Халқаро молия ташкилотларининг халқаро молия муносабатлари тараққиётидаги ўрни

IFI 1ХАЛҚАРО МОЛИЯ 
ТАШКИЛОТЛАРИНИНГ ХАЛҚАРО 
МОЛИЯ МУНОСАБАТЛАРИ 
ТАРАҚҚИЁТИДАГИ ЎРНИ IFI 2Режа:
1. Хал аро  молия  ташкилотларининг қ
таснифланиши ва умумий тавсифи.
2. Хал аро  Валюта 
қ Фондининг  ма сади  ва 	қ
фаолиятининг мо ияти. 	
ҳ
3. Жа он  банки  гуру и  ва  унга  кирувчи 	
ҳ ҳ
ташкилотлар фаолияти. 
4. Минта авий  валюта-кредит  ва  молия 	
қ
ташкилотлари. IFI 31. Х алқаро валю та-кредит ташкилотларининг 
тасниф ланиши ва ум ум ий тавсиф и.
Халқаро  валюта-кредит  ва  молия 
муносабатларининг  институционал  тузилиши  ўзига 
кўплаб  халқаро  ташкилотларни  қамраб  олади.  Улардан 
баъзилари  кўпгина  ваколатларга  ҳамда  юқори 
миқдордаги  молиявий  ресурсларга  эга  бўлган  ҳолда 
халқаро  валюта-кредит  ва  молия  муносабатларини 
тартибга  солишни  амалга  оширади.  Бошқалари  эса, 
ҳукуматлараро  муҳокама  этиш  учун  форумлар  ташкил 
этиш  ҳамда  валюта-кредит  ва  молия  сиёсати  бўйича 
тавсиялар ишлаб чиқиш билан шуғулланади. 
Халқаро  валюта-кредит  ташкилотлари   ўзида 
жаҳон  иқтисодиёти  барқарорлигини  таъминлаш  учун 
молия  ва  валюта-кредит  муносабатларини  тартибга 
солиш  мақсадларида  давлатлараро  келишув  асосида 
ташкил этилган халқаро ташкилотларни ифодалайди.  4
IFI Халқаро  молия  ташкилотларининг  юзага 
келишига  асосан  жаҳон  хўжалигида  глобаллашув 
жараёнларининг  ривожланиши  ҳамда  халқаро 
молия  бозорларидаги  ва  жаҳон  валюта 
тизимидаги  беқарорликнинг  кучайиши  сабаб 
бўлди.  Улар  асосан  иккинчи  жаҳон  урушидан 
кейин  ташкил  топган  ва  ҳозирги  вақтда 
мамлакатларнинг  валюта-кредит  ва  молия 
муносабатлари  соҳасидаги  ҳамкорлигини 
ривожлантиришда  ҳамда  ушбу  муносабатларни 
давлатлараро  даражада  тартибга  солишда  муҳим 
роль ўйнамоқда. 
Халқаро  молия  ташкилотлари  вужудга 
келишининг  биринчи  босқичи  биринчи  ва  иккинчи 
жаҳон  урушлари  орасидаги  даврга  тўғри  келади. 
Халқаро  молия  ташкилотлари  вужудга  келишининг 
иккинчи  босқичи  ҳамда  улар  фаолиятининг  кучайиш 
жараёни  иккинчи  жаҳон  урушидан  сўнг 
мустамлакачилик  тизимининг  парчаланиши  ва  1970 
йиллардаги иқтисодий ўзгаришлар билан боғлиқдир.  5
IFI Шу  билан  биргаликда  1980-йилларнинг 
бошларида  халқаро  молия  ташкилотлари 
фаолиятида учинчи босқичнинг бошланганлигини 
қайд  этишимиз  мумкин.  Чунки  бу  даврда  жаҳон 
иқтисодиётида глобаллашувнинг кучайиши ҳамда 
  интеграцион  жараёнларнинг  жадаллашуви 
кабиларни  кўрсатиш  мумкин.  Дунёдаги  бир  қатор 
давлатларнинг  ҳукумат  органлари  замонавий 
халқаро  иқтисодий  муносабатлардаги 
муаммоларни  биргаликда  ҳал  этишга  эҳтиёж 
сездилар  ва  бунинг  натижасида  халқаро 
ташкилотларга бўлган талаб янада ортиб борди. 
Халқаро  валюта-кредит  ташкилотларига 
Халқаро  Валюта  фонди,  Жаҳон  банки,  Европа 
тикланиш  ва  тараққиёт  банки,  Халқаро  ҳисоб-
китоблар  банки,  Осиё,  Америка,  Африка 
минтақавий  ривожланиш  банклари  ва  бошқалар 
киради. 6
IFI Халқаро  валюта-кредит  ташкилотларининг 
фаолияти  жаҳон  хўжалигининг  барқарорлигига 
эришишга  ҳамда  валюта-молия  соҳасидаги 
муносабатларнинг  узлуксизлигини  таъминлашга 
ёрдам  беради.  Энг  аввало,  бунга  бўлган  зарурият 
давлатлар  ўртасидаги  ўзаро  алоқалар  кўламининг 
ортиб  бориши  шунингдек,  уларнинг  ўзгарувчан 
хусусиятга  эга  эканлиги  билан  изоҳланади. 
Шунингдек  улар  мамлакатлар  ва  давлатлар 
ўртасида  ҳамкорликни  ташкил  этиш  учун  форум 
сифатида хизмат қилишга ҳам йўналтирилган. 
Бундан  ташқари,  жаҳон  хўжалигининг  муҳим 
муаммолари  бўйича  тавсиялар  ишлаб  чиқиш  ва 
ривожланиш  тенденциялари  тўғрисидаги 
маълумотларни  умумлаштириш,  таҳлил  этиш 
ҳамда  ўрганиш  соҳасида  халқаро  валюта-молия 
ташкилотларнинг аҳамияти ортиб бормоқда.  IFI 7Халқаро валюта-кредит ташкилотларининг вужудга 
келишига ва фаолиятининг ривожланишига 
қуйидаги омиллар таъсир кўрсатган:

хўжалик  ҳаёти  байналмилаллашувининг 
кучайиши,  шунингдек,  миллий  чегаралардан 
ташқарига  чиқувчи  трансмиллий  корпорациялар 
ва трансмиллий банкларнинг ташкил топиши;

жаҳон  хўжалигида  молиявий  муносабатларни 
халқаро  тартибга  солишга  бўлган  эҳтиёжнинг 
кучайиши;

жаҳон  валюта  тизими,  халқаро  валюта-кредит, 
қимматбаҳо  қоғозлар  ва  олтин    бозорларидаги 
юзага  келадиган  муаммоларни  ҳамкорликда  ҳал 
қилиш заруриятининг ортиб бориши. IFI
8Халқаро валюта-кредит ва молия ташкилотлари 
томонидан бажариладиган асосий функцияларга 
қуйидагилар киради:
1. Ахборот функцияси. 
2. Маслаҳатчи функцияси.
3. Тартибга солиш функцияси. 
4. Башорат қилиш функцияси.  IFI 9Халқаро  молия  ташкилотлари  жаҳон 
иқтисодиётини ривожлантириш соҳасидаги муайян 
масалаларни  ҳал  этиш  учун  аъзо  мамлакатларнинг 
молиявий  ресурсларини  бирлаштириш  орқали 
ташкил  этилади.  Ушбу  масалалар  қуйидагилардан 
иборат бўлиши мумкин:
•
халқаро  савдони  рағбатлантириш  ва  қўллаб-
қувватлаш,  жаҳон  иқтисодиётини  тартибга  солиш 
ҳамда  барқарорлаштириш  мақсадида  халқаро 
валюта ва фонд бозоридаги операциялар;
•
бюджет  тақчиллигини  молиялаштириш  ва  давлат 
лойиҳаларини  амалга  оширишга  кредитлар  – 
давлатлараро кредитлар;    IFI 10•
халқаро  лойиҳалар  (лойиҳада  тўғридан-тўғри, 
шунингдек  резидент  тижорат  ташкилоти  орқали 
иштирок  этувчи  бир  нечта  мамлакатлар  манфаатларига 
дахлдор  бўлган  лойиҳалар)  соҳасидаги  кредитлаш  ва 
инвестиция фаолияти;
•
халқаро бизнесга ижобий таъсир кўрсатишга (масалан, 
инфратузилма  лойиҳалари,  информацион 
технологиялар  соҳасидаги  лойиҳалар,  транспорт  ва 
коммуникация  тармоқларини  ривожлантириш  ва 
бошқ.)    ички  лойиҳалар  (битта  мамлакатнинг  ёки 
резидентнинг  тижорат  ташкилоти  манфаатларига 
бевосита  дахлдор  бўлган  лойиҳалар)  соҳасидаги 
кредитлаш ва инвестиция фаолияти;
•
фундаментал илмий тадқиқотларни молиялаштириш ва 
ҳайрия  фаолияти  (халқаро  ёрдам  дастурларини 
молиялаштириш).    IFI 11Халқаро валюта-кредит ташкилотлари қуйидаги 
мақсадларни кўзлаган ҳолда фаолият юритади: 

жаҳон  иқтисодиёти  ва  халқаро  молияни 
барқарорлаштириш  мақсадида  жаҳон 
ҳамжамиятида ҳаракатларни бирлаштириш;

валюта  ва  молия-кредит  муносабатларини 
халқаро тартибга солишни амалга ошириш;

жаҳон  валюта  ва  молия-кредит  сиёсатининг 
стратегия  ва  тактикасини  ҳамкорликда  ишлаб 
чиқиш ва мувофиқлаштириш. IFI 12Хал аро  валюта-кредит қ
ташкилотлари  фаолиятининг 
самарадорлиги  муайян  даражада  аъзо 
мамлакатларнинг  хукумати  ва  давлат 
ташкилотлари  билан  бўладиган  ўзаро 
муносабатга  бо ли   бўлади.  Шундай  экан 	
ғ қ
хал аро  валюта-кредит 	
қ
ташкилотларининг  инвестицион 
фаолияти  кўп  олларда  йирик  хал аро 	
ҳ қ
лойи алар  бўйича  рискларни  бош ариш 	
ҳ қ
ва  су урталашни  амалга  оширувчи  давлат 
ғ
ташкилотлари  билан  я ин  хамкорликни 	
қ
талаб этади. IFI 132. Хал аро Валюта қ Фондининг ма сади ва 	қ
фаолиятининг мо ияти.	
ҳ  
Халқаро  Валюта  фонди ,  ХВФ  (инг. 
International  Monetary  Fund,  IMF)  –БМТнинг 
ихтисослашган ташкилотларидан бўлиб, штаб – 
квартираси  АҚШнинг  Вашингтон  шаҳрида 
жойлашган.  1944  йил  22  июлда  халқаро   валюта 
– молия  масалалари бўйича Бреттон – Вуд сдаги 
конференцияда  ХВФ  битимининг  асоси  ишлаб 
чиқилди.  Х ВФ  ташкил  топган  расмий  сана  – 
1945  йил  27  декабр  бўлиб  бунда,  битимнинг 
охирги  варианти  29та  давлат  томонидан 
имзоланди.  Х ВФ  ўз  фаолиятини  1947  йил  1 
мартдан  Бреттон  –  Вудс  тизимининг  бир  қисми 
сифатида  бошлади .  Шу  йили  Франция  биринчи 
кредитни  олди.  Ҳозирги  кунда  ХВФ  18 8  
давлатни  бирлаштириб,  унинг  тузилмасида  1 47  
мамлакатдан 2 6 00 мутахассис ишлайди.    IFI 14 IFI 15ХВФ  –  аъзо  давлатлар  ўртасида 
валюта-кредит  муносабатларини 
тартибга  солиш  ва  уларга  тўлов 
балансининг  камомади  билан  боғлиқ 
валютавий қийинчиликлар пайтида чет эл 
валютасида  қисқа  ва  ўрта  муддатли 
кредитлар  бериш  йўли  билан  молиявий 
ёрдам  кўрсатиш  учун  мўлжалланган 
ҳукуматлараро ташкилотдир. 16
IFI ХВФ Келишувлар моддаларининг биринчи моддасига 
мувофиқ, унинг мақсадлари қаторига қуйидагилар 
киради:

халқаро  валютавий  муаммоларни  бартараф  этиш 
борасида  маслаҳатлар  ва  ҳамжиҳатлик  механизмини 
таъминловчи  доимий  институт  орқали  халқаро 
валютавий ҳамкорликни рағбатлантириш;

халқаро  савдонинг  кенгайиши  ва  мувозанатли 
ўсишини  қўллаб  қувватлаш  ва  шу  орқали  бандлик  ва 
реал  даромадларнинг  етарлича  юқори  даражасини 
ушлаб  туриш  ва  иқтисодий  сиёсатнинг  бош  мақсади 
сифатида  барча  аъзо  давлатлар  ресурсларининг 
самарадорлигини оширишга ҳисса қўшиш;

аъзо  давлатлар  ўртасида  жорий  битимларга  доир  кўп 
томонлама тўловлар тизимини ташкил этиш ва жаҳон 
савдоси  ривожланишига  тўсқинлик  қилувчи  валюта 
айирбошлашдаги  чекловларни  бекор  қилишга 
кўмаклашиш;  17
IFI 
аъзоларнинг  умумий  ресурслари  ҳисобидан 
етарлича  хавфсиз  асосда  маблағ  билан 
таъминлаш  орқали  уларнинг  ишончини 
қозониш,  ва  шунинг  асосида  уларга  тўлов 
балансидаги 
номувофиқликлар(тартибсизликлар)ни  миллий 
ёки  халқаро  тараққиётга  ғов  бўладиган  чора-
тадбирларсиз тўғрилаш имконини бериш;

