lmagan ish haqi hisoblanadi. Ish haqi o‘z muvozanat
darajasidan oshib ketsa, mehnat talabi bilan taklifi o‘rtasida uzilish paydo bo‘ladi,
mana shu uzilish ishsizlikni keltirib chiqaradi. Agar bozordan tashqari kuchlar
(kasaba uyushmalari va davlat) firmalarda ish bilan bandlikni o‘z darajasida
saqlashga majbur qilsa, buning oqibati inflyatsiyadir.
Faqat quyidagi omillar ishsizlar ommasini Ish bilan bandlikka ko‘maklashish
markaziga murojaat qilishga majbur etadi: 4
- yangi ish topish umidi;
- ishsizlik bo‘yicha nafaqaning me’yoriy yashashini ta’minlovchi yuqori
darajasi;
- aholining shu markaz faoliyatidan xabardorligi;
- ishsiz maqomiga ega bo‘lish uchun zarur shartlarning hammasiga muvofiq
kelish (hujjat bilan tasdiqlangan).
Bu omillarning hammasi mamlakatdagi haqiqiy ishsizlikni kamaytirish
tomoniga xizmat qiladi. Ikkinchi tomondan, ko‘pincha Ish bilan bandlikka
ko‘maklashish markazida ish bilan shubhali band bo‘lmaganlar (real, ammo
norasmiy ishlaydiganlar), har qanday ma’lumotnomalarni olishda «faol» bo‘lganlar
ro‘yxatdan o‘tadilar.
Shunday qilib, ishsizlik maqomini aniqlashda ro‘yxatga olish jarayoniga
yondashuv to‘g‘ri natijalar bermaydi. Ishsizlikni baholashning boshqa uslublari,
masalan, tanlab tekshirish yoki ekspert xulosalari asosida baholash uslubini ishlab
chiqish kerak. Shu bilan birga, aholiga ularning mehnat bozoridagi huquqlari
to‘g‘risida to‘la axborot berish, Ish bilan bandlikka ko‘maklashish markazi
faoliyatini tom ma’noda targ‘ib qilish kerak.
Ishsizlik darajasini baholashning aytib o‘tilgan kamchiliklariga qaramay,
O‘zbekiston Respublikasining «Aholini ish bilan ta’minlash to‘g‘risida»gi
Qonuniga binoan rasmiy ko‘rsatkichlardan foydalanish mavjud bo‘lgan yagona,
4
Razzoqov A., Toshmatov SH., O‘rmonov N. Iqtisodiy ta’limotlar tarixi. Darslik (lotin yozuvida). - T. “Iqtisod-
moliya”, 2020.
9

asosiysi ishda qo‘llash mumkin bo‘lgan ko‘rsatkichlardir. Ammo, bu uslubiyat
Xalqaro Mehnat Tashkiloti uslubiyatiga to‘liq javob bermasa-da, bunday
ko‘rsatkichlar mahalliy xususiyatlarni hisobga oladi va ishsizlik muammosining
dolzarblik darajasi hamda uning dinamikasi to‘g‘risida birmuncha tasavvur beradi.
Respublikamizda davlat mustaqilligining dastlabki yillarida iqtisodiy
islohatlarning birinchi bosqichi uchun belgilangan vazifalar ijobiy hal qilindi.
Hozirgi vaqtda bozor munosabatlarini keng joriy qilish bilan bog'liq bo'lgan
islohatlarning ikkinchi bosqichiga oid masalalar ustida ish olib borilmoqda. Shu
yo'nalishda mamlakatda sezilarli yutuqlarga erishilganligini ta'kidlab o'tish
asoslidir. O'zbekistonda yalpi ichki mahsulot 2022-yilda amaldagi narxlarda
2048,4 mlrd. so'mni tashkil etdi. Bu 2021-yilga nisbatan 4,4%ga, aholi jon boshiga
hisoblaganda esa 2,8%ga ko'p demakdir. Yalpi ichki mahsulotning 13,9%i
sanoatga, 28,0%i qishloq xo'jaligiga, 36,0%i xizmat ko'rsatish sohasiga to'g'ri
keladi. Respublika iqtisodiyotida nodavlat sektori yetakchi o'rinni egallaydi.
Nodavlat sektorining umumiy yalpi ichki mahsulotda 65,6%ni, sanoat mahsulotida
61,4%ni, qishloq xo'jaligining yalpi mahsulotida 98,7%ni, aholiga pullik xizmat
ko'rsatishda 54,7%ni tashkil etadi. Nodavlat sektorida respublikadagi jami band
aholining 73,0%i mehnat qiladi. O'zbekistonda davlat mustaqilligi yillarida sanoat
ishlab chiqarishini va xizmat ko'rsatish sohasini rivojlantirish ustivor yo'nalish
sifatida qabul qilingan. Bu o'rinda dastavval O'zbekistonni jahon iqtisodiy
xamjamiyatiga qo'shilishini tezlatadigan, uni dunyoga 'tanitadigan', mehnatni ko'p
talab etib, suv va xom ashyoni nisbatan kam iste'mol qiladigan, asosan mahalliy
mineral resurslar va qishloq xo'jaligi xom ashyosiga asoslanadigan ishlab
chiqarishni rivojlantirishga asosiy e'tibor qaratilayotganligini aytib o'tish lozimdir.
Asaka shahrida qisqa vaqt ichida qurib, ishga tushirilgan avtomobil zavodi
mahsuloti O'zbekistonni butun dunyoga yana bir bor tanitdi.
Mamlakatdagi boshqa ko'pchilik sanoat tarmoqlarining mahsulotlari
Respublikaning ichki ehtiyojlarini to'liq qondirmoqda hamda bir qismi eksport
qilinmoqda. Mamlakatda 2022 yilda 8,1 mln. tonna neft va 55,6 mlrd. kub. m.
Tabiiy gaz qazib oluvchi yirik mamlakatlar ichida 22-24 o'rinlarni, tabiiy gaz
10

bo'yicha esa 5-6 o'rinlarni egallaydi. Mamlakatimiz aholi jon boshiga hisoblaganda
elektrenergiya (1900 kVt/s), mineral o'g'itlar (37 kg), sement (140 kg) ishlab
chiqarish bo'yicha ham jahon mamlakatlari ichida munosib o'rinlarni egallaydi.
Respublikada sanoat asosan mahalliy xom ashyoga tayangan holda rivojlanmoqda.
Shunday korxonalar qatorida rangli, qimmatbaho va nodir metallar ishlab
chiqaruvchi Olmaliq, Zarafshon, Chirchiq, Navoiy va boshqa shaharlardagi kon-
metallurgiya kombinatlari jahon miqyosida ajralib turadi. Mahalliy xom ashyo
asosida Qoravulbozor, Farg'ona va Oltiariq shaharlarida neftni qayta ishlovchi va
neft-kimyosi korxonalari faoliyat ko'rsatmoqda. Huddi shunday fikrni Sho'rtan va
Muborak gazni qayta ishlovchi zavodlar haqida ham aytishimiz mumkin.
O'zbekiston rivojlangan elektrenergetika tizimiga ega. Respublikada umumiy
quvvati 11200 mVt.ga teng 37 elektrstantsiya ishlaydi. Shundan 9800 mVt issiqlik
stantsiyalariga, 1400 mVt gidroelektrstantsiyalarga to'g'ri keladi. Barcha
elektrstantsiyalar salohiyati bir yilda 56-57 mlrd kVt/s. ga teng elektrenergiya
ishlab chiqarishga imkon beradi. Issiqlik elektrstantsiyalari ichida Sirdaryo, Yangi-
Angren, Toshkent va Navoiy GRESlari har birining quvvati 1000 mVt.dan oshadi.
O'rta Osiyoda eng yirik - Tojmarjon GRESining qurilishi davom etmoqda.
O'zbekiston mashinasozlikni ba'zi tarmoqlarining rivojlanganlik darajasiga ko'ra
dunyoda munosib o'rin egallaydi. Respublikada 'O'zmashmsanoat' mashinasozlik
korxonalari uyushmasi har xil mulkchilik shakllariga ega 36 korxona va
tashkilotlarni o'zida birlashtirgan. Shularning ichida 'O'zbekpaxtamash'
korporatsiyasi, 'Pod'emnik', 'Kompressor', 'Sino' va boshqa birlashmalar ajralib
turadi. 5
3.Global ishsizlik ko’rsatkichlari
Koronavirus pandemiyasi dunyoda millionlab odamlarning ishsiz qolishiga
sababchi bo‘lmoqda. Xalqaro mehnat tashkiloti ma’lumotlariga ko‘ra, ish
soatlarining qisqarishi oqibatida jahonning turli mamlakatlarida norasmiy iqtisodda
faoliyat yuritadigan 1,6 mlrd ishchi daromadsiz qolish xavf ostida. Ta’kidlanicha,
5
Shodmonov SH., G‘afurov U. Iqtisodiyot nazariyasi. Ma’ruzalar matni. – T.: TDIU, 2021.
11

