Globallshuv ko’rsatkichlari: KOF GL reytingi - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	20000UZS
Hajmi	47.1KB
Xaridlar	1
Yuklab olingan sana	26 Fevral 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

Zafar Nurullayev

Ro'yxatga olish sanasi 22 May 2023

66 Sotish

Globallshuv ko’rsatkichlari: KOF GL reytingi

Sotib olish

Mavzu: Globallshuv ko’rsatkichlari: KOF GL reytingi
Reja :
KIRISH
1. Globallashuv mohiyati va belgilari
2 Jahon iqtisodiyoti globallashuv bosqichlari va ta’sir etuvchi omillar
3 Globallashuvning afzalliklari va salbiy oqibatlari
4.Jahon iqtisodiyoti globallashuv ko’rsatkichlari
5.O’zbekistonda globallashuv shart-sharoitlari
XULOSA
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI
1

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi . Milliy iqtisodiyotlarning globallashuv jarayoni doimo
yangi bozorlarning paydo bo’lishi, jahon bozori infratuzilmasining yangi ob’ektlari
(axborot tizimlari, Internet) paydo bo’lishi, xalqaro munosabatlarni ko’p tomonlama
shartnomalar shaklida tartibga solishning yangi qoidalarini ishlab chiqish bilan birga
keladi. Jahon tovarlari, xizmatlar savdosi hajmining o’sishi, xalqaro ataal harakati
iqtisodiy globallashuvning rivojlanishini rag’batlantiradi.
Globallashuv yangi hodisa emas. Aksincha, bizning dunyomiz buni ko’p yillar
oldin boshdan kechirmoqda. Globallashuv murakkab jarayon bo’lib, hayotimizning
turli jabhalariga, jumladan, iqtisodiy, ijtimoiy, ekologik va siyosiy sohalarga ta’sir
qiladi. Globallashuv chegaralar orqali tovarlar va xizmatlar oqimini, xalqaro ataal
oqimlarini, tariflar va savdo to’siqlarini pasaytirishni, immigratsiyani, madaniy
o’zgarishlarni, texnologiya va bilimlarning chegaralardan tashqarida tarqalishini o’z
ichiga oladi.
Hozirgi globallashuv to’lqini ata geografik hududning jalb etilishi, aloqa va
munosabatlarning murakkabligi va turli darajalari va rivojlanayotgan mamlakatlar
qatorida ko’plab xalqlarning ishtiroki tufayli tengsizdir. Darhaqiqat, vaqt o’tishi bilan
ko’pxalqlar ilg’or rivojlanish jarayonlari va chuqur o’zgarishlarni boshidan kechirdi,
oddiy turmush tarzidan tortib, texnologik gadjetlar tomonidan boshqariladigan
turmush tarzigacha. Adabiyotlar orqali globallashuv umumiy bilimga aylandi va
shuning uchun undan xabardorlik va uning bizga ta’siri yanada yorqinroq bo’ldi.
Mamlakatlarning iqtisodiy, ijtimoiy, siyosiy va ekologik sohalardagi
integratsiyalashuvining kuchayishi ko’pincha globallashuv deb atalsada,
globallashuvning umume’tirof etilgan va shubhasiz ta’rifi mavjud emas.
Tadqiqotchilar globallashuvni turli nuqtai nazarlardan ta’riflaydilar, masalan,
bozorlar integratsiyasining kuchayishi, texnologiya va g’oyalarning tarqalishi ijtimoiy
va madaniy tartibga solishda geografik cheklovlarning rolini kamaytirish; Millatning
o’z siyosatini o’rnatish va amalga oshirish qobiliyatini yo’q qilish; transmilliy
2

korporatsiyalarning ahamiyatini oshirish; mamlakatlarning ijtimoiy, iqtisodiy va
siyosiy asoslaridagi o’zgarishlar va hokazo.
Globallashuvning hayotning turli jabhalariga keng ta’siri so’nggi uch o’n
yillikda ata e’tiborni tortdi. Globallashuvning yangi to’lqinida ko’plab mamlakatlar,
ayniqsa rivojlanayotgan davlatlar o’zlarining ochiqligini tezlashtirmoqda. Ko’rinib
turibdiki, globallashuvning iqtisodiy o’sish, qashshoqlik, tengsizlik, madaniy
hukmronlik, atrof-muhit kabi muammolarga ta’siri haqida tashvish kuchaymoqda.
Shunday qilib, globallashuv muammosi iqtisodiy jarayon sifatida juda muhim va
ushbu mavzuning dolzarbligi shundadir.
Kurs ishining obyekti. Globallshuv ko’rsatkichlari: KOF GL reytingi ga doir
ma’lumotlarni o’rganish va tahlil etishdir.
Kurs ishining predmeti bo`lib, globallashuv jarayonlari, unga ta’sir etuvchi
omillar, globallashuv belgilari, globallashuvning oqibatlari, jahonning globallashuv
holati hamda ushbu holatda O’zbekistonning tutgan o’rni bilan bog`liq bo`lgan ilmiy
masalalar hisoblanadi.
Kurs ishining maqsadi. Jahon iqtisodiyoti Globallshuv ko’rsatkichlari: KOF
GL reytingi ning asosiy nazariy masalalarini va globallashuvini rivojlantirish
muammolari va imkoniyatlarini tadqiq qilishdir.
Ushbu maqsadlar doirasidan kelib chiqib quydagi vazifalar ni amalga oshirish
mumkin:
- Globallshuv ko’rsatkichlari: KOF GL reytingi mohiyati va belgilarini
o’rganish, umumlashtirish;
- Jahon iqtisodiyoti Globallshuv ko’rsatkichlari: KOF GL reytingi bosqichlari va
ta’sir etuvchi omillar tadqiq etish;
- Globallashuvning afzalliklari va salbiy oqibatlari bayon etish;
- Jahon iqtisodiyoti globallashuv ko’rsatkichlari va ularni tahlil qilish;
Ushbu kurs ishi Kirish asosiy qism, 5 ta reja va 38 betdan iborat.
3

ASOSIY QISM
1.Globallashuv mohiyati va belgilari.
Hozirgi shiddat bilan rivojlanayotgan jahon iqtisodiyotini globallashuvsiz
tasavvur qilib bo’lmaydi. Iqtisodiy nuqtai nazardan globallashuv - bu tovar va
xizmatlar bozorining, shuningdek, kapitalning kuchayib borayotgan integratsiyasi.
“Globallashuv” atamasining asoschisi amerikalik olim T.Levitt hisoblanadi, u 1983-
yilda yirik transmilliy korporatsiyalar (TMK) tomonidan ishlab chiqarilgan alohida
mahsulotlar bozorlarining birlashishi haqida yozgan. Bundan tashqari, ma'lum vaqt
globallashuv hodisasi ijtimoiy-siyosiy nazariyalarda ham, asosan, iqtisodiy
markazlashuv nuqtai nazaridan o'z aksini topdi. Keyinchalik bu hodisani aniqlashning
boshqa yondashuvlari shakllandi, ular globallashuvning turli tomonlarini ochib berdi.
Shunday qilib, Globallashuv - bu bugungi kunda butun dunyoda ro'y berayotgan va
barcha davlatlarga ta'sir ko'rsatadigan ijtimoiy, madaniy, iqtisodiy, siyosiy va boshqa
yaqinlashish jarayoni. 1
Integratsiyalashgan yondashuvga asoslangan globallashuv ta'rifini rus olimi A.I.
Utkin: "Globallashuv - bu davlatlar o'rtasidagi to'siqlarni kamaytiradigan, davlatlararo
o'zaro munosabatlarning yangi qonunlari va xususiyatlarini keltirib chiqaradigan
siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy va texnologik o'zgarishlar zanjiri". Ko'rinib turibdiki,
globallashuv birinchi navbatda iqtisodiy jarayondir, ya’ni moddiy ne'matlarni ishlab
chiqarish, taqsimlash va iste'mol qilish inson hayotining boshqa sohalariga nisbatan
birinchi o'rinda turadi.
A.Teyt bu atamani “Xalqaro savdo ko‘lamining ortishi va kengayishi natijasida
nafaqat tovar, balki xizmatlar va kapital almashinuvini ham qamrab olgan holda
mamlakatlarning o‘zaro bog‘liqligining kuchayishi” deb tushunadi. Ayrim mualliflar
globallashuv jarayonini XX-XXI asrlar bo sag asida jahon xo jaligi rivojlanishiningʻ ʻ ʻ
1
Mamaraximov B. Global iqtisodiy rivojlanish (darslik). – T., “Innovatsion rivojlanish nashriyot-matbaa uyi” nashriyoti,
2023.
4

asosiy jarayonlaridan biri bo lgan jahon xo jaligini baynalmilallashtirishning sifatʻ ʻ
jihatidan yangi bosqichi deb hisoblaydilar.
Iqtisodiy globallashuvning tabiati nimadan iborat: bu ob'ektiv jarayonmi yoki
boshqariladigan jarayonmi? Bu masalada olimlar turlicha fikrda. Masalan, M. G.
Delyagin buni ob'ektiv jarayon deb hisoblaydi va bizning qiziqish va istaklarimizga
bog'liq emas. Uning fikricha, odamlar globallashuvni to'xtata olmaydi yoki e'tiborsiz
qoldira olmaydi. Mashhur nemis sotsiologi V.Bek buni “Inson faoliyatining muqarrar
sharti” deb hisoblaydi. Boshqa yondashuv tarafdorlari globallashuv Qo'shma Shtatlar
tomonidan boshqariladigan va boshlangan jarayon, ya'ni globallashuv doirasida sodir
bo'layotgan hamma narsa AQSh manfaatlaridan kelib chiqib sodir bo'lishi tushuniladi.
Bu holatda asosiy vazifa dollarni taqsimlash zonasini maksimal darajada
kengaytirishdir.
Globallashuv muammolari instituti direktori M. G. Delyagin boshchiligidagi bir
guruh rus olimlari "Globallashuv amaliyoti" kitobida ko'rib chiqilayotgan hodisani
tushunishda muhim o'rinni davom etayotgan o'zgarishlarning texnologik va axborot
tomoniga bag'ishlaydi. Ular globallashuvni “yangi, asosan, kompyuter
texnologiyalariga asoslangan yagona global moliyaviy va axborot makonining juda
tez shakllanish jarayoni” deb hisoblaydilar.
“Globallashuv” tushunchasi so‘nggi paytlarda iqtisodiy adabiyot- larda keng
tarqalgan bo‘lsa-da, u hali ham konseptual xarakterga ega bo‘lgan amaliy jihatdan
ro‘y berishi aniq bo‘lgan uzoq yo‘ldir.
Globallashuv jarayonining iqtisodiy munosabatlardagi o‘ziga xos ko‘rinishi
quyidagilarda namoyon bo‘ladi:
o ishlab chiqarishning baynalmilallashuvi (bunda dunyoning ko‘plab
mamlakatlaridan ishlab chiqaruvchilarning yakuniy mahsu- lotni yaratishda turli shakl
va bosqichlarda ishtirok etishlari kuzatiladi;
5