юқоридагиларга  мувофиқ  аъзо  давлатларнинг 
халқаро  тўловлар  балансларидаги 
номувофиқлик(мувозанатсизлик)ларнинг 
давомийлигини  қисқартириш  ва  унинг 
даражасини пасайтириш. IFI 18ХВФни  ташкил  этиш  мобайнида  қатъий 
белгиланган  паритет  тизимининг  тамойиллари 
шакллантирилган  бўлиб,  уларга  валюталарнинг 
олтин  паритетига  мувофиқ  тарзда  уларнинг 
расмий  алмашув  курсини  ўрнатиш,  аъзо 
мамлакатлар  томонидан  алмашув  курсларининг 
валюта  йўлакчаси  доирасида  бўлишини 
таъминланиши,  олтиннинг  жаҳон  пули 
функциясини  сақланиши  билан  бирга,  АҚШ 
долларига  ушбу  функцияни  бажарувчи  валюта 
мақомининг  берилиши  кабиларни  киритиш 
мумкин. 11    IFI 19Бреттон-Вудс  тизими  таназзулга 
учрагач,  мажбурий  валюта  йўлакчалари 
бекор  илинди ва валюта курсининг эркин қ
сузиш  тизимига  ўтилди.  Шунингдек,  олтин 
демонетизация  илинди,  яъни  олтин 	
қ
стандарти,  хал аро  исоб-китобларда  ва 	
қ ҳ
Марказий  банкнинг  захираларини 
шакллантиришда  олтиндан  мажбурий 
фойдаланиш  амалиёти,  А Ш  долларининг 	
Қ
олтинга  эркин  айирбошланиши  бекор 
илинди.  Бундан  таш ари,  ар  бир 	
қ қ ҳ
мамлакат  валюта  курсини  режимини 
муста ил танлаш  у у ига эга бўлди. 	
қ ҳ қ қ    IFI 20Шундай  бўлсада,  ХВФ  низомига 
мувофи ,  а)  мамлакатда  молиявий  ва қ
валюта  сиёсати  бар арорлигини  ўллаб-	
қ қ
увватлаш  амда  Марказий  банк 	
қ ҳ
томонидан  валюта  курсининг  кучли 
тебраниши  юз  берганда  интервенциядан 
фойдаланилиши;  б)  бир  томонлама 
устунликка  эга  бўлишга  аратилган 	
қ
валюта  курсининг  манипуляциясидан 
воз  кечиш;  в)  валютани  тартибга  солиш 
ва  валюта  курси  механизмида  кўзда 
тутилаётган  ўзгаришлар  а ида  ХВФни 	
ҳ қ
зудлик  билан  хабардор  илиш;  г) 	
қ
валюталарни  олтинга  бо лаб  ўйиш 	
ғ қ
тартибидан воз кечиш талаб этилади.     IFI 21ХВФ фаолиятининг асосий йўналишлари бўлиб 
қуйидагилар ҳисобланади:

жаҳон валюта тизимини назорат қилиш;

пул сиёсатидаги халқаро хамкорликга ёрдам бериш;

жаҳон савдосини кенгайтириш ;

ХВФ аъзоларини кредитлаш;

валюта  айирбошлаш  курсларини 
барқарорлаштириш;

дебитор мамлакатларга маслаҳатлар бериш;

СДР чиқариш орқали ликвид маблағларни яратиш;

иқтисодий  сиёсат  ва  техник  ёрдам  соҳасида 
тавсиялар ишлаб чиқиш.

халқаро  молия  статистикаси  стандартларини  ишлаб 
чиқиш;

халқаро  молия  статистикаси  тўпламларини  эълон 
қилиш. 22
IFI ХВФ  Келишув  моддаларига  мувофиқ 
фонднинг  вазифалари  қаторига  халқаро  валюта 
тизимини  назорат  қилиш  ва  унинг  самарали 
фаолият  кўрсатишини  таъминлаш  киради.  ХВФ 
жаҳон  валюта  тизими  устидан,  жумладан,  аъзо-
мамлакатларнинг  валюта  курси  соҳасидаги  сиёсати 
устидан назоратни амалга оширади.
ХВФ  назорат  функциясини  амалга  ошириш 
билан  биргаликда  мамлакатларнинг  умумий 
иқтисодий  ҳолати  ва  унинг  иқтисодий  сиёсат 
соҳасидаги  стратегияси  бўйича  атрофлича  таҳлил 
ўтказади.  ХВФ  нуқтаи  назарига  кўра  мамлакатнинг 
самарали  ва  изчил  иқтисодий  сиёсати  миллий 
валюта  айирбошлаш  курсларини  ва  жаҳон  валюта 
тизимини  барқарорлаштиришга,  жаҳон  хўжалигида 
иқтисодий ўсишни таъминлашга имкон яратади. 23
IFI ХВФ  ушбу  соҳада 
мамлакатларнинг ўзига тегишли бўлган 
мажбуриятларини бажаришини назорат 
қилади.  Бу  мажбуриятларга  нархлар 
барқарорлигини  сақлаган  ҳолда  юқори 
бандлик  даражасини  ушлаб  турувчи  ва 
иқтисодий  ўсишга  ёрдам  берувчи 
молиявий  ва  иқтисодий  сиёсат 
ўтказиш.  ХВФ  назоратни  амалга 
ошириш  учун  даврий  ва  махсус 
маслаҳатларни  татбиқ этади.  24
IFI Даврий  маслаҳатлар  барча  аъзо 
мамлакатларга  ҳар  йилда  ўтказилади, 
бунда  ХВФ  аъзо  мамлакатларнинг 
умумий  иқтисодий  ҳолати  ва  валюта 
сиёсати  тўғрисидаги  маълумотларга  эга 
бўлиши  лозим.  Агарда  бирор  бир  аъзо 
мамлакатда  оғир  иқтисодий  вазият 
юзага  келган  бўлса  ёки  бунга  шубҳа 
сезилса  ХВФ  дарҳол  ундан  чиқиш  ёки 
олдини олиш юзасидан тегишлича чора-
тадбирларни амалга оширади. 25
IFI Даврий  маслаҳатлар  ХВФ  экспертлари  гуруҳи 
томонидан  ўтказилади.  Улар  экспорт  ва  импорт,  иш 
ҳақи  даражаси,  нархлар,  аҳоли  бандлиги,  молиявий 
бозорлар  конъюнктураси,  инвестициялар  ҳамда 
валюта  айирбошлаш  курсларини  шакллантиришга 
таъсир  кўрсатувчи  бошқа  кўрсаткичлар  бўйича 
статистик  маълумотларни тўплайди.  Кейин  эса,  давлат 
тузилмаларининг вакиллари билан иқтисодий сиёсатни 
баҳолаш  мақсадида  муҳокама  ташкил  этилади, 
шунингдек,  ўз  валютасини  айирбошлашдаги 
чекловларни  бартараф  этиш  учун  мамлакат  амалга 
оширган чора-тадбирларнинг натижаси ўрганилади. 26
IFI Муҳокама  якуни  бўйича  ХВФ 
экспертлари  батафсил  маълумот 
тайёрлайди  ва  у  кейинчалик  Бошқарув 
кенгашида  муҳокама  этилади. 
Муҳокама  натижалари  бўйича  хулоса 
тайёрланади  ва  мамлакат  хукуматига 
тақдим  этилади.  Унда  кўпинча 
мамлакат  томонидан  амалга 
оширилаётган  иқтисодий  сиёсатнинг 
самарадорлигини  ошириш  бўйича 
фонднинг тавсиялари ўрин олади. 27
IFI ХВФ  махсус  маслаҳатларни  жаҳон  иқтисодиётида 
етакчи  ўринда  турувчи,  иқтисодий  сиёсати  жаҳон 
хўжалиги  фаолиятига  сезиларли  даражада  таъсир 
кўрсатувчи  саноати    ривожланган  мамлакатлар  билан 
ўтказади.  Маслаҳатнинг  мақсади  бўлиб,  жаҳондаги 
иқтисодий  вазиятни  ва  иқтисодий  ривожланишнинг 
истиқболларини баҳолаш ҳисобланади. 
СДР  чиқариш  орқали  ликвид  маблағларни  яратиш 
жаҳон валюта тизимини барқарорлаштиришга ва халқаро 
ҳисоб-китобларни  эркин  амалга  оширишга  имкон 
яратиши  керак.  ХВФ  аъзо  мамлакатларнинг  олтин-
валюта  заҳиралари  таркиби  ва  даражасига  кўра  халқаро 
миқёсда  ликвидлик  ҳолатига  алоҳида  эътибор  қаратади. 
Бунга  боғлиқ  ҳолда  ХВФнинг  муҳим  функцияси  бўлиб 
қўшимча  халқаро  заҳира  активларига  бўлган  узоқ 
муддатли  эҳтиёжни  таъминлаш  учун  эмиссия  қилинган 
СДРни  тақсимлаш ҳисобига ўзининг аъзоларига қўшимча 
ликвид  маблағларни  тақдим  этиш  ҳисобланади.  Ўзининг 
низомига  мувофиқ  халқаро  валюта  фонди  СДРни  жаҳон 
валюта  тизимининг  асосий  заҳира  активи  бўлишига 
ёрдам бериши лозим.  28
IFI ХВФ  иштирокчи  мамлакатлар  ўртасида 
СДРни  уларнинг  квоталарига  пропорционал 
миқдорда  тақсимлайди.  СДРнинг  жаҳон  валюта 
тизимида зарур бўлган умумий миқдорини белгилаш 
ва  бу  миқдорни  ошириш  масалалари  фақат  ХВФ 
ваколатларига  киради.  СДРни  тақсимлаш 
тўғрисидаги  қарор  беш  йилгача  давомийликдаги 
даврга  қабул  қилинади  ва  бунда  инфляция  ва 
ортиқча  талабни,  шунингдек  иқтисодий  турғунликни 
олдини  олиш  учун  мавжуд  заҳира  активларини 
тўлдиришга  бўлган  жаҳон  иқтисодиётининг  узоқ 
муддатли  эҳтиёжи  ҳисобга  олинади.  СДРни  янгидан 
тақсимлаш  тўғрисидаги  таклиф  ХФВнинг 
тақсимловчи-директорлари  томонидан  Ижроия 
кенгашнинг  розилиги  билан  киритилади  ва  уни 
Бошқарувчилар кенгаши тасдиқлайди. 29
IFI ХВФнинг  олий  бошқарув  органи  бўлиб, 
ҳар  бир  аъзо-мамлакатдан  бошқарувчи  вакил 
ва  унинг  ўринбосаридан  иборат  бўлган 
бошқарувчилар Кенгаши ҳисобланади. Одатда 
улар  Молия  вазирлари  ёки  Марказий  банк 
бошқарувчилари  бўлади.  Кенгаш  Фонд 
фаолиятининг  асосий  масалаларини  ҳал 
этади,  буларга:  Келишув  моддасига 
ўзгартиришлар  киритиш,  аъзоликка 
мамлакатларни  қабул  қилиш  ва  аъзоликдан 
чиқариш,  уларнинг  капиталдаги  улушини 
аниқлаш  ва  қайта  кўриб  чиқиш,  ижрочи 
директорларни  сайлаш.  Бошқарувчилар 
одатда  йилда  бир  марта  сессияда 
тўпланадилар. 30
IFI ХВФ  устав  капитали  тахминан  217  млрд.  СДРни 
ташкил  этади .  У  а ъзо  –  мамлакатларнинг  бўнаклари 
ҳисобига  шаклл анади,  одатда  ўз  квотасининг  25% 
СДРда ёки бошқа аъзоларнинг валютасида,қолган 75% 
ўзларининг  миллий  валютасида   тўланади .  Уларнинг 
квотаси  ўлчамидан  келиб  чиқиб  аъзо-мамлакатлар 
ўртасида  овозлар  тақсимланади.   ХВФда  юқори  овоз 
миқдори ни   қуйидаги   мамлакатл ар  эгаллаган   ( 2011  йил  
ҳолати  бўйича):  АҚШ  –  1 6,7% ,  Германия  -5,82%, 
Япония  –  6,2 4 %,  Буюк  Британия  –  4,30%,  Франция  – 
4, 30%,  Саудия  Арабистони  –  2,81%,  Хитой  –  3,82 %, 
Россия  –  2,39%.  Е вропа  Иттифоқининг  27 та  аъзо 
мамлакатининг  улуши  –  3 2 , 07%,  ХВФда  29  та  саноати 
ривожланган  давлатлар  (ИҲ ТТга  аъзо  мамлакатлар)  
60,35%  миқдоридаги  овозга  эга.   Фонд  аъзолигини 
84%дан  ортиғини  ташкил  этувчи  қолган 
мамлакатларнинг улуши атиги 39, 65 %га тўғри келади.  IFI 31Халқаро  Валюта  Фондининг  энг  муҳим   вазифаларидан 
бири  аъзо  мамлакатларнинг  тўлов  балансида  қийинчиликлар 
юзага  келганда  кредитлар  бериш  орқали  ёрдам  кўрсатиш 
ҳисобланади.   Бу  молиявий  ёрдам  мамлакатларга  ўзининг 
халқаро  заҳираларини  тўлдиришга,  миллий  валютасини 
барқарорлаштиришга,  импорт  тўловларини  амалга  оширишни 
давом  эттиришга  ҳамда  мавжуд  муаммоларни  ҳал  этиш  бўйича 
чоралар-тадбирлар  қабул  қилиш  орқали  фаол  иқтисодий  ўсиш 
учун шароитни тиклашга имкон яратади. 
ХВФнинг  кредитлаш  дастурларини  қуйидагича 
категорияларга ажратиш мумкин:
1.  Резерв  (Stand-By)  келишувлари   асосан  қисқа 
муддатли  тўлов  баланси  муаммоларини  бартараф  этишга 
мўлжалланган.  ХВФнинг  энг  йирик  кредитлари  ҳам  мазкур 
категорияга  тегишлидир.  1997  йилда  ХВФ  Қўшимча  резерв 
дастури ни  амалиётга  жорий  қилди.  Мазкур  дастур  капитал 
ҳисобрақами  билан  боғлиқ  инқирозларни  бошдан  кечираётган 
давлатларга  зудлик  билан  жуда  қисқа  муддатли  кредитларни 
ажратишни кўзда тутади.     IFI 322.  Узайтирилган  фонд  дастури   ХВФ  томонидан 
тўлов  баланси  қийинчиликларига  юз  тутган  мамлакатларга 
кўмаклашиш  мақсадида  жорий  қилинган  бўлиб,  бунда 
муаммолар қисман структуравий муаммолар билан боғлиқ ва 
уни  бартараф  этиш  макроиқтисодий  номувофиқликларга 
нисбатан узоқроқ муддатни тақозо этади.
3.  Қашшоқликни  қисқартириш  ва  иқтисодий 
ўсиш  дастури  асосида  ХВФ  йиллик  фоиз  ставкаси  0,5  фоиз 
ва  сўндириш  муддати  10  йил  бўлган  кредитларни  ўзининг 
энг  қашшоқ  аъзо  давлатларига  тақдим  этади.  Таъкидлаш 
лозимки,  ХВФ  кредитларининг  кўпчилик  қисми  шу 
категорияга  мансубдир.  2005  йилда  Экзоген  шоклар 
дастури  ишлаб  чиқилиб  тасдиқланди.  Бу  дастур  асосида 
Қашшоқликни  қисқартириш  ва  иқтисодий  ўсиш  дастури 
орқали  кредит  олмайдиган  суст  ривожланган  давлатларга 
уларнинг  назорат  доирасидан  ташқарида  бўлган  шоклар 
туфайли  вужудга  келадиган  тўлов  баланси  муаммоларини 
бартараф этиш учун кредитлар тақдим этилади.    IFI 33Ҳозирги  кунда  ХВФ  томонидан  турли  хилдаги  кредит 
инструментлари  ёки  “механизмлари”  ишлаб  чиқилган  бўлиб 
улардан  аъзо  мамлакатлардаги  мавжуд  турли  ҳолатларни 
бартараф этишда фойдаланилади. 
Кам  даромадга  эга  бўлган  мамлакатлар 
кенгайтирилган  кредитлаш  механизми,  “стэнд-бай” 
кредитлаш  механизми  ва  тезлаштирилган  кредитлаш 
механизми  орқали  имтиёзли  фоиз  ставкалари  бўйича 
маблағ  олиши  мумкин.  ХВФ  шунингдек,  табиий  офат  ва 
урушдан  кейинги  қайта  тиклашга  ёрдам  бериш  учун 
фавқулодда  ёрдам  беради.  Барча  имтиёзсиз  механизмлар 
ҳолатида  Халқаро  Валюта  Фондининг  бозор  билан  боғлиқ 
фоиз  ставкаси  амал  қилади.  У  “йиғимлар  ставкаси”  деб 
аталади  ҳамда  йирик  қарзлар  бўйича  қўшимча  йиғим 
ундирилади.  Йиғимлар  ставкаси  СДР  бўйича  фоиз 
ставкасига  асосланган  бўлиб  асосий  халқаро  пул 
бозорларидаги  қисқа  муддатли  ставкалар  ўзгаришини 
ҳисобга олиш учун ҳар ҳафта кўриб чиқилади.  IFI 34Кам  даромадли  мамлакатлар  учун  янги 
имтиёзли  механизмлар  иқтисодий  ўсишни 
рағбатлантириш  ва камбағалликни  қисқартиришга 
мўлжалланган  Траст  фонди  доирасида  2010  йил 
январда  ташкил  этилди.  Фонд  томонидан 
молиялаштириш  шароитлари  бирмунча  имтиёзли 
бўлди,  фоиз  ставкаси  эса  ҳар  икки  йилда  кўриб 
чиқиладиган  бўлди.  Халқаро  Валюта  Фонди 
томонидан  тузилган  барча  механизмлар 
мамлакатлардаги  камбағалликни  қисқартириш  ва 
узоқ  муддатли  иқтисодий  ўсишни 
рағбатлантиришга  қаратилган  масалаларни  ҳал 
этишга  ҳамда  макроиқтисодий  барқарорликга 
эришишга  йўналтирилган  дастурларни  қўллаб-
қувватлаш учун мўлжалланган. IFI 35Кенгайтирилган  кредитлаш  механизми  
( Extended  Fund  Facility)     тўлов  балансини 
тартибга  солишдаги  узоқ  муддатли 
қийинчиликларни  бошдан  кечираётган,  кам 
даромадли  мамлакатларга  ўрта  муддатли 
ёрдам  кўрсатиш  учун  фонднинг  асосий 
инструменти  сифатида  иқтисодий  ўсишни 
қўллаб-қувватлаш  ҳамда  камбағалликни 
қисқартириш  мақсадида  молиялаштириш 
механизмига  ўзгартирилди.  Ҳозирги  кунда 
кенгайтирилган  кредитлаш  механизми 
доирасида  молиялаштириш    тўлиқ  қайтариш 
муддати  10  йилга  ва  5½  йилга  имтиёзли  давр 
билан  нолли  фоиз  ставкасида  амалга 
оширилади. IFI 36Стэнд-бай  ва  кенгайтирилган 
кредитларнинг  асосий  мақсади  ХВФга  аъзо 
мамлакатларнинг  макроиқтисодий 
барқарорлаштириш дастурларини ёки тузилмавий 
ислоҳотларни  амалга  оширишга  кўмаклашиш 
ҳисобланади. 
“ Стэнд-бай”  кредитлаш  механизми  тўлов 
балансини  тартибга  солиш  билан  боғлиқ  қисқа 
муддатли  қийинчиликларни  бошдан  кечираётган, 
кам даромадли мамлакатларни молиявий қўллаб-
қувватлаш  учун  қўлланилади.  Ҳозирги  вақтда 
стэнд-бай  кредитлаш  механизми  доирасида 
молиялаштириш  нолли  фоиз  ставкасида  4  йил 
имтиёзли  давр  билан  тўлиқ  қайтариш  муддати  8 
йилга амалга оширилади.  
Тезлаштирилган  кредитлаш  механизми,  тўлов  балансини 
тартибга  солишда  шошилинч  молиявий  маблағларга 
муҳтож  бўлган,  кам  даромадли  мамлакатлар  учун 
мўлжалланган  бўлиб,  шартлар  чекланган  ҳолатда 
тезликдаги  молиявий  ёрдамни  таъминлашга  қаратилган. 
Ушбу механизм доирасида молиялаштириш ҳозирги кунда 
нолли фоиз ставкасида 5½ йил имтиёзли давр билан тўлиқ 
қайтариш муддати 10 йилга амалга оширилади.