2020 yilning ikkinchi choragi mehnat bozori uchun kutilganidan ko‘ra ayanchliroq
kelishi, ushbu davrda 300 mlndan ortiq ish o‘rni yo‘qotilishi mumkin.
2020 yilning ikkinchi choragida barcha mintaqalarda ish soatlarining keskin
qisqarishi kutilmoqda. Yevropa va Markaziy Osiyoda birinchi chorakda ish soatlari
3 foizga, ikkinchi chorakda esa deyarli 13 foizga qisqarishi mumkin.
«Gazeta.uz» jahon mamlakatlarida ishsizlik bo‘yicha holat qanday ekani va
davlatlar bu bo‘yicha qanday choralar qo‘rayotganini o‘rganib chiqdi.
AQSH
2023 yil iyun holatiga ko'ra AQSH aholisi 335,7 million kishini tashkil qiladi.
16 yosh va undan katta yoshda, ya'ni. 267,4 million potentsial mehnatga layoqatli
aholi bor.
Bu raqamdan 99,5 million kishi ishlashni xohlamaydi yoki ishlamaydi.
Ish kuchi (ish bilan band bo'lganlar va rasman ishsizlar) 168 million kishini,
rasmiy ravishda band bo'lganlar esa mavsumiy ishlarda, to'liq bo'lmagan ishlarda
yoki qishloq xo'jaligida 161,6 million kishini tashkil qiladi.
2023 yilda rekord miqdordagi amerikaliklar bir nechta ishda ishlagan va
umumiy ishchi kuchida bir nechta ishda ishlaydiganlarning ulushi yaqinda 2019
yildan beri eng yuqori darajaga yetdi. Bunga asosan ayollar sabab bo'ldi, ularning
ulushi dekabr oyida 1990-yillardan beri eng yuqori bo'lgan.
Dekabr oyida Bloomberg News uchun Xarris so'rovi o'tkazgan
amerikaliklarning qariyb 40 foizi yaqinda ularning oilasi qo'shimcha daromadga
12

tayanganini aytdi. Ularning 38 foizi qo‘shimcha pul oylik xarajatlarini zo‘rg‘a
qoplaganini, 23 foizi esa hisob-kitoblarni to‘lash uchun yetarli emasligini aytdi.
Qo'shma Shtatlardagi mehnat bozori uzoq davom etgan qarz inqiroziga, shu
jumladan qarzga xizmat ko'rsatish xarajatlarining keskin oshishi bilan bog'liq
bo'lganlarga qaramay, o'zining mustahkamligi va kuchi bilan hayratlanarli.
12 oy ichida bandlik 3,2 million kishiga va ikki yil ichida 9,1 million kishiga
o'sdi.
2023-yil sentabr oyida qishloq xo‘jaligidan tashqari sektorda bandlik
darajasining o‘sishi 336 ming kishini tashkil etdi va bu avgust oyidagi 119 ming
ma’lumotni ijobiy tomonga qayta ko‘rib chiqishdan keyin, ya’ni. avgust bazasidan
450 mingga o'sdi
2010-2019 yillarda bandlikning o'rtacha oylik o'sish sur'ati 190 ming kishini,
2017-2019 yillarda o'rtacha 177 ming kishini, ya'ni. Sentyabr oyidagi ma'lumotlar
normadan ikki baravar ko'p.
2020-yilning mart-aprel oylarida 21,9 million ish o‘rni yo‘qolgan bo‘lib, ular
2022-yilning iyuliga qadar 26 oyda tiklangan va 2022-yil iyulidan 2023-yil
sentabriga qadar bandlikning o‘rtacha oylik o‘sish sur’ati 297 ming kishini tashkil
qildi.
2023-yil boshidan buyon bandlik o‘rtacha 260 ming kishiga yoki 2,34 million
kishiga o‘sdi, so‘nggi bir yilda bandlik 3,2 million kishiga o‘sdi, ikki yil ichida esa
o‘sish 9,1 million ish o‘rni bo‘ldi.
13

2023-yil boshidan buyon bandlikning o‘sish tarkibida (9 oylik jami bo‘yicha)
ishlab chiqarish sohasiga 0,2 million ish o‘rni to‘g‘ri keladi, bunda qurilishda –
0,15 million, xususiy sektorda – 1,6 million, davlat sektorida – 0,53 millionta. ish
o'rinlari.
Xususiy sektor tuzilmasida eng katta hissa sog‘liqni saqlash va ijtimoiy
xizmatlar sohasi – plyus 676 ming, umumiy ovqatlanish – 346 ming, professional
va tadbirkorlik xizmatlari – 205 ming, ulgurji va chakana savdo va logistika – 131
ming hissa qo‘shgan.
2023-yilda COVID-19 pandemiyasi davrida blokirovkalardan so‘ng xizmat
ko‘rsatish sohasining eng ko‘p zarar ko‘rgan tarmoqlarida : madaniyat, sport va
ko‘ngilochar sohalarda, umumiy ovqatlanishda (hali ham 200 ming xodimga yoki
1,3 foizga kam) xodimlar yetishmasligi uchun kompensatsiya to‘lanadi. 2020-yil
fevraliga nisbatan) va boshqa maishiy xizmatlar/shaxsiy xizmatlar (2020-yil
fevraliga nisbatan 0,9 foizga kam).
2023 yil boshidan qisqarish bosqichida faqat axborot sektori 84 ming yoki 2,5
foizga, aksincha, 2020 yilda COVID inqirozining eng barqaror va asosiy
benefitsiariga aylandi.
Ish bilan ta'minlash tuzilmasi jadvalda batafsil ko'rsatilgan. AQSh mehnat
bozori tarixiy tendentsiyadan yuqori.
14

