Gomogen va geterogen reaksiyadagi kimyoviy muvozanat - Kimyo - Slaydlar

Dokument ma'lumotlari

Narxi	10000UZS
Hajmi	4.8MB
Xaridlar	1
Yuklab olingan sana	15 Mart 2024
Kengaytma	pptx
Bo'lim	Slaydlar
Fan	Kimyo

Sotuvchi

Javohirbek igamberdiyev

Ro'yxatga olish sanasi 23 Fevral 2024

15 Sotish

Gomogen va geterogen reaksiyadagi kimyoviy muvozanat

Sotib olish

Gomogen va geterogen
reaksiyadagi kimyoviy
muvozanat

2 REJA:
1. Qaytmas va qaytar reaksiyalar.
2. Kimyoviy muvozanat. Kimyoviy muvozanat
konstantasi.
3. Kimyoviy muvozanatni siljishi. (reaksiyaga
kirishuvchi moddalar konsentrasiyasining,
temperaturaning bosimni o ’ zgarishi natijasida).

33 - Ilova
1. Kinetika nuqtai nazaridan barcha kimyoviy reaksiyalar yo’nalishiga qarab:
qaytmas va qaytar reaktsiyalarga bo’linadi. Bir yo’nalishda oxirigacha
boradigan yoki reaksiya uchun olingan moddalarning hammasi batamom
reaksiya mahsulotiga aylanishi bilan boradigan reaksiyalar qaytmas
reaksiyalar deyiladi. Qaytmas reaksiyalar o’zining yo’nalishini temperatura va
bosimning o’zgarishi bilan o’zgartirmaydi . Kimyoviy reaksiyalar qaytmas deb
hisoblanadi, qachonki agar reaksiya mahsulotlarining birortasi reaksiya
sferasidan quyidagi ko’rinishda chiqarilsa:
a) gaz holida:
BaCO
3 +2HCl=BaCl
2 +N
2 O+CO
2 
CaCO
3  CaO+CO
2 
2KClO
3  2KCl+3O
2 
Zn+H
2 SO
4 =ZnSO
4 +H
2 
b) cho’kma holida:
NaCl+AgNO
3 =AgCl  +NaNO
3
CaCl
2 +Na
2 CO
3 =CaCO
3  +2NaCl
Fe+CuSO
4 =Cu  +FeSO
4
Парпиев Н.А., Раҳимов Ҳ.Р., Муфтахов А.Г. Анорганик кимё назарий асослари. Т.: Ўзбекистон. 2000. 229-
бет.

Qaytar reaksiyalar
Shunday reaksiyalar ham ma’lumki, ular mazkur sharoitda oxirigacha bormaydi .
Masalan, oltingugurt (IV)- oksid suvda eritilganda quyidagi reaksiya boradi:
SO
2 + H
2 O → H
2 SO
3
yoki, azot bilan vodorod molekulasi o`zaro ta’sirlashib ammiak hosil qilganda:
Biroq suvdagi eritmada faqat ma’lum miqdordagina sulfit kislota hosil bo’ladi. Bunga
sabab shuki, sulfit kislota beqaror kislota bo’lib, teskari ya’ni oltingugurt (IV)- oksid
bilan suvga ajralish reaksiyasi sodir bo’ladi. Shuning uchun ham, bu reaksiya
oxirigacha bormaydi, bir vaqtning o’zida ikkita reaksiya to’g’ri (oltingugurt (IV)-
oksid bilan suv o’rtasida) va teskari (sulfit kislotaning ajralishi) reaksiyalari sodir
bo’ladi.
Biroq suvdagi eritmada faqat ma’lum miqdordagina sulfit kislota hosil bo’ladi. Bunga
sabab shuki, sulfit kislota beqaror kislota bo’lib, teskari ya’ni oltingugurt (IV)- oksid
bilan suvga ajralish reaksiyasi sodir bo’ladi. Shuning uchun ham, bu reaksiya
oxirigacha bormaydi, bir vaqtning o’zida ikkita reaksiya to’g’ri (oltingugurt (IV)-
oksid bilan suv o’rtasida) va teskari (sulfit kislotaning ajralishi) reaksiyalari sodir
bo’ladi.
Bunday reaksiyalarda tenglik (=) ishorasi o’rniga qarama-qarshi yo’nalgan
strelkalar  qo’yiladi. Yuqoridagi reaksiyani quyidagicha yozamiz:
SO
2 + H
2 O  H
2 SO
3