Эгилувчан  кредит  линияси.  Эгилувчан  кредит  линияси 
асосий  иқтисодий  кўрсаткичлари  жуда  яхши  бўлган 
мамлакатлар  учун  мўлжалланган.  Эгилувчан  кредит 
линияси  тўғрисидаги  битим  фойдаланиш  бўйича 
ўрнатилган  талабларга  олдиндан  жавоб  берувчи 
мамлакатлар учун тасдиқланади. 

http://www.imf.org/external/np/exr/facts/sba.htm
IFI 37 
Эгилувчан  кредит  линиясининг  қўлланилиш  муддати  бир-икки 
йилдан  иборат  бўлади,  қайтариш  муддати  эса  стэнд-бай 
механизмига ўхшаш ҳисобланади. Ушбу механизмдан фойдаланиш 
аниқ  ҳолатларни  ҳисобга  олиш  орқали  белгиланади,  унга  одатдаги 
фойдаланиш  чекловлари  қўлланилмайди,  маблағ  эса  босқичма-
босқич эмас балки, битта тўлов билан берилади.  

Олдини  олувчи  кредит  линияси.  Олдини  олувчи  кредит  линияси 
асосий  иқтисодий  кўрсаткичлари  ишончли  бўлган  асосланган 
иқтисодий  сиёсатга  ва  бундай  сиёсатни  ўтказишнинг  юқори 
тажрибасига  эга  бўлган  мамлакатлар  учун  мўлжалланган.  Олдини 
олувчи  кредит  линиясининг  давом  этиш  муддати  бир  йилдан  икки 
йилгача бўлиши мумкин. 

Фавқулодда  ёрдам.  ХВФ  табиий  офатни  бошдан  кечираётган  ёки 
уруш  оқибатларини  бартараф  этаётган  мамлакатлар  учун 
фавқулодда  ёрдам  кўрсатади.  Фавқулодда  кредитлар  бўйича 
йиғимларнинг  база  ставкаси  ундирилади,  кредитлар  3-5  йил 
давомида қайтарилиши керак. 
IFI 38 IFI 39ХВФнинг  ресурсларидан  фойдаланиш 
учун  мамлакат  ўзининг  тўлов  балансини 
молиялаштиришга  бўлган  эҳтиёжни  асослаб 
бериши  лозим.  Молиялаштириш  заруриятини 
белгиловчи  мезонлар  сифатида  ХВФ 
мамлакат  тўлов  балансининг  ҳолати,  унинг 
халқаро  заҳиралар  қолдиғи  ва  мамлакатнинг 
заҳира  позицияси  динамикасидан 
фойдаланади.  Шунингдек,  тўлов  баланси 
тенгсизлиги  сабабларини  бартараф  этиш  учун 
мамлакат  томонидан  қабул  қилинган  чора-
тадбирлар  самарадорлиги  ҳам  ҳисобга 
олинади.  IFI 403. Жаҳон банки гуруҳи ва унга 
кирувчи ташкилотлар фаолияти.  
Жа он  банки  –  190дан  орти  ҳ қ
ривожланган  амда  ривожланаётган 	
ҳ
мамлакатларга  молиявий  ёрдам 
кўрсатувчи  хал аро  молия 	
қ
ташкилотидир.
Жа он  банкининг  бош  ма сади 	
ҳ қ
–  и тисодий  ўсиш  даврини  бошдан 	
қ
кечираётган  ривожланаётган 
мамлакатларни  кредитлаш  йўли 
билан  камба аллик  даражасини 	
ғ
пасайтириш  исобланади.  Кредитлар 	
ҳ
ушбу  давлатдаги  и тисодий  ўсишни 	
қ
жадаллаштиришга  амда 	
ҳ
фу ароларнинг  аёт  даражасини 	
қ ҳ
яхшиланишига имкон ту диради. 	
ғ IFI 41•
The World Bank is one of five 
institutions created at the Bretton 
Woods Conference in 1944. The 
International Monetary Fund, a 
related institution, is the second. 
Delegates from many countries 
attended the Bretton Woods 
Conference. The most powerful 
countries in attendance were the 
United States and United Kingdom, 
which dominated negotiations.[5] IFI 42Ҳозирги даврда Жаҳон банки минг 
йиллик Декларациясига мувофиқ ўз 
фаолиятининг асосий вазифаларини белгилаб  
олган. Минг йилликдаги ривожланиш 
мақсадларига 2015 йилгача эришиш лозим 
бўлиб, у ўз ичига қуйидагиларни олган:

камбағаллик ва  очлик га барҳам бериш;

умумий бошланғич таълимни таъминлаш;

болалар ўлимини қисқартириш;

оналик муҳофазасини яхшилаш;

ВИЧ/СПИД,  малария  (безгак)   ва  бошқа 
касалликларга қарши курашиш;

атроф-муҳитнинг  барқарор  ривожланишини 
таъминлаш;

  ривожланиш  мақсадларида  глобал 
хамкорликни шакллантириш. IFI 43Жаҳон  банкининг  Халқаро  валюта 
фондидан  фарқи  шундаки,  Жаҳон  банки 
фақатгина  ривожланаётган  мамлакатларга  узоқ 
муддатли  ёрдам  кўрсатади,  ХВФ  фаолияти  эса 
мамлакатдаги вақтинчалик молиявий инқирозни 
бартараф қилишга йўналтирилган.
Жаҳон  банки  БМТнинг 
ихтисослаштирилган  молия  институти 
сифатида  стратегик  вазифаларни  бажариш 
учун  энг  қулай  воситачи  сифатида  хизмат 
қилишга  мўлжаллангандир,  яъни  барча  аъзо 
мамлакатларнинг  иқтисодиётини  жаҳон 
хўжалиги  тизими  асосий  марказлари  билан 
интеграция қилишдир. IFI
44Members
The  International  Bank  for 
Reconstruction and Development (IBRD) has 
187  member  countries,  while  the 
International  Development  Association  (IDA) 
has  168  members.  Each  member  state  of 
IBRD  should  be  also  a  member  of  the 
International  Monetary  Fund  (IMF)  and  only 
members  of  IBRD  are  allowed  to  join  other 
institutions within the Bank (such as IDA). IFI 45In  201 1 ,  voting  powers  at  the  World 
Bank  were  revised  to  increase  the  voice  of 
developing  countries,  notably  China.  The 
countries with most voting power are now the 
United  States  (15.85%),  Japan  (6.84%), 
China  (4.42%),  Germany  (4.00%),  the 
United  Kingdom  (3.75%),  France  (3.75%), 
and  India  (2.91%).  Under  the  changes, 
known  as  'Voice  Reform  -  Phase  2',  other 
countries  that  saw  significant  gains  included 
South  Korea,  Turkey,  Mexico,  Singapore, 
Greece,  Brazil,  India,  and  Spain.  Most 
developed  countries'  voting  power  was 
reduced,  while  countries  including  Nigeria, 
United  States',  Russia's  and  Saudi  Arabia's 
voting power was unchanged.    46
IFI “ Жаҳон  банки”  атамаси  таркибан 
Халқаро  тикланиш  ва  тараққиёт  банки 
(International  Bank  for  Reconstruction  and 
Development)  ва  Халқаро  ривожланиш 
ассоциациясини (International Development 
Association)  қамраб  олади.  “Жаҳон  банки 
гуруҳи”  атамаси  эса,  5  та  ташкилотни, 
хусусан,  ХТТБ,  ХРА,  Халқаро  молия 
корпорацияси  (International  Financial 
Corporation),  Инвестицияларни 
кафолатлаш  бўйича  кўп  томонлама 
агентлик  (Multilateral  Investment  Guarantee 
Agency),  Халқаро  инвестицион  баҳсларни 
тартибга  солиш  марказини  (International 
Center  for  Settlement  of  Investment 
Disputes) ўз ичига олади. IFI 47Жа он банкиҳ нинг асосий функциялари  уйидагилардан 	қ
иборат :