o mamlakatlar o‘rtasida, birinchi navbatda, to‘g‘ridan-to‘g‘ri investitsiya
shaklida (tashqi savdo va ishlab chiqarish tezroq o‘sib borayotgan xorijiy
mamlakatlardagi to‘g‘ridan-to‘g‘ri investitsiyalar hajmi bilan) xalqaro kapital
oqimlarining o‘sishi hisobiga kapitalning baynalmilallashuvini chuqurlashtirish va
shu asosda dunyo fond bozorining baynalmilallashuvi;
o integral ishlab chiqarish va iste’mol tizimlarida iqtisodiy birliklarni
bog‘lovchi ishlab chiqarish vositalari va ilmiy-texnik, texnologik bilimlar
almashinuvi, shuningdek, xalqaro ixtisoslashuv va hamkorlik shaklida ishlab
chiqarish kuchlarining globallashuvi hamda ishlab chiqarish hamkorligi, ishlab
chiqarish resurslarining xalqaro harakati;
o xalqaro hamkorlikni ta’minlovchi global material, axborot, tashkiliy va
iqtisodiy infratuzilmani shakllantirish;
o xalqaro mehnat taqsimotining chuqurlashuvi asosida birjalarning
baynalmilallashuvini mustahkamlash, mujassamlashgan tovarlar bo‘yicha xalqaro
savdo miqyosini kengaytirish va sifatini oshirish;
o xalqaro mehnat migratsiyasining oshishi;
o ishlab chiqarish va iste’molning atrof-muhitga ta’sirida baynalmi-
nallashuvning ortishi.
Jahon iqtisodiyoti globallashuvining tarkibiy qismlari: 2
 Xalqaro almashinuvning chuqurlashuvi
 Ishlab chiqarish kuchlarining globallashuvi
 Xalqaro ishlab chiqarish va iste’molning atrof-muhitga ta’sirining o‘sishi
 Xalqaro mehnat migratsiyasining o‘sishi
 Xalqaro ishlab chiqarishning chuqurlashuvi
 Kapitalning xalqaro ko‘chishi
 Global infratuzilmaning shakllanish
2
Shodmonov Sh., G‘afurov U. Iqtisodiyot nazariyasi (darslik). – T., “Iqtisod-moliya” nashriyoti, 2022
6

Iqtisodiyotda jahon iqtisodiyotining globallashuv darajasini tavsiflovchi
ko'rsatkichlar mavjud bo'lib, ular tovarlar, xizmatlarning barcha xalqaro savdosi hajmi
va uning yalpi mahsulot hajmiga nisbatan o'sish sur'ati, xalqaro tovarlar ishlab
chiqarish hajmi va uning jahondagi yalpi mahsulot hajmi va o'sish sur'atlari bilan
solishtirganda o'sish sur'ati, to'g'ridan-to'g'ri xorijiy investitsiyalar, valyuta
bozorlarining hajmi va dinamikasi va boshqalar. Ushbu xususiyatlar majmuasiga
asoslangan holda, ma'lum bir davrda xalqaro iqtisodiy munosabatlarning rivojlanish
darajasi haqida xulosa chiqarish mumkin.
Iqtisodiy jarayon sifatida globallashuvning zaruriy shartlarini tahlil qilib,
quyidagilarni ajratib ko'rsatish mumkin:
 ishlab chiqarish hajmi va ko'lamini oshirish;
 kapitalning xalqarolashuvi va jahon bozorlarida raqobatning kuchayishi;
 tovar va xizmatlar savdosini, kapital bozorlarini erkinlashtirish;
 xalqaro iqtisodiy faoliyatning yangi institutsional shakllari ya’ni TMK,
nodavlat tashkilotlar va boshqalar kabi yangi iqtisodiy sub'ektlarning paydo bo'lishi;
 tabiiy resurslarning tanqisligi va ularni nazorat qilish uchun kurash;
 yangi transport va aloqa vositalarini sifatli rivojlantirish, tovarlar va
xizmatlarning tez taqsimlanishini ta'minlash;
 ilmiy-texnikaviy inqilobning tez tarqalishi, ilg'or ilmiy-texnikaviy va boshqa
yangi texnologiyalardan foydalanish;
 iqtisodiy faoliyatning yangi shakllarining paydo bo'lishi (elektron savdo
maydonchalari);
 har bir davlat iqtisodiyotining milliy chegaralardan tashqariga chiqishi;
 globallashuv jarayonini rag'batlantiradigan xalqaro iqtisodiy institutlarning faol
faoliyati;
7

 xalqaro iqtisodiy tashkilotlar tomonidan makroiqtisodiy siyosatning yagona
mezonlarini joriy etish, soliq, mintaqaviy, agrar, monopoliyaga qarshi siyosatga
qo yiladigan talablarni unifikatsiya qilish va boshqalar. ʻ
Xalqaro iqtisodiy munosabatlar jahon iqtisodiyotining barcha tarkibiy qismlari
mavjudligining eng muhim shakliga aylanib bormoqda. Hech kim, hatto eng
rivojlangan milliy iqtisodiyot va uning tarkibiy qismlari (iqtisodiyotning real sektori)
ham endilikda jahon iqtisodiyoti bilan yaqin o‘zaro aloqasiz, mutloq o‘z- o‘zini
ta’minlash rejimida rivojlana olmaydi.
Jahon iqtisodiyotining globallashuvini harakatlantiruvchi kuchlar va omillarning
aniq mexanizmlar orqali harakatga kelishi natijasida jahon iqtisodiyotining
globallashuvi yuzaga keladi. Globallashuv jarayonlarining natijalari uning alohida
belgilariga asosan baholanishi mumkin.
Bugungi kunda jahon iqtisodiyoti globallashuvini quyida keltirilgan asosiy
belgilar orqali aniqlash va baholash mumkin:
 xalqaro mehnat taqsimotidagi sifat o‘zgarishlari;
 transmilliy korporatsiyalarning jahon iqtisodiyotida yetakchi rol o‘ynashi;
 jahon ho‘jaligi munosabatlarining milliy iqtisodiy munosabat- larga nisbatan
ustuvorligi;
 global axborot-texnologik taraqqiyotning chuqurlashuvi;
 ilmiy-texnika taraqqiyotining ishlab chiqarish integratsiya- lashuviga universal,
keng qamrovli ta’siri;
 texnologik, ekologik, statistik, moliyaviy standartlarning uyg‘un- lashuvi;
 xalqaro ishlab chiqarishning ixtisoslashuvi va intensivlashuvi;
 kapital integratsiyasi shakl va mexanizmlarining global miqyosda kengayishi;
 xalqaro iqtisodiy va moliya tashkilotlarining jahon iqtisodiyotini global tartibga
solish rolining vujudga kelishi;
 iqtisodiy mintaqalarning to‘liq hududiy integratsiya bilan qamrab olinishi;
8

 jahon iqtisodiyoti integratsiya jarayonlarining jadal rivojlanishi;
 xalqaro bozorlar va tovarlarning globallashuvi.
Zamonaviy jahon iqtisodiyotining globallashuvi quyidagi jarayon- larda
namoyon bo‘ladi:
o ishlab chiqarish baynalmilallashuvining chuqurlashuvi. Ishlab chiqarish
baynalmilallashuvi iste’mol uchun yaratiladigan mahsulotni tayyorlashda jahonning
turli davlatlari ishlab chiqaruvchilari qatnashi- shini namoyon qiladi;
o kapital baynalmilallashuvining chuqurlashuvi, ya’ni davlatlaro xalqaro kapital
harakatining o‘sishi, bunda, eng avvalo, to‘g‘ridan-to‘g‘ri investitsiyalar ko‘rinishida,
fond bozorlarining baynalmilallashuvi;
o ishlab chiqarish va ilmiy-texnikaviy, texnologik bilimlar vositalarini
almashinuvi natijasida, shuningdek, xalqaro ixtisoslashuv va kooperatsiyalashuv,
xalqaro miqyosda ishlab chiqarish resurslari- ning joylashuvi natijasida ishlab
chiqarish kuchlarining globallashuvi;
o xalqaro hamkorlikni amalga oshirishni ta’minlovchi global - miqyosdagi
material, axborot, tashkiliy-iqtisodiy infratuzilmaning shakllanishi;
o xalqaro mehnat taqsimotining chuqurlashuvi natijasida ayirbosh- lashni
baynalmilallashuvini kuchayishi, bunda xalqaro hamkorlikning ishlab chiqarish
sohasiga nisbatan xizmatlar sohasi asosiy yo‘nalish- lardan biriga aylanadi.
o xalqaro ishchi kuchi migratsiyasining o‘sishi. Bunda rivojlangan davlatlarda
kambag‘al davlatlardan kelgan ishchi kuchlarini malaka talab qilmaydigan yoki past
malaka talab qiladigan ishga jalb etiladi.
o ishlab chiqarish va iste’molning baynalmilallashuvini atrof- muhitga
ta’sirining ortishi, bu esa zamonaviy global muammolarni hal qilishga yo‘naltirilgan
xalqaro hamkorlikka bo‘lgan ehtiyojning ortishini keltirib chiqaradi;
Globallashuv jarayoni quyidagilarga o‘z ta’sirini o‘tkazadi:
9