AQSH IT sohasida ishsizlik AI tufayli ortib bormoqda
2023-yil sentabr oyida AQSH IT-sohasida ishsizlik darajasi 4,3 foizgacha
oshdi. Bu milliy ko'rsatkichga nisbatan 3,8% ni tashkil qiladi. Bunday ma'lumotlar
AQSh Mehnat vazirligining 2023 yil 6 oktyabrda e'lon qilingan hisobotida
keltirilgan.
Qo'shma Shtatlardagi IT mehnat bozori 2023 yil yanvar-fevral oylarida
qisqarishni boshladi. 2023-yil sentabr oyi oxiri holatiga ko‘ra, mamlakatda 117
mingga yaqin IT-mutaxassis ishsiz qolgan. Taqqoslash uchun: joriy yilning avgust
oyida bu ko‘rsatkich taxminan 106 mingni tashkil etdi.Bu holat qisman sun’iy
intellektning keng joriy etilishi bilan izohlanadi : neyron tarmoqlar , chat-botlar va
mashinalarni o‘rganish tizimlari odamlarga nisbatan oddiy vazifalarni samaraliroq
bajarishga qodir. Shu bilan birga, korxonalar mehnat xarajatlarini sezilarli darajada
tejash imkoniyatiga ega. Boshqa tomondan, neyron tarmoqlarning rivojlanishi AI
sohasida o'qituvchilarni qayta tayyorlash kabi yangi kasblarning paydo bo'lishiga
olib keladi. Aksariyat IT-menejerlar generativ AI professional ishchilarning o‘rnini
bosa olmaydi, deb o‘ylaydilar, ayniqsa kiberxavfsizlik va ma’lumotlarni
boshqarish kabi sohalarda iste’dodlarga bo‘lgan talab taklifdan oshib ketishda
davom etmoqda.
AQSH IT-sohasida ishsizlik darajasi 4,3 foizgacha oshdi.
Umuman olganda, Amerika IT-sektoridagi ish o'rinlarining qisqarishi,
jumladan, dasturiy ta'minot, telekommunikatsiya, axborot xizmatlari va
ma'lumotlarni qayta ishlash, uch oy davomida (2023 yil sentyabr oyi oxiriga kelib)
14,3 mingtani tashkil etdi. Kompaniyalar yirik IT-loyihalar xarajatlarini
kamaytirishga, shu bilan birga bulutli texnologiyalar va dasturiy ta'minot
xarajatlarini kamaytirishga majbur. Bu murakkab makroiqtisodiy vaziyat, yuqori
inflyatsiya va energiya narxining oshishi bilan bog'liq.
Tadqiqotda, shuningdek, 2023-yil sentabr oyida amerikalik ish beruvchilar
mamlakat bo‘ylab 336 mingta yangi ish o‘rni yaratgani aytiladi, bu ko‘rib
chiqilayotgan yilning yanvar oyidan beri eng yuqori ko‘rsatkichdir.
15

2023-yil avgustiga kelib, Qo‘shma Shtatlardagi ishsizlar soni so‘nggi 1,5 yil
ichida deyarli o‘zgarmadi va 5,4-5,7 million kishini tashkil etadi. Bo'sh ish o'rinlari
ishsizlar sonidan yuqori bo'lgan vaziyat o'ziga xosdir va birinchi marta 2018 yil
o'rtalarida asosan demografik sabablar va ijara daromadlari, shu jumladan aktivlar
bozoridan oladigan badavlat amerikaliklarning nafaqaga chiqishi bilan bog'liq
ichki tarkibiy sabablar tufayli paydo bo'lgan.
Shu bilan birga, mamlakatimizda 7,1 million ochiq ish o‘rinlari mavjud.
COVID-19 inqirozidan keyin mehnat bozoridagi tarkibiy nomutanosibliklar,
asosan, past malakali xodimlarning o'rtacha daromadi bilan taqqoslanadigan yoki
hatto undan yuqori bo'lgan etarli darajada yuqori byudjet subsidiyalari tufayli
yomonlashdi, bu esa ishchilar sinfining "yuvishini" oshirdi. mehnat bozoridan.
2022-yildan boshlab subsidiyalar qisqartirilgandan so'ng vaziyat
yaxshilanmoqda, ammo umuman olganda, biz 2019 yilga nisbatan deyarli 4
million kishi haqida gapiramiz, ular mehnatga qo'shilmagan, garchi ular ishlashi
mumkin. Asosan aktivlar bozoridan oziqlangan va ishlashga qiziqmaydigan boy va
malakali amerikaliklar hisobiga.
Qora tanlilar orasida ishsizlik 6%, oq tanlilar orasida 3,1%
Hisobotda aytilishicha, AQShdagi qora tanli ishchilar ishsizlikning o'sishining
90% ni tashkil qiladi, bu 2023 yil iyun oyida 6% gacha ko'tarildi, bu 2022 yil
avgustidan beri eng yuqori ko'rsatkich va yana oq tanlilar uchun ishsizlik
darajasidan deyarli ikki baravar ko'p, ularning darajasi 3,1% ga tushdi. Mehnat
16

vazirligining 7 iyul kuni.
2024-yil yanvar oyida amerikalik ishchilar o z ish beruvchilariga nisbatan o nʻ ʻ
yillikdagidan ko ra ko proq salbiy munosabatda bo lishadi, biroq ba zilari ishdan
ʻ ʻ ʻ ʼ
bo shatishlar ko payib borayotgani va ish o rinlari kamaygani sababli, buni
ʻ ʻ ʻ
o zlashtirishga to g ri keladi.
ʻ ʻ ʻ
Koronavirus oqibatida AQSHda ishsizlar soni 40 mln kishiga yaqinlashib
qoldi, ishsizlik bo‘yicha ariza topshirganlar soni 39 mln dan ortgan. Bu
ko‘rsatkichlar «Buyuk tushkunlik» davriga qaraganda ancha yuqori.
G‘aznachilik kotibi Stiven Mnuchin AQSH uchun joriy yilning ikkinchi
choragi birinchi choragidan ham qiyinroq bo‘lishini kutish kerakligini aytgan edi.
«Bu iqtisodiy inqiroz Amerika biznesining aybi emas, bu amerikalik ishchilarning
17

aybi ham emas va bu virusning aybidir», — dedi Mnuchin.
Mamlakat aholisini qo‘llab-quvvatlash maqsadida past va o‘rta daromadga
ega fuqarolar bir marotabalik to‘lov tarzida 1200 dollardan olishdi. Shuningdek,
har bir yosh bola uchun (17 yoshdan kichik bo‘lgan) qo‘shimcha 500 dollar berildi.
AQShda ishsizlik nafaqasi
2023-yil apreliga qadar ishsizlik nafaqasini oladigan yuqori daromadli
oilalardan bo'lgan amerikaliklar soni so'nggi bir yil ichida olti baravardan ko'proq
o'sdi.
O'sish so'nggi oylarda oq yoqa, texnologiya va moliya kabi sohalarga ta'sir
qilgan ishdan bo'shatish to'lqinini aks ettirishi mumkin
Amerika demografiyasidagi tarkibiy o'zgarishlar. Oxirgi 20 yil ichida 55 va
undan katta yoshdagilar bandligi sezilarli darajada oshdi. 21-asrning boshlarida 55-
18

64 yosh toifasida band bo'lganlar tarkibida 10 dan 17% gacha, 65+ toifasida esa 3
dan 6,7% gacha siljish kuzatildi, ya'ni. ish bilan band bo'lgan keksa avlod vakillari
13 dan 23,7% gacha o'sdi, bu juda muhim.
Bu tendentsiya birinchi navbatda demografik omil bilan bog'liq, chunki
chaqaloq boomer avlodini o'z ichiga oladi (grafikda nuqta chiziq bilan
ko'rsatilgan).
Xitoy
Xitoy hukumati 2023-yil aprel oyida ishsizlik 6 foizga teng bo‘lganini e’lon
qilgan edi. Economist Intelligence Unit va Societe Generale mutaxassislari ushbu
ko‘rsatkich 10 foizga yaqin ekanligini taxmin qilishmoqda.
Bloomberg ma’lumotlariga ko‘ra, Xitoydagi brokerlik kompaniyasi
tahlilchilari tomonidan 24 aprelda e’lon qilingan hisobotda mamlakatdagi ishsizlik
20 foiz atrofida ekani, 70 mln kishi ishini yo‘qotgani aytilgan. Lekin keyinchalik
ushbu hisobot kompaniya saytidan olib tashlangan.
19