ривожланаётган мамлакатларга инвестиция фаолияти;

и тисодий  масалалар  бўйича  масла ат  ва  та лилий 	
қ ҳ ҳ
фаолият;

амалга  ошириладиган  дастурлар  ва  кўрсатиладиган 
хизматлар  таркиби  ва  тузилмасини  мунтазам  ани лаб 	
қ
бориш;

бой  ва  ашшо   мамлакатлар  ўртасида  ресурсларни 	
қ қ
та симлашда воситачилик  илиш. 	
қ қ
ар  уч  йилда  Жа он  банки  гуру и  томонидан 	
Ҳ ҳ ҳ
“Жа он банки гуру и фаолиятининг стратегияси” номли 	
ҳ ҳ
ужжат ишлаб чи илади, ушбу  ужжатдан мамлакатлар 	
ҳ қ ҳ
билан  бўладиган  хамкорликда  фойдаланилади. 
Стратегияга  ижтимоий-и тисодий  ривожлантириш 	
қ
хусусиятлари ва камба аллик муаммоларини  ал  илиш 	
ғ ҳ қ
бўйича дастур  амда лойи алар киритилади.	
ҳ ҳ IFI 48Ўзининг фаолияти бўйича Жаҳон банки 
маълум тамойилларга амал қилади, 
жумладан:

ривожланаётган  мамлакатларнинг 
иқтисодий  ўсишига  ёрдам  берувчи 
самарали  капитал  қўйилмалар  учун 
ресурслар ажратиш;

ресурслар  қайтиши  эҳтимоллиги 
даражасини    ҳисобга  олган  ҳолда 
иқтисодий  мулоҳазалардан  келиб  чиқиб 
инвестицион қарорлар қабул қилиш;

битта  иштирокчи  мамлакат  доирасида 
берилган  ресурсларни  ишлатишга 
чекловларнинг мавжуд эмаслиги;

ходимлар  фаолиятининг  бошқа 
субъектларга,  жумладан,  мамлакатлар 
хукуматига  эмас  балки  фақатгина  банк 
манфаатларига йўналтирилганлиги. IFI 49Ривожланаётган  мамлакатлар 
учун  Жаҳон  банки  ташкилотлари 
гуруҳи  дунёдаги  йирик  молиявий 
маблағлар  манбаларидан  бири 
бўлиб ҳисобланади.
У  ўзининг  молиявий 
ресурларини  камбағал 
мамлакатлардаги  камбағаллик 
даражасини  пасайтириш  ҳамда 
иқтисодий  ўсишни 
жадаллаштириш,  шунингдек,  хаёт 
сифатини яхшилашга сарфлайди. IFI 50Халқаро  тикланиш  ва  тараққиёт  банки  
(ХТТБ,  инг.  International  Bank  for  Reconstruction 
and  Development)  -    Жаҳон  банкининг  асосий 
кредит  ташкилоти  бўлиб    кенг  миқёсда  Жаҳон 
банки  номи  билан  танилган.  Ушбу  банкга  аъзо 
бўлиш  учун  ариза  тақдим  этган  мамлакат  аввало 
ХВФга  аъзоликка  кирган  бўлиши  лозим.  Банкнинг 
барча  қарзлари  аъзо  давлатлар  ҳукуматлари 
томонидан  кафолатланиши  керак.  Қарзлар 
бўйича  ҳар  олти  ойда  ўзгарувчи  фоиз  ставкаси 
белгиланади.  Ҳозирги  вақтда  мазкур  ставка  6-
7%га  тенг.  Қарзлар  асосан  15-20  йил  муддатга, 
асосий  қарз  суммаси  бўйича  тўловларни  3-5 
йилга  узайтириш  тартибида  берилади.  Қарз 
бериш давлат хукуматининг кафолати олингандан 
сўнг амалга оширилади. 51
IFI ХТТБ  –  1944  йилда  Бреттон-Вудсдаги  (АҚШнинг 
Нью-Хемпшир  штатидаги  шаҳарча)  Халқаро  валюта  – 
молиявий  конференцияда  ХВФ  билан  бир  вақтда 
тузилган  давлатлараро  инвестиция  институтидир.  Бир 
вақтнинг  ўзида  банкнинг  низоми  ҳам  бўлиб  қолган 
ХТТБ  ҳақидаги  Битим  1945  йилда  расмий  жиҳатдан 
кучга  кирган,  банк  ўзининг  фаолиятини  1946  йилдан 
бошлаган.  ХТТБнинг  штаб-квартираси  –  АҚШнинг 
Вашингтон шаҳрида жойлашган.
ХТТБнинг асосий мақсади – аъзо мамлакатларга 
узоқ  муддатли  кредит  ва  қарзлар  бериш  ҳамда  хусусий 
инвестицияларни  кафолатлаш  орқали  уларнинг 
иқтисодиётини  ривожлантиришга  кўмаклашиш 
ҳисобланади.  Дастлаб  ХТТБ  аъзо  мамлакатларнинг 
тўпланган  маблағлари  ва  америкалик  инвесторларнинг 
жалб  қилинган  капиталлари  ёрдамида  иккинчи  жаҳон 
уруши  натижасида  иқтисодий  жиҳатдан  турғун  ҳолатга 
келиб  қолган    Ғарбий  Европа  мамлакатларида  хусусий 
инвестицияларни  рағбатлантиришга  мўлжалланган 
эди.  IFI 52ХТТБнинг Келишувлар моддасининг 1-моддасига 
мувофиқ унинг мақсадлари сирасига қуйидагилар 
киради:
–  аъзо  давлатларнинг  халқ  хўжалигини  тиклаш  ва 
ривожлантиришга кўмаклашиш;
–   кафолатлар  бериш,  хусусий  ва  бошқа 
инвесторларнинг  инвестициялари  ва  ссудаларида 
иштирок  этиш  орқали  хусусий  ва  хорижий 
инвестицияларни рағбатлантириш;
–  жаҳон  савдосининг  мувозанатли  ўсишини  ва  аъзо 
давлатлар  тўлов  балансининг  мувозанатлилигини 
қўллаб-қувватлаш.
50-йилларнинг  ўрталаридан  бошлаб,  Ғарбий 
Европа  мамлакатларида  хўжалик  хаёти 
барқарорлашиши  муносабати  билан,  ХТТБ  ўз 
фаолиятининг  катта  қисмини  Осиё,  Африка  ва  Лотин 
Америкаси  мамлакатларининг  иқтисодиётини 
ривожлантиришни  барқарорлаштиришга  йўналтирди.  53
IFI ХТТБ нинг  олий  раҳбар  органи 
Бошқарувчилар  Кенгаши  ва  Директорат 
(ижроия  органи)  бўлиб  ҳисобланади.  Аъзо 
мамлакатларнинг  молия  вазирлари  ёки 
марказий  банклар  бошқарувчиларидан 
ташкил  топган  Кенгаш  ўз  сессияларини    ХВФ 
билан  биргаликда  бир  йилда  бир  марта 
ўтказишади. ХТТБ аъзолари бўлиб фақатгина 
ХВФ  аъзолигига  қабул  қилинган  мамлакатлар 
бўла  олади.  Овозлар    ХТТБ  капиталидаги 
(180  млрд.  долл.дан  ортиқ)  мамлакат  квотаси 
орқали аниқланади. 
Ҳозирда  ХТТБ  аъзолари  бўлиб  186 
мамлакат  ҳисоблансада,  етакчи  ўринда 
еттилик  мамлакатлари  туради:  АҚШ,  Япония, 
Буюк  Британия,  Германия,  Франция,  Канада 
ва Италия. 54
IFI Банкнинг  ресурслари  шаклланишининг 
манбаси  бўлиб,  Америка  бозорларида 
облигация  қарзларини  чиқариш  ва  уларни 
сотишдан  олинган  маблағлар  ҳисобланади. 
ХТТБ  кредитларни,  одатда  20  йил  муддатга 
аъзо  мамлакатда  ишлаб  чиқариш 
объектларини  кенгайтириш  учун  хукумат 
кафолати  остида  беради.  Шунингдек  ХТТБ 
бошқа  банкларнинг  узоқ  муддатли 
кредитлари  бўйича  кафолат  ҳам  беради.  У 
ҳам  ХВФ  сингари,  қарздор  мамлакатнинг 
молиявий  ҳолати,  кредитланувчи  объектлар 
ва  ушбу  объект  бўйича  банк  миссияси 
томонидан  ўрганилган  ахборотларни  талаб 
қилади. IFI 55ХТТБ  уйидаги дастурлар доирасида қ
фаолият юритади:
-  и тисодий  бош арув  ва  камба аллик 	
қ қ ғ
билан курашиш;
- экология ва ижтимоий ривожланиш;
-  инфратузилма,  хусусий  сектор  ва 
молия;
- инсон сало иятини ривожлантириш.	
ҳ 56
IFI Ҳозирги пайтда ХТТБ фаолиятининг асосий 
йўналишлари бўлиб қуйидагилар ҳисобланади:

турли  хилдаги  инвестиция  лойиҳаларини  узоқ  ва 
ўрта муддатли кредитлаш;

лойиҳаларнинг  молиявий-иқтисодий  ва  техник 
асосларини тайёрлаш ;

ривожланаётган  мамлакатларда  тузилмавий  қайта 
қуриш дастурларини молиялаштириш.
ХТТБнинг мақсадлари қуйдагилардан иборат:

аъзо  мамлакатлар  иқтисодиётини 
ривожлантиришга  ва  қайта  тиклашга  ёрдам 
кўрсатиш;

хусусий  хорижий  инвестицияларни  қўллаб-
қувватлаш;

тўлов  балансининг  мувозанатини  сақлашга  ва 
халқаро савдонинг барқарор ўсишига ёрдам бериш;

статистик маълумотларни тўплаш ва эълон қилиш. 57
IFI ХТТБнинг  асосий  маблағлари  ҳозирги 
кунда  ўрта  ва  узоқ  муддатли  қарз 
мажбуриятларини  эмиссия  қилиш  орқали 
халқаро  молия  бозорларидаги  операциялар 
ҳисобидан  шаклланади.  ХТТБ  қимматли 
қоғозлари  юқори  кредит  рейтингига  (ААА)  эга 
бўлиб,  дунёнинг  100  дан  ортиқ  мамлакатларига 
жойлаштирилади.  ХТТБнинг  кредитлари  қарз 
олувчи  давлат  миллий  валютасида  эмас,  балки 
девизларда,  яъни  халқаро  даражада  тўлов 
воситаси  сифатида  тан  олинган  валюталарда 
ажратилади. IFI 58ХТТБ қарзларини иккита кате горияга ажратиш 
мумкин:

Иқтисодиёт  учун  йўқотишларсиз  ссудалар 
бўйича  фоизларни  тўлашга  қодир  бўлган ,  
ривожланаётган мамлакатлар учун қарзлар .

Халқаро  молия  бозорида  кредитга 
лаёқатсиз  ва  ссудалар  бўйича  фоизларни 
тўлашга  қодир  бўлмаган  камбағал 
мамлакатлар учун қарзлар.
Кейинги  йилларда  ХТТБ  жаҳон  молия 
бозорида  йирик  қарздор  ролида  чиқмоқда. 
Банк  томонидан  чиқарилаётган  облигация 
қарзлари  суммаси  давлатлараро 
инвестиция  банклари  ўртасида  энг  катта 
солиштирма оғирликка эгадир.  IFI 59Халқаро  ривожланиш  ассоциацияси 
(ХРА)   – Жаҳон банки гуруҳига кирувчи халқаро 
ташкилот бўлиб, у 1960 йилда ташкил этилган. 
ХРА  Келишувлар  моддасининг  1-моддасига 
мувофиқ,  унинг  мақсади  иқтисодий 
ривожланишни  рағбатлантириш, 
самарадорликни  ошириш  ва  шунинг  асосида, 
суст  ривожланган  аъзо  мамлакатларда  аҳоли 
турмуш  тарзини  ошириш,  шунингдек, 
анаънавий  кредитларга  нисбатан  оғир 
бўлмаган  қулай  шартларда  молиявий  кўмак 
бериш ҳисобланади. 60
IFI Мамлакатларга ривожланиш жараёнида ёрдам 
кўрсатиш мақсадига эга бўлган ХРА стратегиясининг 
асосий элементлари қуйидагилардан иборат:

макроиқтисодий  ва  тармоқ  сиёсатининг  пухта 
ўйланган  чора-тадбирларини  қабул  қилиш  орқали 
иқтисодий ўсишни жадаллаштириш;

ижтимоий  соҳаларнинг  мустаҳкамланиши  ва 
ривожланишини  қаътий  қўллаб-қувватлаш  орқали 
инсон капиталига инвестициялаш;

бошқарув  самарадорлигини  ошириш  учун  ташкилий-
техник имкониятларни кенгайтириш;

барқарор  ривожланиш  мақсадларида  атроф-муҳитни 
сақлаш;

қуролли  тўқнашувлар  оқибатларини  бартараф  этишга 
кўмаклашиш;