Chapdan o’ngga boradigan reaksiyaga to’g’ri , o’ngdan chapga boradigan
reaksiyaga teskari reaksiya deyiladi. Ayni bir sharoitda qarama-qarshi tomonga
boradigan reaksiyalar qaytar reaktsiyalar deyiladi.
Agar to’g’ri reaksiya ekzotermik bo’lsa, teskari reaksiya endotermik
bo’ladi. Energiyaning saqlanish qonuniga asosan, qaytar reaksiyalarda to’g’ri
reaktsiya natijasida ajralib chiqadigan issiqlik, teskari jarayonda yutiladigan
issiqlikka teng bo’ladi yoki aksincha.
2 . Kinetikaning asosiy qonuniga muvofiq to’g’ri va teskari reaksiya
tezliklari kinetik tenglamasi quyidagicha ifodalanadi.
Vto`g`ri= k
1 C a
A  C b
B (1)

Vteskari= k
2 C c
C  C d
D (2)

To’g’ri va teskari reaksiyalar tezliklari bir xil bo’lib qolganda (v
to’g’ri =v
teskari )
kimyoviy muvozanat vujudga keladi. Sistemaning to’g’ri reaksiya tezligi
teskari reaktsiya tezligiga teng bo’lib qolgan holati kimyoviy muvozanat
deb ataladi .
Парпиев Н.А., Раҳимов Ҳ.Р., Муфтахов А.Г. Анорганик кимё назарий асослари. Т.: Ўзбекистон. 2000. 230-
бетлар.

Kimyoviy muvozanat holatida vaqt birligi ichida qancha mahsulot parchalansa,
shuncha miqdor yangisi hosil bo’ladi. Kimyoviy muvozanatni dinamik
( harakatchan ) muvozanat deb yuritiladi. Bu muvozanat holatida to’g’ri
reaksiya ham, teskari reaksiya ham boradi, lekin ularning tezligi bir xil bo’ladi.
Kimyoviy muvozanatning miqdoriy xarakteristikasi kimyoviy
muvozanat konstantasidir . Bu konstantani vodorod yodid sintezi reaksiyasi
misolida ko’rib chiqaylik:
H
2 + I
2 = 2HI

Massalar ta’siri qonuniga binoan to’g’ri va teskari reaksiyalar tezliklari
quyidagicha ifodalanadi:
Muvozanat holatida to’g’ri va teskari reaksiyalarning tezliklari bir-biriga teng
( v
to ’ g ’ ri =
v
t e sk a ri ) bo’lganligi uchun
A hmerov Q., Jalilov A., Sayfutdinov R. Umumiy va anorganik kimyo. T.: O’zbekiston. 2003. 187-197 -bet lar .2
2 2
2 2 1 1
] HI[
] I[ ] H[
 
  
k
k



Geterogen sistemalarda bo`ladigan kimyoviy muvozanatlar
Bir-biridan sirt chegaralari bilan ajralgan moddalar sistemasi geterogen sistema
deb ataladi. Geterogen sistemalarda bo`ladigan reaktsiyalarning muvozanat
konstantalarini ko`rib chiqamiz. Geterogen sistemalardagi kimyoviy muvozanat
uchun massalar ta’siri qonunini tatbiq etishda qo`ushimcha kiritishga to`g`ri
keladi: suyuq va qattiq fazalardagi moddalarning gaz fazadagi partsial bosimlari
o`zgarmas qiymatga ega buladi va bu qiymatlar muvozanat konstantasi ifodasiga
kiritilmaydi. Geterogen sistemada faqat gazsimon qismning partsial bosimigina
(yoki eritma kontsentratsiyasigina muvozanat konstanta ifodasiga yoziladi). Misol
tariqasida ohaktosh (kaltsiy karbonat) ning parchalanishini ko`rib chikamiz.
Ohaktosh berk idishda qizdirilsa:

CaCO
3 = CaO + CO
2
reaktsiya sodir bo`lib, muvozanat qaror topadi. Agar bu reaktsiya gaz fazada
gomogen reaktsiya sifatida sodir bo`lsa edi, uning muvozanat kontsentratsiyasi
quyidagi tenglama bilan ifodalanar edi:

K
M =[CaO][CO
2 ] / [CaCO
3 ] yoki K
M =P
CaO * P
CO2 / P
CaCO3

Kimyoviy muvozanat davomida reaktsiya mahsulotlari
kontsentratsiyalari ko`paytmasining dastlabki moddalar
kontsentratsiyalari ko`paytmasiga nisbatan o`zgarmas
temperaturada doimiy kattalik dir.
Muvozanat konstantasi ( K
M ) ning qiymati reaksiyaga kirishuvchi
moddalar tabiati va haroratga bog’liq. Katalizatorlar ishtiroki,
konsentratsiya va bosimga bog’liq emas. Muvozanat konstantasi K
ning qiymati qanchalik katta bo’lsa, reaksiyaning unumi
shunchalik ko’p bo’ladi. Shu sababli reaksiyalarning muvozanat
konstantasini bilish kimyo va kimyoviy texnologiya uchun muhim
ahamiyatga egadir.