o mintaqaviy integratsion jarayonlarni jadallashtirish;
o hozirgi paytda xo‘jalik yuritishni to‘liq erkinlashtirmagan davlatlar
iqtisodiyotining ochiqligini ta’minlash;
o barcha bozorlardagi ishtirokchilarning to‘siqlarsiz qatnashuvini ta’minlash;
o moliyaviy va savdo operatsiyalarning qonun-qoida va chegara- larini
universallashtirish;
o bozorlarni tartibga solish va nazorat qilishni bir me’yorga keltirish, ya’ni
unifikatsiya qilish;
o kapital joylashtirish, investitsion jarayonlar va umumjahon to‘lov-hisob
tizimini standartlashtirish.
Makroiqtisodiy darajadagi globallashuv davlatlar va integratsion uyushmalarning
iqtisodiy faollikka intilib, savdo va investitsion to‘siqlarni olib tashlash, erkin savdo
hududlarini tashkil qilish asosida paydo bo‘ladi. Undan tashqari globallashuv jarayoni
davlatlararo xo‘jalik yuritish uchun iqtisodiy, huquqiy, axborot va siyosiy miqyosdagi
o‘zaro kelishuvlarni ham qamrab oladi.
2. Jahon iqtisodiyoti globallashuv bosqichlari va ta’sir etuvchi omillar
Globallashuv bosqichlari masalasini ko'rib chiqayotganda shuni ta'kidlash
kerakki, bu erda ham umumiy fikr mavjud emas. Har bir muallif o'z taxminlari va
dalillariga asoslanib, o'z davriyligini beradi. 3
L.A. Yunusovning fikricha, jahon xo‘jaligining globallashuv jarayonini uch
bosqichga bo‘lish mumkin:
Birinchi bosqich (1944-1976) yangi jahon valyuta tizimining (Bretton-Vuds)
shakllanishi va rivojlanishi hamda millatlararo tashkilotning vujudga kelishi bilan
bog‘liq.
3
Shodmonov Sh., G‘afurov U. Iqtisodiyot nazariyasi (darslik). – T., «Iqtisod-moliya» nashriyoti, 2023.
10

Ikkinchi bosqich (1976-1991) Bretton-Vuds tizimining qulashi bilan ajralib
turdi, uning o'rnini Yamayka pul tizimi egalladi.
Xuddi shu bosqichda "globallashuv" atamasi birinchi marta muomalaga kiritildi
(1983) va bipolyar dunyo mavjud bo'lishni to'xtatdi. Uchinchi bosqich (1991 yildan
hozirgi kungacha) jahon moliyasining gullab-yashnashi bilan tavsiflanadi. TMK
mavqeini mustahkamlanishi, kapitalning xalqaro harakati tez sur'atlar bilan o'sib
borishi, aholi daromadlari va iqtisodiy o'sish sur'atlari bo'yicha mamlakatlararo
tabaqalanishi globallashuvni eng yuqori bosqichi hisoblanadi, bunda uning
bosqichma-bosqich rivojlanishi va uzoq muddatli miqdoriy o'zgarishlar sifat
sakrashiga olib keldi. Shu bilan birga, I.G. Vladimirova alohida milliy xo'jaliklar
o'rtasidagi mehnat taqsimoti, chuqur barqaror munosabatlarni rivojlantirish orqali
ularning iqtisodiyotlarining turli darajalarda va turli shakllarda o'zaro ta'siriga
asoslangan mamlakatlarning birlashishi jarayoni sifatida tavsiflanadi. A.Zinovyev
“Rossiya fojiasi” monografiyasida globallashuv bosqichlarini u yoki bu davrda
iqtisodiy va siyosiy taraqqiyot cho‘qqisida turgan AQSH o‘z raqiblari bilan jahon
kurashi olib borishi nuqtai nazaridan ochib beradi. Shu munosabat bilan u uch
bosqichni ajratadi: sovet kommunistik bloki, SSSR va sovet kommunizmining G'arb
dunyosi tomonidan mag'lub bo'lish bosqichi; AQSHning musulmon dunyosiga qarshi
tajovuzining bosqichi; XXI asr globallashuv bosqichi. va kelajakda G'arb tomonidan
Xitoyga va umuman Osiyo kommunizmiga qarshi ehtimoliy urush olib borish.
Shubhasiz, bosqichlarni sof shaklda tanlash juda shartli, haqiqiy hayotda faqat
ma'lum tendentsiyalarni aniqlash mumkin. Misol uchun, globallashuvni qaytarib
bo'lmaydigan va ob'ektiv jarayon sifatida gapirganda, ko'pchilik tadqiqotchilar har
doim ham to'g'ridan-to'g'ri emas, balki aynan rivojlanish tendentsiyasini nazarda
tutadilar.
Ko'pincha, dinamika masalasini ko'rib chiqayotganda, olimlar yirik iqtisodiy va
siyosiy voqealar (inqirozlar, muvaffaqiyatsizliklar yoki o'sish) sanalari
globallashuvning burilish nuqtalarida asosiy rol o'ynashiga rozi bo'lishadi. Sanalarga
11

qo'shilish biz ilgari ko'rib chiqqan globallashuv bosqichlarida ham kuzatilishi
mumkin. Xalqaro iqtisodiy va siyosiy tizimning (demak, globallashuvning) dinamik
rivojlanishining eng qiziqarli modeli V.V. Lapkin, texnologik inqilob (yoki
boshqacha aytganda, innovatsion yutuq), katta inqilob (yoki reproduktiv dam olish),
xalqaro bozor inqilobi (yoki reproduktiv yutuq) va tarkibiy inqiroz (yoki innovatsion
yengillik) bosqichlari ketma-ketligini o'z ichiga oladi.
So'nggi paytlarda biz globallashuvning tezlashishi haqida ko'proq eshitamiz.
Tezlashuv rivojlangan mamlakatlar tomonidan xalqaro mehnat taqsimotining o'sish
sur'atlarini oshirishga qaratilgan bosim bilan izohlanadi, bu esa yirik kompaniyalarga
ishlab chiqarishni kengaytirish va arzon ishchi kuchini ekspluatatsiya qilish orqali
sotish bozorlarini oshirish imkonini beradi. So'nggi 20 yil ichida iqtisodiy
globallashuv sezilarli darajada tezlashdi. Dunyo globallashuvining katalizatorlari
texnologik o‘zgarishlar ekanligiga shubha yo‘q. Yigirmanchi asrning oxirgi
choragida. yangi texnologiyalardan foydalanish imkoniyatini oshirish. Dunyoning
globallashuvi sharoitida texnologik innovatsiyalarning tarqalishi haqiqatan ham ulkan
odamlar massasini bir-biri bilan avvalgilaridan yangi, sifat jihatidan farq qiladigan
o'zaro ta'sir o'tkazishga majbur qildi. Ya'ni, globallashuv insoniyat taraqqiyotining
yangi bosqichi sifatida e'tirof etilishi mumkin, va integratsiyaning yangi nomi emas,
chunki uning texnologik atributlari hukmron ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlarni sifat
jihatidan o'zgartirdi. Hukumatlar o'z aholisini o'zlari va boshqa xalqlar to'g'risidagi,
siyosiy, iqtisodiy va ijtimoiy muammolarni hal qilish yo'llari, tanlovlarning xilma-
xilligi haqidagi eng keng ma'lumotlardan ajrata olmaydi. "Dunyoning bir burchagida
rivojlanayotgan tendentsiya tezda o'n minglab kilometrlar bilan ajratilgan joylarda
aks-sado beradi." Chet el kapitali tomonidan tashqi savdo va sarmoyadan voz kechib,
global o‘zgarishlardan o‘zini izolyatsiya qilishga urinayotgan mamlakat hali ham
shuni yodda tutishi kerakki, uning aholisining umidlari tashqi dunyoning turmush
sharoiti va madaniy yutuqlarini bilish bilan shakllanadi. chunki uning texnologik
atributlari hukmron ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlarni sifat jihatidan o'zgartirdi.
12

Shuningdek, boshqa manbalarda esa jahon iqtisodiyotining globallashuv jarayoni bir
necha rivojlanish bosqichlarini bosib o‘tganligi keltirilgan. Jumladan:
Hozirgi zamon jahon xo‘jaligi shakllanishining birinchi bosqichi (XIV – XIX asr
oxiri) jahon tovar bozori va jahon savdosining paydo bo‘lishi bilan bog‘liq bo‘lib,
keyinchalik jahon xo‘jaligi globallashuv jarayonining dastlabki belgilarini o‘zida
mujassam etadi.
Jahon xo‘jaligi rivojlanishining ikkinchi bosqichi (XIX asr oxiri - XX asr boshlari)
kapitalizmning ishlab chiqarishni monopoliya- lashtirish bosqichiga o‘tishining
dastlabki ko‘rinishi sifatida tavsif- lanishi mumkin. Shuningdek, bu vaqtda yetakchi
kuchlar o‘rtasida ja- hon hududlari va iqtisodiy ta’sir zonalari bo‘lib olinishi yuz
berib, transchegaraviy kapital oqimlari (eksport) ortib bordi. Mamlakatlar o‘rtasidagi
iqtisodiy munosabatlarning turli shakllari rivojlanib bordi. Tovarlar almashinuvi bilan
bir qatorda davlatlar o‘rtasida ishlab chiqa- rishning alohida omillari migratsiyasiga
ham amal qilinadi. Bu bos- qichda xalqaro mehnat taqsimotining, shuningdek, jahon
savdosining kelajakdagi globallashuvi sohasida fundamental asoslar shakllandi.
Globallashuvning uchinchi bosqichi (I va II jahon urushlari o‘rtasidagi davr) jahon
iqtisodiy munosabatlarini o‘rnatishda erishilgan muvaffaqiyatlar uchun halokatli
bo‘ldi. Bu davrda iqtisodiy rivojlanish sezilarli darajada tezlashgan bo‘lsa-da (birinchi
xalqaro korporatsiyalar paydo bo‘ldi), bu davrdagi transmilliy xarakterdagi moliya
tizimi o‘ta beqarordir. Buning oqibatida sanoat mamlakatlaridan uzoq muddatli
kapital olib chiqib ketilganini qayd etish mumkin.
To‘rtinchi bosqich (ikkinchi jahon urushi oxiridan 90-yillar boshigacha) -
davlatlar o‘rtasidagi iqtisodiy reja munosabatlarini yangicha qayta qurish, jahon
iqtisodiyoti uchun yangi tartib-qoidalar izlab topishga urinish davri bo‘ldi. Bu davrda
tashqi savdo siyosatini erkinlashtirish, mehnat unumdorligini oshirish, fan-texnika
taraq- qiyotini jadallashtirish natijasida misli ko‘rilmagan iqtisodiy o‘sish sur’atiga
erishildi. Bu bosqichda jahon moliyasini globallashtirish uchun poydevor qo‘yilib,
iqtisodiy taraqqiyotni tartibga soluvchi moliya-xo‘jalik tashkilotlarining makrotizimi
13