минтақавий  интеграция  ва  савдони  қўллаб-
қувватлаш. 61
IFI ХРА  фоизсиз  кредитлар  ва  иқтисодий  ўсишни 
рағбатлантиришга қаратилган грантлар ажратиш орқали 
қашшоқликни  қисқартириш,  ижтимоий  тенгсизликни 
камайтириш  ва  аҳоли  турмуш  тарзини  оширишни  кўзда 
тутади.  
ХРАдан  қарз  олиш  ҳуқуқига  ялпи  ички  маҳсулоти 
аҳоли жон бошига  $835 дан кам бўлган мамлакатлар эга 
бўлишади.
ХРА  мамлакатларга  10  йил  имтиёзли  даврли  30-
40  йилга  фоизсиз  кредитлар  беради.  ХРА 
кредитларининг  қайтариш  муддатлари  20,  35  ва  40 
йилни  ташкил  этади,  шундан  дастлабки  10  йили 
имтиёзли  давр  ҳисобланади  ва  бу  даврда  асосий  қарз 
бўйича  тўловлар  амалга  оширилмайди.  Таъкидлаш 
лозимки,  ХРА  кредитларига  фоиз  тўланмайди,  бироқ 
хизмат  кўрсатиш  учун  кам  миқдордаги  (ҳозирда 
ажратилган  кредит  сумманинг  0,5  фоизи)  харажатлар 
қарз  олувчи  томонидан  қопланади.   Бу  кредитларнинг 
мақсади,  ривожланган  мамлакатдан  камбағал 
мамлакатга  товарлар  экспортини  рағбатлантиришдир. 
Халқаро  ривожланиш  ассоциациясига  167  мамлакат 
аъзо бўлиб кирган. 62
IFI ХРА мамлакатларга молиявий ресурсларни 
ажратишда муайян мезонларга амал қилади. У ларга 
қуйидагиларни киритиш мумкин:
1.  Мувофиқлик мезонлари. 
ХРАдан  қандай  мамлакатлар  маблағ  олиш 
ҳуқуқига  эга  эканлигини  аниқлашда  учта  мезон 
қўлланилади:

ЯИМнинг  аҳоли  жон  бошига  нисбатан  ўлчанадиган 
нисбий кўрсаткичидан паст бўлган мамлакатлар;

мамлакатни  ривожлантириш  дастурларини 
молиялаштиришга  имтиёзли  шартларда  ресурслар 
олишга  эҳтиёж  юзага  келиши  туфайли  бозор 
шароитларида  ўзлаштирилган  маблағлар  учун 
кредитга қобилиятлиликнинг етишмаслиги;

қашшоқликни  қисқартириш  ва  иқтисодий  ўсишни 
қўллаб-қувватловчи  иқтисодий  ва  ижтимоий  сиёсат 
чора-тадбирларини  қабул  қилиш,  шунингдек, 
ўтказиладиган сиёсатнинг юқори самарадорлиги. 63
IFI 2. Тақсим лаш мезонлари.
Ўрнатилган  мезонларга  жавоб  берувчи 
мамлакатлар  ўртасида  ХРА  ресурсларини 
тақсимлаш  тартибини  аниқловчи  асосий  омил 
мамлакатда қашшоқликни қисқартириш ва иқтисодий 
ўсишни  қўллаб-қувватлаш  борасида  ўтказиладиган 
сиёсатнинг  самарадорлиги  ҳисобланади.  Аниқловчи 
омиллардан  яна  бири  бўлиб  аҳоли  жон  бошига 
даромад  даражаси  ҳисобланади:  ХРА  мезонларига 
жавоб  берувчи  қашшоқ  мамлакатлар  сиёсат 
самарадорлигининг  бир  хил  кўрсаткичларида  бошқа 
мамлакатларга нисбатан юқори маблағ олишади.
3. Самарадорлик рейтинги. 
Ҳар йили Жаҳон банки персонали қарздорлар 
томонидан  ўтказиладиган  сиёсатнинг  сифатини 
баҳолайди  ва  шу  асосда  мамлакатлар  рейтинги 
аниқланади.  Баҳолашни  ўтказишда  мамлакатда 
амалга  оширилаётган  лойиҳалар  портфелининг 
самардорлиги ҳисобга олинади.  64
IFI 4. Ресурсларни тақсимлаш  тартиби. 
ХРА  томонидан  мамлакатга  ажратиладиган 
ресурслар  ҳажми  биринчи  навбатда  шу 
мамлакатда  ўтказиладиган  сиёсат 
самарадорлигини  ва  унинг  институционал 
тизимини  ҳар  йиллик  баҳолаш  натижасида 
қарздорга бериладиган рейтингга боғлиқ бўлади. 
5.  Самарадорлик кўрсаткичлари ва кредитлаш. 
ХРА  раҳбарияти  ҳар  бир  мамлакатга 
ҳақиқатда  ажратилган  ресурсларни  уларнинг 
режалаштирилган  ўлчами  билан  тақосслаган 
ҳолда назорат қилиб боради. Маблағлар етарлича 
эгилувчанлик  билан  ажратилади  бу  ҳолат, 
фаолият  самарадорлиги  кўрсаткичларининг 
сезиларли  ўзгариши  натижасида  зарур  чоралар 
қўллашга имкон беради.  IFI 65Х алқ аро  м олия  к орпорацияси  (Х МК )   (инг. 
International  Finance  Corporation,  IFC)   –  Жаҳон 
банки  гуруҳига  кирувчи  халқаро  ташкилотдир. 
Ташкилотнинг  штаб-квартираси  Вашингтонда 
(АҚШ)  жойлашган.    1956  йилда  ривожланаётган 
мамлакатларга  хусусий  инвестициялар  оқими 
барқарорлигини  таъминлаш  мақсадида 
тузилгандир. 
Жаҳон  банки  ташкилотлари  гуруҳининг 
Президенти  бир  вақтнинг  ўзида  ХМК  Президенти 
бўлиб  ҳисобланади.  Раҳбарлик  вазифаси  вице-
президент  томонидан  амалга  оширилади.ХМК 
акционерлари бўлиб 182 мамлакат ҳисобланади.
ХМК  Жаҳон  банки  гуруҳига  кирувчи  бошқа 
ташкилотлар  билан  ўз  фаолиятини 
мувофиқлаштириб  боради,  лекин  юридик  ва 
молиявий  алоқаларда  мустақил  ташкилот  бўлиб 
ҳисобланади. 66
IFI ХМК  компанияларга  рискларни  бошқаришга 
ва  жаҳон  капитал  бозорига  чиқишнинг  кенгроқ 
имкониятига  эга  бўлишга  ёрдам  берувчи   янги 
молиявий  инструментларни  ишлаб  чиқишни  давом 
эттирмоқда.  Ушбу  молиявий  маҳсулотлар 
жумласига  қ уйидагиларни киритиш мумкин:

ХМК ўз маблағларидан заёмлар;

ҳиссали молиялаштириш;

қарз  инструментлари  ва  тўғридан-тўғри 
инвестициялар фондлари;

тузилмавий  молиялаштириш;

воситачилар  орқали молиялаштириш;

рискларни бошқариш бўйича маҳсулотлар;

миллий валютада  молиялаштириш;

савдони молиялаштириш;

эксперт баҳолаш  ва бошқ . 67
IFI ХМКга аъзоликка киришда қуйидаги шартларга амал 
қилинади:

ХТТБ аъзолиги;

ХМК келишув моддасини имзолаш.
ХМК  ривожланган  ва  ривожланаётган 
мамлакатлардаги  юқори  рентабелли  корхоналарни 
кредитлайди.  ХМК  кредитларининг  муддати  одатда 
15 йилдан ошмайди, ўртача муддат эса 3-7 йилдир.
ХМКнинг  хусусияти  шундаки,  унинг 
маблағларидан  инвестиция  олиш  учун  корхона  ва 
ташкилотларга  кредит  берилганда,  ХТТБ  ва  ХРА 
талаб  қилгандек  аъзо  мамлакатларга  ҳукумат 
кафолатлари  талаб  қилинмайди.  Бу  хусусий 
компаниялар  учун  улар  фаолияти  устидан  давлат 
назоратидан  сақлайди,  ва  ривожланаётган 
мамлакатлар  иқтисодиётига  чет  эл  капиталини  жалб 
қилиш манфаатларига хизмат қилади. 68
IFI ХМК  турли  хил  тармоқлардаги  лойиҳаларни 
молиялаштиради,  уларга,  қишлоқ  хўжалиги,    тоғ 
саноати,  ишлаб  чиқариш,  туризм  ва  бошқаларни 
киритиш  мумкин.  Аммо  биринчи  навбатдаги 
йўналиш,  хусусий  сектор  бўлиб  ҳисобланади.  ХМК 
фаолиятининг  тўртта  асосий  йўналишини  ажратиб 
кўрсатиш мумкин:

хусусий сектор лойиҳаларини молиялаштириш;

ривожланаётган  мамлакатлардаги  ташкилотларга 
халқаро  молия  бозорларидан  капитал  жалб 
қилишда ёрдамлашиш;

таълим,  соғлиқни  сақлаш  ва  инфратузилмани 
ривожлантиришга  йўналтирилган  хусусий 
инвестициялар  йўлидаги  тўсиқларни  бартараф 
этиш,  шунингдек,  инновацион  молиявий 
маҳсулотлардан  фойдаланиш  ва  салоҳиятни 
ошириш  орқали  ички  молия  бозорларини 
ривожлантириш;

хукуматларга маслаҳат ва техник ёрдам кўрсатиш . IFI 69Инвести ци яларни   к аф олатлаш  
бў йи ча  к ў п  том онлам а  агентли к   (ИККА)  - 
(инг.  Multilateral  Investment  Guarantee 
Agensy)   -  Жаҳон  банки  гуруҳига  кирувчи 
мустақил  халқаро  ташкилотдир.  ИККАнинг 
асосий  мақсади  бўлиб,  ривожланаётган 
мамлакатларга  хорижий  тўғри 
инвестицияларни  йўналтиришга 
кўмаклашиш,  шунингдек  ахборот  ва 
консультация  хизматларини  кўрсатиш 
ҳисобланади.  Шу  билан  бирга  ИККА сиёсий 
рисклардан  суғурталашни  ёки   
ривожланаётган  мамлакатларга  хорижий 
тўғри  инвестицияларни  рағбатлантириш 
мақсадида  кафолат  беришни  амалга 
оширади. IFI 70ИККА  –  1988  йилда  аъзо  мамлакатларнинг 
бадаллари эвазига ташкил топган. Ҳозирги кунда 
20 10   йил  ҳолатига  кўра  ИККАга  175  мамлакат 
аъзоликка  қабул  қилинган.  ИККА  халқаро 
ташкилоти  тўғрисидаги  конвенция  1985  йил  11 
октябрда  Вашингтонда  имзоланган.  Шунингдек 
штаб-квартираси ҳам Вашингтонда жойлашган.
ИККА  кафолати  инвесторларни,  шартнома 
шартларини  бузишдаги,  харбий  ва  фуқаролар 
ғалаёнидаги,  мусодара  қилишдаги  ҳамда 
маблағларни  ўтказишдаги  чекловларда  юзага 
келадиган  рисклардан  ҳимоя  қилади.  Аммо 
тижорат  рискларини  суғурталаш,  масалан 
банкротлик  риски  амалга  оширилмайди.  ИККА 
шунингдек  ривожланаётган    мамлакатлар 
ўртасида  бўладиган  инвестиция 
муносабатларини  ҳам  суғурталашни  амалга 
оширади. IFI 71ИККА  кафолатига  мамлакатда  рўйҳатдан 
ўтмаган  фаолияти  инвестиция  билан  боғлиқ  бўлган 
хусусий  фирма  ва  фуқаролар  ҳам  давогарлик 
қилиши мумкин. Кафолат 3 йилдан тортиб 15-20 йил 
муддатгача  амалга  оширилади.  Жаҳон  банки 
кафолатидан  фарқли  томони  шундаки, 
инвестициялаш  учун  мамлакат  хукуматидан  қарши 
кафолат талаб қилинмайди.
Шу  билан  биргаликда  ИККА  кредитлар 
бермайди  ҳамда  мустақил  инвестор  бўлиб 
ҳисобланмайди.  Алкогол  ва  тамаки  маҳсулотларини 
ишлаб  чиқариш  ҳамда  қимор  ўйинларини  ташкил 
этиш  учун  қилинган  инвестицияларга  кафолат 
берилмайди.  Ҳозирги  пайтда  кафолатлашнинг 
максимал  миқдори  битта  инвестицион  лойиҳа  учун 
110  млн.  АҚШ  долларини  ҳамда  битта  мамлакат 
учун 440 млн. АҚШ долларини ташкил қилади. Қайта 
суғурталаш  ва  биргалашиб  суғурталашда  ушбу 
чегара сезиларли даражада ортиқ бўлиши мумкин. IFI 72Шунингдек  ривожланаётган  мамлакатларда 
юзага  келиши  мумкин  бўлган  нотижорат  рисклар 
қуйидагилар бўлиши мумкин: 

миллий  валютанинг  эркин  айирбошлашни  тўхтатиш 
ва  бу  билан  боғлиқ  инвестор  мамлакатига 
даромадларни ўтказиш билан бўладиган муаммолар;

инвестор мулкининг барбод бўлиши; 

ҳарбий ҳаракатлар;

тўнтаришлар  ва  ижтимоий -сиёсий  вазиятнинг 
ўзгариши;