Yanvar va fevral oylarida 2,3 mln kishi ishsizlik bo‘yicha sug‘urta to‘lovlarini
olishgan, deyiladi Inson resurlari va ijtimoiy xavfsizlik vazirligi ma’lumotlarida.
Shu vaqtning o‘zida, 5 mlnga yaqin ishchilar o‘z ishlaridan ayrilishgan, deya
ta’kidlaydi mutaxassis Den Vang.
Xitoyda ishsizlik darajasi bo'yicha so'nggi ma'lumotlar (%)
Xitoyda umumiy ishsizlik darajasi pasayayotgan bo'lsa-da, 16 yoshdan 24
yoshgacha bo'lgan ishsizlar soni barqaror ravishda o'sib bormoqda. Ularning ulushi
iyun oyida rekord darajadagi 21,3 foizga yetdi, bu milliy ko'rsatkichdan to'rt
baravar va koronavirus pandemiyasidan oldin ushbu yosh guruhida kuzatilgan
darajadan deyarli ikki baravar ko'p.
Iyul oyida yosh ishsiz xitoyliklarning ulushi biroz pasayib, 19,7 foizni tashkil
etdi, biroq ekspertlar yoz oxirigacha millionlab universitet bitiruvchilari Xitoy
mehnat bozoriga kirishi kerakligini eslatmoqda. Ularning tezda ish topish
imkoniyati kam, shuning uchun sobiq talabalarning aksariyati ishsizlar safiga
qo'shiladi va yoshlarning bandlik darajasini yangi eng past darajaga olib chiqadi.
Biroq, ba'zi hisob-kitoblarga ko'ra, 16 yoshdan 24 yoshgacha bo'lgan ishsiz
xitoyliklarning real ulushi rasmiy 19,7 foizdan sezilarli darajada yuqori bo'lishi
mumkin. Pekin universiteti professori Chjan Dandan o'zining ilmiy maqolasida
ta'kidlaganidek, aslida mamlakat yosh aholisining deyarli yarmi ishsiz.
Gap shundaki, deya tushuntirdi olim, davlatning bandlik statistikasi faqat faol
20

ish izlayotganlarni hisobga oladi. Biroq, agar siz ularga oddiygina ishlashni
istamaydigan yoshlarni qo'shsangiz (va ular kamida 16 millionni tashkil qiladi),
unda ishsizlik darajasi 46,5 foizga oshadi. XXI asrda yoshlar o‘rtasidagi
ishsizlikning bunday ko‘lami faqat 2008 yilgi jahon moliyaviy inqirozi davrida
kuzatilgan edi.
Bundan tashqari, ish topganlarning ko'pchiligi to'liq kunlik ish bilan
ta'minlana olmadi. Qo'shma Shtatlardagi Kolumbiya universiteti va Xitoyning Sian
xalqaro universitetining sotsiologiya professorlari kollej bitiruvchilarining kamida
to'rtdan bir qismi ish bilan ta'minlanmaganligini aniqladilar.
Mutaxassislarning fikricha, Xitoy hukumati o'z yosh aholisiga ularning
bilimiga mos keladigan qiziqarli ishlarni taklif qilsa, bu qarshi madaniyatning
tarqalishining oldini olish mumkin. Ammo so'nggi o'n yilliklarda mamlakat
hukumati iqtisodiyotning yuqori texnologiyali tarmoqlarini rivojlantirishni
e'tiborsiz qoldirib, universitetlarda ilg'or ta'lim imkoniyatlarini kengaytirishga juda
ko'p kuch sarfladi.
"Hukumat rejasi Xitoy iqtisodiyotini ko'p mehnat talab qiladigan ishlab
chiqarishdan voz kechish va ko'proq texnologiyaga asoslangan, xizmatga
yo'naltirilgan, bilim iqtisodiyoti deb ataladigan narsaga o'tish edi", dedi Singapur
Milliy universitetining sotsiologiya professori Jin Yung. Biroq, yirik xizmatlar
sohasiga ega gullab-yashnayotgan iqtisodiyot xususiy sektorni qo'llab-
quvvatlashga asoslanadi va Xitoyda kichik va o'rta kompaniyalar uzoq vaqtdan
beri imtiyozli kreditlar olish imkoniyatidan mahrum bo'lib kelmoqda, deya xulosa
qildi u.
Hukumatning uzoqni ko'ra bilmaydigan siyosati tufayli 2023 yilga kelib
qabariq yorilib ketdi: bozorda yuqori malakali ishchilarga talab va ularning
taklifida ulkan nomutanosiblik yuzaga keldi. Kolumbiya universiteti sotsiologiya
professori Yao Lu shunday dedi: "Iqtisodiyot yetib bormadi". Goldman Sachs
iqtisodchilarining qo‘shimcha qilishicha, qonunchilikdagi so‘nggi repressiv
o‘zgarishlar tufayli axborot texnologiyalari, ta’lim va ko‘chmas mulk kabi ayrim
sohalarda ishchi kuchiga talab zaiflashgan.
21

Shu bilan birga, rasmiylar nufuzli ta'lim olgan yoshlar endi zavodga ishlashni
xohlamasliklari bilan duch kelmoqda. Xitoy Inson resurslari va ijtimoiy xavfsizlik
vazirligi ma lumotlariga ko ra, 2025-yilga borib, yoshlar o rtasida keng tarqalganʼ ʻ ʻ
ishsizlik darajasiga qaramay, ishlab chiqarish sanoatida 30 millionga yaqin ish
o rni bo sh qoladi – bu sanoatning deyarli yarmi.
ʻ ʻ 6
Rossiya
Aprel oyida Rossiya Federatsiyasida 800 mingdan ortiq kishi ishsiz bo‘lib
qolgan, umumiy ishsizlar soni 4,3 mln kishiga yetgan. Mehnat vazirligi tahlillariga
ko‘ra, pandemiya tugashiga qadar mamlakatdagi ishsizlar soni 6 mln kishiga
yetishi mumkin.
Koronavirus pandemiyasi ortidan aprel oyi Rossiyada ishlanmaydigan oy deb
e’lon qilingan edi. Pandemiya inqirozi sababli ishsiz qolgan aholini qo‘llab-
quvvatlash uchun ishsizlik bo‘yicha nafaqaning maksimal miqdorini eng kichik ish
haqi darajasigacha ko‘tardi (12 ming rubl atrofida). Moskva shahri va Moskva
viloyatida nafaqa miqdori nisbatan yuqoriroq qilib belgilangan (19,5 va 15,5 ming
rubl). Oqibatda, aprel oyida Aholi bandligi xizmatida rasman ishsiz sifatida
ro‘yxatdan o‘tganlar soni 1,3 mln kishiga yetgan. Mart oyiga nisbatan bu
ko‘rsatkich 80 foizga oshgan, ya’ni 727 ming kishi ro‘yxatdan o‘tgan. 1,1 mln
nafar kishi nafaqa olgan. Mamlakat mehnat vazirligi tahlillariga ko‘ra, rasman
ro‘yxatdan o‘tgan ishsizlar soni 2,5 mln kishiga yetishi mumkin.
2023 yil oxirida yillik ishsizlik darajasi kuzatuvlar tarixidagi eng past
ko'rsatkich bo'ldi - 3,2%, dedi Platygin, Butunrossiya mehnat ilmiy tadqiqot
instituti bosh direktori. Dekabr oyida ish bilan bandlar soni 74,2 million kishiga
yetdi, real ish haqi esa 7,6 foizga oshdi.
Rossiyada 2023 yil oxirida o'rtacha yillik ishsizlik darajasi 3,2 foizni tashkil
etdi, bu kuzatuv boshlanganidan beri (1992 yil) eng past ko'rsatkichdir, dedi
Butunrossiya mehnat ilmiy-tadqiqot instituti bosh direktori Dmitriy Platygin
RBCga bergan izohida.
Shuningdek, dekabr oyida ish bilan bandlar soni rekord darajaga ko'tarildi -
6
https://lenta.ru/articles/2023/08/12/tangping/
22