tarkib topdi (BMT, XVF, jahon banki va IB va JSTning savdo tashkilotlari).
Beshinchi bosqich (90-yillar boshidan hozirgi davrga qadar) jahon iqtisodiyoti
rivojlanishining hozirgi davridir. Bu davrning asosiy omil- lari sotsialistik tuzumning
qulashi, binobarin, Markaziy va Sharqiy Yevropadagi sobiq ijtimoiy blok davlatlar va
ularning mustamlakalari bo‘lgan mamlakatlarda bozor iqtisodiyotiga o‘tish ochiq
bozorlarning keskin o‘sishi bilan xarakterlanadi.
Jahon iqtisodiyotida globallashuv jarayonlarining vujudga kelishi va rivojlanishi
tahlili ushbu jarayonlar bir qator omillarning ta’siri natijasida yuzaga kelishini
ko‘rsatadi. Bu omillar sifatida global- lashuvning alohida harakat yo‘nalishlari
obyektlariga bog‘liq ravishda quyidagilarni ko‘rsatib o‘tish mumkin:
 mamlakatlar o‘rtasidagi o‘zaro iqtisodiy bog‘liqlikning keskin kuchayishi;
 milliy iqtisodiyotlar iqtisodiy ochiqligining jadal sur’atlar bilan ortishi;
 xalqaro savdo va kapitalning mamlakatlararo harakati asosida jahon
iqtisodiyotining milliy iqtisodiyotga ta’sirining intensivlashuvi;
 xalqaro mehnat taqsimoti sifatining shakllanishi;
 jahon moliya bozorining milliy segmentlari o‘rtasidagi aloqa- larning
kuchayishi va global moliya bozorlarining shakllanishi;
 axborot tizimi va telekommunikatsiyaning rivojlanishi;
 transmilliy korporatsiya (TMK)lar faoliyatining global kengayishi;
 rivojlanayotgan va o‘tish iqtisodiyotili mamlakatlarning xalqaro savdo,
xalqaro kredit, xalqaro mehnat migratsiyasi jarayonlariga jalb etilishi.
 jahon iqtisodiyoti subyektlari tarkibining keskin murakkabla- shuvi;
 jahon iqtisodiyotida rivojlanib borayotgan yirik (alfa) shaharlar ta’sirining
kuchayishi.
3. Globallashuvning afzalliklari va salbiy oqibatlari
14

Globallashuv korxonalarni yangi mafkuraviy oqimlarga asoslangan turli
strategiyalarga moslashishga majbur qiladi, ular ham shaxsning, ham butun
jamiyatning huquq va manfaatlarini muvozanatlashtirishga harakat qiladi. Ushbu
tendentsiya kompaniyalarga raqobatlashish imkonini beradi, shuningdek, korporativ
siyosat va strategiyani ishlab chiqish va amalga oshirishda butun dunyo va davlatdan
rasmiy ravishda ishlaydigan ishchilarning ishtiroki orqali biznes rahbarlari, mehnat
sharoitlari va boshqaruvida keskin o'zgarishlarni anglatadi. 4
Ushbu jarayonning nomuvofiqligiga qaramay, globallashuvning ba'zi afzalliklari
hali ham mavjud. Birinchidan, u xalqaro miqyosda ixtisoslashuv va mehnat
taqsimotining chuqurlashishiga yordam beradi. Uning sharoitida resurslar va
mablag'lar yanada samarali taqsimlanadi, bu esa pirovardida hayot istiqbollarini
kengaytirishga va aholining o'rtacha turmush darajasini oshirishga yordam beradi.
Ikkinchidan, globallashuv ishlab chiqarishda miqyosda iqtisod qilish imkonini
berishini hisobga olmaslik mumkin emas, bu esa kelajakda narxlarning pasayishiga va
xarajatlarning pasayishiga, ya'ni barqaror iqtisodiy o'sishga olib kelishi mumkin.
“Globallashuv jarayoni”ning afzalliklari, shuningdek, barcha tomonlarni
qanoatlantiradigan foydali asosdagi erkin savdoning afzalliklari bilan bog'liq.
Yuqorida ta’kidlanganidek, globallashuv raqobatni kuchaytiradi va ichki va xalqaro
tashkilotlarning yanada rivojlanishini rag‘batlantiradi. Bu yerda ustunliklar boshqa
mamlakatlardagi yetakchi xorijiy davlatlarning yangi texnologik, ilmiy-texnikaviy va
malaka darajasini qo‘llash orqali erishiladigan iqtisodiy foyda bilan belgilanadi.
Ijobiy tomoni shundaki, globallashuv mehnat unumdorligini oshirishga ta'sir qilishi
mumkin. Bu ilg'or texnologiyalarning tarqalishi, ishlab chiqarishning global
ratsionalizatsiyasi, shuningdek, raqobat bosimi sharoitida sodir bo'lishi mumkin.
Bunday jarayonning yana bir afzalligi shundaki, u mamlakatlarga katta miqdordagi
moliyaviy resurslarni safarbar qilish imkonini beradi, chunki investorlar ko'paygan
4
Abdullaev I.Z. Axborot jamiyati va globallashuv: neoliberal kontseptsiyaning tanqidi. M.: Fanva texnologiyasi, 2022.
S. 74.
15

bozorlarda keng doiradagi moliyaviy vositalardan foydalanish imkoniyatiga ega.
Ba'zi ekspertlarning fikricha, globallashuv umumbashariy muammolarni, masalan,
ekologik muammolarni hal qilish uchun ishonchli asos yaratadi, bu esa kelajakda
dunyoda umumiy farovonlikni oshirishi kerak.
Faqat globallashuvga bog‘lab bo‘lmaydigan bu ijobiy jihatlar bilan bir qatorda,
haqiqatan ham global tizimga aylangan dunyo mamlakatlarida atrof-muhitning
ifloslanishi, korruptsiya, yashirin iqtisodiyot muammolari bir vaqtning o‘zida
keskinlashdi.
Shuningdek, boy mamlakatlarda aholining turli qatlamlari daromadlari
o‘rtasidagi tafovutning oshishi globallashuvning salbiy ko‘rinishidir. Bu erda
mehnatga layoqatli kambag'allarning paydo bo'lishi va aholi tarkibida o'rta sinf
vakillari salmog'ining kamayishi alohida tashvish uyg'otadi.
Bu jarayonning yana bir kamchiligi shundaki, mavjud global xalqaro tashkilotlar
haqiqatda davlatlar emas, balki globalizm tizimining o‘zi manfaatlarini ko‘zlab, uni
davlatlarga berilgan kreditlar hisobiga sun’iy ravishda qo‘llab-quvvatlamoqda, bu esa
globalizmning paydo bo‘lishi va o‘sishiga olib keladi. dunyo davlatlarining global
qarzi.
Yangi texnologiyalar ham xavf tug'dirishi mumkin, ularning joriy etilishi
ijtimoiy keskinlikni oshiradi va sanoatda ish o'rinlarining qisqarishiga olib keladi.
Barcha mamlakatlarda globallashuv jarayonining salbiy oqibatlarini keltirib chiqarishi
mumkin bo'lgan muammolar ro'yxatiga shuningdek: ilg'or mamlakatlardan texnologik
farqning oshishi va dunyo aholisining asosiy qismining qashshoqlashuvi kiradi.
Shuningdek, globallashayotgan dunyoda iqtisodiy bosim barcha madaniy tafovutlarni
yumshatadi. Milliy o'ziga xoslikning oldingi atributlari: qadriyatlar ierarxiyasi,
texnologiya, moda - bularning barchasi dunyo mulkiga aylanadi.
Afsuski, globallashuv jarayonining mavjud ijobiy va salbiy tomonlari va ancha uzoq
davom etishiga qaramay, tadqiqotchilar globallashuv qanday oqibatlarga olib kelishi,
16