ҳукумат  қарори  натижасида  шартноманинг 
бажарилмай қолиши.
Ўз  олдига  қўйган  мақсадни  амалга  ошириш 
учун  ИККА  юқорида  келтирилган  нотижорат 
рискларга кафолатларнигина эмас, балки шунингдек, 
ривожланаётган  аъзо  мамлакатларнинг  ҳукумат 
органларига  сиёсатни  ишлаб  чиқиш  ва  амалга 
оширишга  нисбатан  дастур  ва  тартиб  юзасидан 
маслаҳатлар  беради   ҳамда   чет  эл  инвесторларини 
қўллаб-қувватлайди. IFI 73Инвестицион  баҳсларни  ҳал  қилиш 
бўйича  халқаро  марказ  (инг.  ICSID  –  International 
Centre  for  Settlement  of  Investment  Disputes)   – 
юқорида  кўриб  ўтган  ташкилотларимиздек  Жаҳон 
банки гуруҳига кирувчи мустақил халқаро ташкилот 
бўлиши  билан  қаторда БМТнинг  махсус  ташкилоти 
ҳисобланади.  Инвестицион  баҳсларни  ҳал  қилиш 
бўйича  халқаро  марказнинг  мақсади  бўлиб, 
халқаро  инвестицион  баҳсларни  ҳал  қилиш  ва 
томонларни ўзаро муросага келтириш учун ҳуқуқий 
имкониятларни  таъминлаш  ҳисобланади.  Марказ 
хусусий  инвестициялар  йўлидаги  ташқи  иқтисодий 
тўсиқларни  бартараф  этишга  қаратилган  ҳамда 
давлатлар  ва  хусусий  инвесторлар  ўртасидаги 
баҳсларни  ҳал  қилувчи  халқаро  мустақил 
арбитраж ташкилоти сифатида қаралади. IFI 74Инвестицион  баҳсларни  ҳал  қилиш 
бўйича халқаро марказ, давлатлар ва бошқа 
давлатларнинг  фуқаролари  ўртасидаги 
инвестицион  баҳсларни  ҳал  қилиш  бўйича 
конвенцияга(Вашингтон  конвенцияси) 
мувофиқ  ташкил  қилинган.  Ушбу  конвенция 
Инвестицион  баҳсларни  ҳал  қилиш  бўйича 
халқаро  марказнинг  ҳақ-ҳуқуқларини, 
ташкилий  тузилмасини  ва  асосий 
вазифаларини  белгилаб  берди.  Конвенция 
1965 йил 18 мартда имзоланган ва 1966 йил 
14  октябрдан  кучга  кирган.  Ҳозирги  кунда 
Инвестицион  баҳсларни  ҳал  қилиш  бўйича 
халқаро  марказнинг  аъзолари  бўлиб  146та 
мамлакат ҳисобланади.  IFI 75Конвенция  баҳсларни  ҳал  қилишнинг 
иккита  асосий  йўлини  кўриб  чиқади:  томонларни 
муросага  келтириш  ва  арбитраж  ишлаб  чиқиш. 
Буларга  мувофиқ  конвенцияда  ишларни  қўзғаш 
учун,  томонларни  муросага  келтириш  масаласи 
бўйича  иш  кўриш  учун  ва  арбитраж  ўтказиш  учун 
тартиб  қоидалар  келтирилган.  Марказда 
томонларга  хизмат  кўрсатиш  ихтиёрий  равишда 
ва    тўлов  эвазига  амалга  оширилади.  Тўловлар 
миқдори  бош  котиб  томонидан  тасдиқланади. 
Ҳозирги  пайтда  кўпгина  шартномалар  хусусан, 
трансчегаравий  инвестициялар  доирасида 
тузилган  шартномалар  инвестицион  баҳсларни 
юзага  келиш  ҳолатини  хал  қилувчи  сифатида 
Инвестицион  баҳсларни  ҳал  қилиш  бўйича 
халқаро марказда изоҳдан ўтказилади. 76
IFI 4. Минтақавий валюта-кредит ва молия 
ташкилотлари.  
XX   асрнинг  60-йилларида  Осиё,  Африка  ва 
Лотин  Америкасидаги  ривожланаётган  мамлакатлар 
хамкорлигини  кенгайтириш  ва  ушбу  минтақалардаги 
ўзига  хос  муаммоларни  ечиш  учун  минтақавий 
ривожланиш банклари ташкил этилди. 
Минтақавий  валюта-кредит  ташкилотларининг 
мақсади  бўлиб,  минтақа  мамлакатларида  ижтимоий 
тараққиёт  ва  иқтисодий  ривожланишни  қўллаб-
қувватлаш,  қашшоқлик  ва  қарздорлик  даражасини 
камайтириш  ҳамда  хусусий  сектор  ривожланишига 
кўмаклашиш ҳисобланади. 
Минтақавий  валюта-кредит  ташкилотларининг 
ресурслари  халқаро  капитал  бозорларидан 
ўзлаштириш  орқали  жалб  этилган  маблағлардан,  устав 
капиталларидан,  шунингдек,  техник  ёрдам  кўрсатиш  ва 
имтиёзли  кредитлаш  учун  асосан  аъзо  мамлакатлар 
бадаллари  ҳисобига  ташкил  топган  махсус  фондлар 
маблағларидан ташкил топади. IFI 77Минтақавий валюта-кредит ташкилотлари 
фаолиятининг асосий йўналишлари қуйидагилардан 
иборат:
•
ривожланиш  лойиҳалари  ва  инвестиция  дастурларига 
ўз  маблағларини  қўйиш  ҳамда  кредитлар  ажратиш. 
Экспорт-импорт  ва  тижорат  ташкилотлари  билан 
биргаликдаги  лойиҳаларни  молиялаштиришни  ташкил 
этиш.  Бунда  кредитлашнинг  турли  усулларидан 
фойдаланилади:  аниқ  лойиҳаларни  молиялаштириш 
учун  қарзлар,  тузилмавий  қайта  қуришни  ўтказиш  учун 
қарзлар,  тиклаш  қарзлари,  кредит  линиялари  ва 
бошқалар.
•
аъзо  мамлакатлар  иқтисодиётини  ривожлантириш 
мақсадида  хусусий  инвестицияларни  оширишни 
рағбатлантириш;
•
  ривожланиш  лойиҳалари  ва  минтақавий  дастурларни 
тайёрлашда,  шунингдек  ушбу  дастур  ва  лойиҳаларни 
амалга  оширишда  техник  ёрдам  кўрсатиш  ва 
маслаҳатлар бериш. IFI 78Ушбу  ташкилотларнинг 
операциялари  иқтисодий 
ривожланишнинг  барча  йўналишларини 
молиявий  қўллаб-қувватлашга 
мўлжалланган,  лекин  устувор  йўналиш 
бўлиб  иқтисодий  ва  ижтимоий 
инфратузилмалар  (энергетика, 
транспорт,  коммуникация  ва  бошқ.) 
ривожланишини  молиялаштириш 
ҳисобланади.  Банклар  ресурсларининг 
сезиларли  қисми  саноатни  кредитлашга 
йўналтирилади.  IFI 79Америкааро  ривожланиш  банки  (АРБ, 
Вашингтон,  1959  йилда  тузилган),  Африка 
ривожланиш  банки  (АфРБ,  Абиджан,  1963  йилда 
вужудга  келган),  Осиё  ривожланиш  банки  (ОРБ, 
Манила,  1965  йилда  тузилган).  Ушбу  минтақавий 
ривожланиш  банкларининг  асосий  мақсади   – 
минтақаларга  мос  ривожланиш  лойиҳаларини, 
шунингдек  минтақавий  бирлашмаларни  узоқ 
муддатга  кредитлаш  ҳисобланади.  Бу  банкларнинг 
умумий  хусусияти  бўлиб,  уларнинг  фаолиятига 
ривожланган  мамлакатларнинг  муҳим  таъсир 
кўрсатиши,  яъни  банклар  капиталининг  анчагина 
қисмини  ташкил  қилиши  ҳамда  тахминан  1/3  қисми 
уларнинг  аъзоларига  тегишли  бўлишидир. 
Минтақавий  ривожланиш  банклари  ресурсларини 
шаклланишида  бир  хил  тамойил  амал  қилади, 
ижтимоий  фондлардан  қарз  маблағларини  жалб 
қилиш,  шунингдек  кўпинча  Жаҳон  банки  гуруҳига 
ўхшашлик бўйича кредит сиёсати юритилади. IFI 80Шу  билан  биргаликда  минтақавий  ривожланиш 
банклари  фаолиятида    бир-биридан  фарқлилик  ҳам 
мавжуд.  Булар  ушбу  учта  –  Лотин  Америкаси,  Осиё  ва 
Африка  минтақаларидаги  мамлакатларнинг  иқтисодий, 
маданий  ривожланишининг  турли  хилдаги  даражаси 
ҳамда  тарихий  анъаналарининг  хусусиятлари  билан 
белгиланади.
Ўз   фаолияти  давомида   Америкааро  Ривожланиш 
банки  кредитларининг  катта  қисмини  “катта  учлик” 
мамлакатларига берган (Аргентина, Бразилия, Мексика); 
Осиё  ривожланиш  банки   эса   –  5  мамлакатга 
(Индонезия,  Жанубий  Корея,  Филиппин,  Покистон, 
Таиландга); 
Шунингдек,  Африка  ривожланиш  банки  –  кўпроқ 
тўловга  қодир  мижозларга  (Марокко,  Заир,  Кения, 
Тунисга  ва  бошқаларга).  Африка  ривожланиш  фонди 
вужудга  келиши  билан  Марказий  ва  Ғарбий  Африканинг 
унчалик  ривожланмаган  мамлакатларини  ҳам 
кредитлашни бошлади.  81
IFI Минтақавий  ривожланиш  банклари 
ривожланаётган  мамлакатларга  нисбатан  уларнинг 
иқтисожий ривожланиш даражасига ва сиёсатининг 
йўналишига  қараб  табақаланган  кредит  сиёсатини 
олиб боради. 
Минтақавий  ривожланиш банкларининг ташкил 
топиш саналари:

Америкааро  Ривожланиш  банки  –  ташкил  этиш 
ғояси 1889 йил 1959 йил декабрь.

Осиё  тараққиёт  банки  –  ташкил  этиш  ғояси  1957 
йил, 1966 йил декабрь.

Африка  ривожланиш  банки  –  1960  йил ,   1963  йил 
Низоми тасдиқланган.