74,2 million kishi. Bu 2005 yildan beri eng yuqori dekabr oyidagi bandlik
ko‘rsatkichidir (o‘tgan yili 72,1 million).
“Bu dekabr oyi uchun yangi tarixiy maksimal, yillik muddatli shartnomalar
an anaviy tarzda tugaydigan oy. Bularning barchasi ishsizlikning rekord darajadaʼ
pastligi bilan birgalikda ish izlovchilar mehnat bozori barqarorligini ko‘rsatadi”, —
dedi Platygin.
Uning so‘zlariga ko‘ra, dekabr oyida ishsizlik darajasining biroz o‘sishini
mavsumiylik bilan izohlash mumkin – yilning so‘nggi oyida ish beruvchilar
ko‘pincha yangi ishchilarni ishga qabul qilishni keyingi yil boshiga, shu jumladan,
Yangi yil bayramlari uzoq davom etishi munosabati bilan qoldirishadi. Bundan
tashqari, yillik loyihalar va shartnomalar ushbu davrda tugaydi.
Oktyabr oyida ishsizlik darajasi, mavsumiyliksiz Rosstat ma'lumotlariga
ko'ra, yangi eng past darajaga yetdi - 2,9%. 15 yoshdan oshgan ishsizlar soni 2,2
million kishini tashkil etdi, bu o'tgan yilga nisbatan o'rtacha 23 foizga kam.
Shu bilan birga, Markaziy bank kuzda biznesda hali ham kadrlar
yetishmovchiligi saqlanib qolayotganini, bu esa ish haqi o‘sishining yuqori
sur’atlarini saqlab qolganligini ta’kidladi. "Kadrlarni saqlab qolish uchun
korxonalar xodimlarni rag'batlantirish va rag'batlantirish dasturlarini ishlab
chiqmoqda va kengaytirmoqda", deb yozadi Markaziy bank. Rossiya banki rahbari
Elvira Nabiullina kadrlar etishmasligini Rossiya iqtisodiyotining asosiy muammosi
deb atadi.
ACRA reyting agentligi tahlilchilarining fikricha, oktabr oyiga qadar tarixan
yuqori darajaga etgan quvvat va ishchi kuchidan foydalanish kelgusi yillarda
iqtisodiy o‘sish taklif tomonida cheklangan bo‘lib, yalpi ichki mahsulot o‘sishi
potentsial 1-ga yaqinroq pasayishini anglatadi. 2% (2023 yildagi 3% ga nisbatan),
bu hafta ACRA reyting agentligi tahlilchilari yozgan.
Fransiya
Fransiyada xususiy sektordagi 10,2 mln ishchi davlat tomonidan qo‘llab-
quvvatlanmoqda. Bu xususiy sektordagi har ikkinchi ishchi degani.
23

Mamlakatning mehnat vaziri Myurel Penikoning aytishicha, mehmonxona,
restoranlar hamda qurilish sohasidagi deyarli 90 foiz ishchilar ishsiz qolishgan. 60
foiz kompaniyalar faoliyati to‘xtab qolgan.
Ishchilarni qo‘llab-quvvatlash maqsadida hukumat tomonidan «qisman
bandlik» dasturi ishlab chiqilgan. Unga ko‘ra, ishchilarning oyligi o‘rniga davlat
tomonidan belgilangan pul mablag‘i to‘lanadi. U amaldagi ishchi oyligining 84
foiziga teng bo‘ladi. «Barcha vaziyatlarda, barcha ishchilarga soatiga kamida 8,03
yevro to‘lanadi», — deya ta’kidladi Peniko.
Frantsiyadagi ishsizlik darajasi 2023 yilning to'rtinchi choragida 7,5% da
o'zgarmadi, bu o'tgan chorakda yuqoriga qarab qayta ko'rib chiqilgan 7,5% va
bozor prognozlariga muvofiq 7,4%.
Ishsizlar soni 29 ming kishiga ko'payib, 2,3 million kishiga yetdi, 25 yoshdan
49 yoshgacha bo'lganlar o'rtasidagi ishsizlik darajasi 0,2 foiz punktga o'sib, 7
foizni tashkil etdi.
Shu bilan birga, 15 yoshdan 24 yoshgacha bo‘lgan aholi o‘rtasida ishsizlik
darajasi 0,2 foiz darajaga kamayib, 17,5 foizni, 50 va undan katta yoshdagilar
o‘rtasida esa 0,1 foiz darajaga kamayib, 5 foizni tashkil etdi.
Erkaklar o'rtasida ishsizlik darajasi 0,1 foiz punktga o'sib, 7,6 foizni, ayollar
o'rtasida esa 0,1 foiz bandiga kamayib, 7,4 foizni tashkil etdi.
Shu bilan birga, faollik darajasi 2023 yilning to'rtinchi choragida oldingi uch
oylik davrdagi 73,8% dan 74,1% gacha ko'tarildi.
Indeks Ma'nosi Davr
Ishsizlik darajasi 7,2 % 2 kv./23
Yoshlar ishsizligi 16 % avgust 2023
yil
Ish bilan band aholi
soni 30402 ming kishi | 30,402 million kishi 2 kv./23
Xodimlar sonining
o'zgarishi 0,3 % 2 kv./23
24

Bandlik darajasi 68,6 % 2 kv./23
To'liq bandlik 23430 ming kishi 2 kv./23
Uzoq muddatli
ishsizlik darajasi 1,8 % 2 kv./23
Yarim kunlik ish 4673 ming kishi 2 kv./23
Ishsizlarning
umumiy soni 2828 ming kishi | 2,828 million kishi avgust 2023
yil
Ishsizlik darajasi bo ' yicha so ' nggi ma ' lumotlar (%)
Yillar bo'yicha ma'lumotlar tarixi (%)
25

Frantsiyadagi boshqa mehnat bozori va ishsizlik
Ko'rsatkich Davr Fakt. ma'nosi Oldingi.
ma'nosi
Erkaklar uchun pensiya yoshi 2022 62 62
Ish haqi 2021 yil Oyiga 3523,234 AQSh
dollari 3500.955
Ishsizlik nafaqasi uchun dastlabki
da'volar avgust
2023 yil 11 ming 23.8
Bo'sh ish o'rinlari soni avgust
2023 yil 320 ming 345
Iqtisodiy faoliyat darajasi 2 kv./23 73,9 % 73.9
Haqiqiy yashash qiymati 2018 1216,888 AQSh
dollari/oy. 1183.085
Qishloq xo'jaligidan tashqari sektorda
xodimlar sonining o'zgarishi 2 kv./23 27081 ming 27072
Germaniya
Aprel oyida Germaniyada ishsizlar soni 373 ming nafarga oshib, ishsizlik
ko‘rsatkichlari 5,8 foizga teng bo‘ldi. Mart oyida bu ko‘rsatkich 5 foiz atrofida edi.
Ishchilar va ish beruvchilarni qo‘llab-quvvatlash maqsadida, hukumat
Kurzarbeit dasturini ishga tushirdi. Aprel oyi oxiriga kelib ushbu dastur bo‘yicha
10 mln dan ortiq odamlar ko‘mak olishmoqda. Bu mamlakat ishchilarining 20
foizidan sal ko‘proq qismidir.
Dasturga ko‘ra, ish soatlari kamida 10 foizga qisqaradi, kompaniyalarga oylik
maoshlarni to‘lash uchun qisman subsidiyalar beriladi, ishchilar oylik
maoshlarining 60−70 foizini olishadi va kompaniyalarga boshqa imtiyozlar
26