jamiyatni o‘z taraqqiyotida qayerga olib borishi, davlatlarni qanday rivojlantirishi
kabi masalalarga haligacha bir aniq javob bera olmaydi.
Globallashuvning tarkibiy qismlariga YaIM, sanoatlashtirish va inson taraqqiyoti
indeksi kiradi. YaIM - bu mamlakat chegaralarida bir yilda ishlab chiqarilgan barcha
tayyor mahsulot va xizmatlarning bozor qiymati. Sanoatlashtirish - bu qandaydir
ijtimoiy o'zgarishlar va mamlakatning iqtisodiy rivojlanishiga olib keladigan jarayon.
Inson taraqqiyoti indeksi esa uchta komponentni o‘z ichiga oladi: mamlakat
aholisining umr ko‘rish davomiyligi, katta yoshdagi aholining bilim va ta’lim darajasi
va daromadi.
Globallashuv jarayoni g'oyasini bir nechta asosiy xususiyatlarni aniqlash orqali
soddalashtirish mumkin. Birinchidan, bu transport va telekommunikatsiya sohalarida
texnologiyalarni takomillashtirishdir. Bir necha o'n yillar oldin aholi tez muloqot
qilish va muloqot qilish qobiliyatiga ega emas edi, ammo bugungi kunda odamlarga
o'z vaqtlarini eng samarali boshqarish va rejalar tuzish imkonini beradigan telefon
qo'ng'iroqlari, tezkor xabarlar, fakslar va videokonferentsiyalar mavjud.
Ikkinchidan, bu odamlar va kapital harakati. Xabardorlikning, imkoniyatlarning va
yangi transport texnologiyalarining paydo bo'lishining umumiy o'sishi odamlarga
yangi yashash yoki ish joyini izlash uchun butun dunyo bo'ylab harakatlanishga,
boshqacha aytganda, ko'chib o'tishga imkon berdi. Asosan, migratsiya jarayonlari
rivojlanayotgan mamlakatlar ichida yoki o'rtasida past turmush darajasi yoki noloyiq
ish haqi tufayli sodir bo'ladi. Bundan tashqari, kapital (pul) endi butun dunyo bo'ylab
pul o'tkazmalari orqali ham ko'chirilishi mumkin. Rivojlanayotgan mamlakatlar
sarmoyadorlar uchun o'z kapitallarini joylashtirish uchun mashhur joy, chunki uni
ko'paytirish uchun katta imkoniyatlar mavjud.
Uchinchi xususiyat - bu bilimning tarqalishi, chunki yangi ixtiro paydo
bo'lganda, u uzoq vaqt sir bo'lib qolmaydi. Nodavlat tashkilotlar (NNT) va transmilliy
korporatsiyalarning mavjudligi globallashuvning to'rtinchi xususiyatidir. Butun dunyo
bo'ylab tobora ko'proq bozorlar ochilayotgani sababli, ishbilarmonlar bunday
17

bozorlarga kirish uchun ko'pincha ko'p millatli, global korporatsiyalarni tashkil qilish
uchun birlashadilar. Shuningdek, kompaniyalar global bo'lib bormoqda, chunki ular
boshqa mamlakatlardan kelgan ishchi kuchidan foydalanadilar, tabiiyki, ularga
kamroq maosh to'laydilar.
4. Jahon iqtisodiyoti globallashuv ko’rsatkichlari
Jahon iqtisodiyoti globallashuvni baholash uchun globallashuvning barcha
jihatlarini qamrab oladigan indeksni yaratish kerak. Buni qilmasdan turib,
globallashuvning foydasi yoki narxini va uni qanday boshqarishni bilish mumkin
emas. Globallashuvni o'lchash uchun keng va aniq ta'rif kerak. Globallashuvning turli
xil ta'riflariga asoslanadi. Globallashuv o'lchovlarining xilma-xilligi mavjud va uni
o'lchash uchun standart qoida yo'q. Bunga ikkita sabab bor; birinchi sabab
globallashuv juda murakkab va ko'p qirrali jarayondir. Uning barcha jihatlarini
qamrab oladigan indeksni topish juda qiyin. Ikkinchisi, globallashuv keng tushuncha
bo'lib, yagona ta'rifga ega emas. Natijada, standart o'lchovni topish qiyin ishdir.
Garchi tadqiqotchilar globallashuvni o'lchash uchun turli indekslarni tuzgan bo'lsalar
ham, bu keng tushunchani o'lchash uchun standart indeks mavjud emas. 5
Globallashuvning yagona va umumiy qabul qilinadigan ta'rifi yo'qligini hisobga
olsak, globallashuvni o'lchash oson ish emas. Globallashuv o'lchovlarining xilma-
xilligi mavjud va uni o'lchash uchun standart qoida yo'q. Globallashuvni o'lchash
uchun ko'plab urinishlar qilindi. Ushbu qismda globallashuvning umumiy o'lchovlari
ko'rib chiqiladi. Globallashuv ta'rifiga ko'ra, bu o'lchovlar yagona indeks va sintetik
indeksga bo'linadi.
Yagona indeks
Ba'zi tadqiqotlar uchun iqtisodiy globallashuvning savdo yoki/yoki moliya orqali
ta'siri uning boshqa jihatlariga qaraganda muhimroqdir. Ushbu index savdo va
5
Bek V. Globallashuv nima? M.: Taraqqiyot-an'ana, 2023. S. 21
18

moliyaviy globallashuv tovarlar, xizmatlar va kapital harakatiga qo'yilgan cheklovlar
darajasi bilan bog'liq. Umumiy mamlakatning savdo va kapitalini cheklashni o'lchash
uchun ishlatiladigan indekslar quyida keltirilgan:
O'rtacha tarif stavkasi.
Savdoni cheklash odatda tovarlar va xizmatlar importidagi tarif stavkasi orqali
o'lchanadi.
XVF cheklovlarini o'lchash.
2020-yildan beri XVF birja kelishuvlari va ayirboshlash cheklovlari bo'yicha
yillik hisobotni e'lon qiladi, bu mamlakatlarda cheklovlar mavjudligi to'g'risida asosiy
ma'lumotlarni taqdim etadi. Ushbu hisobotda (2023-yilgacha) xalqaro moliyaviy
operatsiyalarni nazorat qilish quyidagilarga bo'linadi: bir nechta valyuta kurslarining
mavjudligi, eksport tushumlarini topshirishning tartibga soluvchi talablari, kapital
hisobi operatsiyalarini cheklash, joriy hisobvaraqlar bo'yicha operatsiyalar bo'yicha
cheklovlar mavjudligi.
Chinn - Ito indeksi.
Chinn va Ito (2022) kapitalning ochiqligi darajasini o'lchash uchun KAOPEN
deb nomlangan indeksni taqdim etdilar. Chinn-Ito indeksi noldan birgacha
normallashtiriladi. Ochiqroq mamlakat yuqori qiymatga ega bo'ladi. KEOPEN 2020 -
2023 -yillar uchun 182 mamlakat uchun hisoblab chiqilgan.
Ochiqlik.
Savdoning ochiqligini o'lchash uchun eng oddiy va odatiy ko'rsatkich bu
savdoning (eksport va import summasi) mamlakat yalpi ichki mahsulotiga (YaIM)
nisbati. Hisoblashning oson usuli va asosiy ma'lumotlarning mavjudligi ushbu
indeksning afzalliklari sifatida qayd etilgan.
19

Mamlakatlarning savdo ochiqligi savdo siyosatiga (savdoni cheklash),
shuningdek, mamlakatning geografik va iqtisodiy xususiyatlariga bog'liq. Shu sababli,
aholisi kichik bo'lgan mamlakatlar yirik mamlakatlarga qaraganda ko'proq savdo
qiladi (YaIM ulushi sifatida). Ushbu indeksning asosiy muammosi shundaki, bu
elementlar savdo ochiqligini o'lchashda (YaIMga eksport va import yig'indisi)
hisobga olinmaydi. Savdo ochiqligini o'lchash uchun ixtiyoriy yondashuv Pritchett
(1996) tomonidan tegishli mamlakat xususiyatlariga ko'ra savdo ochiqligining
natijaviy o'lchovini tuzatish uchun kiritilgan "tuzilmaga moslashtirilgan savdo
intensivligi" hisoblanadi. Savdo ochiqligi savdoni yalpi ichki mahsulotning ulushi
sifatida aniqlashda muhim bo'lgan, shuningdek, savdoga ekzogen bo'lgan ba'zi bir
mamlakat xususiyatlariga bog'liq.
To'g'ridan-to'g'ri xorijiy investitsiyalar.
Ishlab chiqarish nuqtai nazaridan to'g'ridan-to'g'ri investitsiyalar
globallashuvning muhim vositasidir. To'g'ridan-to'g'ri xorijiy investitsiyalarning eng
yaxshi turi qarz bo'lmagan oqimdir. Bu turdagi xorijiy investitsiyalar boshqa turdagi
xorijiy investitsiyalar bilan solishtirganda kamroq o'zgaruvchan. Bu, shuningdek,
texnologiya va yangi boshqaruv bilimlarini qabul qiluvchi mamlakatga o'tkazishda
muhim rol o'ynaydi. Ko'pgina tadqiqotchilar to'g'ridan-to'g'ri investitsiyalar
mamlakatning moliyaviy ochiqligini aniqlash uchun ko'rsatkich sifatida
foydalanadilar. To'g'ridan-to'g'ri investitsiyalar mamlakatlarning xorijiy
investitsiyalarni jalb qilish qobiliyatini ko'rsatadi. Bu mamlakatning faqat moliyaviy
integratsiya tomonini qamrab oladi.
Sintetik indeks
AT Kearney/Foreign Policy Globalization (KFP).
20

Kearney (2022, 2023) globallashuv uchun bir nechta o'lchovni joriy etishga
birinchi urinishdir. Ushbu indeks nafaqat iqtisodiy integratsiyani, balki texnologik
aloqalarni, shaxsiy aloqalarni, siyosiy aloqalarni ham o'lchaydi. Ushbu globallashuv
indeksi faqat 62 mamlakat uchun hisoblab chiqilgan.
CSGR ( Center for the study of globalization and regionalization ) globallashuv
indeksi
Indeks 62 mamlakat uchun 2017 yildan 2023 yilgacha bo'lgan davrda
globallashuvning iqtisodiy, ijtimoiy va siyosiy o'lchovlarini o'lchaydi. Indeks KFPni
to'ldiruvchi hisoblanadi,
Maastrixt globallashuv indeksi (MGI).
MGI indeksi globallashuvning barcha o'lchovlarini qamrab olish uchun global
siyosat, uyushgan zo'ravonlik, global savdo va moliya, ijtimoiy va madaniy,
texnologiya va atrof-muhitni o'z ichiga olgan etti guruh o'zgaruvchilardan
foydalanadi. Ushbu indeks faqat 2020 va 2023 -yillar uchun hisoblab chiqilgan. Bu
indeks globallashuvning ekologik o'lchovini qamrab olgan yagona indeksdir.
Yangi globallashuv indeksi (NGI)
Vuyakovich 2020-yilda globallashuvni o'lchash uchun beshta yangi
o'zgaruvchidan iborat indeksni ishlab chiqdi. Bu o'zgaruvchilar norezidentlar
tomonidan tovar belgilariga talabnomalar, portfel investitsiyalari aktsiyalari,
norezidentlar tomonidan patentga talabnomalar va ekologik bitimlardir. Ushbu
indeksga asoslanib, globallashuv iqtisodiyotlar, jamiyatlar va davlatlar o'rtasidagi
o'zaro ta'sir va o'zaro bog'liqlikni uzoq masofalardan tashqarida kuchaytiradigan
jarayon sifatida belgilaydi. U mamlakatlar orasidagi geografik masofalarni nazorat
qilish uchun parametrdan foydalangan.
21