Европа  тараққиёт  ва  тикланиш  банки  –  ташкил 
этиш  ғояси  1989  йил  октябрь,  Низоми  1990  йил  9 
апрелда тасдиқланган. IFI 82Ғарбий  Европа  интеграция си 
мажмуининг  институционал  тузилиши  бир 
қатор  минтақавий  валюта-кердит  ва  молия 
ташкилотларини  ўз  ичига  олади.  Европа 
Иттифоқи  минтақавий  валюта-кредит  ва  молия 
ташкилотлари  турли  хил  мақсадларни  назарда 
тутади:  ўз  институционал  тузилмасини  тузиш 
билан Ғарбий Европа интеграциясини ва жаҳон 
марказини  мустаҳкамлаш;  Европа  Иттифоқи 
мамлакатлари  иқтисодиётини  ривожлантириш; 
1993  йил  ноябрда  кучга  кирган  Маастрихт 
шартномасига  мувофиқ  равишда  иқтисодий  ва 
валюта  иттифоқини  тузиш;  ассоциацияланган 
мамлакатларга  нисбатан  келишилган  сиёсатни 
ўтказиш. IFI 83Ўз  олдига  қўйган  мақсадларга  мувофиқ  ушбу 
ташкилотлар  давлатлараро  ва  қисман  миллий  чегарада 
иқтисодни минтақавий даражада тартибга солиш ва Ғарбий 
Европа  иқтисодий  интеграцияси  ривожланишида  муҳим 
ролни  ўйнайди.  Биринчидан,  улар  Европа  Иттифоқи 
институционал  тузилмасининг  таркибий  элементлари 
ҳисобланади.  Уларга  Европа  парламенти,  Европа 
Ҳамжамияти  Кенгаши  ҳамда  бошқа  ташкилотлар  киради. 
Иккинчидан,  уларнинг  вужудга  келиши  ва  фаолиятининг 
моддий  базаси  бўлиб  қўшма  бюджет  ва  фонд  хизмат 
қилади.  Улар  ўзида  аъзо  мамлакатларнинг  расмий  олтин-
доллар  резервларининг  20%ини  мужассам  қилади.  Аъзо 
мамлакатлар  миллий  бюджетларининг  2,5-3%  суммасини 
бирлаштирган  Европа  Иттифоқининг  марказлаштирилган 
бюджети  ҳисобига  бир  неча  қўшма  фондлар  шаклланган. 
Учинчидан,  минтақавий  институтлар  фаолиятида  халқаро 
валюта бирлигидан фойдаланилади. IFI 84Европа  иқтисодий  интеграцияси  доирасида  минтақавий 
молия  институтларининг  вужудга  келиши  аста-секинлик  билан, 
асосан,  Ғарбий  Европадаги  интеграция  жараёнларининг 
ривожланиш босқичларига мувофиқ равишда пайдо бўлган. 
Европа  Иттифоқи  доирасида  тузилган  асосий 
минтақавий ташкилотларга қуйидагиларни киритиш мумкин:
Европа  инвестиция  банки   (ЕИБ,  Люксембургда  1958 
йилда  Рим  битимига  мувофиқ  ташкил  этилган)  етти  йилдан 
йигирма  йил  муддатгача,  ривожланаётган  мамлакатларга  эса 
кам  рентабелли  лойиҳаларга  йилига  1-2%дан  қирқ  йил 
муддатгача  кредитлар  беради.  ЕИБ  фаолиятининг  мақсади 
Европа  иттифоқи  минтақасидаги  қолоқ  мамлакатларни 
ривожлантириш,  корхоналарни  қайта  қуриш,  ишлаб  чиқаришни 
ихтисослаштириш  ва  кооперациялаш  доирасида  тармоқ 
тузилмаларини    модернизациялаш,  асосий  ўринда  турувчи 
устувор  тармоқларни  ривожлантириш  ҳамда  қўшма  хўжалик 
объектларини  ташкил  қилиш  ҳисобланади.  Бундан  ташқари, 
ЕИБ хусусий ва давлат корхоналарига кафолат беради. IFI 85Ҳозирги  даврда  ЕИБ  аъзолари  бўлиб  Европа 
Иттифоқининг  12та  мамлакати  ҳисобланади.  ЕИБ  мустақил 
юридик  ва  молиявий  мақомга  эга  бўлган  институтдир.  Унинг 
раҳбарлик  органлари  –  бошқарувчилар  Кенгаши  аъзо 
мамлакатларнинг  молия  вазирларидан  иборат.  Бошқарув 
идораси Люксембургда жойлашган.
Европа ривожланиш фонди  (ЕРФ, 1958 йилда ташкил 
қилинган)  Европа  Иттифоқининг  ривожланаётган  мамлакатлар 
билан  муносабатлари  бўйича  жамоа  сиёсатини  ўтказиш  ҳамда 
ушбу  мамлакатларни  ривожлантиришга  ёрдам  беришда  икки 
томонлама  дастурларни  мувофиқлаштириш  мақсадида  ташкил 
этилган. 
ЕРФ  5  йилга  ассоциация  ҳақидаги  навбатдаги 
конвенцияга  обуна  пайтида  “Умумий  бозор”  мамлакатлари 
бадаллари  ҳисобига  шаклланади.  Иккинчи  Ломей 
конвенциясига  (1981-1985  йиллар)  мувофиқ,  унинг  ҳажми  4,5 
млрд  ЭКЮ  деб  белгиланган;  учинчи  конвенция  билан  (1986-
1990  йиллар)  8  млрд  ЭКЮ  атрофида.  ЕРФ  Конвенцияда 
белгиланган  аниқ  бир  даврга  ҳар  бир  мамлакатни  кредитлаш 
йўналишларига  мувофиқ  равишда  ривожланишнинг  аниқ 
объектларига  ҳамда  қишлоқ  хўжалиги  ва  минерал  хом  ашё 
экспортидаги  йўқотишларнинг  компенсациясига  кредитлар 
беради. 86
IFI Европа  минтақавий  ривожланиш  фонди   (ЕМРФ) 
1975  йилда  аъзо  мамлакатларда  минтақавий 
номутаносибликларни  тенглаштириш  бўйича  чора-
тадбирларни  кредитлаш  учун  Европа  иттифоқи  қўшма 
бюджети  маблағлари  ҳисобига  таъсис  этилган.  Тараққий 
этган  25  туманларга  қараганда  ҳаёт  даражаси  2,5  марта 
паст 25та камбағал туманларни ўз ичига олади. 
1973  йилда  тузилган  Европа  валюта  хамкорлиги 
фонди   (ЕВХФ)    1994  йилда  (Франкфурт  –  Майнда) 
Европа  валюта  институтига  ўзгартирилди.  Бу  миллий 
ташкилот  ўз  таркибига  12  та  марказий  банкларни 
бирлаштириш,  ушбу  банклар  пул-кредит  сиёсатини 
мувофиқлаштиришни  амалга  ошириш  ҳамда  Европа 
Марказий  банкларини  ягона  валюта  тизимини  барпо 
қилишга  ёрдам  беришни  мақсад  қилган.  Шу  билан 
биргаликда,  у  минтақавий  давлатлараро  валютавий 
тартибга  солиш  учун  ҳам  мўлжаллангандир.  Европа 
валюта институти аъзо мамлакатларга тўлов баланслари 
камомадини  қоплаш  учун  кредитлар  бериш  ва  ЭКЮни 
эмиссия қилиш функцияларини бажарган.  87
IFI 1998  йил  июлдан  Европа 
валюта  институти   еврони 
муомалага  чиқарувчи  Европа 
Марказий  банкига  ўзгартирилди.  
1999 йилдан ўз ичига, еврога ўтган 
Европа  Иттифоқи  мамлакатлари 
марказий  банклари  ҳамда  Европа 
Марказий  банкини  олган,  Европа 
Марказий  банклари  тизими  амал 
қила бошлади. IFI 88Хал аро  исоб-китоблар банкиқ ҳ
Хал аро  валюта-кредит 	
қ
ташкилотлари  ичида  Базелдаги  Хал аро 	
қ
исоб-китоблар  банки  (	
ҳ инг.  Bank  for 
International  Settlements  (BIS))    
му им  ўрин  эгаллайди  (Х КБ,  1930  йил, 	
ҳ Ҳ
Базель).  Хал аро  исоб-китоблар  банки 	
қ ҳ
1930  йилда  6  давлатнинг  (Бельгия,  Буюк 
Британия,  Германия,  Италия,  Франция, 
Япония)  укуматлараро  келишуви  амда 	
ҳ ҳ
ушбу давлатларнинг ўз  удудида фаолият 	
ҳ
кўрсатадиган  Швейцария  билан 
конвенцияси  асосида  тузилган.  озирда 	
Ҳ
Хал аро  исоб-китоблар  банки  34 	
қ ҳ
мамлакатнинг  марказий  банкларидан 
иборат.  Хал аро  исоб-китоблар  банки 	
қ ҳ
уларга  кредитлар  беради  ва 
депозитларини  абул  илади  амда 	
қ қ ҳ
уларнинг  хамкорлигига  ёрдам  беради. 
Хал аро  исоб-китоблар банкининг му им 	
қ ҳ ҳ
хусусияти  бўлиб,  хал аро  исоб-	
қ ҳ
китобларда  валюта  клиринги  бўйича 
амда  аъзо  мамлакатларнинг  бош а 	
ҳ қ
исоб-китобларида  банк-агент 
ҳ
функциясини бажариш  исобланади.	
ҳ    IFI 89Шунингдек,  Халқаро  ҳисоб-китоблар  банки 
етакчи  валюта  курсларини  ушлаб  туриш 
мақсадида марказий бакларнинг жамоавий валюта 
интервенциясини  ташкил  этади,  хукуматлараро 
кредитларда  васий  бўлади  ҳамда  евро  бозор 
ҳолатини назорат қилиб туради.
1982  йилдан  бошлаб  ХҲКБ  ХВФ 
кредитларини  кутаётган  айрим  мамлакатларнинг 
халқаро  валюта  ликвидлилиги  инқирозига  йўл 
қўймаслик  учун  марказий  банкларнинг  кафолати 
эвазига  оралиқ  кредитлар  бермоқда.  Бундай 
кредитларни  Венгрия,  Мексика,  Бразилия, 
Аргентина ва Югославия мамлакатлар и  олган.
ХҲКБ  –  етакчи  ахборот-тадқиқот  маркази 
ҳам  бўлиб    ҳисобланади.  У  ўзининг  тадқиқотлари 
асосида даврий нашрларни чоп  этиб боради. 90
IFI Низом  бўйича  ХҲКБига  2  асосий  функция 
юклатилган:  1)  марказий  банклар  ўртасида  ҳамкорликка 
кўмак  бериш,  халқаро  молия  операциялари  учун  қулай 
шарт-шароитлар  яратиш;  2)  ўз  аъзоларининг  халқаро 
ҳисоб-китобларини  ўтказиш  бўйича  агент  ёки  ишончли 
шахс  сифатида  ҳаракат  қилиш.  Булардан  келиб  чиққан 
ҳолда ХҲКБ қуйидаги операцияларни бажаради:

олтин олди-сотдиси ва сақланиши;

марказий банклар билан депозит-ссуда операциялари;

алоҳида  битимлар  бўйича  ҳукумат  улушларни  қабул 
қилиш;

валюта  ва  қимматбаҳо  қо ғ озлар  билан  (акциялардан 
ташқари) операциялар;

марказий  банкларнинг  мухбири  ёки  агенти  сифатида 
жаҳон  (валюта,  кредит,  қимматбаҳо  қоғозлар,  олтин) 
бозорларида операциялар;

ўзаро халқаро ҳисоб-китобларга кўмак бериш мақсадида 
марказий банклар билан битимлар тузиш. IFI 91ХҲКБ  ресурсларининг  асосий 
манбаи  –  марказий  банкларнинг  чет  эл 
валютасида  ёки  олтиндаги  қисқа 
муддатли  (3  ойгача)  омонатлари.  Улар 
бўйича  фоизлар  тўлаш  учун  банк 
уларни  бозор  шароитларида  бошқа 
марказий  банкларга,  халқаро 
ташкилотларга  жойлаштиради. 
ХҲКБининг  асосий  актив  операцияси 
бўлиб  марказий  банкларга  чет  эл 
валютасидаги кредитлар беришдир. IFI 92European Bank for Reconstruction 
and Development, EBRD
Европа  Тикланиш  ва 
Тараққиёт  банки   (ЕТТБ)   1990  йилда 
Лондонда  ташкил  қилинган  ўз 
фаолиятини  1991  йил  апрелдан 
бошлаган.   ЕТТБнинг  асосий  мақсади  – 
Марказий  ва  Шарқий  Европанинг  собиқ 
социалистик  тузумда  бўлган 
мамлакатларини  бозор  иқтисодиётига 
ўтишига  ёрдам  беришдан  иборат.  ЕТТБ 
фақатгина  аниқ  доирадаги  лойиҳаларни 
кредитлайди.  ЕТТБ  ресурслари  ХТТБга 
ўхшашлик бўйича шаклланади.    IFI 93ЕТТБ  ишлаб  чиқаришни  (лойиҳаларни 
молиялаштиришни  ўз  ичига  олган  ҳолда), 
инфратузилмани  тараққий  эттириш  ва  қайта 
тиклашга  техник  ёрдам  кўрсатишни  (экологик 
дастурларни  ўз  ичига  олган  ҳолда),  акционерлик 
капиталига  инвестициялари,  айниқса 
хусусийлаштирилаётган корхоналарни  кредитлашга 
ихтисослашган.  Шу  билан  биргаликда  ЕТТБнинг 
асосий    диққати  кичик  бизнесни  қўллаб-қувватлашга 
қаратилган.  Бошқа  халқаро  молия  институтлари 
сингари  ЕТТБ  аниқ  мақсадли  инвестицияларни 
ривожлантириш  дастурини  ишлаб  чиқишда 
маслаҳат  бериш  хизматини  кўрсатади.  ЕТТБнинг 
битта  стратегик  вазифаси  –  давлат  корхоналарини 
хусусийлаштиришни  қўллаб-қувватлаш,  уларни 
модернизациялаш  ва  тузилмавий  қайта  қуриш, 
шунингдек  ушбу  масалалар  бўйича  маслаҳатлар 
беришдан иборат. IFI 94ЕТТБнинг  таъсисчилари  бўлиб  40  мамлакат  – 
Албаниядан  ташқари  ҳамма  Европа  мамлакатлари, 
АҚШ,  Канада,  Мексика,  Марокко,  Миср,  Исроил, 
Япония,  Янги  Зеландия,  Австралия,  Жанубий  Корея, 
шунингдек,  Европа  Инвестиция  Банки  ҳисобланади. 
СССР,  Чехословакия  ва  Югославия  парчаланганидан 
кейин  пайдо  бўлган  янги  давлатлар  унинг  аъзолари 
бўлишди.  Унинг  аъзолари  сифатида  ХВФ  аъзоси 
бўлган  ҳар  қандай  мамлакат  бўлиши  мумкин.  2010  йил 
ҳолатига  кўра  ЕТТБ  акционерлари  бўлиб  60  дан  ортиқ 
мамлакат ҳисобланади.
ЕТТБ  кредитларининг  муддати  одатда  5-10 
йилни  кредитнинг  минимал  миқдори  эса  5  млн.  еврони 
ташкил  этади.  Агар  лойиҳа  мамлакат  учун  муҳим 
аҳамиятга  эга  бўлса  банк  камроқ  миқдорда  ҳам  кредит 
бериши  мумкин.  Кредитлаш  ҳохлаган  эркин 
алмашинувчи  валютада  амалга  оширилади,  амалда 
кўпроқ АҚШ доллари ва Евродан фойдаланилади.  IFI 95ЕТТБ  тижорат  асосида  фаолият 
кўрсатади  ва  ўзининг  кредитларини 
рискларни  ҳисобга  олган  ҳолда  бозор 
ставкалари  бўйича  беради.  Тартибга  кўра 
тижорат  корхоналарини  кредитлашда  банк 
маблағларни  қайтаришга  доир  ҳукумат 
кафолатини  талаб  этмайди,  лекин  бундай 
ҳолларда  одатда  лойиҳа  активлари 
(масалан,  гаровга  оид  асосий  фондлар, 
гаровга  оид  мол-мулк  ва  бошқ.)    билан 
кредитнинг  гаров  таъминоти  қўлланилади. 
Кредитлар  қаътий  белгиланган  ёки  сузиб 
юрувчи  ставкалар  бўйича  бўлиши  мумкин, 
шунингдек,  хеджирлашнинг  турли 
инструментларидан ҳам фойдаланилади. 96
IFI ЕТТБ ўз фаолияти доирасида қуйидагиларни амалга 
оширади:

ривожланган  мамлакатларда  қабул  қилинган  банк  иши 
стандартлари  асосида  мосланувчан  кредитлаш  учун 
турли хил инструментлардан фойдаланади;

хусусий  сектор  ташаббусини  қўллаб-қувватлайдиган 
секторлар  бўйича  кўзда  тутилган  ва  тутилмаган 
операциялар  стратегиясидаги  вазифаларни  амалга 
оширишни ўзида мужассамлаштиради;

хусусий  инвесторлар,  уларнинг  маслаҳатчилари  ва 
тижорат банклари билан ҳамкорлик қилади; 

ҳукумат  билан  ривожланишнинг  узоқ  муддатли 
режаларини амалга оширишда ҳамкорлик қилади;

халқаро  валюта-кредит  ва  молия  ташкилотлари  билан 
ўзаро ҳаракатларни бажаради;

давлатлараро  ва  минтақавий  манфаатлардан  келиб 
чиққан ҳолда ишлайди;

атроф-муҳитни  сақлашни  ва  яхшилашни  таъминлашга 
ҳаракат қилади. 97
IFI The EBRD finances projects in most sectors. 
These include:

agribusiness

energy efficiency

financial institutions

manufacturing

municipal and environmental infrastructure

natural resources

power and energy

property and tourism

telecommunications,  information  technology 
and media

transport IFI 98ЕТ Т Б  фаолиятига  раҳбарликни 
бошқарувчилар  Кенгаши,  директорлар  Кенгаши  ва 
президент  амалга  оширади.  Бошқарувчилар 
Кенгаши – ЕТ Т Б олий фармойиш берадиган органи 
–  банкнинг  ҳар  бир  қатнашувчисидан  2  тадан 
вакилни  (бошқарувчи  ва  унинг  ўринбосарини)  ўз 
ичига олади (мамлакат ёки халқаро ташкилотнинг). 
Аъзо  мамлакатнинг  ҳоҳишига  қараб  унинг 
ЕТ Т Бдаги  вакили  (бошқарувчи  ёки  унинг 
ўринбосари)  ҳоҳланган  пайтда  чақириб  олиниши 
мумкин.  Ўринбосар  овоз  беришда  фақат 
бошқарувчи  бўлмаган  пайтдагина  иштирок  этиши 
мумкин.  Йилида  бир  марта  бўладиган  йиғилишда 
Кенгаш  бошқарувчилардан  бирини  кейинги  раис 
сайлангунга қадар раис сифатида сайлайди.  99
IFI Бошқарувчилар Кенгашининг ваколатларига қуйидаги 
масалаларни ҳал қилиш киради:

ЕТ Т Б  янги  аъзоларини  қабул  қилиш,  уларни  қабул  қилиш 
шартларини аниқлаш, банк аъзолигини тўхтатиш; 

ЕТТБ президенти ва директорини сайлаш,  директорлар ёки 
уларнинг  ўринбосарлари  ҳақи  ўлчамини  ва  шунингдек, 
президент  билан  шартноманинг  бошқа  шартларини 
белгилаш; 

ЕТТБ  чиқаришга  рухсат  этилган  низом  капиталини 
кўпайтириш ёки камайтириш;

бошқа  халқаро  ташкилотлар  билан  ҳамкорлик  тўғрисида 
бош келишувлар (битимлар) тузишга ваколатлар бериш;

ЕТТБ  фойдаси  ва  зарарлари  ҳисобини  ва  умумий 
балансини  (аудиторлар  ҳисоботини  кўриб  чиққандан  кейин) 
тасдиқлаш;  резервлар  ўлчамини  аниқлаш,  фойдани 
тақсимлаш,  ЕТТБ  фаолиятининг  батамом  тўхталиши  ва 
унинг активлари тақсимоти ҳақида қарор қабул қилиш;

ЕТТБ  таъсис  этиш  тўғрисидаги  Битимга  ўзгартиришлар 
киритиш,  Битимни  тушуниш  ёки  директорлар  Кенгаши 
томонидан  унинг  қўлланиши  билан  боғлиқ  апелляциялар 
бўйича қарорлар қабул қилиш.  IFI 100Европа  иттифо и,  Европа  инвестиция қ
банки  аъзо  мамлакатлари  ва  Европа 
иттифо ининг  ўзи ЕТТБ  низом  капиталида 	
қ
51%  квотасига  эгадирлар,  Марказий  ва 
Шар ий  Европа  мамлакатлари  –  13%, 	
қ
олган  Европа  мамлакатлари  –  11%, 	
қ
ноевропа  мамлакатлари  –24%.  Капиталда 
кўпро   исса  билан  А Ш  –  10%,  Италия, 	
қ ҳ Қ
ГФР,  Франция,  Буюк  Британия  ва  Япония  – 
8,5%дан.  Низом  капиталининг  ўлчами  ар 	
ҳ
5 йилда бир марта кўриб чи илади.	
қ IFI 101ЕТТБ  уйидаги фаолият турларини қ
молиялаштирмайди:

Мудофаа саноати.

Тамаки саноати.

Хал аро  у у ий меъёрларда 	
қ ҳ қ қ
та и ланган воситаларни ишлаб 	
қ қ
чи ариш.
қ

имор бизнеси.	
Қ

Атроф-му итга салбий таъсир 	
ҳ
кўрсатувчи ишлаб чи аришлар ва 	
қ
жараёнлар. IFI 102Asian Development Bank ( ADB )
Осиё  Тара иёт  Банки  (ОТБ)қ қ  
-  Осиё  ва  Тинч  океани  минта аси 	
қ
мамлакатларининг  ривожланиш 
лойи алари  учун  узо   муддатга  кредит 	
ҳ қ
ажратиш  билан  шу улланадиган  йирик 	
ғ
давлатлараро  молия  институтларидан 
бири  исобланади.  Осиё  Тара иёт 	
ҳ ққ
Банки  1966  йилнинг  22  августида  15 
та  мамлакат  томонидан  шартнома 
имзоланиши  билан  ташкил  этилган. 
Банк  ўзининг    ўз  кредит  фаолиятини 
1966 йил 19 декабрда бошлади.
Осиё  тара иёт  банкини 	
ққ
тузишдан  ма сад  -  Осиё  ва  Тинч 	
қ
океани  минта асидаги  ривожланаётган 
қ
мамлакатлар  и тисодий  ва  ижтимоий 	
қ
тара иётига ёрдам беришдан иборат. 	
ққ    IFI 103The  Asian  Development  Bank  (ADB)  is  a 
regional development bank   established  on  22 
August  1966  to  facilitate  economic  development  of 
countries  in  Asia.  The  bank  admits  the  members  of 
the 
United Nations Economic and Social Commission for 
Asia and the Pacific
  (UNESCAP,  formerly  known  as  the  United  Nations 
Economic Commission for Asia and the Far East) and 
non-regional  developed countries .[2]  From  31 
members  at  its  establishment,  ADB  now  has  67 
members  -  of  which  48  are  from  within  Asia  and  the 
Pacific  and  19  outside.  ADB  was  modeled  closely  on 
the  World Bank ,  and  has  a  similar  weighted  voting 
system  where  votes  are  distributed  in  proportion 
with  member's  capital  subscriptions.  At  present, 
both  the  United States   and  Japan   hold  552,210 
shares,  the  largest  proportion  of  shares  at  12.756% 
each.  China   holds  228,000  shares  (6.429 %),  India  
holds  224,010  shares  (6.317 %),  the  2nd  and  3rd 
largest proportion of shares respectively. 104
IFI Бугунги  кунда  ОТБга  67  та  аъзо 
давлат  Осиё,  Осиё-Тинч  океани  минтақаси 
мамлакатлари,  шунингдек,  Европа  ва 
Американинг  саноати  ривожланган  19  та 
давлати  ҳисобланиб,  ОТБ  вакиллари  ҳар 
йили  ушбу  ташкилотга  аъзо  ва  фаол 
ривожланаётган  давлатларнинг  бирида 
ОТБ Бошқаруви, ушбу мамлакатнинг молия 
вазирлиги  ва  марказий  банки  раҳбарлари 
иштирокида учрашув ўтказади. 
ОТБ  штаб  -  квартираси  Манила 
шаҳрида  (Филиппин)  жойлашган  бўлиб, 
ОТБ  президенти  5  йил  муддатга 
сайланади. IFI 105ОТБ фаолиятининг асосий йўналишлари 
уйидагилардан иборат:қ

инвестиция  лойи аларини  молиялашда  узо  	
ҳ қ
муддатли  ва  имтиёзли  шартлар  билан  40  йилгача 
бўлган  кредитларни  йилига  1  %  дан  бериш; 
тижорат  кредитларини  3  йиллик  имтиёзли  давр 
билан 15 йилгача бериш;

ривожланаётган  аъзо  мамлакатларга  уларнинг 
и тисодий  ривожланиш  режаларини 	
қ
мувофи лаштириш,  шунингдек,  молиялашга 	
қ
тайёрлаш  ва  лойи аларни  амда  ривожланиш 	
ҳ ҳ
дастурини амалга оширишга ёрдам бериш;

хал аро молиявий институтлар, миллий давлат ва 	
қ
хусусий  ташкилотлар  билан  инвестицияларни 
биргаликда  амалга  оширишга  тааллу ли 	
қ
масалаларда  амкорлик  илиш;	
ҳ қ

минта ада  и тисодий  ўсиш  ва  амкорликни 	
қ қ ҳ
ра батлантириш  учун  зарур  эксперт  хизмати  ва 	
ғ
масла атларининг  турли  шаклларини  ташкил 	
ҳ
этиш.  IFI 106ОТБ  уйидаги со аларни ўз ичига олган қ ҳ
лойи аларни молиялаштиради:	
ҳ
 

ишло  хўжалиги ва  ишло  хўжалик 	
қ қ қ қ
ма сулотларини  айта ишлаш;	
ҳ қ

автомобил ва темир йўлларни таъмирлаш ва 
айта  уриш	
қ қ ;  

энергетика;

таълим;

транспорт ва ало а тизими;	
қ

то -кон саноати	
ғ ;  

со ли ни са лаш ва экология
ғ қ қ ;  

туризм инфратузилмасини ривожлантириш ;  

истеъмол товарларини ишлаб чи аришни 	
қ
ривожлантириш ;  

банк тизимини ривожлантириш . IFI
107ОТБ ривожланаётган мамлакатларга қуйидаги 
фондлар ҳисобидан кредитлар беради:

оддий  фонд  ҳисобидан  тижорат  шартлари 
асосида  25  йил
муддатга;

Осиё  ривожланиш  махсус  фонди  ҳисобидан 
имтиёзли  1-3%  ставкалар  бўйича  камбағал 
мамлакатларга 40 йилгача муддатга.
Кўпгина  ривожланиш  банклари  каби 
Осиё  тараққиёт  банки  ҳам  кредитлашда 
балансни  таъминлаш  учун  давлат  секторига 
берилган  кредитларнинг  салмоғи  жами 
лойиҳаларнинг 20%и дан ошмайди. IFI
108Осиё тараққиёт банки қуйидаги талабларга жавоб 
берувчи лойиҳаларни маблағ билан 
таъминлайди:
1.  Молиявий  мустаҳкамлиги  ва  техник 
бажарилиши,  иқтисодий  барқарорлиги  юқори 
бўлган лойиҳалар.
2.  Лойиҳани  амалга  ошириш  мамлакатнинг 
истиқболда ривожланишига таъсир кўрсатиши. 
3.  Қарздор  мамлакатнинг  қўшимча  ташқи  қарзга 
хизмат кўрсатишга қодирлиги. 
4.  Унумдорликни  ошириш  учун  янги 
технологияларни жорий қилиш.
5. Қўшимча янги иш ўринларини ташкил этиш. 109
IFI Осиё  Тараққиёт  Банкига  аъзолик  БМТ  нинг 
иқтисодий  ва  ижтимоий  масалалар  бўйича  Осиё-Тинч 
Океан  Комиссияси  аъзоларига,  шунингдек  бошқа 
минтақалар ривожланган мамлакатлари ва БМТга ҳамда 
унинг  бирон  бир  бошқа  махсус  агентликларига  аъзо 
мамлакатлар учун эркиндир.
Осиё  Тараққиёт  Банкининг  асосий  вазифалари 
куйидагилардан иборат:

Осиё  мамлакатлари  иқтисодий  ривожига  ва 
ҳамкорлигига кўмаклашиш;

давлат      ва      хусусий         фондлардан      капитал   
қўйилмаларнинг  ўсишини таъминлаш;

ҳудудий    савдонинг    ривожланишига    олиб          келувчи         
иқтисодий  режаларни тартибга солишда иштирок этиш;

ташқи          манбалардан          молиялаштириладиган         
лойиҳаларни    тайёрлаш      ва  бажаришга  техник  ёрдам 
бериш;

аъзо  мамлакатларнинг  ташқи  савдосига  ва  иқтисодий       
ривожланишига ёрдам бериш; IFI 110ОТБ уставига биноан Банк тизимига бир нечта махсус фондлар 
киради: 
-    Имтиёзли шартларда узоқ муддатли кредитлаш махсус фонди; 
-    Осиё ривожланиш фонди;  
-    Техника ёрдами махсус фонди.
Банк  операциялари  икки  асосий  манбадан:  оддий  капитал 
маблағлари ва махсус маблағлардан молиялаштирилади.
Оддий  капитал  маблағлари    Осиё  Тараққиёт  Банкига  аъзо 
мамлакатларнинг  капитал  улушларини  тўлашларидан  ва 
инвестициялардан келадиган даромад ҳисобига шаклланади.
Махсус  мабла ғ лар  аъзо  ривожланган  мамлакатлар  бадаллари, 
махсус  фондлар,  ссудалар  ва  инвестициялардан  даромадлар, 
шуниндек,  Осиё  Тараққиёт  Банки  кенгаши  махсус  қарорига  биноан 
оддий  капитал  маблағларини  ўтказиш  суммалари  кўринишида 
шаклланади.
Осиё  Тараққиёт  Банки  Махсус  маблағлари  катта  бўлмаган  ва 
камбағал  аъзо  мамлакатларнинг  эҳтиёжларини  қондириш  мақсадида 
имтиёзли ссудалар шаҳобчаларини ташкил этган.
Осиё  Тараққиёт  Банки  барча  шароитлар  бўйича  пухта  таҳлил 
ўтказгандан  кейин  кредит  беради.  Бу  ҳолат,  банк  заҳиралари  ва 
ликвидлигини  сақлашга,  соф  даромадни  доимий  оширишга, 
қарздорларнинг  кредитга  қобилиятлилиги  мониторингини  ўтказишга 
имкон яратади.     IFI 111Thank you for your 
attention!!!. IFI 112 IFI 113 IFI 114 IFI 115 IFI
116ISLAMIC DEVELOPMENT BANK
Type Development Bank
Industry Finance
Founded 1973
Headquarters Jeddah, Saudi Arabia
Key  people Ahmad  Mohamed  Ali 
Al-Madani, President
Employees 932 IFI 117The  Islamic  Development  Bank  (IsDB)  is  a 
multilateral  development  financing  institution  located  in 
Jeddah, Saudi Arabia. It was founded by the first conference 
of  Finance  Ministers  of  the  Organisation  of  the  Islamic 
Conference  (OIC,  now  the  Organisation  of  Islamic 
Cooperation),  convened  23  Dhu'l  Qa'dah  1393  AH  (18 
December  1973).  The  bank  officially  began  its  activities  on 
15  Shawwal  1395  AH  (20  October  1975).  There  are  56 
shareholding  member  states.   On  the  basis  of  paid-up 
capital,  the  main  shareholders  of  the  Bank  are  from  these 
countries:

  Saudi Arabia

  Libya

  Iran

  Egypt

  Kuwait

  Turkey

  Qatar

  UAE IFI 118Membership
The  present   membership  of  t he 
Bank   consist s  of  56  count ries.  The  basic 
condit ion  for  membership  is  t hat   t he 
prospect iv e  member  count ry   should  be 
a member of t he Organisat ion of Islamic 
Cooperat ion  (OIC),  pay   it s  cont ribut ion 
t o  t he  capit al  of  t he  Bank   and  be  w illing 
t o  accept   such  t erms  and  condit ions  as 
may   be  decided  upon  by   t he  IsDB  Board 
of Gov ernors.

Халқаро молия ташкилотларининг халқаро молия муносабатлари тараққиётидаги ўрни