beriladi.
Buyuk Britaniya
KPMG tahlillariga ko‘ra, karantin davomida Britaniyada ishsizlik darajasi 9
foizga yaqinlashishi mumkin. Hozirda bu ko‘rsatkich 4 foiz atrofida.
Aprel oyi natijalariga ko‘ra, Britaniyada ishsizlik bo‘yicha imtiyoz so‘rab
murojaat qilganlar soni 2,1 mln kishiga yetgan. Bir oy davomida ushbu
imtiyozlarni olishga ariza topshirganlar soni deyarli 70 foizga o‘sgan, ya’ni aprel
oyida 865 500 kishi ushbu masala bo‘yicha murojaat qilgan.
Hukumat tomonidan vaqtida qo‘llangan choralar 8 mln kishining ishini saqlab
qoldi. 1 mln atrofidagi kompaniyalarda hukumat ishchilar oylik maoshining 80
foizini to‘lab bermoqda.
Lekin, ba’zi ma’lumotlarga ko‘ra, 4,7 mln o‘zini o‘zi band qilgan ishchilar
ushbu yordamga murojaat qila olishmaydi. Bu sohadagi ishchilarni qo‘llab-
quvvatlash bo‘yicha dastur faqat iyun oyidan ishga tushadi. Ushbu dasturlar
norasmiy iqtisod sektorlarida ishlayotganlarni hisobga olmaydi, chunki barcha
ishtirok etuvchilar soliq organlarida ro‘yxatga olingan bo‘lishlari kerak.
Hindiston
Butun mamlakat hududi bo‘ylab kiritilgan karantin choralari sababli,
Hindistonda 120 mlndan ortiq kishi ishsiz qolgan. Ulardan ko‘pi kichik
savdogarlar va kunlik mehnat qiladigan ishchilardir.
Ma’lumotlarga ko‘ra, Mart oyida 8,7 foizga teng bo‘lgan ishsizlik
ko‘rsatkichi aprel oyida 23,5 foizgacha ko‘tarilib ketgan. 3 may holatiga ko‘ra esa,
bu ko‘rsatkich 27,1 foizga teng bo‘lgan.
Yaponiya
Yaponiyada ishsizlik ko‘rsatkichlari ko‘plab mamlakatlarga nisbatan sekin
oshmoqda. Mart oyida bu ko‘rsatkich 2,5 foizga teng edi, umumiy ishsizlar soni
1,76 mln atrofida. 2019 yil shu vaqtdagiga nisbatan ishsizlar soni 20 ming nafarga
ko‘paygan.
Biroq asosiy muammo ish bo‘yicha vakansiyalar ochilishi so‘nggi uch yil
ichida eng past ko‘rsatkichda bo‘lib turibdi.
27

Qozog‘iston
Qozog‘istonda ikki oydan beri amal qilayotgan favqulodda holat davomida
rasmiy ro‘yxatga olingan ishsizlar soni 50 ming nafarga ortib, umumiy 170 ming
kishini tashkil etmoqda.
Aholini qo‘llab-quvvatlash maqsadida, hukumat 4,6 mln kishiga 42,5 ming
tenge (100 dollardan) miqdoridagi bir marotabalik to‘lov o‘tkazib bergan edi.
Ulardan 2,9 mln nafariga ushbu to‘lovlar ikkinchi oyga ham uzaytirildi. To‘lov
olish bo‘yicha 8 mln kishi ariza topshirgan bo‘lsa, 3 mln kishiga rad javobi
berilgan.
O‘zbekiston
O'zbekistonda ishsizlik darajasi
Indeks Ma'nosi Davr
Ishsizlik darajasi 6,9 % 2018
Ish bilan band aholi
soni 15039 ming kishi | 15,039 million kishi 2022
Ishsizlarning
umumiy soni 1333 ming kishi | 1,333 million kishi 2022
O zbekistonda ishsizlik darajasi bo yicha so nggi ma lumotlar (%)ʻ ʻ ʻ ʼ
28

Yillar bo'yicha ma'lumotlar tarixi (%)
O'zbekistonda boshqa mehnat bozori va ishsizlik
Ko'rsatkich Davr Fakt. ma'nosi Oldingi. ma'nosi
Erkaklar uchun pensiya yoshi 2022 60 60
Ish haqi 2022 Oyiga 319,264 AQSh dollari 264.409
O‘zbekistonda 2023-yilning birinchi choragida ishsizlik darajasi 9,4 foizni
tashkil qildi.
Hisobotga ko‘ra, 2023 yilning yanvar-mart oylarida eng yuqori ishsizlik
darajasi 9,8 foiz bilan Samarqand va Surxondaryo viloyatlarida, 9,7 foiz bilan
Jizzax, Qashqadaryo, Sirdaryo va Farg‘ona viloyatlarida qayd etilgan. Ishsizlik
bo‘yicha eng past ko‘rsatkich esa Toshkent shahrida (7,8 foiz) aniqlangan.
Ma’lumot uchun, O‘zbekistonda ishsizlik darajasi 2022 yilning I choragida ham
9,4 foizni tashkil etgan edi.
Mamlakatda aholini qo‘llab-quuvatlash uchun turli xil choralar e’lon qilindi.
O‘zini o‘zi band qilgan 60 dan ziyod kasb egalari daromad solig‘idan ozod qilindi.
29

Karantin davrida 120 mingdan ziyod kam ta’minlangan oilalarga nafaqalar
tayinlandi, ularning soni hozirda 600 ming kishini tashkil etmoqda.
Inqirozga qarshi kurashish jamg‘armasidan ijtimoiy sohaga jami 294 mlrd
so‘m yo‘naltirilgan. Bunda, 60 mlrd so‘m kam ta’minlangan oilalarda yashovchi
xotin-qizlarni qo‘llab-quvvatlash uchun Kasaba uyushmalari Federatsiyasiga; 100
mlrd so‘m band bo‘lmagan fuqarolarni vaqtinchalik ishlarga jalb qilish uchun
Jamoat ishlari jamg‘armasiga; 70 mlrd so‘m ijtimoiy nafaqalarga; 50 mlrd so‘m
shaxsiy tomorqalarni rivojlantirish uchun ishsiz, kam ta’minlangan, oilalarga; 11
mlrd so‘m «Toshkent metrooliteni» va «Toshshahartransxizmat» xodimlariga ish
haqi to‘lash uchun, 2 mlrd so‘m «O‘zavtotransservis» va «Toshshahartransxizmat»
transport xarajatlarini qoplashga va 1 mlrd so‘m gumanitar yordamni olib kelishi
bilan bog‘liq Mudofaa vazirligi xarajatlari uchun ajratilgan.
Aholini ish bilan ta’minlash inson ijtimoiy rivojlanishining eng muhim
jihatlaridan biri bo’lib, u mеhnat masalalari bilan bog’liq muammolarni hamda
mеhnatga bo’lgan taklif va talablarni qondirish yo’llarini ochib bеradi. Ish bilan
bandlik kishilarning ish joylari qayеrdaligidan qat’i nazar, ijtimoiy foydali
mеhnatda qatnashish yuzasidan o’zaro kirishadigan ijtimoiy-iqtisodiy
munosabatlaridir. Ish bilan bandlik munosabatlari, mеhnatga layoqatli kishilarning
qanchasi va qay darajada ijtimoiy foydali mеhnatda qatnashishini ko’rsatadigan
ijtimoiy-iqtisodiy ko’rsatkichdir. Aholining ish bilan bandlik toifasi faqat iqtisodiy
komponеntlar bilan chеklanmaydi. Ish bilan bandlik, avvalo, ijtimoiy
munosabatlardir. Shu bois qandaydir azaliy, bеvosita yuzaga kеlgan hodisa
sifatidagi ijtimoiylik uning asosiy xususiyati hisoblanadi. Ish bilan bandlik
ijtimoiy-iqtisodiy hodisa sifatida namoyon bo’lar ekan, uni quyidagicha ta’riflash
mumkin.
Ish bilan bandlik – fuqarolarning qonun hujjatlariga zid kеlmaydigan o’z
shaxsiy va ijtimoiy ehtiyojlarni qondirish bilan bog’liq, ularga ish haqi yoki
mеhnat daromadi kеltiradigan faoliyatdir. Iqtisodiyotning sifat jihatidan
oldingisidan farq qiluvchi har bir rivojlanish bosqichi uchun ish bilan
ta’minlashning muayyan modеli mos kеladi, chunki uning asosiy xususiyatlari
30