Globallashuv indeksi (G-index)
G-indeks milliy va global iqtisodiyot o'rtasidagi o'zaro bog'liqlikning chuqurligi,
kengligi va boyligini o'lchash uchun Randolf tomonidan kiritilgan.
Bundan tashqari jahon amaliyotida globallashuvni belgilovchi KOF Globallashuv
indeksi mavjud. KOF (“Konjunkturforschungsstelle”) Globallashuv indeksi (inglizcha
Kof Globalisation Index) – Syurixdagi oliy texnika maktabi qoshidagi Shveytsariya
iqtisodiy instituti tomonidan ishlab chiqilgan indeks bo'lib, u dunyo mamlakatlarining
globallashuv darajasini iqtisodiy, siyosiy va ijtimoiy jihatdan o'lchaydi.
Iqtisodiy globallashuv - bu akademik adabiyotlarda keng
tarqalgan globallashuvning uchta asosiy o'lchovlaridan biri bo'lib, iqtisodiy
globallashuv tovarlar, kapital, xizmatlar, texnologiyalar va ma’lumotlarning keng
tarqalgan xalqaro harakatini anglatadi. Bu tovarlar, xizmatlar, texnologiyalar va
kapitalning transchegaraviy harakatini kuchaytirish orqali butun dunyo bo'ylab milliy,
mintaqaviy va mahalliy iqtisodiyotlarning tobora ortib borayotgan iqtisodiy
integratsiyasi va o'zaro bog'liqligi ifodalaydi. Iqtisodiy globallashuv birinchi navbatda
ishlab chiqarish, moliya, bozorlar, texnologiyalar, tashkiliy rejimlar, muassasalar,
korporatsiyalar va odamlarning globallashuvidan iborat.
Iqtisodiy globallashuv transmilliy savdo paydo bo'lganidan beri kengayib
borayotgan bo'lsada, u uzoq masofali transport samaradorligini
oshirish, telekommunikatsiya sohasidagi yutuqlar, zamonaviy iqtisodiyotda jismoniy
kapitaldan ko'ra axborotning ahamiyati va fan va texnologiyalarning rivojlanishi
tufayli yuqori sur'atlarda o'sdi. Globallashuv darajasi tariflar va savdo bo'yicha Bosh
kelishuv doirasida ham oshdi. Jahon savdo tashkiloti, unda mamlakatlar asta-sekin
savdo to'siqlarini kesib, joriy hisobvaraqlari va kapital hisobvaraqlarini ochdilar
hamda to'g'ridan-to'g'ri xorijiy investitsiyalar orqali rivojlanayotgan mamlakatlar bilan
integratsiyasi rivojlangan iqtisodiyotlar tomonidan qo'llab-quvvatlandi, biznes yuritish
22

xarajatlarini pasaytirish, savdo to'siqlarni kamaytirish, va ko'p hollarda
transchegaraviy migratsiya amalga oshirildi. 2023 -yil uchun indexs quyidagicha(1-
jadval):
1-jadval 2023 KOF Globalisation Index
2023 KOF Globalisation Index:
Economic Dimension
Rank Country Economic
Globalisation,
overall index
1
Singapore 94
2 Netherlands 90
3 Belgium 89
4 Ireland 88
5 United Arab Emirates 87
6 Switzerland 86
7
Estonia 86
8 Luxembourg 86
9 Malta 86
10 Cyprus 84
Ijtimoiy globallashuv - dunyo bo'ylab g'oyalar, ma'nolar va qadriyatlar,
ya’ni ijtimoiy munosabatlarni kengaytirish va kuchaytirish uchun uzatishni
anglatadi. Ushbu jarayon Internet, ommaviy axborot vositalari va xalqaro
sayohatlar tomonidan tarqalgan madaniyatlarning umumiy iste'moli bilan ajralib
23

turadi. Bu butun dunyo bo'ylab madaniy ma'noga ega bo'lgan uzoq tarixga ega
bo'lgan tovar (xizmat)larni ayirboshlash va mustamlaka jarayonlariga qo'shildi.
Madaniyatlarning aylanishi odamlarga milliy va mintaqaviy chegaralarni kesib
o'tadigan kengaytirilgan ijtimoiy munosabatlarda qatnashish imkoniyatini
beradi. Bunday ijtimoiy munosabatlarning yaratilishi va kengayishi nafaqat moddiy
darajada kuzatilmaydi. Madaniy globallashuv odamlar o'zlarining individual va
jamoaviy madaniy o'ziga xosliklarini bog'laydigan umumiy me'yorlar va bilimlarni
shakllantirishni o'z ichiga oladi. Bu turli populyatsiyalar va madaniyatlar o'rtasida
o'zaro bog'liqlikni kuchaytiradi. 2023-yil uchun index quyidagicha:
2-jadval 2023 KOF Globalisation Index: Social Dimension
2023 KOF Globalisation Index: Social Dimension
Rank Country Social Globalisation,
overall index
1 Luxembourg 90
2 Hong Kong SAR, China 90
3 Monaco 90
4 Switzerland 90
5 Macao SAR, China 90
6 Canada 90
7 Liechtenstein 89
24

8 United Kingdom 89
9 Norway 89
10 Ireland 88
Siyosiy globallashuv - bu dunyo miqyosidagi siyosiy tizimning hajmi va
murakkabligi bo'yicha o'sishi. Ushbu tizimga milliy hukumatlar, ularning
hukumat va hukumatlararo tashkilotlari hamda xalqaro nodavlat tashkilotlar va
ijtimoiy harakat tashkilotlari kabi global fuqarolik jamiyatining hukumatdan mustaqil
elementlari kiradi. Siyosiy globallashuvning asosiy jihatlaridan biri bu milliy
davlatning ahamiyatining pasayishi va boshqa aktyorlarning siyosiy sahnada
ko'tarilishidir. Birlashgan Millatlar tashkilotining yaratilishi va mavjudligi siyosiy
globallashuvning klassik namunalaridan biri deb ataladi. 2022-yil uchun indexs
quyidagicha(3-jadval):
3-jadval 2022 KOF Globalisation Index: Political Dimension
2023 KOF Globalisation Index: Political Dimension
Rank Country Political Globalisation,
overall index
1 Italy 98
2 France 98
3 Germany 98
4 United Kingdom 97
25

5 Spain 97
6 Sweden 96
7 Belgium 96
8 Austria 95
9 Switzerland 95
10 Netherlands 95
2023-yilda Syurixdagi oliy texnika maktabi qoshidagi Shveytsariya iqtisodiy
instituti tomonidan umumiy globallashuv bo’yicha quyidagi reytinglarni e’lon
qilindi(4-jadval). Reytingga ko’ra, globalizatsiya indeksi bo’yicha kuchli uchlikni
mos ravishda, Shvetsariya, Niderlandiya va Belgiya egalladi.
4-jadval
2023 KOF Globalisation Index
Rank Country Globalisation Index,
overall
1 Switzerland 91
2 Netherlands 90
3 Belgium 90
4 Sweden 89
26

5 United Kingdom 89
6 Germany 88
7 Austria 88
8 Denmark 88
9 Finland 87
10 France 87
Bundan tashqari ushbu reyting 196 ta mamlakatlar orasida o’tkazilgan.
Quvonarli jihati shundan iboratki, bu reytingda O’zbekiston ham joy olganini
ko’rishimiz mumkin.
5.O’zbekistonda globallashuv shart-sharoitlari
Jahon iqtisodiyoti globallashuvining ishtirokchisiga aylanayotgan O’zbekiston
ham 2023-yilda Syurixdagi oliy texnika maktabi qoshidagi Shveytsariya iqtisodiy
instituti tomonidan e’lon qilingan reytingda qayd etilgan. Quyida Markaziy Osiya
davlatlarining reytingdagi o’rni bilan tanishishimiz mumkin (5-jadval):
5-jadval
2023 KOF Globalisation Index
Rank Country Globalisation Index,
overall
27

78 Kazakhstan 64
96 Kyrgyz Republic 60
136 Tajikistan 51
139 Uzbekistan 51
186 Turkmenistan 41
194 Afghanistan 38
Ushbu index bo’yicha O’zbekiston 51 ball bilan 196 mamlakat ichida 139-
o’rinni, Markaziy Osiyo malakatlari ichida esa, Qozog’iston, Qirg’iziston va
Tojikiston keyin 4-o’rinni egalladi. Ushbu ko’rsatkich mamlakatlarning globallashuv
darajasini iqtisodiy, siyosiy va ijtimoiy jihatdan o’lchab, olingan natijalarni e’lon
qiladi. Natijada bu ko’rsatkich mamlakatda iqtisodiy, siyosiy va ijtimoiy islohotlar
qay darajada ekanligini bildiradi. Biz ushbu rejada O’zbekiston iqtisodiyotining
globallashuvidagi mavjud muammolar va ularni bartaraf etish yo’llari, mamlakatda bu
borada olib borilayotgan islohotlar, shuningdek mavjud imkoniyatlarini ko’rib
chiqamiz.
O’zbekiston iqtisodiyotini globallashuviga tashqi, xalqaro, jahon miqyosidagi
tovarlar, xizmatlar, texnologiyalar, intellektual mulk obyektlari savdosi umuman
olganda, jahon savdo bozoriga chiqishi muhim ro’l o’ynaydi. Buning muhim yo’li bu
– Jahon Savdo Tashkiloti. Ma lumki, Jahon savdo tashkiloti (JST)ʼ
— mamlakatlararo savdo qoidalarini boshqarib turuvchi yagona xalqaro tashkilot
hisoblanadi.
28