Kimyoviy muvozanatning siljishi- Le-Shatel’ye prinspi. Agar reaksiya
sharoiti o’zgarsa, sistema muvozanat holatidan chiqadi, ya’ni to’g’ri va teskari
jarayonlarda bir xil o’zgarish bo’lmaydi.
Kimyoviy muvozanatning siljishi Le-Shatele prinsipi deb ataladigan
prinsipga bo’ysunadi. Bu prinsip 1884 yilda fransuz olimi Le-Shatelye
tomonidan ta’riflangan. “ Muvozanatda turgan sistemada tashqi
sharoitidan biri- harorat, bosim yoki konsentratsiya o’zgartirilsa, u
vaqtda muvozanat ko’rsatilgan ta’sirni kamaytiruvchi reaksiya tomoniga
siljiydi ».
Har bir omil ta’sirini alohida ko’rib chiqamiz:
1) Konsentratsiya o`zgarishining ta’siri. Muvozanatda ishtirok etuvchi
moddalardan birining konsentratsiyasi oshirilsa, muvozanat shu moddani sarf
bo’lishi tomoniga siljiydi, agar moddalardan birining konsentratsiyasi
kamaytirilsa, muvozanat shu moddaning hosil bo’lishi tomonga siljiydi.
Masalan:
CO
2 + H
2 = CO + H
2 O
tenglama bilan ifodalangan muvozanatdagi sistemaga qo’shimcha CO
2
qo’shilsa , sistema CO
2 konsentratsiyasini kamaytirishga intiladi, ya’ni
muvozanat o’ng tomonga siljiydi. Aksincha, agar CO
2 ning miqdorini
kamaytirsak , sistema uni ko’paytirishga intiladi, ya’ni muvozanat chap
tomonga siljiydi;

102) Haroratning ta’siri . Harorat o’zgarganda ko’pchilik kimyoviy reaksiyalarning
muvozanati siljiydi. Harorat ko’tarilganda muvozanat endotermik reaksiya yo’nalishi
tomon , harorat pasaysa , muvozanat ekzotermik reaksiya yo’nalishi tomon siljiydi .
Chunonchi, ammiak sintezi ekzotermik reaksiya hisoblanadi:
N
2 + 3H
2 = 2NH
3 +92,4 kJ
Bunda harorat oshirilganda sistemadagi muvozanat harorat yutilishi tomon– ammiakning
parchalanishi tomon (chap tomonga) siljiydi.
Figure 3. Muvozanatdagi sistemaga
ammiak qo`shilgandan keyin H
2 , N
2 va NH
3
konsentratsiaylarining o`zgarishi. (514- b )

113) Bosimning ta’siri . Gaz moddalar ishtirok qiladigan va umuman hajm o’zgaradigan
sistemalarida kimyoviy muvozanat bosim o’zgarishi bilan siljiydi.
2NO + O
2 = 2NO
2
Muvozanatdagi sistemada bosim oshirilsa, muvozanat o’ng tomonga, ya’ni kam sondagi gaz
molekulalari hosil bo’lish tomonga siljiydi, bosim kamaytirilsa, aksincha, muvozanat chap
tomonga siljiydi.
Reaksiya gaz molekulalarining sonini o’zgarmasligi bilan boradigan hollarda, muvozanat sistema
siqilganda ham, kengaytirilganda ham buzilmaydi. Masalan, H
2 + J
2 = 2HJ
sistemada bosim o’zgarishi bilan muvozanat buzilmaydi , ya’ni HJ ning hosil bo’lish unumi
bosimga bog’liq emas.
Raymond Chang. General Chemistry: The Essential Concepts . 5 edition, England 2013 . 517- betlar.
Toshpo’latov Yu.T., Ishoqov SH.S. Anorganik kimyo. T.: O’qituvchi. 1992. 6 3 -65 -bet lar .
Figure 5. Muvozanatdagi sistemada bosimning oshish holati
N
2 O
4 ( g )  2NO
2 (516-beet)[1]
Raymond Chang. General Chemistry: The Essential Concepts . 5 edition, England 2013. 508-514 betlar.