jamiyat faoliyatining muhim jarayonlarini ochib bеradi. Tajriba shuni ko’rsatadiki,
jamiyat muammolari ichida insonning shaxsi va talabehtiyojlarini hisobga
olmasdan hal qilishga urinish omadsizlikka mahkum etadi. Shuning uchun
avvallari olimlar ish bilan bandlik muammolarini ko’rib chiqayotganlarida asosan,
uning iqtisodiy jihatlariga e’tibor bеrgan bo’lsalar, kеyingi paytda ish bilan
bandlikning ijtimoiy jihatlari to’g’risida tobora ko’proq gapirilayotganligi bеjiz
emas. Aholining ish bilan bandlik kontsеptsiyasi jamiyat ijtimoiy-iqtisodiy
rivojlanishining muayyan bosqichidagi ish bilan ta’minlanishning xususiyatini
ochib bеradigan qarashlar, tasavvurlar tizimidir. Bunday nazariy tushunchalar
markaziga uni rivojlantirishning ijtimoiy bozor tipidagi davlat uchun xos bo’lgan
ob’еktiv jarayonlarini hisobga oluvchi ish bilan ta’minlanishning shakllanishi
qo’yiladi. Bu o’z navbatida muayyan davr mobaynidagi qo’yilgan maqsadlarga
erishishning rеal imkoniyatlari bilan chеklanmaydi. Ish bilan bandlik ijtimoiy
rivojlanishning har bir bosqichiga xos turli ko’rinish va shakllarda namoyon
bo’ladigan o’ziga xos hodisadir. Ibtidoiy jamoa tuzumi jamiyat a’zolarining ish
bilan to’liq bandligiga asoslangan edi. Uning boisi ishlab chiqaruvchi kuchlarning
past darajada rivojlanganligida edi. Quldorlik va fеodal formatsiyalar asosan qullar
va krеpostnoylarning ish bilan majburiy bandligiga asoslangan bo’lib, quldorlar va
krеpostnoylar ishlamasdan hayot kеchirar edilar. Doirasida inson huquqiy jihatdan
erkin bo’lgan va yollanma xodim sifatida namoyon bo’ladigan bozor iqtisodiyotiga
ega bo’lgan kapitalistik tuzumda ish bilan band bo’lmagan aholi mavjud bo’lishi
muqarrardir. Bunday ish bilan band bo’lmaslik tabiiy va noiloj ishsizlik shaklida
bo’ladi. Sotsializm sharoitida 21 to’liq («yalpi») ish bilan bandlik e’lon qilingan
bo’lib, bu esa kishilarning ijtimoiy ishlab chiqarishda qatnashishga majburligi
bilan mustahkamlangan edi. Hozirgi vaqtda ish bilan band aholiga barcha yollanib
ishlayotgan xodimlar, o’quvchilar, harbiy xizmatchilar bilan bir qatorda o’zini o’zi
mustaqil ravishda ish bilan ta’minlaydigan fuqarolar va xususiy tadbirkorlik
faoliyati bilan shug’ullanadigan fuqarolar kiritilgan.
Aholining ish bilan bandlari: a) pul bilan to’lanadigan yoki natura holidagi
haq evaziga yollanib, shuningdеk o’z faoliyati evaziga qancha muddat haq yoki
31

daromad olishidan qat’i nazar, foyda yoki oilaviy daromad olish uchun
yollanmasdan haftasiga kamida 2 soat ish bajarganlar; b) kasalligi yoki
jarohatlanganligi tufayli, bеmorlarga qarab turuvchilar; yillik mеhnat ta’tili yoki
dam olish kunlarida, o’z ish joyidan tashqarida ta’lim olganlar; ma’muriyat
tashabbusi bilan ta’minoti saqlab qolingan yoki saqlanmagan holda mеhnat
ta’tilida bo’lgan va boshqa shunga o’xshash sabablar bilan vaqtincha ishda
bo’lmaganlar; v) oilaviy yoki xususiy kichik korxonada haq olmasdan ish bajargan
shaxslardan tashkil topadi. Ish bilan band bo’lgan aholiga ikki guruh fuqarolar
kiradi: 1. Ko’ngilli ravishda ish bilan band bo’lmagan, er-xotindan birining, ota-
onasi va boshqalarning mablag’lari hisobiga yashaydigan fuqarolar. 2.
Noilojlikdan ish bilan band bo’lmagan xodimlar kiradi. Ular, o’z navbatida: a)
mustaqil ravishda ish qidirayotganlar; b) ish bilan band etishga ko’maklashuvchi
Markazlar yordamida ish qidirayotgan va rasmiy maqomga ega bo’lgan holda
ishsizlik yuzasidan nafaqa oladigan ishsiz fuqarolarni o’z ichiga oladi.
32

XULOSA
Ishsizlik dаrаjаsi mаmlаkаt iqtisоdiyotining qаy dаrаjаdа tаrаqqiy
etgаnligining hаmdа iqtisоdiyotdа sоdir bo’lаyotgаn o’zgаrishlаrning muhim
ko’rsаtkichlаridаn biri hisоblаnаdi. Ishsizlik dаrаjаsi dеgаndа ishsizlаr sоnining
iqtisоdiy fаоl аhоli tаrkibidаgi sаlmоg’i tushunilаdi. 2022-yildan hozirgi kungacha
bolgan ishsizlik darajasini ko‘radigan bo‘lsak ishsizlik darajasi faqat yuroqilab
kelmoqda va bu amaldagi bandlik sohasidagi mexanizmlar yaxshi
ishlamayotganidan darak beradi.
Mehnat bozorida yoshlar ishsizligini kamaytirishni ta’minlovchi omillardan
biri, ularning bilim darajasi va kasbiy malakasini oshirish hamda mehnatni
diversifikasiyalash bilan bog‘liq noqishloq ish o‘rinlarini yaratish, xizmat
ko‘rsatish sohasi, kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni jadal rivojlantirishning
alohida ahamiyatga ega ekanligi hisoblanadi. Yoshlarning ish bilan bandligiga
ko‘maklashish sohasida davlat siyosatining asosiy tamoyillarini amalga oshirish,
ularning ishsizligini kamaytirishning ijtimoiy va iqtisodiy mehanizmlarini
takomillashtirish mehnat bozorida yoshlarga mehnatni diversifikasiyalash asosida
talabni rag‘batlantirish hamda chuqur tahlil va tadqiq etish natijasida ularning ish
bilan bandligi darajasini oshirish bo‘yicha tegishli ilmiy xulosa va amaliy
tavsiyalar ishlab chiqarish muhim ahamiyatga egadir.
Aholi ish bilan bandligini ta’minlash va oqilona bandlikka erishish ustuvor
vazifa sifatida qaraladi. Va bugungi bozor islohotlari sharoitida ushbu vazifa
to’laqonli ado etish talab etiladi. Lеkin bu borada mavjud muammolar aholining
oqilona bandligini ta’minlashni qiyinlashtirmoqda. Bu muammolarni ijobiy hal
etishning quyidagi yo’llarini ko’rsatish mumkin: Ko’p ukladli mulkchilikni
shakllantirish aholi ish bilan bandligini oshirishning eng muhim yo’llaridan biridir.
Bunda dastlab davlat sеktorini transformatsiya qilish bo’yicha islohotlar amalga
33