Xo sh, ushbu tashkilotning asosiy vazifasi nimalardan iborat? ʻ Global dunyo
uchun qanday ahamiyat kasb etadi? Unga a zo bo lish qanchalik samara keltiradi?
ʼ ʻ
Avvalo qayd etish lozimki, JST (WTO, ingl. World Trade Organization)ning asosiy
maqsadlaridan biri o zini o zi himoya qilishni kuchaytirish va proteksionizm
ʻ ʻ
qo llanishini bekor qilishdan iborat. Mazkur tashkilot xalqaro tijorat
ʻ uchun
qulay huquqiy tizimni taqdim eta oladigan cheksiz imkoniyat eshigi. O zaro qabul
ʻ
qilingan muhim hujjatlar davlatlarning o z savdo siyosatlarini kelishilgan mezonlarda
ʻ
olib borishlarida mas uliyat yuklaydi. Bundan
ʼ ko zlangan maqsad ʻ — jahon bozorida
muvaffaqiyatli faoliyat yuritishda tovarlar va xizmatlarni ishlab chiquvchilar,
eksportyor va importyorlarga ko mak berishdir.
ʻ
Xalqaro savdoni liberallashtirish, savdo bitimlarining odilligini ta minlash,
ʼ
iqtisodiy o sish va xalq farovonligini oshirish JSTning asosiy funksiyalari sirasiga
ʻ
kiradi. JST unga a zo bo lgan mamlakatlardan ichki bozorni erkinlashtirishni qat iy
ʼ ʻ ʼ
talab qiladi. Ushbu vazifani bajarish esa unchalik oson kechmaydi. Sababi arzon va
sifatli mahsulotlar ishlab chiqaruvchi chet el korxonalariga raqobat qila olmagan
milliy korxonalar tanazzulga uchrashi ayni haqiqatdir.
Shunday ekan, O zbekiston uchun kutiladigan natija nima bo ladi?
ʻ ʻ Albatta, har
bir ishning samaradorligi o sha -davlat, muhitdagi yaratilgan sharoitlar va
ʻ
tayyorgarlik darajasiga chambarchas bog liq kechadi. Buning uchun:
ʻ
— iqtisodiyotni erkinlashtirish va sanoat tarmoqlari baravar rivojlanishini
tartibga solish;
— narx-navoni tartibga solish va maqbul soliq tizimini vujudga keltirish;
— alohida sektorlar va ishlab chiqarishda subsidiyalarni saqlash;
— tovarlarni standartlash va sertifikatsiya qilish tizimini tartibga solish;
29

— xorij sarmoyalari jozibadorligini oshirish;
— import va eksport boj to lovlari tarifini tartibga solish talab qilinadi. ʻ
Har bir davlatning bu tashkilotga a zo bo lish jarayoni o rtacha 8 — 10, ba zi
ʼ ʻ ʻ ʼ
davlatlar uchun esa 10 — 15 yilni tashkil etadi. O zbekiston 2017-yilda ariza
ʻ
topshirgan bo lishiga qaramasdan, faqat 2022-yildan boshlab, ijobiy siljish
ʻ
kuzatilyapti. Lekin ustuvor sohalarning boshqaruvi 30 yildirki, monopolistlarning
qo lida turibdi. Masalan, transport sohasida yagona aviakompaniya, temir yo l
ʻ ʻ
kompaniyasi xohlagan narxini o rnatadi, jamiyat, -davlatchilik ular bilan samarali
ʻ
kurasha olmaydi. Bundan O zbekiston
ʻ iqtisodiyoti ko p ʻ yildirki, aziyat chekmoqda.
Shuni ham ta kidlash lozimki, dunyoning eng katta iqtisodiyot egalari —
ʼ
AQSH, G arbiy
ʻ Yevropa davlatlari, -Xitoy, Yaponiya kabi mamlakatlar JSTdan
unumli foydalana oladi. Kichik davlatlar, jumladan, O zbekiston ham bu
ʻ
imkoniyatlardan to liq foydalana olmasligi ularning umumiy resurslariga borib
ʻ
taqaladi. Mamlakatimizning JSTga a zoligi YEOIIning tartib-qoidalari va
ʼ
monopoliyasiga tushib qolmaslikning oldini oladi, deb hisoblaymiz. Ichki
monopolistlardan qutulish muammosi hal bo ladi. Xalqaro darajada erkin raqobat
ʻ
tizimi o z-o zidan yaratiladi.
ʻ ʻ
Afzalliklar ko p,
ʻ muammolarchi?
Tashkilotga a zo bo lishning ijobiy jihatlari ko p.
ʼ ʻ ʻ
Birinchidan , uning zamirida iqtisodiy manfaat turadi. Ya ni to siqlarsiz o zaro
ʼ ʻ ʻ
mahsulot ayirboshlashga erishiladi va tovar ayirboshlanishi yuksak
texnologiyalarning qo llanilishi hamda rivojiga hissa qo shadi.
ʻ ʻ
Ikkinchidan , xalqning turmush darajasini yaxshilashga turtki beradi, insonlarga
sifatli mahsulot iste mol qilish imkonini yaratadi.
ʼ
30

Uchinchidan , eksport qilinayotgan mahsulotlar hisobiga milliy mahsulotlar
tannarxi tushirilishiga xizmat qiladi.
To rtinchidanʻ , milliy ishlab chiqarish hajmini oshirib, byudjetga pul
tushumlarini ko paytiradi, savdo liberallashuvi mamlakat va alohida
ʻ
vatandoshlarimizning daromadlarini oshiradi.
Beshinchidan , mehnat bandligiga ijobiy ta sir etadi.
ʼ
Shu o rinda mamlakatimiz uchun bu borada qanday muammolar yuzaga keladi,
ʻ
degan haqli savol tug iladi.
ʻ Birinchidan, O zbekistonning JSTga a zoligi bojxona ʻ ʼ
soliqlarini 8 — 10 foizgacha qisqartirishga olib keladi. Bundan esa Davlat byudjeti
zarar ko radi. Biroq, o z navbatida, bojxona tariflarining keskin qisqarishi
ʻ ʻ
O zbekiston bozorlarida mahsulotlarning arzonlashuviga xizmat qiladi.
ʻ
Ikkinchidan, iqtisodiyotni liberallashtirish, sanoatni xususiylashtirish,
bozor erkinligiga davlat aralashuvini cheklash borasida tugallanmagan ishlar turibdi.
Uchinchidan, respublika ichkarisida zamon talabiga mos bozorbop mahsulot ishlab
chiqaruvchilar, xususan, paxta ishlab chiqarishga ixtisoslashgan o zbek fermerlari
ʻ
arzon va sifatli mahsulotlarni ishlab chiqaruvchi Xitoy, Hindiston, BAA savdo
shirkatlariga raqobat qila olmasligi xavfi tug iladi. Oqibatda qishloq xo jaligi
ʻ ʻ
daromadsiz sohaga aylanib qolishi, bu esa 49,5 foizi qishloqlarda yashaydigan aholi
uchun yangi infratuzilmani yaratish zaruratini keltirib chiqaradi. Qishloqqa sanoat
tarmoqlari kirib kelishi G arb
ʻ mamlakatlarida bo lganidek, fuqaroning tafakkur ʻ
dunyosi jiddiy o zgarishiga va ijtimoiy faolligiga olib keladi.
ʻ
Intellektual mulk huquqi tizimi va bozorining shakllanmaganligi, ixtirolarni
amaliyotda qo llash, qaroqchi (pirat) mahsulotlar bozorining
ʻ avj olganligini bartaraf
etish yo nalishida
ʻ ham muammolar to plangan. ʻ
31

Xususan, adabiy va badiiy asarlarni himoya qilishga doir Bern konvensiyasi
(1971-yil 24-iyulda qabul qilingan Parij hujjati), “Mualliflik huquqi va turdosh
huquqlar to g risida”gi Qonunga zid ravishda respublikamizdagi va chet elʻ ʻ
mualliflarining yaratilgan asarlarini noqonuniy takrorlash — litsenziyasiz (qaroqchi)
mahsulotdan foydalanish, kontrafakt mahsulotlarni CD, DVD, VCD, VHS, mp3
shaklidagi disklarga ko chirib, qalbaki nusxasini bozorlarda bemalol sotib, daromad
ʻ
ko rish holatlari mamlakatimiz
ʻ miqyosida avj olgan. Savdoga oid intellektual mulk
huquqlari haqidagi bitim (TRIPS), g oya va ixtirolar
ʻ uchun adolatli raqobat muhitini
yaratish, nohalol raqobat majburiyatlari bo yicha ham qator vazifalar
ʻ hamon
yechilmagan.
Xulosa shuki, O zbekiston, birinchi navbatda, o zining ichki iqtisodiy-ijtimoiy
ʻ ʻ
muammolarini hal qilishi kerak. Geoiqtisodiyot bilan ham jiddiy shug ullanishga
ʻ
to g ri keladi. Bir vaqtning o zida ikki tashkilot kuzatuvchisi sifatida ham JST, ham
ʻ ʻ ʻ
YEOII bilan hamkorlik qilinayotganligi rahbariyat oldida o ta
ʻ murakkab
vazifalarning oqilona yechimini topishni ko ndalang qo yadi. Ushbu dolzarb
ʻ ʻ
masalalarning ijobiy yechimiga erishish uchun O zbekistonning milliy
ʻ taraqqiyot
yo li va yuksak farovonlikka erishishiga xizmat qiladigan yangicha yondashuv hamda
ʻ
qarashlar belgilab olinadi.
Bundan tashqari, O’zbekiston iqtisodiyotining globallashuviga to’g’ridan-to’g’ri
xorijiy investitsiyalar harakatining kuchayishi va chet el kapitali ishtirokidagi
korxonalarsonining oshishi ham katta ta’sir ko’rsatadi.
Prognozlashtirish va makroiqtisodiy tadqiqotlar institute tomonidan 2020—2023-
yillarda O‘zbekistonga xorijiy investitsiyalarni jalb qilish natijalari e’lon qilindi.
Bugungi kunda O‘zbekiston Jahon banki, Osiyo taraqqiyot banki, Islom
taraqqiyot banki, Yevropa tiklanish va taraqqiyot banki, Osiyo infratuzilma
32