124) Katalizator ta’siri . Katalizatorlar to’g’ri reaktsiyani ham,
teskari reaksiyani ham bir xil darajada tezlatadi va shuning uchun
muvozanatni siljitmaydiy-u, biroq muvozanat qaror topishini
tezlatadi. Katalizatorlarning roli shundaki, ular sistemaning
aktivlanish energiyasini kamaytiradi, aktiv molekulalar sonini
ko’paytiradi, natijada reaksiya tezligi ortadi va muvozanat qaror
topishini tezlatadi.
Kimyoviy muvozanat holatiga temperatura, bosim va ishtirok
etuvchi moddalar kontsentratsiyalarining ta’sirini o`rganishga
asoslanib kimyoviy jarayonlardan yaxshi unum olish uchun kanday
sharoit yaratish kerakligini aniklash mumkin. Agar ixtiyorimizdagi
reaktsiyada hajm kamaysa va issiqlik yutilsa, bunday jarayonda
reaktsiya unum maksimal bulishi uchun uni yuqori temperatura va
bosimlarda olib borishga to`g`ri keladi.

13
Agar jarayon issiklik chiqarish va hajmning kichiklashuvi bilan
borsa, unday jarayondan yuqori unum olish uchun mumkin qadar
past temperatura va yukori bosimdan foydalaniladi. Nihoyat ayni
jarayonni kanday sharoitda olib borish masalasini uzil-kesil hal
qilishda reaktsiya tezligiga ta’sir etadigan faktorlarni ham
nazarda tutish to`g`ri keladi.
Masalan: ammiak sintezi:
3H
2 + N
2 = 2NH
3 +92 kJ
Yuqori bosim (100-1000 atmosfera) 500-550 0
C da va katalizator
(temir) ishtirokida olib boriladi. Sanoatda bu jarayoni yukori
temperaturada olib borish Le SHatel ь e koidasiga zid keladi.
Lekin temperatura pasayganda reaktsiyaga kirishuvchi
zarrachalarning energiyasi nixoyatda past bulishi jarayoni
muvozanat xolatga kelishini qiyinlashtiradi.

Yuqori temperaturada muvozanat holat oson qaror topadi.
Lekin hosil bo`lgan ammiakning parchalanishini to`xtatish
natijasida aralashma darhol sovutiladi va chapga boradigan
reaktsiya tezligiga sekin kamaytiriladi. Shu sababli katalizator
bilan to`qnashgan H
2 va N
2 aralashmasi kontakt apparatidan
chiqkarilgan onda kuchli sovutgich hajmiga kirtiladi.
Le-Shatelye prinsipi faqat kimyoviy muvozanatga tadbiq
qilinmay, u har xil fizik kimyoviy muvozanatlarga ham
taalluqlidir. Qaynash, kristallanish suyuqlanish jarayonlarida
sharoitning o’zgarishi bilan muvozanatning siljishi Le-Shatelye
prinsipi asosida boradi.
Парпиев Н.А., Раҳимов Ҳ.Р., Муфтахов А.Г. Анорганик
кимё назарий асослари. Т.: Ўзбекистон. 2000. 234- 236-
бетлар.

1. Kimyoviy reaktsiyaning qanday holati kimyoviy muvozanat deyiladi?
2. Kimyoviy muvozanat konstantasi nimani ko’rsatadi va qanday
omillarga bog’liq?
3. Le-Shatele printsipining ta’rifi nimadan iborat?
4. Quyidagi jarayonlarda bosim va temperatura oshirilganda muvozanat
qaysi reaktsiya tomonga siljiydi:
a) 2SO2+O2↔2SO3+Q b) N2+O2↔2NO-Q v) 2NO+O2↔2NO2+Q
131
Bu reaktsiyalarning mvozanat konstanatalari uchun ifodalar tuzing
5. Quyidagi sxemaga ko’ra sirka kislotaning muvozanat konstantasi
uchun tenglama tuzing: CH
3 COOH↔H++CH
3 COO- shu muvozanatdagi
eritmaga:
a) natriy atsetat-CH
3 COONa qo’shilganda;
b) o’yuvchi natriy-NaOH qo’shilganda muvozanat qaysi tomonga
siljiydi? Nazorat savollari:

E’TIBORINGIZ UCHUN RAHMAT!

Gomogen va geterogen reaksiyadagi kimyoviy muvozanat

Sotib olish