oshiriladi: - davlat korxonalarini davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish;
- xo’jalik yuritishning yangi shakllarini rivojlantirish (koopеrativlar, hissadorlik
jamiyatlari, ijrachilik, pudrat va sh.k.) - iqtisodiy zararli korxonalarni likvidatsiya
qilish va boshqalar. Mamlakatda kichik va o’rta biznеsni rivojlantirish orqali aholi
ish bilan bandligini oshirishga erishish mumkin. Bozor shariotida kichik va o’rta
biznеsni rivojlantirishning quyidagi qulayliklari mavjuddir: - ushbu faoliyatni
uncha katta bo’lmagan mablag’ evaziga ham yo’lga qo’yish mumkin; - bozorga tеz
moslashuvchan bo’lib, murakkab sharoitlarda faoliyat turini o’zgartirish imkoni
mavjud; -shuningdеk, kichik va o’rta biznеsni o’zimizda mavjud mahalliy xom
ashyolar hisobiga ham yo’lga qo’yish mumkin; - uning faloyatida murakkab
tеxnologiyalar talab qilinmaydi; -shuningdеk bu borada mahsus kadrlar ham shart
emas; - hamda bu borada mamlakatda qonuniy mе’yorlar va shart-sharoitlar
еtarlichadir. Aholi ish bilan bandligining navbatdagi yo’li – bu qishloq joylarda
ishlab chiqarishni, sanoatni rivojlantirishdir. Mamlakat qishloq joylarida jami
aholining 64-65% ga yaqini istiqomat qiladi. Shu bilan bog’liq ravishda
ishsizlikning katta foizi aynan qishloqlarga to’g’ri kеladi. Shu sababli qishloq
joylarga sanoatni olib kirish orqali aholi bandligining o’sishiga erishish mumkin.
Ma’lumki, qishloq aholisining katta qismi qishloq xo’jaligida band bo’lib, bu
tarmoqdagi bandlik mavsumiydir. Bandlikning mavsumiylik xususiyati esa har
doim aholi daromadlari hamda bu bilan bog’liq ravishda qishloq aholisi turmush
darajasida еtarlicha muammolar tug’diradi. Bundan tashqari qishloq xo’jaligi
bеvosita еr va suv bilan bog’liqdir. Yil davomida tabiiy iqlimning yomon kеlishi,
suv tanqisligi yoki еrning mеliorativ holati yomonlashuvi yuz bеrsa qishloq
xo’jaligi daromadlaridan umid qilmasa ham bo’ladi. Shu sababli qishloq joylarda
ishlab chiqarishni, sanoatni rivojlantirish ahamiyati ortib boradi. Mamlakatga chеt
el invеstitsiyalarini jalb qilish yo’li bilan ham aholi ish bilan bandligini oshishiga
erishish mumkin. O’tgan bo’limlarda aytib o’tilganidеk, O’zbеkiston Rеspublikasi
mеhnat hamda xom ashyo rеsurslariga boy hisoblanadi. Mablag’ еtishmasligi
muammosi mavjud bugungi o’tish sharoitida ishlab chiqarishni chеt el invеstorlari
kapitali asosida yangi korxonalar barpo etib, yangi ish o’rinlarini yaratish,
34

raqobatbop tovar ishlab chiqarish, istе’mol bozorini to’ldirish hamda eksport
uchun ishlashga erishish mumkin.
Mamlakatga chеt ellik hamkorlarni taklif etish uchun avvalo bu yеrda ular
uchun huquqiy muhit yaratib bеrish kеrak bo’ladi. Ya’ni, ularning faoliyat yuritishi
va daromad olishlari uchun kafolat bo’luvchi huquqiy baza talab qilinadi. Bundan
tashqari rеsurslar, soliqlar, sotuv kanallari yoki bozor, valyuta ayriboshlash, bank,
moliya va sug’urta bilan bog’liq iqtisodiy mеxanizmlarni rivojlantirish va
takomillashtirish zarur bo’ladi.
Аholini ish bilаn tа’minlаsh bu, fuqаrolаrning ehtiyojini qondirish bilаn
bog’liq bo’lgаn, qonunlаrgа zid bo’lmаgаn vа bulаrgа ish hаqi (mеhnаt dаromаdi)
kеltirаdigаn fаoliyati, bаndlikning аhvoli, uning eng muhim xususiyatlаri, milliy
fаrovonlik hаqidа, iqtisodiy rivojlаnish sohаsidа tаnlаngаn yo’lning sаmаrаli
ekаnligi to’g’risidа xulosа chiqаrish imkonini bеrаdi.

FOYDALANILGAN ADABIYOYLAR RO’YXATI:
1. Shodmonov Sh.Sh., G’afurov U.V. Iqtisodiyot nazariyasi (darslik). – T.,
«Fan va texnologiya» nashriyoti, 2021. – 245 b.
2. D. Tojiboyeva, Iqtisodiyot nazariyasi(darslik) – T.: “Iqtisod moliya” 2018.
3. Razzoqov A., Toshmatov SH., O‘rmonov N. Iqtisodiy ta’limotlar tarixi.
Darslik ( lotin yozuvida ). - T. “Iqtisod-moliya”, 2020.
4. Shodmonov SH., G‘afurov U. Iqtisodiyot nazariyasi. Ma’ruzalar matni. –
T.: TDIU, 2021.
5. Abdurahmonov Q.X. Mehnat iqtisodiyoti. Darslik (nazariya va amaliyot) –
T.: “Mehnat”, 2020. -672b.
6. Abdurahmonov Q.X. va boshq. Mehnat iqtisodiyoti va sosiologiyasi –
Darslik. -T.: O’qituvchi, 2021.
7. Bulanova V.S. i dr Ro’nok truda. Uchebnik. Izatelstvo: Ekzamen, 2018. -
342c.
35

8. Volgin N.A. Ro’nok truda. Izdatelstvo: Ekzamen, 2021.
9. Dobroxotova Ye.N., Lavrikova M.Yu., Mavrin S.P. i dr. Kurs rossiyskogo
trudovogo prava: T. 2: Ro’nok truda i obespecheniye zanyatosti (pravovo’ye
voproso’) (pod red. Mavrina S.P., Pashkova A.S., Xoxlova Ye.B.) Izdatelstvo: M:
Yurist’, 2019. -560s.
10. Keyns Djon Meynard. Obhaya teoriya zanyatosti, prosenta i deneg
Izdatelstvo: Gelios, 2020.
11. Kyazimov K. Ro’nok truda i zanyatost naseleniya: Uchebnoye
posobiye Izdatelstvo: Perspektiva, 2021. -368s.
Internet saytlari
12. www.stat.uz – O‘zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo‘mitasining
rasmiy sayti.
13. www.uza.uz – O‘zbekiston Respublikasi Milliy Axborot Agentligi rasmiy
sayti.
14. www.ceep.uz – O‘zbekiston Respublikasi Iqtisodiyot vazirligi huzuridagi
Samarali iqtisodiy siyosat markazi rasmiy sayti.
36

35

Sotib olish