investitsiyalari banki kabi yirik xalqaro moliya institutlari va tashkilotlari bilan yaqin
hamkorlikni yo‘lga qo‘ygan.
2023-yilga kelib, mamlakat iqtisodiyotiga investitsiya kiritgan mamlakatlar soni
50 dan ortdi. Ularning orasida Rossiya, Xitoy, Turkiya, Germaniya, Janubiy Koreya
kabi mamlakatlar yetakchilik qilmoqda.
Mamlakatga kiritilayotgan xorijiy investitsiyalar va kreditlar hajmi 2020-yilda
3,3 milliard dollarni tashkil etgan bo‘lsa, 2023-yil yakunida ushbu ko‘rsatkich uch
barobar ortib, 9,8 milliard dollarga yetdi. Buning natijasida xorijiy investitsiyalar va
kreditlarning jami investitsiyalardagi ulushi 23,8 foizdan 40,5 foizgacha ortdi.
Shu bilan birga, to‘g‘ridan to‘g‘ri xorijiy investitsiyalar va kreditlar hajmi 2020-
yilda 2,5 milliard dollarni tashkil etgan bo‘lsa, 2023-yilga kelib 3,4 barobar oshib 8,5
milliard dollarga yetdi. Ularning jami investitsiyalardagi ulushi esa 17,7 foizdan 35,4
foizgacha oshdi.
Xorijiy investitsiyalar ishtirokidagi korxona va tashkilotlar soni ham yil sayin
ortib bormoqda: 2020-yida 5,5 mingtani tashkil etgan bo‘lsa, 2023-yilga kelib
ularning soni 15,8 mingtaga yetdi. Buning 6,4 mingtasi qo‘shma korxona, 9,3
mingtasi to‘liq xorijiy korxona hisoblanadi.
Chet el kapitali ishtirokidagi korxonalarning 30,5 foizi savdo, 27,5 foizi sanoat,
8 foizi qurilish, 4,8 foizi qishloq xo‘jaligi, 4,1 foizi yashab turish va ovqatlanish
muassasalari, 2,9 foizi saqlash va tashish, 4,8 foizi aloqa va axborot yo‘nalishlarida,
17,4 foizi boshqa sohalarda faoliyat yuritmoqda.
33

XULOSA
Ushbu mavzu nuqtai nazaridan zamonaviy globallashuv asosan tenglik va o'zaro
manfaatdorlik tamoyillariga zid bo'lgan kapitalistik shakllarda davom etadi va qoida
tariqasida ishtirokchilarning monopoliya kuchiga emas, balki erkin raqobatiga
asoslanadi. Tadqiqotchilar globallashuvning foyda va zararini qiyoslab, sanoati
rivojlangan va iqtisodiy jihatdan kam rivojlangan mamlakatlar guruhlari o‘rtasidagi
rivojlanish darajasidagi tafovutning barqaror davom etishi va hatto kengayib
borayotganini ko‘rsatib, globallashuvning foydalari bevosita iqtisodiy salohiyatga
bog‘liqligini ishonchli isbotlaydi.
Evolyutsion rivojlanish jarayonida eskirgan, lekin o'z faoliyatini davom
ettirayotgan tizimning oldingi sifat elementlari (korxonalarning eskirgan tashkiliy-
huquqiy shakllari, tartibga solish usullari, iqtisodiy va axloqiy an'analar) ko'pincha
ijtimoiy-iqtisodiy tizimlarda birga yashaydi va paydo bo'ladigan yangi iqtisodiy
rivojlanishning zamonaviy sharoitiga moslashadi.
Ushbu kurs ishida globallashuv jahon iqtisodiyotiga qay darajada o’rin egallashi,
uni o’lchash asoslari va turlari, shuningdek, globallashuvning mamlakat iqtisodiyotiga
ta’siri haqida fikr yuritdik.
Turli xil ijtimoiy-iqtisodiy tizimlarning notekis iqtisodiy va ijtimoiy rivojlanishi
sharoitida ularning ba'zilari yuqori darajada rivojlangan iqtisodiy va ijtimoiy-siyosiy
tuzilmalarni o'zida mujassam etgan bo'lsa, boshqalari pastroq darajada bo'lib, bu
ularning o'zaro ta'sirini amalga oshirishga imkon beradi, bunda qoloq iqtisodiy
tizimlar yanada ilg'orlarning, tajribasi , namunasi yordamida "odatiy", klassik
34

rivojlanishning barcha bosqichlari yoki bosqichlarini ketma-ket bosib o'tmasdan, o'z
iqtisodiyoti va ijtimoiy shakllarini jadal sur'atlarda rivojlantirishi mumkin. Shu bilan
birga, ilg‘or ijtimoiy-iqtisodiy tizimlar tajribasi, ular tomonidan ijtimoiy-iqtisodiy
o‘zgarishlar jarayonida erishilgan iqtisodiyotni tashkil etish, boshqarish va faoliyat
yuritishning ilg‘or modeli, ularning qisqargan yo‘l bo‘ylab evolyutsiyasining
yo‘nalishi va maqsadi bo‘lib xizmat qiladi.
Ko'payib borayotgan milliy iqtisodiyotlarning iqtisodiy ochiqligi ilg'or
texnologiyalar, nou-xau, menejment va marketing ko'nikmalarining jadal xalqaro
diffuziyasi va pirovardida sanoat ijtimoiy-siyosiy sohalarida rivojlangan iqtisodiy
sivilizatsiyaning butun sayyoraga tarqalishi uchun zarur shart-sharoitlarni yaratadi.
Jahon iqtisodiyotini rivojlantirishning hozirgi senariylarining aksariyati xalqaro
iqtisodiy munosabatlarni liberallashtirish pirovard natijada yagona to'lov vositasidan
yoki qaytariladigan to'lov vositalaridan foydalangan holda yagona qonunlarga
muvofiq ishlaydigan bir xil global bozor makonini shakllantirishga olib kelishi
kerakligidan kelib chiqadi. Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishni
kamaytirish tufayli millatlararo to'siqlarni bartaraf etish raqobat samaradorligini
oshiradi va kapital va ishchi kuchining erkin harakatlanishi orqali umumiy iqtisodiy
foydani ta'minlaydi. Ammo shu bilan birga, birlashtirilishi mumkin bo'lmagan omillar
saqlanib qoladi.
Ushbu mavzu nuqtai nazaridan, zamonaviy dunyoda globallashuv haqida gapirganda,
uni ikkita asosiy tendentsiya - dunyoning universallashuvi va uning xilma-xilligining
o'sishi kontekstida qo'yish kerak. Aynan ularning o‘zaro hamkorligi zamonaviy dunyo
taraqqiyotini, uning noaniqligini va eng muhimi, har bir xalq va davlat uchun muqobil
tanlovning saqlanib qolishini belgilab beradi.
Xulosa qilib aytganda, O’zbekiston iqtisodiyoti globallashuv jarayonlarida bir
qancha vazifalarni bajarishi zarur. O zbekiston, birinchi navbatda, o zining ichkiʻ ʻ
iqtisodiy-ijtimoiy muammolarini hal qilishi kerak. Geoiqtisodiyot bilan ham jiddiy
35

shug ullanishga to g ri keladi. Ikkinchidan, iqtisodiyotni liberallashtirish, sanoatniʻ ʻ ʻ
xususiylashtirish, bozor erkinligiga davlat aralashuvini cheklash borasida
tugallanmagan ishlar turibdi. Uchinchidan, hal etilishi jihatidan jahondagi barcha
mamlakatlarning jamoaviy harakatlarini talab qiluvchi, sivilizatsiyaning global
muammolari deb atalmish ekologik, xomashyo, demografik muammolar yuzasidan
islohotlar o’tkazish. To’rtinchidan, mamlakatda transmilliy korporatsiyalar uchun
kerakli sharoitlarni yaratish. Beshinchidan, samarali, yuqori texnologik hamda
resurslarni tejovchi ijtimoiy ishlab chiqarish bilan tavsiflanuvchi axborotlar
iqtisodiyotini shakllantirish zarur.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI
1. Mamaraximov B. Global iqtisodiy rivojlanish (darslik). – T., “Innovatsion
rivojlanish nashriyot-matbaa uyi” nashriyoti, 2023.
2. Shodmonov Sh., G‘afurov U. Iqtisodiyot nazariyasi (darslik). – T., “Iqtisod-
moliya” nashriyoti, 2022.
3. Shodmonov Sh., G‘afurov U. Iqtisodiyot nazariyasi (darslik). – T., «Iqtisod-
moliya» nashriyoti, 2023.
4. Abdullaev I.Z. Axborot jamiyati va globallashuv: neoliberal kontseptsiyaning
tanqidi. M.: Fanva texnologiyasi, 2022. S. 74.
5. Bek V. Globallashuv nima? M.: Taraqqiyot-an'ana, 2023. S. 21
6. Kuznetsov M.M. Jahon iqtisodiyotining globallashuv jarayoniga
mamlakatlarni jalb qilishning ijtimoiy-iqtisodiy shart-sharoitlari / M.M. Kuznetsov //
Taurid Milliy Universitetining ilmiy eslatmalari. IN VA. Vernadskiy. "Iqtisodiyot va
menejment" seriyasi. T. 24 (63). - 2022. - No 1. - S. 114-122.
INTERNET SAYTLAR
36

1. http://google.com – global qidiruv tizimi.
2. http://yandex.com– global qidiruv tizimi.
3. http://lex.uz – O‘zbekiston Respublikasi Qonun hujjatlari ma ‘lumotlari
milliy bazasi sayti.
4. http://stat.uz – O‘zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo‘mitasi sayti.
5. http://wikipedia.com – erkin ensiklopedik sayt.
6. http://wto.org – Jahon savdotashkilotining rasmiy sayti.
7. https://kof.ethz.ch/ - KOF Shveytsariya iqtisodiy institute rasmiy sayti
8. https://Studylib.net – kutubxona sayti
9. https://xs.uz – xalq so’zi gazetasi rasmiy sayti
10. https://www.theglobaleconomy.com – biznes va iqtisodiy ma’lumotlar sayti
11. https://daryo.uz – yangiliklar sayti
37

37

Sotib olish